T.C. ULUDA ÜN VERS TES FEN B MLER ENST TÜSÜ BURSA KO ULLARINDA YET LEN MISIR B TK NDE KISINTILI SULAMANIN VER M VE KAL TE ÜZER NE ETK HAYRETT N KU ÇU PROF. DR. AL OSMAN DEM R (Dan man) DOKTORA TEZ TARIMSAL YAPILAR VE SULAMA ANAB M DALI BURSA – 2010 ii iii ÖZET Türkiye’de m r bitkisinden yüksek verim elde edebilmek için sulamaya gereksinim vard r. Bursa ilindeki üreticilerin ço u, s rl miktarda sulama suyuna sahiptir ve daha az suyla bitki yeti tirmek zorunda kalmaktad rlar. Yar nemli bir iklim ku nda yer alan Bursa–Mustafakemalpa a Ovas ko ullar nda yeti tirilen m r bitkisinde (Zea mays L.) damla sulama yöntemi kullan larak k nt sulama uygulamalar n bitki geli imi, verim ve di er verim bile enlerine olan etkilerini belirlemek amac yla yap lan bu çal ma, 2008 ve 2009 y llar nda Uluda Üniversitesi Mustafakemalpa a Meslek Yüksekokulu deneme alan nda yürütülmü tür. Tarla denemeleri, hibrit Pioneer 31P41 çe idiyle killi t nl bir toprak üzerinde yürütülmü tür. Ara rma, tesadüf bloklar deneme deseninde üç yinelemeli olarak yap lm r. Bitkinin bilinen üç kritik geli me dönemi; vejetatif (V), çiçeklenme (F) ile tane olu um ve olgunla ma (T) göz önüne al nm ve çimlenme dönemi d nda sulama yap lmamas (K), tüm fenolojik geli me dönemlerinde sulama yap lmas (VFT) ve 15 farkl k nt sulama uygulamas (V, F, T, VF, VT, FT, V25FT, V50FT, V75FT, VF25T, VF50T, VF75T, VFT25, VFT50 ve VFT75) olmak üzere toplam 17 deneme konusu olu turulmu tur. Her geli me dönemi için uygulanan su ya da sulama k nt n tane verimi, ye il ot verimi, kuru madde verimi, yaprak alan indeksi, bitki boyu, yaprak say , gövde çap , hasat nemi, koçan a rl , taneleme yüzdesi, hasat indeksi, koçan boyu, koçan çap , ilk koçan yüksekli i, koçanda s ra say , s rada tane say , 1000 tane a rl ve hektolitre a rl üzerindeki etkileri de erlendirilmi tir. Deneme konular na, her iki deneme y için 371 ile 1018 mm aras nda de en miktarlarda sulama suyu uygulanm ve mevsimlik bitki su tüketimi de erleri 2008 nda 277 ile 1102 mm, 2009 y nda ise 332 ile 1164 mm aras nda de mi tir. Uygulanan sulama suyu miktar artt kça bitki su tüketimi de artm r. En yüksek bitki su tüketimi (ortalama 1133 mm) VFT konusundan hesaplanm r. Tane verimi ve di er verim parametreleri, uygulanan sulama suyu miktar ile artm ve en yüksek tane verimi VFT (2052 kg/da) ve tane döneminde %25 k nt uygulanan VFT75 (2045 kg/da) konular ndan elde edilmi tir. Bu, çimlenme dönemi nda sulama yap lmayan konuya göre %62 oran nda bir verim art na kar k gelmektedir. Ayr ca, mevsimlik bitki su tüketimi ile tane verimleri aras nda do rusal bir ili ki bulunmu tur. Mevsimlik bitki su tüketimindeki oransal azalmaya kar k tane verimindeki oransal azalma miktar gösteren verim tepki etmeni (ky), her geli me dönemi, iki geli me dönemi ve toplam geli me dönemi için ayr ayr hesaplanm ve vejetatif, çiçeklenme, tane olu um ve olgunla ma dönemleri ile toplam büyüme mevsimi için ras yla 0.54, 1.14, 0.34 ve 0.90 olarak bulunmu tur. Di er taraftan, en yüksek sulama suyu kullan m etkinli i, VF konusundan (vejetatif ve çiçeklenme dönemlerinde tam sulama konusu) 1.62 kg/m3 olarak hesaplanm r. En yüksek su kullan m etkinli i de erleri 2.05, 2.02 ve 2.01 kg/m3 olarak s ras yla FT, V ve VF konular ndan elde edilmi tir. Ara rma sonuçlar na göre, m n su eksikli ine duyarl bir bitki oldu u, en duyarl dönemin çiçeklenme dönemi oldu u, bunu s ras yla vejetatif geli me ile tane olu um ve olgunla ma dönemlerinin izledi i belirlenmi tir. Buna göre, yerel ko ullar alt nda en yüksek verimlerin elde edilmesi için tüm geli me dönemlerinde sulama suyu nt na gidilmemesi gerekmektedir. K nt sulama yap lmas zorunlu oldu u durumlarda özellikle çiçeklenme ve vejetatif geli me dönemlerinde sulama suyu nt ndan kaç lmal r. Anahtar Kelimeler: M r, k nt sulama, bitki su tüketimi, su kullan m etkinli i, sulama suyu kullan m etkinli i, bitki su üretim fonksiyonu, verim tepki etmeni iv EFFECTS OF DEFICIT IRRIGATION ON YIELD AND YIELD COMPONENTS OF MAIZE GROWN UNDER BURSA CONDITIONS ABSTRACT Irrigation is needed to obtain economic maize yields in Turkey. Many farmers in Bursa province have limited irrigation water supplies, and need to produce crops with less water. This research aimed at determining of the effects on vegetative growth, yield and other yield components of irrigation and water stress imposed under drip irrigation method at different development stages in maize (Zea mays L.) grown in the conditions of Bursa-Mustafakemalpa a Valley located in a sub–humid region has been carried out in the trial area of the Mustafakemalpa a Vocational School, Uludag University, during the years of 2008 and 2009. The field trials were conducted on a clay loam soil, with Pioneer 31P41 corn hybrid. A randomized complete block design with three replications was used. The growth stages of the plant (vegetative (V), flowering (F) and grain formation and ripening (T)) were considered and a rainfed (non-irrigated) treatment (K) and 16 irrigation treatments with full (VFT) and 15 different deficit irrigations (V, F, T, VF, VT, FT, V25FT, V50FT, V75FT, VF25T, VF50T, VF75T, VFT25, VFT50 and VFT75) were applied. The effect of irrigation or water stress at any stage of development on grain yield, fresh forage yield, dry matter yield, leaf area index, plant height, leaf number/plant, stem diameter, harvest moisture, ear weight, percentage of separate into grains, harvest index, ear height, ear diameter, first ear height, row number/ear, kernel number/row, 1000 kernel weight and hectoliter weight were evaluated. The seasonal water applied ranged from 371 to 1018 mm. Treatments resulted in seasonal evapotranspiration of 277–1102 mm and 332–1164 mm in 2008 and 2009, respectively. Evapotranspiration increased with increased amounts of irrigation water supplied. The highest seasonal evapotranspiration (average of 1133 mm) was estimated at the VFT (full irrigation at three stages) treatment. Grain yield and the other yield components increased with irrigation water amount, and the highest grain yields (2052 and 2045 kg/da) were obtained from the VFT and VFT75 treatments; average 62% an increase compared to the non-irrigation treatment. Also, grain yields increased linearly with seasonal evapotranspiration. The yield response factor, which indicates the relative reduction in yield to relative reduction in evapotranspiration, was separately calculated for each, two and total growth stages, and it was found 0.54, 1.14, 0.34 and 0.90 for the vegetative, flowering, grain formation and ripening growth stages and the total growing season. On the other hand, the highest values of irrigation water use efficiency were determined to be 1.62 kg/m3 in the VF treatment. The highest values for water use efficiency were found to be 2.05, 2.02 and 2.01 kg/m3 in the FT, V and VF treatments, respectively. As a result, it was found that maize was rather sensitive to soil water deficit. The most sensitive growth period was flowering, following vegetative and grain formation and ripening periods, respectively. It is concluded that VFT irrigation is the best choice for maximum yield under the local conditions, but these irrigation schemes must be re- considered in areas where water resources are more limited. In the case of more restricted irrigation, the limitation of irrigation water at the flowering and vegetative periods should be avoided. Key Words: Maize, deficit irrigation, evapotranspiration, water use efficiency, irrigation water use efficiency, crop water production function, yield response factor v NDEK LER Sayfa No TEZ ONAY SAYFASI …………………………………………………………………….…… ii ÖZET …………………………………………………………………………………………... iii ABSTRACT ..………………………………………………………………………………….. iv NDEK LER ………………………………………………………………………………..... v KISALTMALAR D ………………………………………………………………………. viii ZELGELER D …………………………………………………………………………. ix EK LLER D ……………………………………………………………………………... xi MGELER D ……………………………………………………………..…………...…. xiii 1. G ………………………………………………………….…………………………...… 1 2. KAYNAK ARA TIRMASI ………………………………………………………………..… 6 2.1. K nt Sulama….………………………………………………………………………. 6 2.2. Su-Verim li kileri 16 2.3. Bitki Su Tüketimi ve Sulama Zaman n Planlanmas ………………………………… 31 3. MATERYAL VE YÖNTEM ………………………………………………………………..... 39 3.1. Materyal …………………………………………………………………………………. 39 3.1.1. Ara rma Yeri ……………………………………………………………………. 39 3.1.2. Toprak Özellikleri …………………………………………………………………. 39 3.1.3. Su Kayna Özellikleri ……………………………………………………………. 39 3.1.4. klim Özellikleri ……………………………………………………………………. 42 3.1.5. Bitki Özellikleri ……………………………………………………………………. 46 3.2. Yöntem .…………………………………………………………………………………. 46 3.2.1. Toprak ve Su Örneklerinin Al nmas ve Analiz Yöntemleri ……………………... 46 3.2.1.1. Toprak ve Su Örneklerinin Al nmas ……………………………………. 46 3.2.1.2. Toprak ve Sulama Suyu Örneklerinin Analizleri.……………………….. 46 3.2.2. Tar msal lemler ………………………………………….…………………….... 48 vi 3.2.3. Toprak Haz rl ve Ekim ……………………………………………………..….. 48 3.2.4. Gübreleme ………………………………………………………………..……… 49 3.2.5. Yabanc Ot ve Zararl Kontrolü ………………………………………………….. 50 3.2.6. Deneme Deseni ve Ara rma Konular …………………………………………. 50 3.2.7. Toprak Nemi Gözlemleri ……………………………………………………….... 53 3.2.8. Sulama Yöntemi, Sulama Zaman ve Uygulanacak Sulama Suyu Miktar n Belirlenmesi …………………………………………………………………..….. 54 3.2.9. M r Bitkisine li kin Gözlem ve Ölçümler ………………………………………. 55 3.2.9.1. Geli me Dönemleri ………………………………………………..……. 55 3.2.9.2. Bitki Boyu, Gövde Kal nl ve Yaprak Say ……………………...…… 55 3.2.9.3. Yaprak Alan ndeksi …………………………………………………...… 55 3.2.9.4. Toprak Üstü Kuru Madde (Biomas) Verimi …………………………….. 56 3.2.9.5. Ye il Ot Verimi …………………………………………………………... 56 3.2.9.6. lk Koçan Yüksekli i, Koçan Boyu ve Koçan Çap …………………...… 56 3.2.9.7. Taneleme Yüzdesi …………………………………………………….... 57 3.2.9.8. Tek Koçan A rl …………………………………………………….… 57 3.2.9.9. Bin Tane A rl ………………………………………………….……... 57 3.2.9.10. Hektolitre A rl ………………………………………………………. 57 3.2.9.11. Hasat Nemi …………………………………………………………….. 58 3.2.9.12. Tane Verimi ……………………………………………………………. 58 3.2.9.13. Hasat ndeksi …………………………………………………….….…. 58 3.2.10. Hasat ……………………………………………………………………………. 59 3.2.11. Bitki Su Tüketimi ………………………………………………………………... 60 3.2.12. Su-Üretim Fonksiyonu ……………………………………………………..…… 61 3.2.13. Su Kullan m Etkinli i ve Sulama Suyu Kullan m Etkinli i ……………………... 62 3.2.14. Verilerin De erlendirilmesi …………………………………………………..…. 63 4. ARA TIRMA SONUÇLARI VE TARTI MA ..………………………………………..….. 64 4.1. M r Bitkisinin Geli me Dönemleri …………………………………………………….. 64 vii 4.2. Uygulanan Sulama Suyu …………………………………………………………..…… 66 4.3. Bitki Su Tüketimi ……………………………………………………………………..…. 72 4.4. Tane Verimi ………………………………………………………………………..……. 76 4.5. Su-Üretim Fonksiyonu ………………………………………………...…………...…… 85 4.6. Tane Verimine li kin Sulama Suyu Kullan m Etkinli i ve Su Kullan m Etkinli i …….... 93 4.7. Ye il Ot Verimi ……………………………………………………………………...…… 98 4.8. Toprak Üstü Kuru Madde (Biomas) Verimi ……………………………………………. 101 4.9. Biomas Verimine li kin Sulama Suyu Kullan m Etkinli i ve Su Kullan m Etkinli i ….... 110 4.10. Yaprak Alan ndeksi ……………………………………………………………...……. 112 4.11. Bitki Boyu …………………………………………………………………………..….. 117 4.12. Yaprak Say ……….…………………………………………………………...…….. 126 4.13. Gövde Çap ……………………………………………………………………………. 130 4.14. Hasat Nemi ……………………………………………………………………………. 134 4.15. Tek Koçan A rl …………………………………………………………………….. 135 4.16. Taneleme Yüzdesi ……………………………………………………………………. 138 4.17. Hasat ndeksi ………………………………………………………………………..… 139 4.18. Koçan Boyu ……………………………………………………………………..….….. 141 4.19. Koçan Çap ……………………………………………………………………………. 143 4.20. lk Koçan Yüksekli i ………………………………………………………………….... 145 4.21. Koçanda S ra Say …………………………………………………………...……… 147 4.22. S rada Tane Say ………………………………………………………………….… 149 4.23. Bin Tane A rl ………………………………………………………………...…… 151 4.24. Hektolitre A rl ………………………………………………………………………. 154 5. SONUÇLAR VE ÖNER LER ……………………………………………………………..... 156 KAYNAKLAR …………………………………………………………………………………. 164 TE EKKÜR …………………………………………………………………………………… 190 ÖZGEÇM ……………………………………………………………………………………. 191 viii KISALTMALAR D ABD - Ana Bilim Dal ASABE - Amerikan Tar m ve Biyoloji Mühendisleri Kurumu CWSI - Bitki Su Stresi ndeksi ESGS - Ekimden Sonra Gün Say FAO - Birle mi Milletler G da ve Tar m Organizasyonu FSKE - Fotosentetik Su Kullan m Etkinli i GAP - Güneydo u Anadolu Projesi KS - K nt Sulama LAI - Y aprak Alan ndeksi LSD - En Küçük Anlaml Fark PRD - Yar Islatmal Sulama PS - P otansiyel Tuzluluk SP - S uda Eriyebilir Toz SWD - Toprak Su Derinli i TS - T am Sulama K - Sulama Yap lmayan Konu V - Yaln zca Vejetatif Geli me Döneminde Sulama F - Yaln zca Çiçeklenme Geli im Döneminde Sulama T - Yaln zca Tane Olu um ve Olgunla ma Geli im Döneminde Sulama VF - Vejetatif ve Çiçeklenme Geli me Dönemlerinde Sulama VT - Vejetatif ile Tane Olu um ve Olgunla ma Geli me Dönemlerinde Sulama FT - Çiçeklenme ile Tane Olu um ve Olgunla ma Geli me Dönemlerinde Sulama VFT - Tüm Geli me Dönemlerinde Tam Sulama V75FT - Vejetatif Geli me Döneminde %25 K nt , Di er Dönemlerde Tam Sulama V50FT - Vejetatif Geli me Döneminde %50 K nt , Di er Dönemlerde Tam Sulama V25FT - Vejetatif Geli me Döneminde %75 K nt , Di er Dönemlerde Tam Sulama VF75T - Çiçeklenme Döneminde %25 K nt , Di er Dönemlerde Tam Sulama VF50T - Çiçeklenme Döneminde %50 K nt , Di er Dönemlerde Tam Sulama VF25T - Çiçeklenme Döneminde %75 K nt , Di er Dönemlerde Tam Sulama VFT75 - Tane Döneminde %25 K nt , Di er Dönemlerde Tam Sulama VFT50 - Tane Döneminde %50 K nt , Di er Dönemlerde Tam Sulama VFT25 - Tane Döneminde %75 K nt , Di er Dönemlerde Tam Sulama ix ZELGELER D Sayfa No Çizelge 3.1. Deneme Alan Topraklar n Fiziksel Özellikleri ……………………… 40 Çizelge 3.2. Deneme Alan Topraklar n Kimyasal Özellikleri ……………………. 41 Çizelge 3.3. Denemede Kullan lan Sulama Suyunun Özellikleri ………………….. 42 Çizelge 3.4. Mustafakemalpa a Meteoroloji stasyonunda 1975–2007 Y llar Aras nda Ölçülen Ortalama klim Verileri…..………………………….. 43 Çizelge 3.5. Mustafakemalpa a Meteoroloji stasyonunda 2008 Y nda Ölçülen Ortalama klim Verileri .………………………………………………….. 44 Çizelge 3.6. Mustafakemalpa a Meteoroloji stasyonunda 2009 Y nda Ölçülen Ortalama klim Verileri …………………………………………………... 45 Çizelge 3.7. Deneme Süresince Yap lan Tar msal lemler ………………………… 48 Çizelge 3.8. Fenolojik Geli me Dönemlerine Göre K nt Sulama Program …… 53 Çizelge 4.1. Bitki Geli me Dönemleri ……………………………………………….... 64 Çizelge 4.2. Deneme Konular na Uygulanan Sulama Suyu Miktarlar ……………. 67 Çizelge 4.3. Deneme Konular ndan Elde Edilen Bitki Su Tüketimleri ……………... 74 Çizelge 4.4. Tane Verimi Varyans Analiz Sonuçlar …………………………….…… 77 Çizelge 4.5. Deneme Konular ndan Elde Edilen Tane Verimleri (kg/da) ve Gruplar ..………………………………………………………………….. 78 Çizelge 4.6. 2008 Deneme Y çin Verim Azalma Oran , Stewart ve Jensen Modellerine Göre Nem Stresi Duyarl k Göstergeleri .………………. 87 Çizelge 4.7. 2009 Deneme Y çin Verim Azalma Oran , Stewart ve Jensen Modellerine Göre Nem Stresi Duyarl k Göstergeleri..………..……… 88 Çizelge 4.8. Sulama Konular na Göre M n Tane Verimine li kin Sulama Suyu Kullan m Etkinli i (IWUEg) ve Su Kullan m Etkinli i (WUEg) De erleri 95 Çizelge 4.9. Ye il Ot verimi Varyans Analiz Sonuçlar ……………………………… 99 Çizelge 4.10. Ye il Ot Verimi De erleri (kg/da) …………………………………….... 99 Çizelge 4.11. Toprak Üstü Kuru Madde (Biomas) Veriminin (kg/da) Zamana Göre De imi ………………………………………………………………….. 102 Çizelge 4.12. Kuru Madde Verimi Varyans Analiz Sonuçlar ………………………. 105 Çizelge 4.13. Hasat Zaman Toprak Üstü Kuru Madde (Biomas) Verimi (kg/da) … 106 Çizelge 4.14. Sulama Konular na Göre M n Toprak Üstü Kuru Madde (Biomas) Verimine li kin Sulama Suyu Kullan m Etkinli i (IWUEb) ve Su Kullan m Etkinli i (WUEb) De erleri ……………... 111 Çizelge 4.15. Deneme Konular ndan 2008 ve 2009 Y llar na li kin Fenolojik x Geli me Dönemlerinde Elde Edilen Yaprak Alan ndeksi De erleri . 114 Çizelge 4.16. Deneme Konular ndan 2008 ve 2009 Y llar na li kin Fenolojik Geli me Dönemlerinde Elde Edilen Bitki Boyu De erleri .………….. 118 Çizelge 4.17. Bitki Boyu Varyans Analiz Sonuçlar ………………………………..... 123 Çizelge 4.18. Hasatta Ölçülen Bitki Boyu De erleri (cm) ve LSD Gruplar ……….. 123 Çizelge 4.19. Deneme Konular ndan 2008 ve 2009 Y llar na li kin Fenolojik Geli me Dönemlerinde Elde Edilen Yaprak Say De erleri .……… 127 Çizelge 4.20. Yaprak Say Varyans Analiz Sonuçlar ………………….…………. 128 Çizelge 4.21. Hasatta Ölçülen Yaprak Say De erleri (adet) ve Gruplar ………. 128 Çizelge 4.22. Deneme Konular ndan 2008 ve 2009 Y llar na li kin Fenolojik Geli me Dönemlerinde Elde Edilen Gövde Çap De erleri ………… 131 Çizelge 4.23. Gövde Çap Varyans Analiz Sonuçlar ……………………………..... 133 Çizelge 4.24. Hasatta Ölçülen Gövde Çap De erleri (mm) ve Gruplar ………….. 133 Çizelge 4.25. Hasat Nemi Varyans Analiz Sonuçlar ……………………………….. 134 Çizelge 4.26. Deneme Y llar na Göre Hasat Nemi (%) De erleri ve Gruplar ……. 135 Çizelge 4.27. Tek Koçan A rl Varyans Analiz Sonuçlar ………….……………. 136 Çizelge 4.28. Tek Koçan A rl klar (g) De erleri ve Gruplar …………..………….. 137 Çizelge 4.29. Taneleme Yüzdesi Varyans Analiz Sonuçlar ……….………………. 138 Çizelge 4.30. Taneleme Yüzdesi De erleri ve Gruplar …………………………….. 139 Çizelge 4.31. Hasat ndeksi Varyans Analiz Sonuçlar …………….……………….. 140 Çizelge 4.32. Hasat ndeksi (boyutsuz) De erleri ve Gruplar ……………………… 141 Çizelge 4.33. Koçan Boyu Varyans Analiz Sonuçlar ………………………….……. 142 Çizelge 4.34. Koçan Boyu (cm) De erleri ve Gruplar ………………………………. 143 Çizelge 4.35. Koçan Çap Varyans Analiz Sonuçlar ……………………………….. 144 Çizelge 4.36. Koçan Çap (cm) De erleri ve Gruplar ………………………………. 145 Çizelge 4.37. lk Koçan Yüksekli i Varyans Analiz Sonuçlar ……………………... 146 Çizelge 4.38. lk Koçan Yüksekli i (cm) De erleri ve Gruplar …………………….. 147 Çizelge 4.39. Koçanda S ra Say Varyans Analiz Sonuçlar …………………….. 148 Çizelge 4.40. Koçanda S ra Say (adet/koçan) De erleri ve Gruplar …………… 148 Çizelge 4.41. S rada Tane Say Varyans Analiz Sonuçlar ………………………. 149 Çizelge 4.42. S rada Tane Say (adet/s ra) De erleri ve Gruplar ………………. 150 Çizelge 4.43. Bin Tane A rl Varyans Analiz Sonuçlar ……………………….…. 151 Çizelge 4.44. Bin Tane A rl (g) De erleri ve Gruplar …………………………… 152 Çizelge 4.45. Hektolitre A rl Varyans Analiz Sonuçlar ……….………………… 154 Çizelge 4.46. Hektolitre A rl (kg/hl) De erleri ve Gruplar …………….………... 155 xi EK LLER D Sayfa No ekil 3.1. Toprak Örneklerinin Al nmas ……………..........……………………… 47 ekil 3.2. Toprak Haz rl , Parsellerin Olu turulmas ve Ekim ……………………. 49 ekil 3.3. Bir Deneme Parselinin Ayr nt Plan …….. ………………………………. 51 ekil 3.4. Tesadüf Bloklar Deneme Desenine Göre Konular n Da …………. 52 ekil 3.5. Toprak Nem çeri inin Gravimetrik Yöntemle Belirlenmesi …………….. 54 ekil 3.6. Hektolitre Ölçüm Cihaz …………………………………………………….. 58 ekil 3.7. Örnekleme Parselinden Hasat Edilen Koçanlar n Tanelenmesi ……….. 59 ekil 3.8. Tane Veriminin Belirlenmesinde Göz Önüne Al nan Hasat Alan ……… 60 ekil 4.1. Bitkinin Çimlenme Dönemi …………………………………………………. 65 ekil 4.2. Vejetatif Geli me Dönemi …………………………………………………… 65 ekil 4.3. Tepe Püskülü Ç karma Dönemi ………………………………………….... 65 ekil 4.4. Koçan Ç karma Dönemi …………………………………………………….. 66 ekil 4.5. 2008 Y nda Deneme Konular n Zamana Göre Toprak Nem çeri i…………………………………………………………………………………. 70 ekil 4.6. 2009 Y nda Deneme Konular n Zamana Göre Toprak Nem çeri i ...……………………………………………………………………….. 71 ekil 4.7. Uygulanan Sulama Suyu (I) ve Bitki Su Tüketimi (ET) li kisi ………….. 76 ekil 4.8. Uygulanan Sulama Suyu (I) ile Tane Verimi (Y) li kisi.…………………. 83 ekil 4.9. Mevsimlik Bitki Su Tüketimi (ET) ile Tane Verimi (Y) li kisi..…………… 84 ekil 4.10. ki Y ll k (2008–2009) Toplam Geli me Mevsimi Boyunca Oransal Bitki Su Tüketimi Azalmas ile Oransal Tane Verimi Azalmas Aras ndaki li ki..................................................................................... 89 ekil 4.11. ki Y ll k (2008–2009) Bireysel Geli me Dönemleri çin Oransal Bitki Su Tüketimi Azalmas ile Oransal Tane Verimi Azalmas Aras ndaki li ki ……………………………………………………………………..….. 92 ekil 4.12. ki Geli me Döneminde Yap lan Nem K nt çin ky Göstergeleri …. 92 ekil 4.13. Uygulanan Sulama Suyu (I) ile Ye il Ot Verimi Aras ndaki li ki………. 100 ekil 4.14. 2008 Y nda Deneme Konular ndan Elde Edile Kuru Madde Verimi De erlerinin Zamana Göre De imi……………………………………… 103 ekil 4.15. 2009 Y nda Deneme Konular ndan Elde Edile Kuru Madde Verimi De erlerinin Zamana Göre De imi……………..……………………… 104 ekil 4.16. Uygulanan Sulama Suyu (I) ile Kuru Madde Verimi Aras ndaki li ki … 109 ekil 4.17. Mevsimlik Bitki Su Tüketimi ile Kuru Madde Verimi Aras ndaki li ki…. 109 ekil 4.18. 2008 Y nda Deneme Konular na Göre Yaprak Alan ndeksi xii (cm2/cm2) De erlerinin Zamana Göre De imi.………………………… 115 ekil 4.19. 2009 Y nda Deneme Konular na Göre Yaprak Alan ndeksi (cm2/cm2) De erlerinin Zamana Göre De imi ………………………… 116 ekil 4.20. 2008 Y nda Deneme Konular na Göre Bitki Boyu (cm) De erlerinin Zamana Göre De imi .………………………………………………….. 119 ekil 4.21. 2009 Y nda Deneme Konular na Göre Bitki Boyu (cm) De erlerinin Zamana Göre De imi ….……………………………………………….. 120 ekil 4.22. Geli me Süresince Ortalama Bitki Boyu De imi ……………………… 121 ekil 4.23. Uygulanan Sulama Suyu (I) ve Bitki Su Tüketimi (ET) ile Bitki Boyu li kisi…………………………………………………….…………………. 124 ekil 4.24. ki Y ll k Ortalamalara Göre Yaprak Say De imi …………………… 129 ekil 4.25. ki Y ll k Ortalamalara Göre Gövde Çap De imi ……………………… 132 xiii MGELER D Cl - Klor Cu - B ak r da - Dekar DM - Kuru Madde Verimi (kg/da) EC - Elektriksel letkenlik (µs/cm) ET - B itki Su Tüketimi (mm) Fe - Demir ha - Hektar I - Uygulanan Sulama Suyu Miktar (mm) IWUE - Sulama Suyu Kullan m Etkinli i (kg/m3) IWUEb - Toprak Üstü Kuru Madde Verimine li kin Sulama Suyu Kullan m Etkinli i IWUEg - Tane Verimine li kin Sulama Suyu Kullan m Etkinli i (kg/m3) K - Potasyum kc - Bitki Katsay kp - Kap Katsay ky - Verim Tepki Etmeni Mg - M agnezyum N - Azot Na - S odyum P - Fosfor pH - A sit–Baz Dengesi Pw - Toprak Su çeri i (%) SAR - Sodyum Adsorpsiyon Oran (me/l) WUEb - Toprak Üstü Kuru Madde Verimine li kin Su Kullan m Etkinli i (kg/m3) WUEg - Tane Verimine li kin Su Kullan m Etkinli i (kg/m3) WUE - Su Kullan m Etkinli i (kg/m3) Y - Verim (kg/da) Zn - Çinko - Çarp m Sembolü - Toplam Sembolü 1. G r, dünyadaki en önemli bitkilerden biridir (Panda ve ark. 2004). Dünya tah l ekili inde bu day ve çeltikten sonra üçüncü, üretimde ise bu daydan sonra ikinci rada yer alan m r, insan g das ve hayvan yemi olarak de erlendirilmesinin yan s ra endüstride; ni asta, urup, eker, bira ve alkol yap nda da kullan lmaktad r (Genço lan ve Yazar 1999). Birle mi Milletler G da ve Tar m Organizasyonu (FAO) verilerine göre, dünya tar msal üretimi aç ndan bak ld nda, ekim alan yönünden %18, toplam tah l üretimi bak ndan %27 oran nda pay olan m n, di er tüm serin ve s cak iklim tah llar yla kar la ld nda, en yüksek dünya ortalama verimi gösteren hububat türü oldu u gözlenmektedir. Dünya m r üretiminin %60’ Amerika, %19’u Asya, %13’ü Avrupa ve %6’s ise Afrika K talar ndan sa lanmaktad r. FAO’ya göre, dünya genelinde 2008 nda 161 milyon hektar alanda m r tar yap lm ve 823 milyon ton m r üretilmi tir. Ayn y l dünya ortalama verimi ise 511 kg/da’d r. Dünya m r üretiminin yakla k 80 milyon tonu uluslararas ticarete konu olmaktad r. Bunun parasal de eri ise 11 milyar dolar civar nda bulunmaktad r (http://faostat.fao.org 2010). M r, Türkiye’nin hemen hemen tüm farkl toprak ve iklim ko ullar nda yeti tirilmektedir. Türkiye statistik Kurumu (TÜ K) ve FAO’ya göre, Türkiye’de m r ekim alan ndaki art çok fazla olmamas na kar n, üretim ve buna ba olarak birim alandan al nan verim bak ndan zl bir art meydana gelmi tir. Ülkemizde m r ekili alan 1990 y nda 515 bin hektar iken 2008 y nda 594 bin hektara, m r üretimi 1990 y nda 2.1 milyon ton iken 2008 y nda 4.3 milyon tona, m r verimleri ise 1990 y nda dekara 408 kg iken 2008 nda 720 kg/da’a yükselmi tir (http://faostat.fao.org 2010, http://www.tuik.gov.tr 2010). Söz konusu art n nedenleri aras nda, yüksek verimli melez m r çe itlerinin kullan lmas n yan s ra, sulama ve gübreleme konusundaki geli meler gösterilebilir. Ülkemiz tar nda önemli bir yer tutan Bursa, tar m alan aç ndan çok büyük alanlar bünyesinde bar nd rmamas na kar n, tar msal üretim ve pazarlama aç ndan önemli bir yer tutmaktad r. Polikültür tar n yap ld , ürün deseninin çok farkl oldu u ilde 429 bin hektarl k alanda tar m yap lmaktad r. l genelinde, tarla bitkileri içerisinde, tane m r ekili alan yönüyle bu day ve ayçiçe inden sonra 142.3 bin dekar ile üçüncü, üretim yönüyle bu day ve eker pancar ndan sonra 160 bin ton ile yine üçüncü rada yer almaktad r. Bursa li ortalama tane m r verimi 1120 kg/da olup, m r üretiminin %97’si Karacabey ve Mustafakemalpa a ilçelerinden kar lanmaktad r (Anonim 2010). 2 Ülkemizin ço unlu u yar -kurak, baz bölgeleri ise yar -nemli iklime sahiptir. Her iki iklim bölgelerinde de üretim mevsimi içerisinde dü en ya lar n yetersiz ve düzensiz olmas nedeniyle sulama yap lmas na gereksinim duyulmaktad r. Ancak, günümüzde tatl su, yaln zca kurak ve kurakl a e ilimli alanlarda de il, ayn zamanda ya n bol oldu u bölgelerde de k t bir kaynak olarak görülmeye ba lanm r. Panda ve ark. (2004)’e göre, su k tl olan bölgelerde tar msal üretim için suyun etkin kullan , yenilikçi ve sürdürülebilir yakla mlar n kullan gerektirmektedir. Su, tar msal üretim için en önemli kaynaklardan birisidir. Ancak, dünyan n birçok yerinde suyun kullan labilirlik durumu, ekonomik ve teknik yönden s rl r (James 1994, Fereres ve Soriano 2007). Kurak, yar kurak ve yar nemli iklim bölgelerinde bulunan alanlarda optimum bitki geli imi yönünden ya n yetersiz, da n düzensiz olu u, m r tar nda büyük bir risk olu turmakta ve sulamay en önemli verim etmeni durumuna getirmektedir. Ancak, sulaman n öneminin her geçen gün biraz daha artmas na kar k, dünyan n birçok bölgesinde, tar msal amaçla kullan lan su kaynaklar n giderek azalmas sorunu ya anmaktad r. Artan dünya nüfusuna ba olarak tar msal, evsel ve endüstriyel amaçl su kullan ndaki art da bu azalmay belirli ölçüde h zland rmaktad r (Guitjens 1982). Su kaynaklar n en uygun biçimde yönetimi, 21. Yüzy n en önemli çözümlenmesi gerekli sorunlar n ba nda gelmektedir. Su, s rl bir kaynakt r ve hem ya am n devam hem de endüstriyel, evsel ve tar msal kullan m için gereklidir. Bitkilerin sulanmas amac yla tatl suyun büyük bir bölümünü kullanan çiftçiler, suyu çok fazla kulland klar , azotun drenaj ve pestisitlerin yüzey ak ile yeralt su kaynaklar n kirlili ine yol açt klar gerekçesiyle çevre bilimciler ve politikac lar taraf ndan ele tirilmektedir. Bununla birlikte, üretim mevsimi içerisinde dü en ya lar n yetersiz oldu u yerlerde bitkilerin sulanmas bir zorunluluktur (Bergez ve Nolleau 2003, Fereres ve Soriano 2007). Bu durum, ya lardaki y ll k de imin sulama yönetimi aç ndan bir problem oldu u yar kurak ve yar nemli iklim bölgelerinde bulunan alanlarda s kl kla ya anmaktad r (Hook 1994, Cabelguenne ve ark. 1995). Bursa li, s rl yüzey ve yüzey alt su kaynaklar yla yar –nemli iklim bölgesinde yer almaktad r (Demir ve ark. 2006). lde, m r yeti tiricili inin yap ld May s ve ustos aylar aras nda, y ldan y la de iklik göstermekle birlikte uzun y llar ortalama verilere göre yakla k olarak 100 mm civar nda ya dü mektedir. Doorenbos ve Kassam (1979), mevsimlik su tüketimi 500–800 mm aras nda de en m r bitkisinin, topraklar n kullan labilir su tutma kapasitesinin %55’i tüketildi i zaman sulanmas halinde yüksek verim ve ayn zamanda kaliteli ürün elde edilebilece i, çiçeklenme ve 3 tane olu umu dönemlerinde yeterli miktarda suyun bitkiye verilmemesi halinde ise verimde önemli düzeyde azalmalar olabilece ini belirtmi lerdir. Bu nedenle, her ne kadar yar nemli bir bölgede yeti tiricilik yap lsa da May s, Haziran, Temmuz ve ustos aylar nda dü en ortalama 100 mm’lik ya , m r tar için yetersiz oldu undan sulama, önemli bir tar msal girdi olarak ön plana ç kmaktad r. Fereres ve Soriano (2007), yar nemli ve hatta nemli iklim bölgelerinde dahi ço u bitki için mutlaka destekleyici olarak sulamaya gereksinim oldu unu belirtmi lerdir. Türkiye genelinde ve Bursa linde, m n bir s ra bitkisi olmas ve eskiden beri süregelen al kanl klar nedeniyle genellikle kar k sulama yöntemi uygulanmaktad r. Son y llarda damla sulama yönteminin benimsenme düzeyi artm ve sistem maliyetlerindeki azalma ile birlikte devlet desteklemelerindeki art a ba olarak, çiftçiler taraf ndan kullan yayg nla r. Bununla birlikte, küresel nma ve kurakl k konular n gündeme gelmesiyle, suyun tasarruflu kullan ve su kalitesini koruma unsurlar ön plana ç km ve bu durum su kullan lar , suyu daha etkin kullanan sulama yöntemlerine yöneltmi tir. Özellikle sulama suyu yönetiminde modern teknolojilerin kullan larak girdilerin en uygun biçimde yönetimi, bitkisel üretimi ve geri dönü ümleri en üst düzeye ç karma yönüyle esast r (Panda ve ark. 2004). Sulaman n amac , bitki geli imi süresince su stresine neden olan zarar en az düzeye indirerek verimi optimize etmektir (Stone ve ark. 2001a). Çünkü su s rl bir kaynak olup, su sa lama maliyetleri gittikçe artmaktad r. Öte yandan su, besin güvenli i ve endüstriye hammadde temini yönünden, tar msal üretimin en önemli girdisini olu turur. Kaynaklar n s rl olup, nüfusun gittikçe artmas , suya olan istekleri artt rmakta ve su, kulan m sektörleri aras nda bir rekabet ortam n olu mas na neden olmaktad r (Büyükcangaz ve Korukçu 2007). Ya am n vazgeçilmez kayna olan tatl su kaynaklar n tar msal, evsel ve endüstriyel kullan aras ndaki rekabet baz önerileri de beraberinde getirmi tir. Bu öneriler içerisinden, do al olarak en fazla su kullan na sahip tar msal sulamada, suyun daha az kullan ön plana ç km ve daha az suyla üretimi art rma konusu gündeme gelmi tir. Bunun kayna da k nt sulama programlar n geli tirilmesi olu turmaktad r (Igbadun ve ark. 2008). Tarla düzeyinde, k nt sulama arac ile bitki su tüketiminin azalt lmas n ve daha az suyla bitki verimlili ini artt rman n yolu olan su k nt na en duyarl bitki geli me dönemini tan mlaman n, bu amaca hizmet edece ine inan lmaktad r (Jalota ve ark. 2006). Dünya genelinde k nt sulama uygulamalar n kullan yayg nla larak, büyük ölçüde su tasarrufu sa lanabilir ve gittikçe artan g da k tl azalt labilir. Bu, farkl 4 bölgelerde yeti tirilen bitkiler için en uygun k nt sulama programlar n belirlenmesiyle olanakl r (Ganji ve ark. 2006, Öktem 2008). nt sulama, bilinçli olarak bitkinin ihtiyac olan suyun tam olarak kar lanmad , bitkilerin, kök bölgesindeki kullan suyun ötesinde toprak neminin almas na izin verildi i bir programlama yöntemidir. K nt sulama alt nda bitkiler verim azalmas n olaca bilinerek baz su k nt lar na maruz b rak r (Smith ve ark. 2002, Prichard ve ark. 2004, Zhang ve ark. 2004). K nt sulaman n amac , sulama suyu miktar veya sulama say azaltma yoluyla bitki su kullan m etkinli ini artt rmakt r (K rda 2002). Di er taraftan sulama maliyetleri artt ndan, gereksiz sulama uygulamalar ortadan kald larak m r üretim ekonomisi iyile tirebilir (Irmak ve ark. 2000). Çiftçilerin k nt sulama programlar na yönelmelerinin nedenleri aras nda, sulama suyu fiyatlar ndaki art , pompalama maliyetlerindeki art , dü ük piyasa fiyatlar , yetersiz sulama sistemleri ve su kaynaklar n s rl olmas gösterilebilir (Craciun ve Craciun 1999). Etkin bir sulama suyu yönetiminin amac , su ve enerji kullan s rland rma yoluyla ekonomik geri dönü ümleri iyile tirmektir. Kontrollü nt sulama uygulamalar , verim üzerindeki olumsuz etkileri en aza indirirken, su tüketiminde tasarruf yapmaya olanak sa lar (Pandey ve ark. 2000a). Su kayna n rl ya da maliyetinin yüksek oldu u durumlarda, geleneksel sulama yerine, birim sudan daha fazla yararlanmay sa layan, k nt sulama programlar n uygulanmas gerekir. Böylece mevcut sulama suyu ile daha geni bir alan n sulanmas olas r (Doorenbos ve Kassam 1979, English ve Nuss 1982). K nt su uygulamas ile suyun yan s ra, i çilik ve enerji gibi giderlerden de bir miktar tasarruf yap larak gelir art sa lanabilir (Davidoff ve Hanks 1989). nt su uygulamas , su kayna n yeterli oldu u ko ullarda da yap labilmektedir. Burada amaç, sulamaya yeni aç lacak alanlarda olu turulacak sulama ebekesinin su depolama ve iletim kapasitelerinin dü ük tutulmas suretiyle ilk yat m giderlerinin dü ürülmesi ya da örne in çeltik gibi su tüketimi yüksek bitkilerin rotasyonda yer almas n sa lanmas r (Korukçu ve Kanber 1981). Ayr ca k nt sulama programlar ile a sulama suyu uygulanmas sonucu ortaya ç kabilen drenaj sorununu da bir ölçüde gidermek olas r (Tülücü 1985). Ancak, uygun bir k nt sulama program n belirlenebilmesi, her eyden önce normal sulama program nda miktar ve zaman bak ndan yap lacak de iklikler ile bitki verimleri aras ndaki ili kinin yeterince bilinmesine ba r (Stewart ve Hegan 1973). Yerel iklim ve toprak özelliklerine göre bir bitkinin fenolojik geli me dönemlerini tan mlamak, bitki verimlerini en üst düzeye ç karma ve k t su kaynaklar n etkili bir 5 biçimde kullan lmas yönüyle sulama program yapmaya olanak sa lar (Doorenbos ve Kassam 1979). r bitkisi, yüksek oranda sulama suyuna gereksinim duymaktad r (Stone ve ark. 1996). Kuru madde ve tane verimleri sulama ile önemli ölçüde artt labilmektedir (Yazar ve ark. 1999). Bununla birlikte m r, kurakl a oldukça duyarl bir bitkidir (Otegui ve ark. 1995). Kurak, yar kurak ve yar nemli iklim ku içerisinde yer alan, geli mi ve geli mekte olan birçok ülkede, k nt sulama programlar ile bitki verimlerinin iyile tirilmesi ve/veya sulama suyu kullan m etkinli ini artt rmak amac yla çal malar yürütülmektedir (English 1990, Zhang ve ark. 1999, Wang ve ark. 2001, Fereres ve Soriano 2007). Bitki su tüketimini etkileyen bölgenin iklimi ve bitkinin su al etkileyen toprak tipi, k nt sulaman n bitki üzerindeki etkisinde önemli bir rol oynamaktad r. Bu nedenle, özel bir alanda sulama programlar na yönelik önerilerde bulunmadan önce, o yerin k nt sulama program stratejilerinin ve bitki üzerindeki etkilerinin, detayl bir biçimde belirlenmesi gerekmektedir. Üstelik bu tür de erlendirmeler, bitkisel üretimde kullan lan sulama suyu miktar n azalt lmas nda, sulama yapan payda lara ve sulama program haz rlayan planlay lara rehber olabilir (Igbadun ve ark. 2008). Bu nedenle, t su kaynaklar n en uygun kullan temel alan çal malar n bölgeler ve bitkiler düzeyinde yap lmas gerekmektedir. Ara rman n yürütüldü ü bölgede, y ll k ya lar n az oldu u dönemlerde, kullan lan su kaynaklar n yetersizli i sorunu ile s k s k kar la lmaktad r. Bu durum, bölgede geni bir alanda tar yap lan m r bitkisi üzerine olumsuz etki yaratmaktad r. Sulama suyu kayna n yetersiz oldu u ko ullarda uygulanabilecek alternatif sulama yöntemi ve k nt sulama programlar konusundaki bilgilerin henüz istenilen düzeyde olmamas , bu konuda bilimsel temellere dayanan öneriler yap lmas güçle tirmektedir. Bu çal man n amac , yar nemli bir iklime sahip Bursa–Mustafakemalpa a ovas nda yeti tirilen m r bitkisinin fenolojik geli me dönemlerini dikkate alarak, damla sulama yöntemi alt nda k nt sulama uygulamalar n, bitki kök bölgesindeki toprak nem içeri i, bitki geli imi, verim ve verim bile enleri, verim tepki etmeni ve su kullan m etkinli i üzerindeki etkilerini saptamak ve böylece suyun k t oldu u ko ullar alt nda etkin bir sulama suyu yönetimine yönelik alternatif sulama programlar geli tirmektir. 2. KAYNAK ARA TIRMASI Günümüze kadar m r bitkisinin sulanmas ile ilgili olarak gerek Türkiye’de gerekse dünya genelinde birçok çal ma yürütülmü tür. Bu çal malar n bir bölümünde, r bitkisinin farkl fenolojik geli me, bir bölümünde ise bitkinin tüm geli me dönemlerinde e oranda sulama suyu k nt lar olu turulmu ve su-verim ili kileri incelenmi tir. Bu çal malarla, suyun k t oldu u yerler için en uygun k nt sulama programlar olu turulmu ve ideal sulama suyu yönetimi geli tirilmi tir. Söz konusu çal malar n büyük bir bölümünde, bitkiye uygulanacak sulama suyu miktar n belirlenmesinde toprak nem içeri i izlenmi , baz lar nda ise kap buharla mas yöntemi kullan lm r. Çal malar n bir bölümü, m r bitkisinin su tüketimini belirlemeye yönelik yap lm ve kimi bitki su tüketimi tahmin yöntemleriyle kar la lm r. M r bitkisiyle ilgili olarak, bitki büyüme modellerinin yöreye uygunlu u konusunda yap lan çal malar bulunsa da say lar azd r. Di er çal malarda ise sulama aral , sulama yöntemleri, sistem tertipleri, gübreleme, bitki yo unlu u ve tüm bu unsurlardan bir kaç n ortak birle imleri farkl biçimlerde veya k nt olarak düzenlenmi ve m r bitkisi üzerindeki etkileri ara lm r. Ulusal ve uluslararas düzeyde yap lan baz çal malardan elde edilen sonuçlar n özetleri, a da üç ana ba k alt nda verilmi tir. 2.1. K nt Sulama Eck (1984), Teksas’ n yar kurak bir iklim ku nda yürüttü ü bir çal mada, ekimden 41 gün sonra uygulanan su k nt alt nda yaprak, gövde ve koçan verimlerinde azalmalar oldu unu, ekimden 55 gün sonra k nt uyguland nda ise yaln zca gövde ve koçan verimlerinin azald belirlemi tir. Vejetatif geli me döneminde yap lan k nt sulaman n tane say azaltt ancak tane a rl üzerine çok az etkisi oldu unu saptam r. Tane doldurma dönemindeki su stresinin yaprak ve gövde verimlerini etkilemedi i ancak koçan verimlerini azaltt bulmu tur. Braunworth ve Mack (1987), su eksikli inin m r verim ve kalitesine etkisini ara rm lar, kullan labilir su tutma kapasitesinin % 50'si tüketilmeden yap lan sulama konular nda verim de erlerinin birbirine yak n oldu unu belirlemi lerdir. Braunworth ve Mack (1989), iki y ll k yapt klar denemede, bitki kök bölgesindeki kullan suyun %50’si tüketildi i zaman sulama uygulam lar ve bu suyun %85’inin uyguland konudan en yüksek m r koçan verimini elde etmi lerdir. Susuz konudan elde edilen verimin ise en yüksek verime göre %66 daha az oldu unu bulmu lard r. Tam sulama 7 yap lan konuya uygulanan sulama suyu miktar ilk y l 449 mm, ikinci y l ise 518 mm olarak saptam lard r. Anaç ve Ul (1992), Ege bölgesinde, m n k nt sulama potansiyelini ve farkl geli me düzeylerinde uygulanan su stresinin etkilerini ara rm lard r. En yüksek verimi, eksik suyun tamam n verildi i konuda 649 kg/da, en dü ük ise hiç su verilmeyen konuda 184 kg/da olarak elde etmi lerdir. Sulama suyu k nt lar n verim üzerine etkilerini önemli bulmu lard r. Mevsimlik bitki su tüketimi ile tane verimi aras nda önemli bir do rusal ili ki elde etmi ler ve bunu Y=14.6 (ET)–1500; (r2 = 0.75) olarak ifade etmi lerdir. rda (1992), Ege bölgesinde yeti tirilen m r bitkisinin farkl bitki geli me dönemlerinde uygulanan k nt sulama programlar n verim üzerine etkilerini ara rm r. En yüksek verimi, tüm geli me dönemlerinde tam olarak sulanan konudan 649 kg/da, en dü ük ise sulanmayan konudan 184 kg/da olarak elde etmi tir. En yüksek mevsimlik bitki su tüketimini 539.6 mm olarak tam sulanan konudan elde ederken, yaln zca vejetatif, çiçeklenme ve tane dönemlerinin herhangi birinde sulama yap lmamas durumunda da hemen hemen bu de ere yak n bitki su tüketimi elde edildi ini bildirmi tir. Mevsimlik bitki su tüketimi ile tane verimi aras nda Y=14.6(ET)– 1500; (r2=0.75) do rusal bir ili ki bulunmu tur. Bununla birlikte en yüksek WUE de erini (12.51 kg/ha/mm) vejetatif ve çiçeklenme döneminde sulama yap p, tane döneminde sulama yap lmayan uygulamadan elde eden ara rmac , en dü ük ky de erini 0.82 olarak yine bu uygulamadan elde etmi tir. Çiçeklenme dönemi boyunca su k nt uygulanan deneme konular nda ise bu de erin daha yüksek bulundu unu rapor etmi tir. Sonuç olarak, su stresine en duyarl dönemin çiçeklenme oldu u, bunu ras yla vejetatif ve tane dönemlerinin izledi i belirtilmi tir. NeSmith ve Ritchie (1992), m r bitkisinin çiçeklenme dönemi öncesinde su nt uygulanmas durumunda verim ve bitki geli imindeki etkilerini ara rm lard r. Su k nt uygulamalar iki hibrit m r çe idi için bitki yaprak say sekiz veya dokuz olunca ba lat lm r. Kontrol parsellerine yeti tirme mevsimi boyunca, bitki kök bölgesindeki kullan suyun %80’i veya daha fazlas sa lanacak biçimde devaml sulama yap lm r. ki y ll k denemenin ilk y nda 21, ikinci y nda 18 gün hiç sulanmayan parsellerdeki bitkilerin yaprak olu umu gecikmi ve yaprak alan üretimi azalm r. Di er taraftan yaprak boylar ve iki yaprak aras nda kalan bo um uzunlu u gözle görülür biçimde azalm , tepe püskülü ve koçan püskülü dönemleri gecikmi , tane doldurma 2 ile 3 gün geç ba lam ve %15–25 aras nda verim kay plar 8 ya anm r. K nt sulanan bitkilerin verimlerindeki azalma, iyi geli mi tanelerin say nda da bir azalamaya neden olmu tur. Ul (1992), Menemen ovas ko ullar nda ikinci ürün olarak yeti tirilen m r bitkisinde k nt sulama uygulamas n verim üzerine etkisini ara rm r. Sulama say ve slatma derinli indeki art a ba olarak uygulanan toplam sulama suyunda ve mevsimlik bitki su tüketiminde art meydana gelmi , mevsimlik bitki su tüketimi ile verim aras nda oldukça yüksek bir ili ki bulmu tur. Bu yönde yap lan regresyon analizinde su tüketimi ile verim aras ndaki ili ki Y=1.19X–12.3 e itli i ile tan mlanm , korelasyon katsay ise r = 0.984 olarak hesaplanm r. Ara rmac , de ik slatma derinlikleri için belirlenen su kullan m rand man de erlerine göre, su kayna n k tl oldu u ve buna ba olarak ancak 3 kez sulama yap labildi i ko ullarda slat lacak toprak katman derinli inin 60 cm, sulaman n 5 kez yap labildi i ko ullarda ise 40 cm al nmas n birim sudan en fazla yararlanma yönünden optimum oldu u sonucuna varm r. ld m ve ark. (1995), k nt sulaman n m r tane verimi üzerindeki etkisini saptamak ve su–verim ili kilerini elde etmek amac yla, Ankara ko ullar nda yürüttükleri çal mada, vejetatif geli me, çiçeklenme, tane olu umu ile olgunla ma dönemlerinde ve bu dönemlerin de ik kombinasyonlar nda sulama yapmayarak, bunun yan nda, toplam büyüme mevsimi boyunca bitki sulama suyu ihtiyac n %0, %25, %50, %75 ve %100’ünü kar layarak olu turulan su k tlar kapsayan 19 deneme konusu olu turmu lar ve kapal kar k sulama yöntemini uygulam lard r. Ara rma sonuçlar na göre, m n topraktaki nem eksikli ine duyarl bir bitki oldu u, en duyarl periyodun çiçeklenme periyodunda gerçekle ti i, bunu s ras yla vejetatif geli me, tane olu umu ve olgunla ma dönemlerinin izledi i, yüksek verim elde etmek için gerek toplam büyüme mevsimi boyunca, gerekse bireysel büyüme dönemlerinde ya da bunlar n kombinasyonlar nda su k nt na gidilmemesi gerekti i bulunmu tur. Su–verim ili kisi faktörü ky, toplam büyüme mevsimi için 0.94, vejetatif geli me (1), çiçeklenme (2), tane olu umu (3) ve olgunla ma (4) dönemleri için s ras yla, 0.56, 0.77, 0.46 ve 0.38 olarak elde edilmi tir. ld m ve ark. (1996), Ankara ko ullar nda yürütülen bir denemede, toplam ve bireysel bitki geli me dönemleri içerisinde sulaman n tam kar lanmas ve k nt uygulanmas n m n tane verimi üzerindeki etkilerini belirlemi lerdir. En yüksek tane verimini 1085 kg/da olarak toplam geli me dönemi için suyun tam olarak kar land konudan, en dü ük (347 kg/da) ise çimlenme dönemi d nda sulama yap lmayan konudan elde etmi lerdir. Çal mada, su k nt na en duyarl dönemin çiçeklenme 9 oldu u, oransal verim azalmas n vejetatif, çiçeklenme, tane olu um, vejetatif ve çiçeklenme, vejetatif ve tane olu um, çiçeklenme ve tane olu um ile toplam geli me dönemlerinde sulama yap lmad zaman, s ras yla %27.9, %25.2, %21.2, %57, %27.9, %50.8 ve %68 oldu unu saptam lard r. Toplam büyüme mevsimi için ky=0.97, çiçeklenme dönemi için ky=0.78, vejetatif ve tane olu um dönemleri için ise ky=0.47 olarak bulunmu tur. Genço lan ve Yazar (1997), farkl düzeylerdeki su k nt n Çukurova ko ullar nda yeti tirilen I. ürün m r bitkisinin kök da na ve toprak profilinin farkl katmanlar ndan olan su kullan na etkisini belirlemek amac yla yapt klar çal mada, kök yo unlu unun, bitki s ra üzeri ve s ra aras nda ayn katmanlarda e de er oldu unu gözlemi lerdir. Kök yo unlu unun, hemen bitkinin alt ndaki ilk katmanda en fazla ve derinlere inildikçe azald belirlemi lerdir. Ayr ca, kök a rl k yüzdesi ile yüzde evapotranspirasyon, toprak profilinin ilk 0–40 cm’lik katman nda daha fazla, kök bölgesinde derinlere do ru inildikçe her ikisinin birbirine paralel olarak azald , su nt azald kça an lan katmanda kök a rl k yüzdesinin artt , bunun yan nda su nt n fazla oldu u konularda kök a rl k yüzdesinin, bitki kök bölgesinin alt katmanlar nda daha fazla oldu unu saptam lard r. Stan ve Naescu (1997), Romanya’da ya murlama sulama yöntemi alt nda 6 farkl hibrit m r çe idi üzerindeki su stresinin etkilerini ara rm lard r. Bitkinin 80 cm’lik kök bölgesindeki kullan suyun %50’si tüketildi inde suyun tam olarak kar land ve %40 k nt uygulanan iki konu ele al nm r. Bitki su tüketiminin k nt sulama ko ullar alt nda 259.4 mm (hibrit Danubiu) ve 389.2 mm (hibrit Robust) aras nda de ti ini belirlemi lerdir. K nt sulama uygulamalar alt nda tane verimlerinin 895 kg/da (Volga) ve 1325 kg/da (Robust) aras nda de ti ini belirlemi lerdir. Bitki su tüketimi ile tane verimi aras nda iyi bir korelasyon (r = 0.912) bulmu lard r. Danubiu çe idinin en dü ük verim azalma (%30.9) oran na sahip oldu unu ve yüksek düzeyde su k nt ko ullar nda, en yüksek WUE de erini (28.0 kg/mm) yine bu çe idin verdi ini belirlemi lerdir. Su stresine en dayan kl çe itlerin ras yla Danubiu (ky = 0.66), Fundulea 365 (ky = 0.78) ve Dacic (ky = 0.86) oldu unu belirtmi lerdir. Carcova ve ark. (1998), man nemli bir iklim ku nda yer alan Arjantin’de farkl bünyeye sahip topraklarda yeti tirilen üç adet m r çe idinin bitki su stresi indeksi (CWSI) de erlerini belirlemek amac yla tarla denemesi yürütmü lerdir. CWSI üzerinde toprak bünyesinin tek ba na ve aç k olarak bir etkiye sahip olmad ancak çe itler aras nda farkl klar bulundu unu belirlemi lerdir. CWSI ve mevcut toprak suyu 10 aras nda, tüm çe itler ve farkl çevre ko ullar na göre bir ili ki bulmu lard r (r2 = 0.52, n = 51, P<0.001). Kullan labilir su tutma kapasitesinin %60’ tüketildi i zaman bitkinin su stresine duyarl e ik noktas na geldi ine ili kin bulgular elde etmi lerdir. De irmenci ve ark. (1998), Harran ovas ko ullar nda, 1995–1997 y llar aras nda, II. ürün m n farkl geli im dönemlerindeki su k nt lar n verim üzerine etkilerini ara rm lard r. Ara rmada m r bitkisinin mevsimlik verim tepki etmenini, ky=1.178, 1. dönem için ky=0.415, 2. dönem için ky=2.344 ve 3. dönem için ise ky=2.067 olarak hesaplam lard r. kinci ürün m r yeti tiricili inde k nt su uygulamas yap lmas n zorunlu olmas durumunda, uygulama zaman olarak bitki boyu 15–90 cm aras ndaki dönem içerisinde yap lmas , bitki boyu 90 cm'yi geçtikten sonra ve süt olumu dönemleri içerisinde k nt sulama yap lmamas gerekti ini önermi lerdir. Kang ve ark. (2000), Çin’in kuzeybat kesimlerinde yar nemli iklime sahip bir tarlada kontrollü k nt sulama uygulamalar alt nda yeti tirilen m n su kullan m etkinli ini iyile tirmeyi amaçlam lard r. Buna göre 1996 ve 1997 y llar nda yürüttükleri denemelerde, fide dönemi (ekimden itibaren 23 ile 43. günler aras ) ve gövde uzama dönemi (ekimden itibaren 46 ile 80. günler aras ) olmak üzere iki farkl bitki geli me dönemi ele al nm ve bu dönemler için, 60 cm’lik üst toprak profilinde bulunan toprak nem içeri ine yüksek (tarla kapasitesinin %40–50’si), orta (%50–60) ve dü ük düzeylerde su k nt olu turarak 9 adet deneme konusu olu turmu lard r. Ara rmac lar, toplam bitki su tüketiminin 337–506 mm, tane verimlerinin 800–1325 kg/da, WUE de erlerinin 2.11–3.38 kg/m3 aras nda de ti ini saptam lard r. Fide döneminde yap lan k nt sulama uygulamalar n tane verimi üzerinde olumsuz bir etkiye sahip olmad , fakat fide döneminde k nt ya maruz kalan bitkilerin gövde uzama dönemindeki su k nt na daha iyi uyum sa lad , di er taraftan, fide döneminde iyi sulanm ancak gövde uzama döneminde su k nt uygulanan parsellerin tane verimlerinin azald belirlemi lerdir. Buna göre, yar nemli iklim bölgelerinde m r üretimi için en uygun sulama yöntemini, fide döneminde sert, gövde uzama döneminde ise orta düzeyde bir su k nt n yap ld yöntem olarak önermi lerdir. Bu ko ulda, her dönemde yeterli sulanan konulara yak n tane verimi elde ettiklerini belirtmi lerdir. Pandey ve ark. (2000a,b), yar kurak bir iklimde yer alan Afrika k tas nda, Nijerya’da 5 farkl k nt sulama ile 5 farkl azot dozu uygulamalar n m r bitkisi üzerine etkilerini ara rm lard r. Ara rmac lar n elde ettikleri sonuçlara göre, vejetatif geli me döneminde iki sulama k nt yap ld zaman, tane verimi deneme y llar için ras yla %11.1 ve %6.6 oran nda azalm r. Vejetatif geli me ve çiçeklenme 11 döneminin ilk zamanlar boyunca sürekli su k nt uygulanmas durumunda verim azalma oran ortalama %26.4’e ç km r. Vejetatif ve çiçeklenme dönemleri boyunca 6 ya da 8 k nt sulama uygulamas nda ise tüm farkl azot dozlar nda dahi tane verimi, %52’den fazla oranda dü mü tür. Azot dozlar n tane verimi üzerindeki etkileri, su nt na göre farkl olmu , su k nt ve uygulanan azot dozu artt kça tane verimleri daha fazla dü mü tür. Haftal k olarak sulamalar n tam yap ld ve 160 kg N/ha dozu uygulanan konudan elde edilen mevsimlik bitki su tüketimi, deneme y llar için 641 ve 668 mm olarak gerçekle irken, su k nt n en fazla yap ld ve 80 kg N/ha dozu uygulanan deneme konusundan meydana gelen bitki su tüketimi ise 275 ve 281 mm olarak gerçekle mi tir. Lamm ve Trooien (2001), Kansas artlar nda 1997–2000 y llar nda m r üretiminde toprak alt damla sulama yöntemi alt nda bitki s kl ve k nt sulama uygulamalar n etkilerini inceledikleri ara rmada, Pioneer 3162 hibrid çe idine, 6 farkl sulama miktar (0, 2.54, 3.30, 4.31, 5.08 ve 6.35 mm/gün) ve 4 farkl bitki s kl (5851, 6617, 7382, 8712 bitki/da) uygulam lard r. Ara rmada 6.35 mm/gün sulaman n yap ld uygulamada dü ük s kl ktan yükse e do ru s ras yla 2055, 2150, 2150 ve 2389 kg/da tane verimi elde edilmi tir. Ayr ca 5.08 mm/gün sulaman n yap ld parsellerden elde edilen tane verimleri dü ük s kl ktan yükse e do ru ras yla 2006, 2170, 2270 ve 2320 kg/da olmu , 4.31 mm/gün sulaman n yap ld parsellerden ise s kl k s ralamas na göre 2080, 2080, 2175 ve 2230 kg/da tane verimleri elde edilmi tir. Yine bu ara rmada 3.30 mm/gün sulaman n uyguland parsellerden elde edilen tane verimleri dü ük s kl ktan yükse e do ru s ras yla 1935, 2030, 2040 ve 2050 kg/da olmu ve 2.54 mm/gün su uygulanan parsellerden ise yine dü ük s kl ktan yüksek s kl a göre s ras yla 1770, 1840, 1860 ve 1880 kg/da tane verimleri elde edilmi tir. Elde edilen verilere göre bitki s kl ve sulama suyu miktar artt kça verim de artm r. Stone ve ark. (2001a), eker m üzerindeki k nt sulama uygulamalar n su kullan , radyasyon kullan m etkinli i, büyüme ve verim üzerine etkilerini ara rm lard r. K nt sulama uygulamalar n verim ve kuru madde verimi üzerinde önemli ölçüde etkili oldu u saptanan ara rmada, su k nt yla beraber özellikle koçan püskülü döneminden sonra radyasyon kullan m etkinli inin azalmas yla birlikte, kuru madde veriminin de azald belirlenmi tir. Benzer olarak, su k nt yla birlikte topraktan buharla an su miktar n artmas na ra men, WUE ve transpirasyon etkinliklerinin de azald belirlenmi tir. Di er taraftan su k nt n uygulama 12 zaman yla verim bile enlerinin de mesine kar n su k nt na özellikle duyarl bir dönemin bulunmad ileri sürmü lerdir. Stone ve ark. (2001b), yukar da belirtilen çal man n ikinci aya nda, m r bitkisinin gölgeleme (örtü) geli imini incelemi ler, su k nt n zaman ve düzeyine ba olarak yaprak alanlar n azald belirtmi lerdir. Çiçeklenme dönemi öncesinde yap lan su k nt lar n yaprak büyüme oranlar , buna ba olarak bireysel yaprak alanlar ve sonuç olarak yaprak alan indeksi (LAI) de erlerini azaltt saptam lard r. Di er taraftan, koçan püskülü olu umundan sonra orta derecede su nt uygulaman n LAI de erlerini pek dü ürmedi ini, k nt oran artt kça LAI de erleri ve buna ba olarak gölgeleme yüzdesinin dü tü ünü belirlemi lerdir. Norwood ve Dumler (2002), Kansas’ta k nt sulama ve kuru arazi ko ullar nda iki hibrit m r çe idi (H1 ve H2) üzerinde 3 y ll k (1998–2000) yürüttükleri denemede, k nt sulama uygulamalar , yaln zca tepe püskülü olu umunda bir kez (150 mm sulama suyu) ve bitkinin 7 yaprakl oldu u vejetatif geli me ba lang ile tepe püskülü döneminde olmak üzere 2 kez (300 mm sulama suyu) sulanmas biçiminde olu turmu lar, kuru arazi ko ullar nda ise sadece ya dikkate alm lard r. Ara rmac lar ayn zamanda P1 ve P2 olarak simgelenen iki farkl bitki yo unlu unu (1998: 40000–65000 bitki/ha, 1999: 45000–68000 bitki/ha, 2000: 48000–73000) ele alm lard r. Kuru arazi ko ullar nda tane verimi, 2000 y nda P2 bitki yo unlu unda H2 çe idinde 3.59 Mg/ha ile 1998 y nda P1-H2’de 8.65 Mg/ha aras nda de mi tir. nt sulama uygulamalar nda ise 1999 y nda yaln zca 1 sulama ile H1 çe idi için 7.09 Mg/ha ile 1998 y nda iki sulamayla P2–H2 uygulamas nda 12.09 Mg/ha aras nda de mi tir. Her iki k nt sulama uygulamas nda da WUE de erlerini bitki yo unlu u fazla olan deneme konular nda daha yüksek elde etmi lerdir. Di er taraftan bir sulama uygulamas ndaki WUE de eri, iki sulama uygulamas ndan daha yüksek bulunmu tur. Zamfir ve ark. (2003), Romanya’da 2000–2002 y llar nda yürüttükleri bir çal mada, tam sulama (%100) ile tam sulama uygulanan konuya göre %25, %50 ve %75 k nt sulanan m r bitkisinin toprak–su–bitki–atmosfer ili kilerini belirlemeyi amaçlam lard r. Ara rmac lar, bitki kök bölgesindeki kullan suyun %50’si tüketildi inde sulama yap lan tan k konuya göre %50 ve %75 k nt uyguland nda ras yla 700 kg/da ve 1000 kg/da verim alman n olas oldu unu belirtmi lerdir. Çak r (2004), Trakya Bölgesinde 1995 ve 1997 y llar aras nda yürüttü ü denemede, m r bitkisinin 4 farkl geli me dönemini (vejetatif, tepe püskülü, koçan karma ve süt olum) göz önüne alarak 16 farkl k nt sulama suyu uygulamas ele alm ve kar k sulama yöntemi alt nda bu uygulamalar n vejetatif geli me, tane verimi 13 ve di er verim parametrelerine olan etkisini ara rm r. Ara rmac , tepe püskülü ve koçan ç karma dönemlerinde sulama yap lmad durumlarda, tüm vejetatif ve verim parametrelerinin önemli ölçüde olumsuz etkilendi ini, vejetatif ve tepe püskülü ç karma dönemlerinde su stresinin uygulanmas halinde bitki boyu ve LAI de erlerinin azald , vejetatif geli me döneminde uygulanan k nt lar n toplam kuru madde verimini %28–32 azaltt belirlemi tir. En yüksek tane verimini (1244 kg/da) tüm fenolojik geli me dönemlerinde sulama k nt uygulanmayan deneme konusundan elde ederken, tepe püskülü ve koçan ç karma dönemlerinde sulama yap lmamas durumunda verimin %66–93 oran nda azald gözlemlemi tir. K nt yap lmayan deneme konusuna 390–575 mm aras nda sulama suyu uygulam , ky de erlerini ise deneme y llar için s ras yla 1.22, 1.36 ve 0.81 olarak belirlemi tir. Panda ve ark. (2004), subtropik iklim ku nda yer alan Hindistan’da, k nt sulama uygulamalar yla m r bitkisi için etkin bir sulama suyu yönetim stratejisi geli tirmeyi amaçlam lard r. Deneme üç y ll k olarak yap lm ve kullan labilir su tutma kapasitesinin %10, %30, %45, %60 ve %75’i biçiminde be farkl sulama konusu ele al nm r. Ayn zamanda ara rma bölgesi için CERES-Maize bitki geli im modeli test edilmi tir. Ara rmada, bitkilerin topraktaki suyun büyük bir ço unlu unu ilk 45 cm’lik bölümünden ald , bu nedenle subtropik bölgelerde kumlu t nl topraklarda yeti tirilen bitkilerde m n sulama programlar nda 0-45 cm’lik toprak profilinin göz önüne al nmas önermi lerdir. Daha yüksek su kullan m etkinli i ve net geri dönü ler için, kritik olmayan bitki geli me dönemlerinde dahi, kullan labilir su tutma kapasitesine %45’den daha fazla k nt uygulanmamas gerekti ini vurgulam lard r. Payero ve ark. (2006a), Nebraska ko ullar nda, k nt sulama uygulamalar n r verimine etkilerini belirlemek amac yla, 2003 y nda 8, 2004 y nda ise 9 farkl konu ele alm lard r. Buna göre, farkl sulama programlar n FAO-56’daki yöntemlere göre hesaplanan gerçek mevsimlik bitki su tüketimlerinin, su k nt uygulanmayan konuyla kar la ld nda, 2003 y nda %37–79 ve 2009 y nda ise %63–91 azald belirlemi lerdir. Her iki deneme y nda da uygulanan sulama suyu ile verim aras nda do rusal ili kiler oldu unu, ancak y ldan y la farkl k gösterdi ini saptam lard r. Bitkiden terlemeyi, kök bölgesinden buharla may ve her ikisini (evapotranspirasyon) ayr ayr hesaplam lar ve tane verimi ile olan ili kilerinde en yüksek korelasyonu bitki su tüketiminden elde etmi ler ve buna göre regresyon itli ini “Y = 0.028ETd–5.04; R2 = 0.95” olarak hesaplam lard r. Ara rmac lar, son olarak bitki verimlili inin art lmas için su k nt na gidilmemesini önermi lerdir. 14 Gökçel (2008), Çukurova ko ullar nda yar slatmal (PRD) ve k nt sulama programlar n II. ürün m r verimi ve su kullanma rand man üzerine etkilerini ara rm r. Denemede A s buharla ma kab ndan 7 günlük sulama aral ndaki ml buharla ma miktarlar , tam su %100 (TS–100), k nt su %50 (KS–50), yar slatmal %100 (PRD–100), %75 (PRD–75), %50 (PRD–50) olarak damla sulama yöntemiyle uygulanm r. Tam su ve k nt sulama konular na 7 günlük sulama aral nda A s buharla ma kab ndan buharla an su miktar s ras yla %100 ve %50 olarak uygulanm r. Yar slatmal konularda ise laterallerin dönü ümlü olarak çal lmas yla 7 günlük sulama aral nda A s buharla ma kab ndan buharla an su miktar n %100’ü, %75’i ve %50’si uygulanarak yürütülmü tür. Tam su alan konulara 644 mm, k nt su ve PRD–100 konular na 396, PRD–75 konular na 333 mm ve PRD–50 konular na 271 mm su uygulanm r. En fazla verim TS–100 konusundan 1040.3 kg/da olarak elde edilirken KS–50 ve PRD–100 konular nda elde edilen verimler 772.3 kg/da ve 774.3 kg/da olarak benzerlik göstermi ve konular aras nda istatistiksel olarak önemli bulunmu tur. Tane verimi (Y) ile sulama suyu (I) aras nda Y=–0.0006I2+1.6213I+296.99 (R2=0.91**) eklinde ikinci dereceden bir ili ki elde edilmi tir. Tane verimi (Y) ile su tüketimi (ET) aras nda Y = – 0.0027 ET2 + 4.2591 ET – 585.65 (R2=0.88**) eklinde ikinci dereceden bir ili ki belirlenmi tir. En yüksek WUE PRD–75 konusunda 1.77 kg/m3 elde edilirken, en dü ük WUE TS–100 konusunda 1.54 kg/m3 olarak hesaplanm r. Kara ve Biber (2008), Samsun ko ullar nda 2005 y nda yürüttükleri bir çal mada, sulama s kl n m r verimine etkisini ara rm lard r. Damla sulama yöntemi alt nda yürütülen deneme konular , A: Sulama yap lmamas , B: Kullan labilir su tutma kapasitesinin %50’si tüketildi inde sulama, C: Kullan labilir su tutma kapasitesinin %30’u tüketildi inde sulama ve D: Kullan labilir su tutma kapasitesinin %15’i tüketildi inde sulama yap lmas biçiminde tasarlanm r. Deneme konular na uygulanan ortalama su miktarlar 257.14 ile 285.71 mm aras nda de irken, sulama aral klar n bitki verimlerini önemli ölçüde etkiledi i, ortalama tane verimlerinin 798 ile 2916 kg/da aras nda de ti i saptanm r. D konusundan elde edilen tane veriminin (2916 kg/da), di er deneme konular ndan elde edilen tane verimlerinden (B: 2159 kg/da; C: 1915 kg/da; A: 798 kg/da) daha yüksek oldu unu belirlemi lerdir. Farre ve Faci (2009), spanya’n n kuzeydo usunda killi bünyeye sahip topraklarda yüzey sulama alt nda k nt sulaman n m r bitkisi üzerine etkilerini ara rmak amac yla iki y ll k deneme yürütmü lerdir. Bitkinin üç geli me döneminin (vejetatif geli me, çiçeklenme ve tane doldurma) dikkate al nd denemede, bu üç 15 dönemde tam sulama ya da k nt sulaman n tüm birle imleri deneme konular olu turmu tur. Ayr ca, sulamalar aras ndaki aral klar artt larak sulama k nt olu turulmu tur. Toprak nem içeri i, bitki geli imi, toprak üstü kuru madde verimi ve verim bile enleri ölçülmü tür. Ara rma sonuçlar na göre, su k nt na en duyarl dönemin çiçeklenme oldu u, bu dönemde yap lan sulama k nt nda biomas verimi, tane verimi ve hasat indeksi dü mü tür. Çiçeklenme döneminde k nt yap lan uygulamalar n ortalama tane verimi (691 g/m2), iyi sulanan konulardan elde edilen tane veriminden (1069 g/m2) daha dü ük bulunmu tur. Tane doldurma döneminde k nt sulama yap lmas ya da sulama aral n artt lmas , bitki geli imini ve verimi önemli ölçüde etkilememi tir. Çiçeklenme döneminden önce ve sonra tam olarak sulamalar n yap ld konulardan elde edilen IWUE de erleri daha yüksek bulunmu tur. Gheysari ve ark. (2009), silajl k m r üzerinde üç farkl azot dozunun (0, 150 ve 200 kg/ha) ve ikisi k nt (0.70 toprak su derinli i (SWD) ve 0.85 SWD), tam sulama (1.00 SWD) ve fazla sulama (1.13 SWD) olmak üzere toplam 4 sulama uygulamas n etkilerini ara rm lard r. Hem 2003 hem de 2004 deneme y llar nda, azot ve sulama dozlar n kuru madde verimi üzerindeki etkileri aras nda farkl k bulunmu , ancak azot ve su interaksiyonlar aras nda fark bulunamam r. Su ve azot dozlar artt kça kuru madde verimi de artm r. Ara rmac lar, su dozunun artmas halinde gübre dozunun da artt lmas n uygun, biri artarken di erinin azalt lmas n ise uygun olmad belirtmi lerdir. Ara rma alan için en uygun sulama konusunun 0.85 SWD oldu unu, yüksek dozda azotun ise kuru madde verimini azaltt saptam lard r. lo lu ve ark. (2009), yar kurak bir iklim bölgesinde yer alan Erzurum ko ullar nda, silajl k m r bitkisi için, mevsimlik k nt sulama uygulamalar n ye il ot verimi, bitki boyu ve su kullan m etkinli i de erlerini belirlemek, ayr ca tam sulama uygulamalar alt nda silajl k m n kc ve kap katsay (kp) tespit etmek amac yla iki ll k çal ma yürütmü lerdir. Tam sulama yap lan konu için sulama uygulamalar na, etkili kök derinli indeki kullan labilir su içeri inin yakla k olarak %50’si tüketildi i zaman ba lam lard r. K nt sulama uygulanan konulara, tam sulama yap lan konuya uygulanan suyun %80, %60, %40, %20 ve %0’ kadar su uygulam lar ve ya murlama sulama yöntemini kullanm lard r. Su k nt artt kça orant olarak koçan, yaprak, gövde ve ye il ot verimlerinin azald belirlemi ler, bitki su tüketimi ile toplam ye il ot verimi aras nda do rusal bir ili ki elde etmi lerdir. Benzer olarak WUE de erini, en yüksek tam sulama yap lan konudan, en dü ük ise sürekli su stresi alt nda tutulan konudan hesaplam lard r. ki y ll k ortalama verilerden, kp ve kc de erlerini ras yla 0.84 ve 1.01 olarak saptam lard r. 16 Payero ve ark. (2009), yar kurak bir iklime sahip Amerika’n n Nebraska eyaletinde m r bitkisi üzerinde, damla sulama yöntemi alt nda k nt sulama uygulamalar n, bitki su tüketimi (ETc), WUE, IWUE ve kuru madde verimi üzerine etkilerini ara rm lard r. Bu amaçla 2005 ve 2006 y llar nda Temmuz, A ustos ve Eylül aylar nda her y l için 8 olmak üzere toplam 16 adet farkl su k nt ve uygulama zaman konular ele alm lard r. Uygulamalar aras nda ETc %7.2 ile %18.8, verim %17 ile %33, WUE %12 ile %22 ve IWUE yönüyle %18 ile %33 aras nda farkl k bulmu lard r. ETc ile beraber verim ve WUE de erleri aras nda do rusal bir ili ki oldu unu belirlemi lerdir. Verim tepki etmeni (ky) de eri her iki mevsim için ortalama olarak 1.50’nin üzerinde hesaplanm r. Sulama zamanlamas n kuru madde verimi, tane verimi ve koçan a rl üzerinde etkili oldu u, ayr ca hasat indeksi ile ETc aras nda do rusal bir ili ki elde edilmi tir. Bitkinin çiçeklenme döneminde, temmuz ay nda en yüksek bitki katsay tespit edilmi , bu dönemden sonra A ustos ve Eylül aylar nda dü göstermi tir. Ara rmac lar, 150 mm’lik su da n söz konusu aylar için iyi bir uygulama oldu unu belirtmi lerdir. Mansouri–Far ve ark. (2010), ran’da yürüttükleri bir çal mada, m r bitkisinin vejetatif ve çiçeklenme dönemlerinde uygulanan k nt sulama ve iki farkl azot uygulamalar n (100 ve 200 kg/ha) iki farkl çe it üzerindeki fizyolojik ve agronomik özellikleri üzerine etkilerini ara rm lard r. Ara rmac lar, herhangi bir dönemde veya her ikisinde de sulama yap lmad nda tanelerdeki aminoasit içeri inin artt , oransal su içeri i, ye il yaprak alan , 1000 tane a rl ve tane veriminin azald belirlemi lerdir. En yüksek IWUE de erini, vejetatif geli me döneminde sulama yap lmayan konudan elde etmi lerdir. Tam sulama yap lan konuyla kar la ld nda, çiçeklenme döneminde sulama yap lmayan konudaki verim azalma oran n, vejetatif geli me döneminde sulama yap lmayan konuya göre daha fazla oldu unu ifade etmi lerdir. Vejetatif geli me döneminde yaln zca bir kez sulama yap lmad durumda, uygulanan azot dozunun artt lmas yla verim ve IWUE de erlerinin artt , ancak çiçeklenme döneminde yaln zca bir kez ve hem vejetatif hem de çiçeklenme dönemlerinde sulama yap lmad nda ise yüksek azot dozunun m r verimi üzerindeki etkinli inin azald ileri sürmü lerdir. 2.2. Su-Verim li kileri Musick ve Dusek (1980), Bushland Texas’da m r bitkisi su-verim ili kilerini, tl suyun verime etkilerini ve k tl sulama suyu ko ullar ndaki üretim potansiyelini 17 ara rm lar, yüksek verim elde etmek için mevsimlik bitki su tüketimini 667–789 mm, sulama suyu ihtiyac 160–400 mm ve tane verimini 952–1085 kg/da olarak bulmu lard r. Wright ve ark. (1984), t nl -kum bünyeye sahip toprakta m r üzerinde yapt klar dört y ll k deneme sonucunda bitki su ihtiyac tam olarak kar layacak ekilde sulama yap lmas ile 10866 kg/ha’l k ortalama verim elde etmi lerdir. Szaloki ve Nemeth (1985), lizimetre denemesinde 0, 60, 130 ve 187 mm sulama suyu uygulad klar konulardan s ras yla 4.3, 6.3, 8.2 ve 9.0 t/ha verim elde etmi lerdir. Ara rmac lar, toprak tipi ve taban suyu düzeylerinin verim üzerinde büyük ölçüde öneme sahip oldu unu belirlemi lerdir. Stegman (1986), yar nemli iklim bölgesindeki farkl toprak bünyesine sahip olan iki ayr alanda m r bitkisinin su–verim ili kilerini ara rm ve mevsimlik sulama suyundan kaba bünyeli toprakta % 23, orta bünyeli toprakta ise % 30 düzeyinde bir nt yap lmas halinde maksimum verimde % 5 civar nda bir verim azalmas oldu unu saptam r. Anaç ve ark. (1992), Ege bölgesinde 1988 ve 1989 y llar nda yürüttükleri bir çal mada, m r verimi üzerinde su k nt lar ile su–verim fonksiyonlar incelemi lerdir. En yüksek su kullan m etkinli ini (WUE), vejetatif ve çiçeklenme dönemlerinde iki kez sulama uygulamas yap ld nda elde etmi lerdir. Ayr ca, ky ve bitki duyarl k faktörü de erlerini en dü ük bu uygulamada elde etmi lerdir. retir (1993), Eski ehir ko ullar nda m n dört farkl geli me dönemini dikkate alarak m n su verim ili kilerini ara rm r. Ara rmac , verim tepki etmenini, vejetatif geli me dönemi için ky = 0.395, tepe püskülü dönemi için ky = 0.931, koçan olu um dönemi için ky = 0.911 ve süt olum dönemi için ky = 0.390 olarak tespit etmi tir. En yüksek tane verimini, su eksikli i olmayan ve tüm geli me dönemlerinde sulanan konudan 1082 kg/da olarak elde etmi ve bu konuya uygulanan sulama suyu miktar ve mevsimlik bitki su tüketimini s ras yla 440 mm ve 659 mm olarak belirlemi tir. Ayr ca, tepe püskülü ve koçan olu um dönemlerinde yap lan su nt lar n 100 tane a rl n azalmas na yol açt saptam r. Köksal (1995), Çukurova ko ullar nda ikinci ürün m n de ik geli me dönemlerinde ya murlama sulama yöntemiyle farkl sulama katsay lar uygulayarak yapt çal mas nda, mevsimlik ky de erini 0.85 olarak belirlerken, en yüksek bireysel ky de erinin 1.03 ile tepe püskülü döneminde oldu unu saptam r. Yüksel ve ark. (1997), Tekirda ko ullar nda yeti tirilen m n su verim ili kilerinin belirlenmesi amac yla 1994–1995 y llar nda yürüttükleri denemede, 18 göllendirmeli kar k sulama yöntemini uygulam lar ve üç de ik geli me dönemini içeren sekiz konuyu ele alm lard r. Ara rma sonuçlar na göre, m n topraktaki nem eksikli ine duyarl bir bitki oldu u, en duyarl döneminin tepe püskülü ç karma oldu u, bunu s ras yla koçan püskülü ç karma ve vejetatif geli me dönemlerinin izledi ini saptam lard r. Ayr ca, yüksek verim elde etmek için su k nt na gidilmemesi gerekti ini, ancak zorunlu ko ullarda vejetatif geli me döneminde su verilmemesi biçiminde bir su tasarrufu yap labilece ini belirlemi lerdir. Mevsimlik su tüketimi ile tane verimi aras nda 0.01 düzeyinde önemli Y=1.3786 ET–157.4685 e itli iyle tan mlanan do rusal bir ili ki elde etmi ler ve toplam büyüme mevsimi için ky de erini 0.76 olarak bulmu lard r. Howell ve ark. (1998), Bushland/Teksas sulu artlar nda farkl olgunla ma grubundan hibrit m r çe itlerinin bitki su tüketimi, verim ve su kullan m etkinli i üzerine yapt klar ara rmada; k sa sezon (SS, Pioneer 3737) ve tam sezon (FS, Pioneer 3245) hibrid m r çe itlerine tam sulama uygulayarak bitki su tüketimi, bitki geli imi, verim ve WUE de erlerini belirlemi lerdir. K sa sezon m ra 465 mm ve tam sezon m ra 577 mm sulama suyu verilmi tir. Mevsimsel bitki su tüketimi k sa sezon hibritte 673 mm, tam sezon hibritte 802 mm olmu tur. K sa sezon m r çe idi, tam sezon m r çe idine göre 12 gün daha erken fizyolojik olgunlu a ula r. Tane verimi tam sezon hibrit m rda 1322 kg/da olurken, k sa sezon hibrit m rda 1130 kg/da bulunmu tur. WUE, k sa sezon hibritte ve tam sezon hibritte birbirine yak n saptanm r (k sa sezon = 1.68 kg /m³, tam sezon = 1.65 kg/m³). ld m ve Kodal (1998), Ankara ko ullar nda m r bitkisinin farkl sulama suyu miktar ndaki verimini belirlemek amac yla 9 konulu 4 tekrarl bir deneme yürütmü lerdir. Kontrol parsellerine, bitki kök bölgesindeki kullan labilir su tutma kapasitesinin %50’si tüketildi inde mevcut nemi tarla kapasitesine getirecek biçimde sulama suyu uygulan rken, di er parsellere ise kontrol parseline uygulanan suyun %0, %25, %50, %75, %125, %150, %175 ve %200’ü kadar sulama suyu uygulanm r. Üç y ll k deneme sonuçlar na göre, deneme konular na 79.3 mm ile 1673 mm aras nda sulama suyu uygulan rken, mevsimlik bitki su tüketimi 300.6 mm ile 1023.8 mm, buna kar k tane verimleri 290 ile 1089 kg/da aras nda de mi tir. A miktarda su uygulamas n verimi önemli ölçüde art rmad belirlenen ara rmada, mevsimlik verim tepki etmeni (ky) 0.96 olarak bulunmu tur. Ayars ve ark. (1999), Su Yönetimi Ara rma Laboratuar nda, 15 y l içerisinde, bilim insanlar taraf ndan yap lan, s ra bitkileri için yüzey alt damla sulama ile ilgili çal malar de erlendirmi lerdir. M rda birim alan ba na dü en koçan say n, 19 yüzey alt damla sulama yöntemlerinde, dü ük s kl klarla uygulanan yüzey damla sulama yöntemlerine göre %6 daha fazla oldu unu, yüksek s kl klarla yap lan yüzey sulama yöntemleriyle ise istatistiksel yönden fark olmad belirtmi lerdir. Ancak, Kaliforniya bölgesinde, gerek yüzey ve damla gerekse yüzey alt damla sulama uygulamalar n, di er yöntemlerle sulanan m rda, verim ortalamalar yönüyle %65 daha yüksek sonuçlar verdi ini ileri sürmü lerdir. Genço lan ve Yazar (1999), Çukurova ko ullar nda, toplam büyüme mevsimi boyunca farkl düzeylerdeki su k nt lar n m r tane verimi, sulama suyu kullan m etkinli i (IWUE) ve WUE üzerine olan etkilerini belirlemek amac yla, her 10 günde bir 120 cm’lik toprak profilinde tüketilen suyun %100, %80, %60, %40, %20 ve %0’ na uygulanmas biçiminde deneme konular olu turmu lard r. Ara rmada, toprak profilindeki eksik nemin tamam n kar land konuya denemenin birinci y nda 6, ikinci y nda 7 kez olmak üzere, s ras yla toplam 752 mm ve 823 mm su uygulanm , buna kar k bitki su tüketimi birinci y l 999 mm, ikinci y l ise 1052 mm olarak hesaplanm r. Bu deneme konusundan al nan tane verimi deneme y llar için s ras yla 1001.5 kg/da ile 1003.5 kg/da elde edilmi olup, eksik suya %20 k nt uyguland nda al nan verim istatistiksel olarak an lan konudan farkl bulunmam , di er k nt larda ise verimin önemli ölçüde azald tespit edilmi tir. Tane verimi ile sulama suyu ve su tüketimi aras nda s ras yla ikinci dereceden e risel ve do rusal ili kiler belirlenmi tir. Deneme konular na göre IWUE de erlerinin 1.0–2.43 kg/m3, WUE de erlerinin ise 0.22–1.25 kg/m3 aras nda de ti ini saptam lard r. Zand–Parsa ve Sepaskhah (2001), m r bitkisi için en uygun su ve azot miktarlar , bitki verimi ve kar maksimizasyonu analizleriyle belirlemi lerdir. Bitki üretimi ve maliyet fonksiyonlar üzerine temel olu turan bu analizlerde, maksimum verim, s rl arazi büyüklü ü durumlar nda maksimum kar ve s rl su durumlar alt nda maksimum kar ko ullar olmak üzere toplam 3 ko ul için uygulanmas gerekli su ve azot miktarlar belirleyen e itlikler geli tirmi lerdir. Ara rmac lar, azot fiyatlar n dü ük oldu u durumlarda, en uygun azot miktar her 3 ko ul için de benzer bulmu lard r. E er azot ve su fiyatlar artarsa, o zaman uygulanmas gereken azot ve su miktarlar n (toprak derinli i olarak), bu ko ullar için s ras yla 212, 67 ve 61 kg/ha ile 1.00, 0.93 ve 0.84 m oldu unu saptam lard r. Su s rl oldu u zaman, optimum uygulanan su miktar n su fiyat n de imiyle farkl k olu turmayaca , bununla birlikte azot fiyat artt zaman çok küçük miktar da olsa artaca ileri sürmü lerdir. Istanbulluoglu ve ark. (2002) taraf ndan Tekirda ko ullar nda yap lan bir ara rmada, m r bitkisinin de ik geli me dönemleri (vejetatif, tepe püskülü ve koçan 20 olu umu) göz önüne al narak sulama zaman , mevsimlik bitki su tüketimi, su kullan m etkinli i ve verim tepki etmeni belirlenmi tir. En yüksek mevsimlik bitki su tüketimi, vejetatif, çiçeklenme ve tane dönemlerinde sulamalar n tam olarak yap ld konudan 586 mm olarak hesaplanm ve ayn uygulamadan en yüksek tane verimi 992 kg/da olarak al nm r. Tepe püskülü döneminin, nem stresine en duyarl dönem oldu u vurgulanm ve mevsimlik ky=0.76 olarak saptanm r. Suyun k nt oldu u ko ullarda, sulamalar n tepe püskülü ve koçan olu um dönemlerinde yap lmas önermi ler, bu ko ulda %26.3 sulama suyu tasarrufuyla yaln zca %2.7 oran nda bir verim azalmas n olaca belirtmi lerdir. Kipkorir ve ark. (2002), yar kurak bir iklimde yer alan Kenya/Perkerra’da, killi nl bünyeli bir toprakta yeti tirilen m r bitkisinin, kar k sulama yöntemi alt nda sulanmas ko ullar nda ky de erini 1.21 olarak belirlemi ler ve derine s zma oldu u zamanlarda, bitki topra a uygulanan suyun tamam kullanamad için su üretim fonksiyonun e risel bir yap gösterdi ini ispatlam lard r. Ara rmac lar, m r bitkisi için su verim ili kisini Y= –0.06x3+0.734x2+63.785x; R2=0.89 olarak üçüncü dereceden bir fonksiyonla tan mlam lard r. Gün aral klar 7, 14, 21 ve 28 al narak yap lan sulama uygulamalar n ele al nd deneme konular na s ras yla, 881, 468, 319 ve 278 mm toplam sulama suyu uygulanm r. En yüksek verim 7 gün sulama aral nda, toplamda 13 kez sulama yap lan ve her sulamada ortalama 68 mm sulama suyu uygulanan deneme konusundan 7.3 t/ha olarak elde edilmi tir. Ogola ve ark. (2002), ngiltere’de iki y ll k yürüttükleri bir denemede, do al ya ve sulanan ko ullar alt nda yeti tirilen m r bitkisine 0 ve 100 kg/ha azot uygulamas yaparak verim unsurlar ara rm lard r. Elde edilen sonuçlara göre, 100 kg/ha azot dozu uygulamas , toprak üstü kuru madde verimini %25–42 oran nda art rken, tane verimlerini %43–68 oran nda art rm r. Di er taraftan ya n yetersiz kald durumlarda sulama yap lmas ile kuru madde verimi %21–46 tane verimi ise çimlenme döneminde sulama yap lmayan konuya göre %59 oran nda artm r. 100 kg/ha azot uygulamas alt nda WUE de erlerinde %18–33 oran nda bir art sa lanm , sulanan konudan elde edilen WUE de eri, do al ya lardan elde edilen WUE de erine göre daha yüksek olmu tur. Viswanatha ve ark. (2002), Hindistan’ n Karnataka Eyaletine ba Bangalore linde yapt klar bir denemede, tek s ra ve çift s ra olarak düzenlenmi ekim deseninde, 4 farkl damla sulama uygulamas n su verim ili kilerini incelemi lerdir. Tek s ra ekim ve damla sulama yöntemi alt nda ve A s kaptan buharla an suyun %80’inin uyguland (0.8 Epan) konudan elde edilen koçan verimi (20.07 t/ha) ve kuru ot verimi 21 (24.87 t/ha), damla sulama yöntemi alt nda 0.6 Epan uygulamas veya kar k sulama yöntemi alt nda 0.8 Epan uygulamas ndan elde edilen koçan ve kuru ot verimlerine göre daha yüksek bulunmu tur. Di er taraftan, tek s ra ekimde ve damla sulama yöntemi alt nda 0.4 Epan uygulamas nda, 330.46 mm su gereksinimiyle, taze koçan ve kuru ot verimine ba WUE de erleri (48.21 ve 61.22 kg/ha/mm) di er konulara göre daha yüksek hesaplanm r. Su kullan artt kça WUE de erlerinin azald belirlenen çal mada, 0.8 Epan damla sulama uygulamas nda ekimden 20, 50 ve 60 gün sonra ve sulama öncesinde, yaprak su potansiyeli de erleri (–4, –7, –8 bar) daha yüksek saptanm r. Yazar ve ark. (2002), Güneydo u Anadolu Projesi (GAP) bölgesinde 2000 y üretim mevsimi içerisinde yapt klar bir denemede, iki sulama aral (3 ve 6 gün) ve A kaptan buharla an suyun tamam , %67’si ve %33’ü olmak üzere üç farkl sulama konusunun m r bitkisindeki su verim ili kilerini incelemi lerdir. Her iki sulama aral için de tam sulanan konuya toplam 581 mm su uygulanm r. Mevsimlik bitki su tüketiminin 358 ile 562 mm aras nda de ti ini, en yüksek tane veriminin 6 gün aral klarla tam olarak sulanan konudan 1192 kg/da olarak al nd belirtmi lerdir. Üç ve alt gün sulama aral klar için k nt sulama uygulamalar na göre tane verimlerinin ras yla 794 ile 1133 kg/da ve 725 ile 1192 kg/da aras nda de ti ini, en yüksek IWUE ve WUE de erlerinin 6 gün aral klarla A s kaptan buharla an suyun %33’ünün uyguland deneme konusundan s ras yla 2.53 ve 2.27 kg/m3 olarak elde edildi ini saptam lard r. Karam ve ark. (2003), Lübnan’da 1998 ve 1999 y llar nda yürüttükleri çal mada, damla sulama yöntemi alt nda tam ve k nt sulama uygulamalar n n bitki su tüketimi, verim ve su kullan m etkinli i üzerindeki etkilerini ara rm lard r. Sulama uygulamalar , lizimetreden ölçülen bitki su tüketiminin tamam (I–100) ve %60 k nt (I–60) olarak olu turmu lard r. Ekimden hasada kadar olan deneme y llar için s ras yla 128 ve 120 günlük dönemler için mevsimlik bitki su tüketimini 952 ve 920 mm olarak ölçmü ler, LAI ve kuru madde içeri inin I–60 k nt konusunda azald belirlemi lerdir. I–100 konusundan elde edilen LAI de eri 1998 nda 7, 1999 y nda ise 6 olarak ölçülmü tür. Bununla birlikte I–60 konusundan ölçülen LAI de erlerinin her iki y lda da %25’ten daha fazla azald tespit etmi lerdir. Kuru a rl a göre ölçülmü tane verimlerinin 1998 y nda lizimetre üzerinden 1520g/m2 elde ederken, tam sulanan konuda 1450 g/m2, k nt sulanan konuda ise 1080 g/m2’ye azald belirlemi lerdir. Denemenin ikinci y nda ise lizimetre üzerinden 1340 g/m2, I–100 konusundan 1280 g/m2 ve I–60 konusundan ise 1040 g/m2 22 verim elde etmi lerdir. Toprak üstü kuru madde verimi ise su k nt yla azalm r. Lizimetreyle kar la ld nda deneme y llar için s ras yla I–100 konusunda 130–100 g/m2, I–60 konusunda ise 800–400 g/m2 toprak üstü kuru madde verimi azalmas gerçekle mi tir. Tane verimine ili kin su kullan m etkinli i (WUEg), lizimetre üzerinde yeti tirilen bitkilerden 1.52–1.34 kg/m3, I–100 konusundan 1.68–1.54 kg/m3 ve I–60 konusundan ve en yüksek ise I–60 konusundan 1.88–1.87 kg/m3 olarak saptanm r. Toprak üstü kuru madde verimine ili kin su kullan m etkinli i (WUEb) I–100 konusunda 3.16 ve 2.46 kg/m3, I–60 konusunda 3.23 ve 2.97 kg/m3, lizimetreden ise 3.00 ve 2.34 kg/m3 olarak belirlenmi tir. Öktem ve ark. (2003), anl urfa ko ullar nda eker m üzerinde damla sulama yöntemi alt nda uygulanan su k nt lar n su verim ili kilerini incelemi lerdir. A buharla ma kab ndan buharla an suyun %100, %90, %80 ve %70’inin uyguland çal mada, 2, 4, 6 ve 8 gün aral klarla yap lan sulamalar n verim üzerine etkileri ara lm r. Uygulanan sulama suyu, 1998 y nda 610–876 mm aras nda de irken, 1999 y nda ise 612–889 mm aras nda de mi tir. Ara rmac lar en yüksek WUE de erlerini deneme y llar için s ras yla 1.38 kg/m3 ve 1.24 kg/m3 olarak 4 günlük sulama aral nda, en yüksek IWUE de erlerini ise 1998 y nda 4 günlük sulama aral nda 1.66 kg/m3, 1999 y nda ise 6 günlük sulama aral nda 1.59 kg/m3 olarak bulmu lard r. Deneme y llar için ky de erlerini s ras yla 0.76–1.22 ve 0.96–1.29 aras nda de ti i vurgulanm , en yüksek koçan a rl n 13.66–13.19 t/ha ile 2 günlük sulama aral ndan, en dü ük koçan a rl n ise 8.55–7.29 t/ha ile 8 günlük sulama aral ndan al nd belirtilmi tir. Ara rmac lar, elde ettikleri sonuçlara göre, yöre için en uygun damla sulama uygulamas n, 2 gün aral klarla kaptan buharla an suyun %100’ünün uyguland konu oldu unu ileri sürmü lerdir. Humphreys ve ark. (2005), Coleambally/Avustralya’da m r bitkisinde ya murlama, kar k ve damla sulama yöntemlerinin etkinli ini ara rm lard r. Denemede Pioneer 3153 hibrid m r çe idi kullan lm , her üç sulama yönteminde de topraktaki yaray suyun %40’ tüketildi inde sulamaya ba lanm r. Damla sulama lateralleri m r s ralar n merkezine ve 20 cm toprak alt na yerle tirilmi tir. Ya murlama sulama uygulamas nda toplam 620 mm, kar k sulama uygulamas nda 600 mm ve damla sulama uygulamas nda ise 510 mm su uygulanm , damla sulamada ya murlama ve kar k sulama yöntemlerine göre s ras yla %21.5 ve %17.6 daha az su uygulanm r. Tane verimi (% 12 nemde) damla sulamada 1150 kg/da, ya murlama sulamada 1030 kg/da, kar k sulamada ise 990 kg/da olarak elde edilmi , damla 23 sulamada ya murlama sulama ve kar k sulamaya göre verim art s ras yla; % 4.3 ve 13.9 olmu tur. Sepaskhah ve Khajehabdollahi (2005), sabit debili aç k, de ken debili aç k ve kapal kar klar yöntemleri ile s ve derin taban suyuna sahip alanlarda farkl sulama aral klar alt nda sulanan m r bitkisinin verim ve su kullan m etkinli ini belirlemi lerdir. Çal man n sonucunda, 4 günlük sulama aral nda dahi hem s hem de derin taban suyunun oldu u topraklarda, aç k kar klar yöntemiyle, m r bitkisinin gereksinim duydu u suyun kar lanamad ve su k nt yla beraber tane verimlerinin azald saptanm r. Taban suyu derinli inin s oldu u (1.31–1.67 m aras ) Kooshkak ilinde, aç k kar k yöntemiyle 4 ve 7 gün aral klarla yap lan sulamalardan elde edilen verimlerin, kapal kar k yöntemiyle suland nda ayn verimlerin s ras yla 7 ile 10 gün aral klarla yap lan sulamalardan kar lanabilece i bulunmu , bu durumun yer alt suyundan bitkilerin %5–10 civar nda yararlanm olabilece i tezine dayand lm r. Di er taraftan Badjgah alan nda derin su tablas n oldu u ko ullarda aç k kar k yöntemiyle 7 gün aral klarla yap lan sulamalardan elde edilen verimin kapal kar klarda 10 gün aral klarla yap ld nda al nabilece i belirtilmi tir. Bununla birlikte, kapal kar klarla yap lan sulamalarda 4 veya 7 gün aral klarla sulama yap lmas n verim üzerinde farkl k yaratmayaca , hatta s tablas n oldu u yerlerde 10 gün aral klarla sulama yapman n daha uygun oldu u saptanm r. Bu sonuca göre ara rmac lar, mevsimlik sulama suyunun 700 mm’den daha az oldu u ko ullarda, su kullan m etkinli ini art rmak için kapal kar k yöntemi ile 10 gün aral klarla sulama yapman n tercih edilmesi gerekti ini, tam sulama için suyun yetersiz oldu u durumlarda ise aç k kar klar yerine kapal kar klar n kullan lmas n tane verimi yönüyle daha uygun oldu unu ileri sürmü lerdir. im ek ve Gerçek (2005), m r bitkisinde damla sulama yöntemi alt nda dört farkl sulama aral ndaki (2, 4, 6 ve 8 gün) su verim ili kisini belirlemek ve ky de erlerini saptamak amac yla Harran ovas ko ullar nda iki y l süren bir çal ma yürütmü lerdir. Buna göre deneme konular na 1998 ve 1999 y llar nda s ras yla 814– 1116 ve 843–1206 mm aras nda sulama suyu uygulam lar, en yüksek IWUE de erini 4 günde bir sulanan konudan s ras yla 1.43 ve 1.22 kg/m3 olarak saptam lard r. WUE de erlerinin ise her iki y lda ve tüm konularda benzer (1.02 ve 1.13 kg/m3) oldu unu belirlemi lerdir. Denemenin her iki y nda da en yüksek oransal su eksili ini 8 günlük sulama aral nda %29.6 ve %29.3, verimdeki oransal azal ise %27.0 ve %28.4 olarak hesaplam lar, bu oranlar n sulama aral azald kça dü tü ünü ileri sürmü lerdir. ky de erlerinin ilk y l 0.72–0.95, ikinci y lda ise 0.70–0.97 aras nda 24 de ti ini belirtmi lerdir. Her iki y l için de en yüksek tane veriminin 4 günlük sulama aral nda 1.41 ve 1.33 t/da, en dü ük verimin ise 8 günlük sulama aral nda 1.03 ve 0.95 t/da oldu unu, buna göre Harran ovas için 4 günlük sulama aral n m r bitkisi için uygun oldu unu saptam lard r. Öktem (2006), yar kurak bir iklim ku nda yer alan anl urfa ko ullar nda 1998 ve 1999 y llar nda yapt bir denemede, damla sulama yöntemi alt nda farkl sulama aral klar ve k nt sulama uygulamalar n, at di i m r bitkisi verimi üzerine etkilerini ara rm r. A s kaptan buharla an suyun %100, %90, %80 ve %70’inin uyguland 2, 4, 6 ve 8 aral klarla sulamalar n yap ld ara rmada, deneme konular na 1998 y nda 814–1116 mm, 1999 y nda ise 843–1206 mm aras nda sulama suyu uygulam r. En yüksek WUE de erinin 1.15 kg/m3, en yüksek IWUE’nin ise 1.43–1.22 kg/m3 olarak 4 gün aral klarla sulama yap lan konudan elde edildi i çal mada, yine en yüksek tane verimi (1407–1330 kg/da) bu konudan elde edilmi tir. En dü ük tane verimi (1027–953 kg/da) ise 8 gün aral klarla sulama yap lan konudan bulunmu tur. Ara rmac , damla sulama yöntemi ile yap lacak sulama uygulamalar nda, A s buharla ma kab ndan buharla an suyun %90’ kar layarak 4 gün aral klarla yap lacak sulama uygulamalar n daha fazla tane verimi alma yönüyle önerilebilece ini ileri sürmü tür. Payero ve ark. (2006b), Nebraska ko ullar nda kar k sulama yöntemi alt nda dört farkl sulama uygulamas n (1–sulama yok, 2–tepe püskülü olu umu ba lang nda 1 sulama, 3–koçan püskülü döneminde 1 sulama ve 4–geleneksel çiftçi uygulamalar ) m r verimi üzerine etkilerini ara rm lard r. Yar kurak bir iklimde yer alan ara rma alan nda y ll k ortalama 508 mm ya dü tü ünü ve bu ya n %80’inin bitki yeti tirme döneminde gerçekle ti ini bildirmi lerdir. Y llar aras nda ya da farkl olmu , 1992, 1993 ve 1996 y llar nda daha fazla, 1994 ve 1995 y llar nda ise kurak y llar ya anm r. Uygulamalar aras nda verim farkl klar yaln zca kurak geçen 1994 ve 1995 y llar nda olmu , tüm deneme y llar nda çiftçi uygulamalar taraf ndan yap lan sulama suyu gerekenden fazla gerçekle mi , bu nedenle derine zma ve yüzey ak kay plar gözlenmi tir. Ya lar n yeterli oldu u üç y l için verim yönünden önemli farkl klar olmamas na kar n, kurak y llarda verimler dü mü tür. Deneme sonuçlar na göre ara rmac lar, su stresinin m r bitkisi su üretkenli ini (ET ba na verim) art rma aç ndan iyi bir strateji olmad , sulama suyu kay plar n en aza indirilmesi gerekti ini ve sulama programlar n iyile tirilmesinin zorunlu oldu unu belirtmi lerdir. 25 Sepaskhah ve Khajehabdollahi (2006), aç k kar k yöntemi ile 7 gün aral klarla sulanan m r bitkisinin farkl bitki geli me dönemlerinde, kapal kar k yöntemiyle destekleme sulama uygulamas nda verim ve su ili kilerini incelemi lerdir. Yaln zca aç k kar k yöntemi kullan ld nda verimde azalmalar oldu u saptanan ara rmada, kapal kar k yöntemiyle tepe püskülü veya tane olu um dönemlerinde 1 veya 2 kez desteklenirse, sürekli kapal kar k yöntemiyle elde edilen tane verimine e verim al nabilece i, böylece sulama suyundan %30 su tasarrufu sa lanabilece ini belirlemi lerdir. Ara rmac lar, her iki durum için WUE de erlerini s ras yla 1.04 ile 0.97 kg/m3 olarak hesaplam lard r. Trejo ve ark. (2006), Meksika’da toprakalt damla sulama ve kar k sulama yöntemlerinin, silajl k m r üzerindeki su kullan m etkinli i ve verim özelliklerini ara rm lard r. Kar k sulaman n kontrol uygulamas olarak al nd çal mada, laterallerin 0.25, 0.35 ve 0.45 m derinli e gömüldü ü toprakalt damla sulama uygulamalar ele al nm r. Toprakalt damla sulama yönteminde 0.47 m, kar k sulama yönteminde ise 0.67 m derinli e sulama suyu uygulanm ve damla sulamayla %28 oran nda su tasarrufu sa lanm r. Toprakalt damla sulama uygulamalar nda hesaplanan WUE (2.9 kg/m3) de eri kar k sulama uygulamas nda elde edilenden (2.0 kg/m3) daha yüksek bulunmu tur. En yüksek ye il ot verimi 0.45 m toprakalt damla sulama uygulamas nda 4620 kg/da, kar k sulama uygulamas nda ise 4380 kg/da olarak elde edilmi tir. Bitki boyu, 0.25 m toprakalt damla sulama uygulamas nda (1.72 m) kar k uygulamas ndan (1.67 m) daha yüksek oldu u belirlenen ara rmada, gövde çap , ya a rl k, koçan çap , koçan boyu ve koçan a rl klar aras nda önemli farkl klar saptanamam r. Igbadun ve ark. (2007), dört farkl bitki üretim fonksiyonu modelini m r bitkisi için yapt klar iki y ll k deneme ile test edip kar la rm lard r. M r bitkisinin vejetatif, çiçeklenme ve tane olu um dönemleri için nem stresi duyarl k göstergesi de erlerini ras yla, Jensen modeline göre 0.29, 1.07 ve 0.54, Minhas ve ark. modeline göre 1.24, 3.36 ve 1.69, Bras ve Cordova modeline göre 0.21, 0.86 ve 0.49, modifiye edilmi Stewart ve ark. modeline göre ise 0.21, 0.86 ve 0.49 olarak belirlemi lerdir. Modellerin performanslar oldukça yeterli bulmalar na kar n, Jensen ve modifiye edilmi Bras- Cordova modellerinin performans , Minhas ve ark. ile modifiye edilmi Stewart modellerinin performanslar na göre daha iyi olarak nitelendirmi ler, farkl bölgeler için denemelerin yap lmas gereklili ini vurgulam lard r. Manal ve ark. (2007), m r bitkisinde 2005–2006 y llar nda bir çal ma yürütmü ler ve sulama konular , A s buharla ma kab ndan meydana gelen 26 buharla maya 1.2, 1.0 ve 0.8 katsay lar uygulayarak olu turmu lard r. Çal mada, 1.0 kap katsay ile yap lan sulamalar n deneme y llar nda s ras yla %6.1 ve %8.0 verim azalmas na, 0.8 katsay na göre yap lan sulamalar n da yine y llara göre s ras yla %36.1 ve %36.0 oran nda verimde azalmaya neden oldu unu belirlemi lerdir. El-Hendawy ve ark. (2008), 2005 ve 2006 y llar nda yürüttükleri denemelerle, damla sulama yöntemi kullan larak kumlu topraklarda yeti tirilen m r bitkisinde en uygun su uygulama düzeyini ve bitki yo unlu unu belirlemeyi amaçlam lard r. Bu amaçla üç su uygulama düzeyi (hesaplanan bitki su tüketiminin I1: 1.00, I2: 0.80 ve I3: 0.60’ ) ve üç bitki yo unlu u (D1: 48000, D2: 71000 ve D3: 95000 bitki/ha) ele al nm r. Deneme konular na uygulanan sulama suyu miktar I1, I2 ve I3 için s ras yla 5955, 4762 ve 3572 m3/ha olmu tur. Sulama aral n 3 gün al nd çal mada, m r tane verimi, verim bile enleri ve IWUE, su uygulama düzeyinin artmas ve bitki yo unlu unun azalmas yla artm r. Su uygulama düzeyi ve bitki yo unlu u aras nda, her iki deneme nda da verim, verim bile enleri ve IWUE için önemli ili kiler elde edilmi tir. En yüksek tane verimi, verim bile enleri ve IWUE I1D1, I1D2 ya da I2D1 konular ndan, en dü ük ise I3D2 veya I3D3 konular ndan elde edilmi tir. Ara rmac lar, elde edilen sonuçlara göre, kumlu topraklarda damla sulama yöntemi ile sulanan m r bitkisi için, dü ük ya da orta bitki yo unlu unda yüksek bir su uygulama düzeyi veya dü ük bitki yo unlu unda orta düzeyli bir su uygulamas önermi lerdir. Gündüz ve ark. (2008), Güney Marmara ko ullar nda m n su verim ili kilerini belirlemek amac yla, Bal kesir ilinde üç y ll k deneme yürütmü lerdir. Bitkinin vejetatif, tepe püskülü, koçan ç karma ve süt olum dönemlerinin esas al nd çal mada, an lan dönemlerin birinde veya birden fazla farkl dönemlerde yap lacak k nt lar n etkilerini belirlemek amac yla 16 deneme konusu olu turmu lard r. Ara rmac lar, k nt uygulanmayan konuya 586 mm sulama suyu uygulam lar ve mevsimlik bitki su tüketimini 761 mm olarak belirlemi lerdir. Ayn deneme konusundan 882 kg/da ortalama tane verimi alm lard r. Mevsimlik ky de erinin 1.191 olarak bulundu u çal mada, m n bitki boyu 40–45 cm iken, tepe püskülünde, koçan ç karmada ve süt olum dönemlerinde sulanmas , yeterli miktarda sulama suyunun oldu u durumlarda sulama k nt yap lmamas , su k nt yap lmas gerekiyorsa tepe püskülü ve süt olum dönemleri d nda yap lmas gerekti i önerilmi tir. Igbadun ve ark. (2008), Tanzanya’n n güneybat nda bir havzada sulanan r bitkisi üzerinde kimi seçilmi k nt sulama program uygulamalar n etkisini belirlemeye yönelik olarak iki y ll k deneme yürütmü ler, denemede yüzey sulama yöntemini kullanm lar ve bitkileri seddelerle çevrili kapal bir alan n içine ekmi lerdir. 27 Denemeden elde edilen sonuçlara göre, mevsimlik uygulanan sulama suyu miktar 400 ile 750 mm, kuru madde verimi 6.966 ile 12.672 kg/ha ve tane verimleri 1625 ve 4349 kg/ha aras nda de mi tir. M r bitkisinin her fenolojik geli me döneminde uygulanan nt sulama, kuru madde verimi ve tane verimi ile mevsimlik bitki su tüketimi ve derine s zman n azalmas na neden olmu tur. M n yaln zca bir geli me döneminde yap lan k nt sulaman n ise tane verimini dü ürürken, kuru madde verimini etkilemedi ini, ancak iki veya daha fazla geli me döneminde yap lan k nt lar n hem biomas hem de tane verimlerini önemli ölçüde dü ürdü ünü belirlemi lerdir. WUE ve IWUE de erlerinin geli me dönemlerinde uygulanan k nt sulama say n artmas yla büyük ölçüde etkilendi i ve dü gösterdi i saptanm r. En yüksek WUE tam sulama yap lan konudan, en yüksek IWUE ise vejetatif geli me döneminde k nt uygulanan deneme konusundan elde edilmi tir. Kara ahin (2008), Konya ko ullar nda yürüttü ü bir çal mada, farkl FAO olum grubundan 3 ayr atdi i hibrit m r çe idinin damla ve kar k sulama yöntemleri alt nda, optimum bitki s kl ara rm r. Ara rmac n buldu u sonuçlara göre, çe it ve bitki s kl klar n ortalamas olarak damla sulama yönteminde tane verimi, kar k sulama yöntemine göre önemli ölçüde yüksek olmu , bu verim art birinci deneme y nda % 8, ikinci deneme y nda %9 olarak bulunmu tur. Kim ve ark. (2008), m r bitkisi yeti tiricili inde farkl dozlarda uygulanan azot ve su uygulamalar n azot ve su kullan m etkinli ine etkisini ara rm lard r. Elde edilen sonuçlara göre, e zamanl su ve azot uygulamalar n etkisi farkl zamanlardaki uygulamalardan daha yüksek bulunmu tur. Ara rmac lar, 112 kg N/ha uygulamas ndan hesaplad klar WUE de erini 223 kg/cm, 0 kg N/ha konusundan hesaplad klar WUE de erinden 170 kg/cm daha yüksek oldu unu belirlemi lerdir. Bununla birlikte, m r bitkisine uygulanan sulama suyu miktar artt kça, bitkinin topraktan kald rd azot miktar n da artt , kullan lan sulama suyu miktar artt kça bitki su tüketiminin artt , kök bölgesine do ru azot ta n artan su miktar ile artt ve su k nt yla beraber gübre kullan m etkinli inin de dü mesiyle beraber tane veriminin dü tü ü saptanm r. Mengü ve Özgürel (2008), Türkiye’nin bat kesimlerinde yeti tirilen m r bitkisinin k nt sulama uygulamalar alt ndaki su verim ili kilerini incelemek amac yla 1999 ve 2000 y llar nda bir deneme yürütmü lerdir. Sulama konular , 120 cm’lik toprak profili içinde eksilen suyun %100, %70, %50 ve %30’u kar lanacak biçimde ve sulama yap lmamas biçiminde olu turulmu tur. Denemenin ilk y nda konulara, 0–323.20 mm, ikinci y nda ise 0–466.61 mm aras nda sulama suyu uygulanm , mevsimlik bitki su 28 tüketimlerinin ise 1999 y nda 142.19–481.91 mm, 2000 y nda ise 136.25–599.45 mm aras nda de ti i saptanm r. Ortalama en yüksek ve en dü ük verimleri ise s ras yla tam sulama yap lan konudan 1064–1038 kg/da ve hiç sulama yap lmayan konudan 375–214 kg/da olarak elde etmi lerdir. Verim ve uygulanan sulama suyu aras nda do rusal ili ki oldu unu, deneme y llar için s ras yla WUE de erlerinin 1.49–2.71 kg/m3, IWUE de erlerinin ise 1.44–2.55 kg/m3 aras nda de ti ini bulmu lard r. ki ll k birle tirilmi verilerden toplam büyüme mevsimi için ky de erini 0.99 olarak saptam lar, ayr ca, kuru madde verimi ile LAI de erlerinin de k nt sulama uygulamalar ndan belirgin bir ekilde etkilendi ini belirtmi lerdir. Ara rmac lar, su nt n olmad ko ullarda yar nemli bölgelerde yeti tirilen m n sulanmas nda sulama k nt yap lmamas gerekti ini vurgulam lard r. Öktem (2008), anl urfa ko ullar nda 1998 ve 1999 y llar nda yürüttü ü bir denemede, k nt damla sulama uygulamalar alt nda m n su verim ili kilerini ve kalite özelliklerini belirlemi tir. An lan denemede sulama uygulamalar A s buharla ma kab ndan buharla an suyun tamam ile %10, %20 ve %30 eksi i biçiminde yap lm r. Buna göre, WUE de erlerinin 1.18–1.36 kg/m3 ve IWUE de erlerinin 1.36 ile 1.62 kg/m3, ky de erlerinin 0.82–1.43, sulama suyu tasarrufunun ise %10.9–31.1 aras nda de ti ini belirlemi tir. Sulama uygulamalar ile koçan verimleri aras nda %1 olas k düzeyinde istatistiksel olarak önemli farkl klar elde etmi ve su k nt artt kça verimin azald , kök kuru madde içeri inin ise artt saptam r. En yüksek LAI de erini tam sulama yap lan konudan, en dü ük ise %30 su k nt nda bulmu tur. Di er taraftan su k nt artt kça protein içeri inin artt ancak tanelerdeki Fe, Zn ve Cu konsantrasyonlar n azald belirlemi tir. Ara rmac , su eksikli inin %10 düzeyinde oldu u ko ullarda pazarlanabilir koçan say lar n pek dü medi ini ve kabul edilebilir düzeylerde oldu unu belirtmi tir. Vural ve Da delen (2008a), Ayd n ko ullar nda 2006 y nda yürüttükleri bir çal mada, cin m nda farkl sulama aral ve su düzeylerinin tane verimi ile su kullan m rand man ve verim azalma oran üzerine etkisini ara rm lard r. Denemelerde 3 ve 6 gün aral klar nda A s buharla ma kab ndan olu an birikimli buharla man n % 40, % 60, % 80, % 100’ünün kar land ve hiç sulama yap lmamas biçiminde be su düzeyi olmak üzere toplam 10 sulama konusu incelenmi tir. En yüksek verimi, 3 gün sulama aral nda ve %100 sulama suyu uygulanan deneme konusundan (641,6 kg/da) elde etmi lerdir. Önerilen bu konuya toplam 19 sulama say ile 563 mm sulama suyu uygulanm ve bu konudan 579 mm’lik mevsimlik bitki su tüketimi hesaplanm r. Ara rma sonuçlar na göre, sulama konular n verim ve 29 agronomik özellikler üzerine etkisinin önemli oldu unu belirlemi lerdir. Konulara uygulanan sulama suyu miktar 234–571 mm, mevsimlik bitki su tüketimi de erleri 130– 609 mm aras nda ve ortalama tane veriminin ise 108.8–641.6 kg/da aras nda de ti i saptanm r (Vural ve Da delen 2008b). Garcia ve ark. (2009), Amerika’n n Georgia Eyaletinde, 2006 y nda, eker üzerinde yürüttükleri bir denemede, sulama ve do al iklim ko ullar alt nda farkl ekim tarihlerinin verim ve su kullan m etkinli i üzerine etkilerini ara rm lard r. Ara rma sonuçlar na göre, her iki ko ulda da su kullan ve su kullan m etkinli i üzerinde farkl klar elde edilmi tir. Sulama ko ullar alt nda bitki su tüketimi 266 mm kadar daha fazla olmu tur. Ara rmac lar, en yüksek koçan verimini (20.4 t/ha), m r tohumlar n 10 Nisan’da ekildi i ve sulama uygulamalar n yap ld konudan elde etmi ler ve bu konu için su kullan m etkinli ini (koçan verimine göre) 7.65 kg/m3 olarak hesaplam lard r. Di er taraftan en dü ük koçan verimini (13.1 t/ha) 27 Mart’ta ekimin yap ld ve do al ya ko ullar nda yeti tirilen konudan alm lar ve su kullan m etkinli ini 10.73 kg/m3 olarak belirlemi lerdir. Hassanli ve ark. (2009), temiz su ve at k su kullan larak üç farkl sulama yönteminin, su tasarrufu, verim ve IWUE de erini, ran’ n güneyinde yer alan Marvdasht ilinde 2005 ve 2006 y llar nda m r bitkisi üzerinde belirlemi lerdir. Sulama program , toprak nemi ve kök derinli inin izlenmesi üzerine temel olu turmu tur. Denemeler, toprakalt damla sulama, yüzey damla ve kar k sulama ana uygulamalar alt nda, temiz ve at k su alt konular yla bölünen bölünmü parseller deneme desenine göre tasarlanm r. Deneme sonuçlar na göre, en fazla su kullan kar k sulama yönteminde olmu , en fazla su tasarrufu 591 m3/da su uygulamas yla toprakalt damla sulama yönteminden, en az su tasarrufu ise 682 m3/da su uygulamas yla kar k sulama yönteminden sa lanm r. Bas nçl sulama yöntemlerinden elde edilen tane verimleri kar k sulama yöntemine göre daha yüksek bulunmu tur. En yüksek verim (1211 kg/da) toprakalt damla sulama yönteminden en dü ük ise (975 kg/da) kar k sulama yönteminden al nm r. En yüksek IWUE (2.12 kg/m3) ile toprakalt sulama yönteminden, en dü ük ise (1.43 kg/m3) kar k sulama yönteminden elde edilmi tir. Temiz suyla kar la ld nda, at k sulardan elde edilen IWUE de eri daha yüksek olmu tur. Vories ve ark. (2009), Amerika Birle ik Devletlerinin orta–güney kesimlerinde ço u y llar sulama yap lmaks n m r yeti tirilmesine kar n, sulama yap ld nda verim art sa land belirtmi lerdir. Ara rma alan nda, toprak alt damla sulaman n m r üretimine etkisi ara lm ve 2002–2004 y llar nda denemeler 30 yürütülmü tür. Damla sulama borular n yakla k olarak 30 cm toprak derinli ine gömüldü ü çal mada, üç sulama düzeyi (günlük hesaplanan su kullan n %100’ü, %60’ ve %0’ ) ve üç farkl olgunla ma dönemine sahip çe it ele al nm r. Üç y ll k ortalama sonuçlara göre sulanmayan konulardan önemli ölçüde daha dü ük verimler elde edilmesine ra men, 2003 ve 2004 y llar nda uygulamalar aras nda önemli farkl k bulunamam r. Çal man n yürütüldü ü y llar içerisinde en az ya n dü tü ü 2002 nda büyük bir farkl k gözlenmi , ancak sulanan konular için tüm y llar genelinde farkl k saptanamam r. Uygulanan sulama suyu miktar azald kça IWUE de erleri yükselmi tir. Ara rmac lar, toprak alt damla sulama alt nda günlük hesaplanan bitki su tüketiminin %60’ uyguland nda, WUE ve verimin en uygun de erlerde oldu unu ve bu uygulamay söz konusu yöre için önermi lerdir. El-Hendawy ve Schmidhalter (2010), M r/Ismaila’da 2008 ve 2009 y llar nda yürüttükleri denemelerle, su üretim fonksiyonlar ve su kullan –verim ili kilerini kullanarak damla sulama yöntemi ile sulanan m r bitkisinde en uygun sulama aral ve oran belirlemeyi amaçlam lard r. Bu amaçla dört sulama aral (1, 2, 3 ve 4 gün) ve üç sulama oran (hesaplanan bitki su tüketiminin %100, 80 ve 60’ ) deneme konusu olarak alm lard r. Ara rmac lar n elde etti i sonuçlara göre, verim de kenleri ve WUE, sulama s kl ve oran artt kça yükselmi , 1 ve 2 gün sulama aral klar nda, %100 ve %80 sulama oranlar nda WUE yönüyle önemli bir farkl k bulunmam r. Bununla birlikte, baz sulama s kl ve oran aras ndaki birle imler, verim ve WUE üzerinde önemli bir etkiye sahip olmu , en yüksek de erler 1 gün sulama aral %80 sulama oran ve 2 gün sulama aral %100 sulama oran ndan, en dü ük de erler ise 3 ve 4 gün sulama aral ile %60 sulama oran ndan elde edilmi tir. Mevsimlik ky de eri deneme y llar için s ras yla 1.81 ve 1.86 olarak hesaplanm r. Mevsimlik bitki su tüketimi ile verim aras nda do rusal ili kilerin bulundu u çal mada, damla sulama yöntemi ile sulanan m r bitkisinde en yüksek verim eldesi için 2 günde bir %100 oran nda sulama, e er k nt sulama yap lmas gerekiyorsa her gün sulama yapmak art yla %60 oran nda sulama yap lmas önerilmi tir. Jin ve ark. (2010), Çin’in yar kurak bir bölgesinde s ve derin kar klara ekilen r tohumlar ile geleneksel olarak seddelere ekilen tohumlardan elde edilen verim ve su kullan m durumlar de erlendirmi lerdir. Bu amaçla s ve derin kar klarda yeti tirilen m r s ra aralar na, bitki 8 yaprakl vejetatif geli me dönemine geldikten sonra tekrar kar klar aç lm r. Tane verimleri, s ve derin kar klara ekimin yap ld uygulamalarda, geleneksel seddeler üzerine yap lan uygulamadan daha yüksek bulunmu tur. Ayr ca bu uygulamalarda suyun daha etkin kullan ld belirlenmi tir. 31 2.3. Bitki Su Tüketimi ve Sulama Zaman n Planlanmas Oylukan ve Güngör (1975), Eski ehir’de tarla artlar nda yapt klar m r su tüketimi ara rmas nda, m n su tüketimini 725 mm ve sulama suyu ihtiyac 400 mm olarak bulmu lard r. Ayr ca sulama zaman için bitki boyu 40–45 cm olunca birinci, tepe püskülünde ikinci, koçan olu umu döneminde üçüncü ve süt olum döneminde de dördüncü sulama yap lamas önermi ler ve her sulamada verilecek sulama suyu miktar 100 mm olarak belirlemi lerdir. Bayrak (1979), Bafra ovas ko ullar nda yürüttü ü denemede, m r bitkisinin tepe püskülü ve süt olum dönemlerinde sulanmas gerekti ini, bu durumda sulama suyu gereksiniminin 400–430 mm, su tüketiminin 673 mm ve tane veriminin de 736 kg/da oldu unu belirlemi tir. Doorenbos ve Kassam (1979), m r bitkisinin topraklar n kullan labilir su tutma kapasitesinin %55'i tüketildi i zaman sulanmas halinde iyi bir verim elde edilebilece ini, mevsimlik verim tepki etmeninin (ky) 1.25 al nabilece ini vurgulam lard r. An lan ara rmac lar, deneysel veri eksikli i, iklim de iklikleri, bitki su tüketimi miktar ve doyurulan toprak derinli ine ba olarak ky de erlerinden sapmalar n olabilece ini belirtmi lerdir. Dervi (1986), Çukurova ko ullar nda ikinci ürün m n ekimden hemen sonra, tepe püskülü, koçan püskülü ve süt olum dönemlerinde olmak üzere toplam 4 kez sulanmas gerekti ini ve bu durumda sulama suyu gereksiniminin 578 mm oldu unu saptam r. Kanber ve ark. (1990a), ikinci ürün m n üç farkl geli me dönemi ve her dönem içinde farkl sulama say olarak olu turduklar deneme konular na göre, Çukurova ko ullar nda ikinci ürün m n ekimden 27 gün sonra, tepe püskülünde, koçan püskülünde, tane olu umunda ve süt olum döneminde olmak üzere toplam 5 kez sulanmas gerekti ini belirlemi lerdir. Toplam büyüme mevsimi için ky de erinin 0.98 olarak tespit edildi i çal mada, 100 tane a rl n, tepe püskülü, koçan püskülü ve tane olu um dönemlerindeki sulamalarla artt belirlemi lerdir. Uzuno lu (1991), m n geli me dönemlerini dikkate alarak yapt çal mada, Ankara yöresinde m n, bo az doldurma, tepe püskülü, koçan olu umu ve süt olum dönemlerinde sulanmas gerekti ini, bu durumda sulama suyu gereksiniminin 615 mm, mevsimlik bitki su tüketiminin 809 mm ve ortalama tane veriminin ise 859 kg/da oldu unu belirlemi tir. 32 Jama ve Ottman (1993), Arizona’da yapt klar tarla denemelerinde, ilk sulama uygulamalar n zaman belirlemeye çal lar, bitkinin 2, 4, 6 ve 8 yaprak say na ula nda ilk sulamalara ba lam lar, ayr ca tüm deneme konular tane olu um ba lang ve süt olum dönemlerinde topraktaki eksik suyu tarla kapasitesi düzeyine getirecek kadar sulam lard r. Mevsimlik bitki su tüketimini, bitki iki yaprakl iken ilk sulama yap lan konudan 796 mm, 6 ve 8 yaprakl iken ilk sulama yap lan konudan ise 652 mm olarak hesaplam lard r. Ayn bölgede, ba ka bir denemede, farkl geli me dönemlerini dikkate alarak yapt klar çal mada, koçan ç karma döneminde sulanan konuda ilk sulamalar n etkisinin önemsiz oldu unu, koçan ç karma döneminde su nt na gidildi inde ise tane verimi ve kuru madde veriminin azald belirlemi lerdir. ld m (1993), Ankara ko ullar nda m n 0–90 cm etkili kök derinli indeki kullan suyun %50’si tüketildi inde sulama uygulamalar ba latm , sulama suyu uygulamalar bu tan k konuya göre artt rarak di er deneme konular olu turmu tur. Ara rmac , Ankara ko ullar için m n mevsimlik ky de erini 1.09 olarak bulmu tur. Caldwell ve ark. (1994), m r bitkisinde, yüzey alt damla sulama yöntemi uygulamalar nda, sulama aral n çok önemli olmad ; 1, 3, 5 veya 7 gün ara ile yap lan sulamalarda 1190 ile 1250 kg/da aras nda, birbirine yak n düzeylerde verimler al nd belirtmi lerdir. Su kullan m etkinli ini ise en yüksek 7 günlük sulama aral nda elde etmi ler, bunun nedenini ise kök bölgesinin a ndaki derine zmalar n azalmas na ve yeti tirme dönemi içinde dü en ya lar n toprakta daha iyi tutulmas na ba lam lard r. Çetin (1996), Harran ovas ko ullar nda ikinci ürün m n su gereksinimini belirlemek amac yla 1990–1992 y llar aras nda yapt ara rmada, m n geli me dönemleri ve gün aral klar dikkate alarak deneme konular olu turmu tur. En yüksek tane verimi (1015 kg/da) sulamalar n en s k aral klarla yap ld (5 gün) konudan elde ederken, buna en yak n verimin al nd 10 günde bir sulamadan ise 771 kg/da verim elde etmi tir. Sulama aral n 5 ve 10 gün al nmas durumunda, uygulanan sulama suyunun s ras yla 1303 ve 970 mm, su tüketimlerinin ise 1371 ve 1037 mm oldu unu, bu konular için en yüksek su tüketiminin A ustos ay nda oldu unu ve s ras yla 610 ve 428 mm, günlük su tüketiminin ise 19.7 ve 13.8 mm oldu unu saptam r. Ara rmac , ikinci ürün m r yeti tiricili inde en fazla verim almak için bu yörede 5 günde bir sulama yap lmas , e er su yetersiz ise sulama aral n 1 hafta veya en fazla 10 gün al nmas önermi tir. 33 Beyazgül (1997), Menemen ovas ko ullar nda yeti tirilen ikinci ürün m n sulama zaman , sulama suyu gereksinimi, günlük, ayl k ve mevsimlik su tüketimini belirlemek amac yla, 1993–95 y llar aras nda yürüttü ü denemelerde, sulama konular n seçiminde m n suya duyarl oldu u fenolojik dönemleri dikkate alm r. Bu çal mada, tav suyu hariç (150–160 mm), II. ürün m n y ll k sulama suyu gereksinimi 515 mm, mevsimlik su tüketimi 636 mm ve tüketimin maksimum oldu u ustos ay nda günlük su tüketimi 8.4 mm olarak bulunmu tur. Ara rmac , II. ürün n; ç tan sonra en az 25 mm olmak üzere tercihen ya murlama ile yap lacak hafif bir sulama uygulamas takiben, bo az doldurma, tepe püskülü ç karma, koçan püskülü tozlanma ve süt olumu dönemlerinde sulanmas önermi ve bu ko ulda ortalama 11.7 t/ha verim elde etmi tir. Orta ve ark. (1997), Tekirda ko ullar nda m r bitkisinin su tüketimini belirlemek amac yla iki y ll k bir ara rma gerçekle tirmi lerdir. Bu ara rmada, etkili kök derinli i olarak 90 cm kabul edilmi ve kullan labilir suyun %65’i tüketildi inde sulama uygulamalar yap lm r. Elde edilen de erler, bitki su tüketimi tahminlerinde kullan lan Blaney–Criddle, Penman–Monteith, Penman yönteminin modifikasyonu, Jensen–Haise, Kap buharla mas yönteminin FAO ve Christiansen–Hargreaves modifikasyonlar ile hesaplanan potansiyel bitki su tüketimi de erleri ile kar la lm r. Sonuçta bu yöre için gerçek verilere en yak n tahminin Jensen–Haise yöntemi ile elde edilebilece ini saptam lard r. Buna göre, deneme y llar için s ras yla toplam 306–285 mm su uygulanm , bitki su tüketimi 599–573 mm olarak belirlenmi ve tane verimi 1069–915 kg/da olarak saptanm r. Bergez ve Nolleau (2003), sulama zamanlamas n, m r bitkisinin tane verimi üzerindeki etkilerini saptamaya çal lar ve bu amaç için MODERATO bitki yönetim sistemi modelini kullanm lar, toprak derinli i, mevcut toprak su düzeyi, ak oran ve sulama planlamas test etmi lerdir. Ak oran ve sulama plan , tarlan n tamam n sulanmas için gereksinim duyulan gün say na göre modifiye etmi lerdir. Test edilmi düzenlemelere göre, maksimum tane verimi de iminin ortalama 1410 kg/da oldu unu ve baz y llarda ise 2110 kg/da’a ç kt belirlemi lerdir. Ak oran , toprak derinli i, gravimetrik toprak su içeri i artt kça ve sulama miktar azald kça, m r tane verimlerindeki de im oran n azald tespit etmi lerdir. Li ve ark. (2003), yar kurak bir iklime sahip Çin’in kuzeyinde yer alan Naiman’da yeti tirilen m n bitki su tüketimini belirlemi lerdir. An lan bölgede, çimlenme dönemi için bitki su tüketimi haftal k 16.7 mm iken, ekimden sonra 12. haftaya kar k gelen çiçeklenme döneminde haftal k 48.45 mm ile en yüksek de erine 34 ula ve son geli me döneminde ise haftal k 13.33 mm’ye azalm r. Mevsimlik bitki su tüketimi 572.5 mm ve günlük ortalama bitki su tüketimi ise 4.09 mm olarak belirlenmi tir. Ara rmac lar ayn zamanda 5 farkl referans bitki su tüketimi tahmin yöntemiyle (FAO–56 Penman-Monteith (56PM), FAO–24 Penman (24Pn), FAO–24 Blaney Criddle (24BC), FAO–24 Radiation (24Rd) ve 1985 Hargreaves (Harg)) hesaplad klar bitki su tüketimleri içerisinde, yöreye en uygun de eri FAO–56 Penman- Monteith yöntemiyle elde etmi lerdir. Bu yönteme göre, çimlenme, bitki büyüme, yeti tirme mevsimi ortas , mevsim sonu dönemleri için bitki katsay (kc) de erlerini ras yla 0.50, 1.02, 1.26 ve 0.68 olarak hesaplam lard r. Sepaskhah ve ark. (2003), Kurak ve yar kurak bölgelerde, s su tablas n bitki su kullan yla beraber dü ürülebilece ini belirtmi lerdir. ran’ n Fars iline ba Kooshkak alan nda 1–2 m aras nda de en su tablas n, m r ve sorgum bitkilerinin mevsimlik ve k sa süreli dönemler için su kullan mlar nda s su tablas ndan yararlanma ve su tablas derinli inin azalt lmas olanaklar belirlemek amac yla bir çal ma yürütmü lerdir. An lan bitkiler için, bitki su kullan nda su tablas n katk tahminleyen iki farkl basit lineer e itlik elde etmi ler ve bu e itliklerin e imlerini her iki bitki için de benzer bulmu lard r. M n su tablas ndaki azalmaya katk sorgumdan %22 daha fazla oldu unu saptam lard r. im ek ve ark. (2003), anl urfa’da farkl sulama yöntemlerinin m r bitkisinde verim ve su tüketimine etkisi üzerine yapt klar ara rmada, kar k ve damla sulama yöntemlerinin m r bitkisinde dört farkl sulama aral nda (2, 4, 6 ve 8 gün) verim, su ili kilerini belirlemeyi hedeflemi lerdir. Her iki sulama yönteminde de 2 günlük sulama aral nda toplam buharla man n %100’ü, 4 günlük sulama aral nda toplam buharla man n %90’ , 6 günlük sulama aral nda toplam buharla man n %80’i ve 8 günlük sulama aral nda toplam buharla man n %70’i uygulanm r. En yüksek verim 4 günlük sulama aral nda damla sulama yönteminde 1368 kg/da olarak saptan rken, en dü ük ortalama verim 8 günlük sulama aral nda kar k sulamada 959 kg/da olarak belirlenmi tir. Ara rmada birinci deneme y nda sulama yöntemleri aras ndaki fark istatistiksel olarak önemsizken, ikinci deneme y nda önemli bulunmu tur. kinci deneme y nda tane verimi, damla sulama yönteminde kar k sulamaya göre %11.6 daha yüksek saptanm r. Kar k sulamada 1998 y nda 909–1292 mm,1999 y nda 923–1306 mm, damla sulamada ise ayn y llar için s ras yla 814–1116 mm ve 843– 1206 mm sulama suyu uygulanm r. Böylelikle denemenin birinci y nda damla sulama yönteminde kar k sulamaya göre %11–15 aras nda, ikinci deneme y nda %8– 9 aras nda daha az su kullan ld ortaya ç km r. 35 Watanabe ve ark. (2004), yar nemli iklim ku nda yer alan Tayland’ n kuzeydo usunda yeti tirilen m n günlük su tüketiminin 2–6 mm aras nda de ti ini belirtmi tir. Gerçek bitki su tüketiminin referans bitki su tüketimine oran olan bitki katsay (kc) m r için en yüksek 1.20 olarak belirlemi lerdir. Kar ve Verma (2005), Hindistan’ n do usunda, çeltik yeti tiricili i sonras nadasa b rak lan topraklarda yeti tirilen k k m n fenolojik geli me dönemleri temel al narak sulanmas ve bitki katsay n belirlenmesi amac yla bir çal ma yürütmü lerdir. Olgunlu a 120 gün içerisinde eri en erkenci bir hibrit m r çe idi için sulama konular , vejetatif geli me döneminin ba lang nda 1 sulama, tepe püskülü döneminde 1 sulama, tepe püskülü + tane olu umu dönemlerinde 2 sulama, vejetatif + tepe püskülü + tane olu umu dönemlerinde olmak üzere 3 sulama ve vejetatif + tepe püskülü + koçan püskülü + tane olu umu dönemlerinde olmak üzere 4 sulama biçiminde tasarlanm r. Ara rmac lar, tepe püskülü döneminde 1 sulama yapman n vejetatif geli me döneminde 1 sulama yapmaktan daha karl oldu unu, 3 sulamaya kadar, sulama say artt kça WUE’nin do rusal olarak artt , 4 sulama yap lan konudan elde edilen verimin daha yüksek oldu unu, ancak WUE de erinin 3 sulama yap lan konuya göre daha dü ük oldu unu belirlemi lerdir. Bununla birlikte, bitkinin ba lang ç, büyüme, orta dönem ve mevsim sonu için kc de erleri s ras yla 0.42–0.47, 0.90–0.97, 1.25–1.33 ve 0.58–0.61 olarak hesaplanm r. Nazirbay ve ark. (2005), iki farkl sulama yöntemi ve program nda m n su tüketimini belirlemek amac yla Özbekistan’da yapt klar ara rmada; kar k ve damla sulama yöntemleri alt nda, bitki kök bölgesindeki toprak nemini tarla kapasitesinin %75’i ve % 65’i seviyesinde tutacak miktarda sulama yapmak üzere iki farkl sulama program uygulam lard r. Ara rmac lar, kar k sulama yönteminde daha fazla sulaman n yap ld programda di erine göre % 6 daha fazla verim elde etmi ler, damla sulama yönteminde ise ayn uygulamalar aras fark n % 9’a ç kt saptam lard r. Kar k sulama yöntemiyle kar la ld nda, damla sulama yönteminden %1.5 ile 5.5 daha fazla verim al nm ve % 35 ile 43 aras nda su tasarrufu sa lanm r. Sweeney ve Marr (2005), Kansas’ta farkl bitki yo unlu u alt nda yeti tirilen cin nda, iki farkl geli me döneminde yap lan destekleyici nitelikteki sulamalar n, verim üzerine etkilerini ara rm lard r. Bunun için 6 farkl sulama konusu olu turmu lard r. Bunlar, sulama yap lmamas , koçan püskülü (R1) döneminde 2.5 cm veya 5 cm sulama yap lmas , süt olum döneminde (R3) 2.5 cm veya 5 cm sulama yap lmas ve her iki geli me döneminde 2.5 cm sulama yap lmas r. Bu sulama 36 konular , 37000, 49000 ve 62000 bitki/ha bitki yo unluklar nda denenmi tir. Denemeler 1995 ve 1998 y llar aras nda yürütülmü , söz konusu sulama uygulamalar n verim üzerindeki etkisi yaln zca iki ve dördüncü y llarda görülmü tür. En kurak geçen 1996 nda verimler dü ük olmas na kar n, R1 döneminde 2.5 veya 5 cm sulama yap lan konulardan elde edilen tane verimleri, sulanmayan ya da R3 döneminde yap lan sulamalarla kar la ld nda daha yüksek olmu ve %60 civar nda verim art saptanm r. Di er taraftan 1997 y nda, R1 döneminde 2.5 cm sulama yap lmas ya da hem R1 hem de R3 döneminde 2.5 cm sulama yap lmas durumunda, sulama yap lmayan konuya oranla %23 ile %27 aras nda verim art sa lanm r. Ara rmac lar, en uygun bitki yo unlu unu, 49000 bitki/ha olarak belirlemi ler, bu yo unlukta bitki ba na bir koçan al nm ve en yüksek tane a rl ve verim elde edilmi tir. An n (2006), Çukurova ko ullar nda ikinci ürün m rda farkl sulama suyu zamanlar n fotosentetik su kullan m etkinli i (FSKE) ile FSKE’ni etkileyen di er yaprak özellikleri üzerine etkisini ara rm r. Denemede, 90 cm’lik toprak derinli inde kullan labilir suyun %40, %60 ve %80’i azald zaman mevcut nemi tarla kapasitesine getirecek kadar sulama suyu uygulanmas biçiminde (I40, I60, I80) üç farkl sulama konusu ele al nm r. En yüksek FSKE I60 konusundan 142.3 mmol H2O m-2 s-1, en dü ük ise I80 konusundan 125.3 mmol H2O m-2 s-1 olarak elde edilen çal mada biokütlenin artan sulama s kl na ba olarak önemli art gösterdi i belirlenmi tir. Tane veriminin sulama uygulamalar ndan önemli düzeyde etkilenmedi i, ancak verimlerdeki art ta I40>I60>I80 olarak bir e ilim oldu u saptanm r. Chuanyan ve Zhongren (2007), nemli bir iklime sahip olan Çin’in kuzeybat kesimlerinde m r ekili alanlar için, iki yönlü bitki katsay yöntemini kullanarak bitki su tüketimindeki de iklikleri tahmin etmek amac yla bir çal ma yürütmü lerdir. Gerçek bitki su tüketiminin (ET0) belirlenmesinde önemli bir parametre olan referans bitki su tüketiminin (ET0) hesaplanmas nda, FAO Penman–Monteith e itli ini temel alm lar ve çal ma alan n yerel iklim ko ullar na göre düzeltme yapt ktan sonra, Allen ve ark. (1998) taraf ndan önerilen kc de erlerini kullanm lard r. Ba lang ç dönemi için ETc de erlerini çok dü ük (ortalama 1.09 mm/gün), ard ndan bir art (ortalama 3.67 mm/gün), yeti tirme mesvimi ortas nda maksimum (ortalama 5.49 mm/gün) ve son geli me döneminde yine azalma (ortalama 3.33 mm/gün) olarak belirlemi lerdir. Genelde, bitki su tüketiminin (ETc) 0.54–7.69 mm/gün aras nda de ti ini ve ara rma alan için mevsimlik toplam gerçek bitki su tüketiminin 611.5 mm oldu unu saptam lard r. 37 Da delen ve Gürbüz (2008), Ayd n ko ullar nda 2003 ve 2004 y llar aras nda yürüttükleri bir çal mada, yüzey sulama (kapal kar klarda göllendirme) yöntemi ile sulanan m r bitkisinin 10’ar günlük dönemler için ölçülen su tüketimi de erlerini, 6 ayr yöntemle (FAO 56 Penman-Monteith (FAO56–PM); Kimberley Penman (1996–KPEN); Orijinal Penman (PEN–ORJ); Penman (FAO 24 modifikasyonu) (FAO24–PN); Radyasyon (FAO modifikasyonu) (FAO24–RD) ve Hargreaves (HAR) tahmin edilen de erler ile kar la rm lard r. Bu yolla, ikinci ürün m r için sulama zaman n planlanmas nda kullan labilecek en uygun bitki su tüketimi tahmin yöntemi belirlenmeye çal lm r. En yüksek bitki su tüketimi 2003 ve 2004 y llar nda A ustos ay n ikinci döneminde 7.5 mm/gün ve 7.4 mm/gün olarak gözlenmi tir. Denemenin ilk y nda ölçülen mevsimlik toplam su tüketimi 547 mm, uygulanan sulama suyu 488 mm, elde edilen ortalama tane verimi 1163 kg/da, denemenin ikinci y nda ise bu de erler s ras ile 569 mm, 497 mm ve 1105 kg/da olmu tur. Sonuçta, bitki su tüketimi tahmininde Radyasyon (FAO modifikasyonu) (FAO24–RD) yönteminin daha uygun sonuç verdi i belirlenmi ve bu yönteme ili kin bitki katsay (kc) e risi haz rlanm r. Payero ve ark. (2008), Nebraska’da yar kurak bir iklimde yeti tirilen m r bitkisi üzerinde toprak alt sulama yöntemiyle uygulanan sulama programlar n, bitki su tüketimi (ETc), verim, WUE, IWUE ve kuru madde verimi üzerindeki etkilerini ara rm lard r. Sekiz deneme konusuna, 2005 y nda 53–356 mm ve 2006 y nda 22–226 mm aras nda sulama suyu uygulanm r. Günlük toprak su içeri i ve ETc de erlerinin hesaplanmas nda FAO-56’y temel alan bir toprak su dengesi yakla kullanm lar, mevsimlik ETc de erlerini deneme y llar için s ras yla 580–663 mm ve 466–656 mm olarak hesaplam lard r. Uygulamalar aras nda verim yönüyle 2005 nda %22, 2006 y nda %52 kadar farkl k belirlemi lerdir. Her iki üretim mevsimi için sulama uygulamalar n verimi etkiledi i ve su miktar artt kça verimin de artt saptam lard r. Mevsimlik ETc ile verim aras nda do rusal ili kiler bulunmu , ky de eri iki üretim mevsimi için ortalama 1.58 olarak tespit edilmi tir. WUE de erinin, mevsimlik ETc ve verimle do rusal olmayan biçimde art gösterdi i, sulamayla beraber IWUE de erleri de keskin bir biçimde artt bulunmu tur. Kuru madde verimi ve di er verim bile enlerinin (tane, koçan ve koçan d ndaki bitki parçalar ) sulama uygulamalar yla farkl k gösterdi i ve mevsimlik ETc art yla beraber verim bile enlerinin de artt saptanm r. Ko ve Piccinni (2009), Teksas ko ullar nda, 2002 ile 2004 y llar aras nda yürütülen denemelerle, center pivot sulama yöntemi alt nda, hesaplanan bitki su tüketiminin %100, %75 ve %50’ini uygulayarak 3 farkl m r çe idinin sulamaya etkisini 38 ara rm lard r. Ara rmac lar, sulama artt kça tane verimlerinin de artt , hacimsel toprak su içeri i ve oransal yaprak su içeri i de erlerinde sulama uygulamalar aras nda farkl klar oldu unu belirtmi lerdir. Bitki su tüketiminin %75’inin uyguland sulama konusunu, %10 tane verimi azalmas yla ve artan WUE ile en fizibil uygulama olarak saptam lard r. En yüksek WUE (1.6 g/m2-mm) 456 mm’lik su uygulamas ndan elde edilmi , di er konulara ise en fazla 600 mm sulama suyu olarak uygulanm r. Yazarlar, bitki su tüketimine dayal sulama uygulamalar n, etkili bir su da m program olabilece ini belirtmi lerdir. Zhao ve ark. (2010), Çin’in Heihe havzas nda yeti tirilen m n su tüketimini 6 farkl yöntemle belirlemi lerdir. Gerçek bitki su tüketiminin (ETc) belirlenmesinde toprak su dengesi ve Bowen oran –enerji dengesi yöntemleri kullan rken, referans bitki su tüketiminin (ET0) hesaplanmas nda Priestley–Taylor, Penman, Penman–Monteith ve Hargreaves yöntemleri kullan lm r. Bowen oran –enerji dengesi, Penman, Penman– Monteith, toprak su dengesi, Priestley–Taylor ve Hargreaves yöntemleriyle mevsimlik toplam ETc de erleri s ras yla 777.75, 693.13, 618.34, 615.67, 560.31 ve 552.07 mm, ayn yöntemlerden s ras yla günlük de erler ise 5.26, 4.68, 4.18, 4.16, 3.79 ve 3.73 mm/gün olarak belirlenmi tir. Ara rmac lar, Çin’in kurak bölgelerinde ETc de erinin belirlenmesinde, Hargreaves ve Priestley–Taylor yöntemlerini alternatif yöntemler olarak önermi lerdir. 3. MATERYAL VE YÖNTEM 3.1. Materyal 3.1.1. Ara rma Yeri Ara rma, Uluda Üniversitesi Mustafakemalpa a Meslek Yüksekokulu deneme arazisinde 2008 ve 2009 y llar nda yürütülmü tür. Ara rma yeri, 40o 02 kuzey enlemi ve 28o 23 do u boylam nda yer almakta olup, deniz seviyesinden yüksekli i 22 metredir. 3.1.2. Toprak Özellikleri Deneme alan topraklar n baz fiziksel ve kimyasal özellikleri s ras yla Çizelge 3.1 ve 3.2’de verilmi tir. Çizelgelerden görüldü ü gibi, ara rma alan nda 120 cm toprak derinli indeki her 30 cm’lik katmanda toprak bünye s killi-t nd r. Hacim rl de erleri 1.36 – 1.49 g/cm3 aras nda de mektedir. Deneme alan n 90 cm toprak derinli i için toplam kullan labilir su tutma kapasitesi 184.37 mm/90cm olarak belirlenmi tir. Ara rma alan topraklar alkali (pH=7.9), orta düzeyde kireçli, tuzsuz, organik madde bak ndan orta, azot bak ndan çok iyi, fosfor bak ndan yetersiz ve di er mikro besin elementleri yönüyle yeterlidir. 3.1.3. Su Kayna Özellikleri Sulama suyu, deneme alan na 30 m uzakl ktaki bir sondaj kuyusundan elektrik motorlu pompa ile sa lanm r. Su örnekleri, Laben Zirai Analiz Laboratuar nda analiz adilmi ve Amerika Birle ik Devletleri Tuzluluk Laboratuar ’n n haz rlad diyagrama göre s fland lm r. Buna göre EC de erine göre tuzluluk durumu de erlendirildi inde 3. s fta (C3) yer alan sulama suyu, yüksek düzeyde tuz içermektedir. Potansiyel tuzluluk durumuna göre killi topraklar için 2.s f, kumlu ve t nl topraklar için ise 1. s f bir sulama suyudur. Sodyum Adsorpsiyon Oran (SAR) bak ndan de erlendirildi inde sulama suyu, 1.s fa (S1) girmektedir. Klor (Cl) ve sülfat (SO4) içeri i yönünden 1. s f bir sulama suyudur (Çizelge 3.3) (Yurtsever ve Sönmez 1992). Çizelge 3.1. Deneme Alan Topraklar n Fiziksel Özellikleri Toprak Tane rilik Da Bünye Hacim(%) Tarla Kapasitesi Solma Noktas Kullan labilir Su Tutma Derinli i rl Kapasitesi (cm) Kum Silt Kil (g/cm³) Pw (%) (mm) Pw (%) (mm) Pw (%) (mm) 0 – 30 23.90 47.40 28.70 Killi-T n 1.44 37.47 161.46 22.77 98.13 14.70 63.33 30 – 60 23.47 41.37 35.17 Killi-T n 1.36 39.82 162.05 25.34 103.13 14.48 58.92 60 – 90 23.51 42.00 34.48 Killi-T n 1.44 39.90 172.79 25.55 110.67 14.34 62.12 90 – 120 29.05 44.42 26.54 Killi-T n 1.49 36.02 160.63 21.84 97.37 14.19 63.26 0 – 90 – – – – – – 496.30 – 311.94 – 184.37 Çizelge 3.2. Deneme Alan Topraklar n Kimyasal Özellikleri Toprak pH Kireç Tuz Organik Toplam Al nabilir Al nabilir Al nabilir Al nabilir llar Derinli i (%) (%) Madde N P K Ca Mg Al nabilir Al nabilir Al nabilir Al nabilir (cm) (%) (%) P2O5 K2O CaO MgO Fe Mn Zn Cu (kg/da) (kg/da) (kg/da) (kg/da) (ppm) (ppm) (ppm) (ppm) 0 – 30 7.8 11.2 0.018 1.8 0.165 7.9 142.3 1953.4 293.8 4.14 3.11 1.09 1.74 2008 30 – 60 7.8 11.8 0.021 2.5 0.146 3.9 74.9 2083.6 323.6 7.51 3.36 0.60 2.28 60 – 90 8.0 13.5 0.026 1.9 0.090 3.5 75.2 1936.2 480.1 8.99 4.35 0.29 2.58 0 – 30 7.8 11.0 0.020 2.2 0.145 7.1 130.5 1935.2 288.1 6.48 4.12 0.95 1.85 2009 30 – 60 7.7 11.2 0.025 2.8 0.140 4.2 72.4 1986.3 314.5 7.41 3.48 0.54 2.42 60 – 90 7.9 12.8 0.028 2.0 0.090 3.2 73.2 1940.2 381.2 7.62 4.26 0.25 2.54 42 Çizelge 3.3. Denemede Kullan lan Sulama Suyunun Özellikleri Elektriksel letkenlik, EC (dS/m) 1.49 C3 Sodyum Adsorpsiyon Oran , SAR (me/L) 0.707 S1 Ph 7.3 K+ (me/L) 0.5 Ca+2 (me/L) 6.5 Mg+2 (me/L) 7.9 Na+ (me/L) 1.9 HCO3 (me/L) 11.3 Cl (me/L) 3.0 SO 24 (me/L) 2.5 Potansiyel Tuzluluk PS, (me/L) 4.3 3.1.4. klim Özellikleri Çal ma alan man bir iklime sahip olup, yaz aylar s cak ve kurak, k aylar ise k ve ya r. Mustafakemalpa a için ilk don 16 Aral k, son don ise 16 Mart tarihlerinde gerçekle mektedir. Mustafakemalpa a Devlet Meteoroloji stasyonundan al nan uzun y llar ortalama iklim verilerine göre ya , s cakl k ve oransal nem de erleri ras yla 679 mm, 14.2 oC ve %67’dir (Çizelge 3.4). Y ll k ortalama ya miktar na göre ara rma alan , yar nemli iklim ku içerisinde yer almaktad r (600–700 mm aras ) (Jensen 1980). Ancak ya n büyük bir bölümü k aylar nda dü mekte, bitki geli me döneminde ise çok s rl miktarda ya gerçekle mektedir. Denemenin yürütüldü ü 2008 ve 2009 y llar nda, bitki yeti tirme dönemi boyunca dü en ya miktar s ras yla 102 mm ve 191.6 mm’dir. Bu de erler, y ll k ortalama ya n %15-28’ine kar k gelmektedir. Deneme y llar na ili kin iklim parametreleri Çizelge 3.5 ve Çizelge 3.6’da özetlenmi tir. Denemenin yürütüldü ü y llarda yeti tirme dönemleri için gerekli iklim parametreleri deneme alan na yakla k 1 km uzakl kta bulunan Mustafakemalpa a Devlet Meteoroloji stasyonundan al nm r. Çizelge 3.4. Mustafakemalpa a Meteoroloji stasyonunda 1975–2007 Y llar Aras nda Ölçülen Ortalama klim Verileri Gözlem ll k Süresi AYLAR klim Parametreleri De eri (Y l) Ocak ubat Mart Nisan May s Haziran Temmuz ustos Eylül Ekim Kas m Aral k Ortalama S cakl k (0C) 33 14.2 5.3 5.8 8.4 12.9 17.2 21.6 23.6 23.3 19.6 15.2 10.2 7.0 Ortalama Ba l Nem (%) 33 67 75 72 69 66 65 60 61 62 65 70 74 75 Ya Miktar (mm) 30 678.9 87.1 79.1 64.9 57.9 42.9 23.4 13.9 14.9 31.2 69.7 92.2 101.7 Ortalama Karla Örtülü Gün Say 13 10.4 2.4 5.3 2.2 - - - - - - - 0.1 0.4 Ortalama Rüzgar H (m/s) 26 2.0 2.1 2.3 2.2 1.9 1.8 1.8 2.0 1.9 1.9 1.9 1.9 2.1 Ortalama Toprak S cakl (5 cm) 33 16.2 4.8 5.9 9.1 14.9 20.8 26.3 27.9 27.3 22.6 16.1 10.9 7.2 Ortalama Toprak S cakl (10 cm) 33 -3.6 -3.6 -3.4 -1.4 2.5 8.2 12.8 14.7 11.8 10.4 1.0 0.0 -0.6 Güne lenme Süresi (saat/gün) 33 6.34 2.59 3.34 4.21 6.02 8.13 10.16 11.13 10.40 8.23 6.56 4.16 3.06 Çizelge 3.5. Mustafakemalpa a Meteoroloji stasyonunda 2008 Y nda Ölçülen Ortalama klim Verileri ll k AYLAR klim Parametreleri De eri Ocak ubat Mart Nisan May s Haziran Temmuz ustos Eylül Ekim Kas m Aral k Ortalama S cakl k (0C) 15.1 2.5 5.5 12.5 15.9 18.1 23.1 24.3 24.1 20.2 16.0 11.9 7.3 Ortalama Ba l Nem (%) 75 88.2 82.4 71.0 68.6 66.7 63.2 60.9 62.0 76.1 82.8 89.2 89.8 Ya Miktar (mm) 534.0 32.8 41.4 106.4 31.2 24.8 10.8 - - 87.2 48.8 73.4 77.2 Ortalama Rüzgar H (m/s) 2.2 2.0 2.5 2.5 2.3 2.3 2.6 2.7 1.9 2.2 2.1 1.8 1.9 Ortalama Toprak S cakl (5 cm) 16.5 3.7 5.8 11.1 14.0 19.7 25.3 27.8 27.3 23.3 17.3 13.6 8.5 Ortalama Toprak S cakl (10 cm) 16.6 3.9 5.9 11.1 14.0 20.1 25.8 27.9 28.0 23.6 17.4 13.7 8.6 En Yüksek S cakl k (0C) 39.4 14.1 22.4 26.8 35.4 34.6 39.4 36.7 36.9 36.6 28.9 26.8 24.2 En Dü ük S cakl k (0C) -9.2 -6.8 -9.2 3.4 3.5 5.3 10.2 13.8 12.5 11.7 7.0 0.8 -1.9 Çizelge 3.6. Mustafakemalpa a Meteoroloji stasyonunda 2009 Y nda Ölçülen Ortalama klim Verileri klim Parametreleri ll k AYLAR De eri Ocak ubat Mart Nisan May s Haziran Temmuz ustos Eylül Ekim Kas m Aral k Ortalama S cakl k (0C) 15.2 6.4 7.4 8.9 12.1 18.4 23.2 25.2 23.4 19.7 17.3 10.7 9.6 Ortalama Ba l Nem (%) 78.2 86.5 86.6 80.2 80.4 69.5 62.2 64.0 68.1 78.5 83.3 90.7 88.1 Ya Miktar (mm) 762.5 106.6 136.6 111.1 36.9 37.8 6.4 - - 67.4 80 70.6 109.1 Ortalama Rüzgar H (m/s) 2.3 1.9 2.5 2.3 2.1 2.6 2.5 2.6 2.8 2.2 2.0 1.7 1.8 Ortalama Toprak S cakl (5 cm) 16.7 6.3 8.3 9.4 14.2 19.3 25.0 29.1 28.2 22.8 18.0 10.6 8.8 Ortalama Toprak S cakl (10 cm) 16.9 6.4 8.4 9.6 14.3 19.5 25.4 29.4 28.6 23.0 18.3 11.0 8.9 En Yüksek S cakl k (0C) 37.8 20.3 23.3 25.3 26.7 32.9 37.0 37.8 34.0 34.8 30.7 25.0 23.5 En Dü ük S cakl k (0C) -2.9 -2.9 -0.2 -0.7 2.8 7.9 12.2 15.4 12.8 9.4 8.0 -0.6 -0.9 46 3.1.5. Bitki Özellikleri Ara rmada, Bursa, Ege, Çukurova ve Adapazar için ana ürün olarak önerilen yüksek verim potansiyeline sahip hibrit Pioneer 31P41 m r çe idi kullan lm r. An lan çe idin olgunla ma süreci 115–125 gün aras nda de mektedir. Pioneer 31P41, yaprak hastal klar na dayan kl olup sap ve kök sistemi çok kuvvetlidir. Hem taneye hem de silaja uygun bir çe it olmakla beraber genellikle tane m olarak tar yap lmaktad r. An lan çe idin, de ik toprak bünyelerine kar uyum yetene i yüksektir. 3.2. Yöntem 3.2.1. Toprak ve Su Örneklerinin Al nmas ve Analiz Yöntemleri 3.2.1.1. Toprak ve Su Örneklerinin Al nmas Deneme alan topraklar n baz fiziksel ve kimyasal özelliklerini belirlemek amac yla, üç adet profil çukuru aç larak, 0–120 cm profil derinli inden 30 cm’lik katmanlardan bozulmu ve 100 cm3 lük çelik silindirlerle bozulmam toprak örnekleri al nm r. Bozulmam toprak örneklerinden hacim a rl , bozulmu örneklerden ise topra n di er fiziksel özellikleri belirlenmi tir ( ekil 3.1). Ayr ca, gübreleme gereksinimini ve topra n kimyasal özelliklerini belirlemek amac yla, sistematik örnekleme esas na göre Hollanda tipi burgu ile 0–30, 30–60 ve 60–90 cm derinliklerden örnekler al nm r (Ülgen ve Yurtsever 1984). Denemelerde kullan lan sulama suyunun özeliklerini belirlemek amac yla, Ayy ld z (1983) taraf ndan belirtilen esaslara göre denemeler ba lamadan önce su örnekleri al nm r. 3.2.1.2. Toprak ve Sulama Suyu Örneklerinin Analizleri Topra n fiziksel analizleri, Eski ehir Toprak ve Su Kaynaklar Ara rma Enstitüsünde, kimyasal analizleri ise Antalya Laben Zirai Analiz Laboratuar nda yap lm r. Topra n baz fiziksel ve kimyasal özelliklerinin saptanmas nda; toprak bünyesi, Bouyoucos (1962) taraf ndan esaslar verilen Hidrometre yöntemiyle, hacim rl , bozulmam toprak örneklerinden belirlenmi tir. Tarla kapasitesi ve solma 47 noktas , bas nçl plaka aleti kullan larak, bozulmu toprak örneklerinin s ras yla 1/3 ve 15 atmosferde tuttuklar nem miktarlar n saptanmas yla bulunmu tur. pH, saturasyon çamurunda cam elektrotlu bir pH metre ile toplam tuz, doymu durumdaki toprak macununun elektriksel direncini ölçen “Conductivity Bridge Model RC 216 B2” aleti ile belirlenmi tir (Carter ve Gregorich 2008). Organik madde, Reuterberg ve Kremkus yöntemi kullan larak organik karbon’un belirlenmesiyle hesaplanm r (Kovanc 1964). Toplam azot, Makro-Kjeldhal Yöntemi kullan larak (Bremner 1965), al nabilir fosfor ise Bray ve Kurtz I Yöntemine göre spektrofotometre ile ölçülmü tür (Olsen ve Dean 1965). De ebilir potasyum, Kacar (1962)’de belirtilen esaslara göre Fleymfotometre ile ölçülmü tür. Sulama suyu analizleri, Amerikan Tar m ve Biyoloji Mühendisleri Kurumu (ASABE) talimatlar na göre yap lm r. ekil 3.1. Toprak Örneklerinin Al nmas 48 3.2.2. Tar msal lemler Deneme süresi boyunca yap lan tar msal i lemler Çizelge 3.7’de özetlenmi tir. Çizelge 3.7. Deneme Süresince Yap lan Tar msal lemler Tar msal lemler 2008 2009Deneme Y Deneme Y Deneme alan topraklar n sürülmesi. 14.04.2008 13.04.2009 7 kg/da P2O5, 10 kg/da N gübre uygulanmas . 16.04.2008 21.04.2009 Diskaro ve rotovatörle toprak i leme. 16.04.2008 21.04.2009 Parselasyon haz rlanmas . 24–25.04.2008 25–26.04.2009 Damla sulama sistemi kurulmas . 05–12.05.2008 26–30.04.2009 Tüm parsellere e it miktarda sulama suyu verilmesi. 13.05.2008 07.05.2009 r ekiminin elle yap lmas . 14.05.2008 08.05.2009 Tüm parsellerin TK ne kadar sulanmas . 14.05.2008 08.05.2009 200 ml/da Cengaver ot ilac at lmas . 16.05.2008 11.05.2009 Çapa yap lmas . 22–24.05.2008 - Tekleme ve çapa yap lmas . 27–29.05.2008 22–25.05.2009 Konulara göre ilk sulama uygulamas . 25.06.2008 16.06.2009 Hasat. 07.10.2008 04.10.2009 3.2.3. Toprak Haz rl ve Ekim Denemeler için toprak haz rl klar na 2007 ve 2008 y llar sonbahar nda ba lanm r. Sonbahar döneminde kulakl pullukla derin bir biçimde sürülen toprak, 2009 ve 2010 ilkbaharlar na kadar bo b rak lm r. Her iki y lda da ilkbaharda yüzlek bir sürüm yap lm r. Toprak örneklerinin analizine göre önerilen gübreleme program uygulanm , diskaro ve ard ndan toprak frezesi çekilerek deneme alan topraklar ekime haz r duruma getirilmi tir. Ara rma alan kaz klarla ve iplerle daha önce tasarland gibi parsellere ayr lm r. Parsellerin ortaya ç kmas ndan sonra damla sulama sistemi kurulmu , her s raya bir damla sulama borusu çekilmi tir. Gravimetrik yöntemle deneme parsellerinin mevcut nem içeri i belirlenmi ve 0– 90 cm’lik toprak profilinin tarla kapasitesine getirilmesi için gerekli olan sulama suyunun yar ekimden önce, di er yar da ekimden hemen sonra verilerek sulama yap lm r. Gerdirilmi damla sulama borular n 5 cm uza na ve 4–5 cm derinli e elle, s ra aras 70 cm ve s ra üzeri ise 20 cm olacak biçimde 14 May s 2008 ve 08 May s 2009 tarihlerinde, dekara 7143 adet m r tohumu ekilmi tir ( ekil 3.2). 49 ekil 3.2. Toprak Haz rl , Parsellerin Olu turulmas ve Ekim 3.2.4. Gübreleme Uygulanan gübre miktar , al nan toprak örnekleri üzerinde yap lan kimyasal analizler sonucu belirlenmi tir. Gübre, pullukla sürüm sonras , diskaro çekmeden önce, ekimin elle yap lmas nedeniyle serpme eklinde uygulanm r. M r gübrelemesi konusunda yap lan çal malara göre özellikle hesaplanan azotlu gübre miktar n 2/3’ünün ekimle birlikte, kalan 1/3’ünün ise yap lacak birinci sulamadan önce uygulanmas gerekti i önerilse de (K rtok 1998), ara rma konusu sulama oldu undan ve parsellere su k nt uyguland ndan, bitki geli me dönemlerinde uygulanacak gübrenin verim üzerine olas etkilerini önlemek amac yla tüm konulara gübrenin tamam ekimle birlikte uygulanm r (Ul 1990). Bu amaçla dekara 50 kg Amonyum Sülfat ve 15 kg Triple Süper Fosfat gübre uygulanm r. 50 3.2.5. Yabanc Ot ve Zararl Kontrolü Bitkisel üretimde verim üzerine önemli oranda olumsuz etkisi bilinen yabanc otlar n, özellikle daha önce yap lan denemelerde de gözlenmesi nedeniyle, m r tohumlar n topra a ekilmesini izleyen 1–4 gün içinde, ç tan önce kullan lmas önerilen Cengaver adl herbisit, ekimden 1 gün sonra 200ml/da olacak biçimde tüm deneme alan na uygulanm r. Cengaver, litrede 768 g Acetochlor etken madde içermekte olup emülsiyon konsantre (EC) formunda bir ilaçt r. laçlama, s rt pülverizatörü ile yap lm r. 2009 y nda yap lan denemede yaprak biti ve yaprak piresi ile mücadele amaçl suda eriyebilir toz (SP) formunda %20’lik Acetamiprid etken maddeli insektisitten 01.06.2009 tarihinde 20g/da uygulama yap lm r. Deneme süresi boyunca, m r bitkisinde yayg n olarak görülen sap kurdu ve koçan kurdu zararl lar na rastlanmam r. 3.2.6. Deneme Deseni ve Ara rma Konular Ara rma, tesadüf bloklar deneme desenine göre üç yinelemeli olarak yürütülmü tür. Deneme parselleri, 0.7 m s ra aral ve 0.2 m s ra üzeri ekim plan nda 6 ra bitki içerecek biçimde 4.2 x 5 m = 21 m2 boyutlar nda haz rlanm r. Bloklar n ve ayn blok içindeki parsellerin birbirine olan uzakl klar 2 m olacak biçimde planlanm r. Bir parselin ayr nt görünümü ile deneme konular n da , s ras yla ekil 3.3 ve ekil 3.4’de verilmi tir. Konular, m r bitkisinin toplam geli me süresi içinde sulama yönünden kritik bitki geli im a amalar dikkate al narak olu turulmu tur. Sulama konular na esas olacak kritik bitki geli im a amalar belirlemek amac yla a da verilen 3 kritik bitki geli im dönemi ele al nm r (Doorenboss ve Kassam 1979, Musick ve Dusek 1980, Ul 1990, Igbadun ve ark. 2007). 1. Vejetatif geli me dönemi (V): Bitkide 6–8 yaprak olu umundan sonra ba lay p, yapraklanman n veya ba ka bir anlat mla boyuna uzaman n durmas na (tepe püskülü olu umu) kadar geçen süreyi kapsamaktad r. 2. Çiçeklenme dönemi (F) : Tepe püskülü ve koçan püskülü olu umu ile birlikte döllenmeyi de içine alan bu geli im a amas , tepe püskülünün olu umu ile birlikte ba lamakta, koçan n normal büyüklü üne ula mas yla sona ermektedir. 51 3. Tane olu umu ve olgunla ma (T): Koçan olu umunun tamamlanmas ndan sonra ba lamakta ve ürünün hasad na kadar devam etmektedir. Tüm sulama konular na, ba lang çta bitki kök bölgesi topra n (0–90cm) nem düzeyini, tarla kapasitesine getirecek kadar su uygulanm r. Yukar da aç klanan fenolojik geli me dönemlerinde k nt sulama program na göre olu turulan deneme konular Çizelge 3.8’de verilmi tir. ekil 3.3. Bir Deneme Parselinin Ayr nt Plan ekil 3.4. Tesadüf Bloklar Deneme Desenine Göre Konular n Da 53 Çizelge 3.8. Fenolojik Geli me Dönemlerine Göre K nt Sulama Program Sulama Fenolojik Geli me Dönemleri Konular Çimlenme (0) Vejetatif Geli me (I) Çiçeklenme (II) Tane Olu um veOlgunla ma (III) K + – – – V + + – – F + – + – T + – – + VF + + + – VT + + – + FT + – + + VFT + + + + V75FT + %25 K nt a + + V50FT + %50 K nt b + + V25FT + %75 K nt c + + VF75T + + %25 K nt a + VF50T + + %50 K nt b + VF25T + + %75 K nt c + VFT75 + + + %25 K nt a VFT50 + + + %50 K nt b VFT25 + + + %75 K nt c – Sulama yok. + 0 – 90 cm toprak derinli i için tarla kapasitesi ile mevcut nem aras ndaki fark kadar sulama. a Belirtilen geli me döneminde, 0–90 cm toprak derinli i için, tarla kapasitesi ile mevcut nem aras ndaki farka %25 k nt yap larak sulama. b Belirtilen geli me döneminde, 0–90 cm toprak derinli i için, tarla kapasitesi ile mevcut nem aras ndaki farka %50 k nt yap larak sulama. c Belirtilen geli me döneminde, 0–90 cm toprak derinli i için, tarla kapasitesi ile mevcut nem aras ndaki farka %75 k nt yap larak sulama. 3.2.7. Toprak Nemi Gözlemleri Toprak nemi gözlemleri gravimetrik yöntem kullan larak yap lm r. Sulamadan 1 gün önce, orta bloklardaki tüm parsellerden (Ul 1990, Y lmaz ve ark. 2005a, Demir ve ark. 2006) ve 0–30, 30–60, 60–90 ve 90–120 cm toprak katmanlar ndan örnekler al nm r ( ekil 3.5). Buradan elde edilen de erlere göre nem içerikleri a rl k yüzdesi (%), hacim yüzdesi (%) ve derinlik (mm) cinsinden hesaplanm r (Karam ve ark. 2003). Yukar daki aç klamalardan anla laca üzere, toprak nem içeri ini belirlemek amac yla 1. ve 3. bloklardan örnek al nmam , ancak, bu bloklardaki parsellere de örne in al nd orta bloktaki benzer konular için hesaplanan sulama suyu miktar na it miktarda su uygulanm r (Ul 1990, Y lmaz ve ark. 2005a, Demir ve ark. 2006). 54 ekil 3.5. Toprak Nem çeri inin Gravimetrik Yöntemle Belirlenmesi 3.2.8. Sulama Yöntemi, Sulama Zaman ve Uygulanacak Sulama Suyunun Belirlenmesi Deneme parsellerinin uzunlu u 5 m, geni li i 4.2 m olacak biçimde düzenlenmi tir. Her bitki s ras na bir lateral boru hatt gelecek biçimde, bitki s ras n 5 cm uza na damla sulama borular yerle tirilmi tir. Bu ko ulda slat lan alan oran (P) 0.29 olarak belirlenmi tir. Laterallere su, parsellerin kenar ndan geçirilmi 25 mm d çapl polietilen kangal borulardan verilmi tir. Her lateral boru hatt , monifold boru hatlar na mini küresel vana ile ba lanm r. Damla sulama sistemine ili kin bir parselin ayr nt görünümü ekil 3.4’de verilmi tir. Sistemde, d çap 16 mm olan, 1 atm i letme bas nc nda 2 L/h debiye sahip, 20 cm aral klarla laterallere geçik tipte (inline) damlat lar içeren, 1 mm et kal nl nda, bas nç regülatörlü damla sulama borular kullan lm r. Uygulanacak sulama suyu, derinlik cinsinden belirlendikten sonra, damlat debilerine ba olarak bir parsele verilecek su miktar , sulama süresine çevrilmi tir. Sulama sisteminde bas nç regülatörü kullan larak bas nc n 1 atm i letme bas nc nda tutulmas sa lanm r. Sulama suyu, k nt sulama yap lan parsellere 0–90 cm toprak derinli inin tarla kapasitesine getirilmesi için gerekli olan suyun %75, %50 ve %25’i kadar, nt z sulama yap lan parsellere ise tamam uygulanm r. Sulamalar m r bitkisinin geli me dönemleri dikkate al narak k nt ve tam uygulamalar biçiminde haftal k olarak yap lm r (Okay 2006, Igbadun ve ark. 2008). Bitkiler fizyolojik olgunlu a ula zaman sulama uygulamalar na son verilmi tir. 55 3.2.9. M r Bitkisine li kin Gözlem ve Ölçümler 3.2.9.1. Geli me Dönemleri r bitkisinin vejetatif geli me, çiçeklenme, tane olum ve olgunla ma dönemlerinin tarihleri ve bu dönemlerdeki geli meleri, 3.2.6 bölümünde aç klanan özelliklere göre gözlenmi tir. 3.2.9.2. Bitki Boyu, Gövde Kal nl ve Yaprak Say Denemede yer alan 51 parselde; her parselin 1. ve 6. s ralar s r etkisi nedeniyle gözlem d b rak lm , 2, 3, 4 ve 5. s ralardan 10 bitki etiketlenerek toprak yüzeyinden tepe püskülünün ucuna kadar olan uzunluklar erit metre ile ölçülmü ve elde edilen de erlerden ortalama bitki boyu hesaplanm r (Kang ve ark. 2000). Ç döneminden tepe püskülü dönemine kadar olan geli me döneminde ise en son ç kan yapra a kadar olan uzunluklar ölçülmü tür. Ayn bitkilerin toprak üzerindeki ilk bo um aras n çap kumpasla ölçülerek gövde kal nl klar belirlenmi tir. Ayr ca i aretli olan bu bitkilerin yapraklar say larak ortalamalar al nm r (Turgut ve ark. 2005). Ölçümler haftal k olarak yap lm r. 3.2.9.3. Yaprak Alan ndeksi Yaprak alan gözlemlerine, ekim tarihinden itibaren 35 gün sonra ba lanm r. Ölçümler haftal k olarak tekrar edilmi ve tane olgunla ma dönemine kadar (ekimden itibaren 105. gün) devam edilmi tir (Karam ve ark. 2003, Çak r 2004). Sulama konular na göre yaprak alanlar , her üç bloktaki tüm parsellerden, kenar etkisi olarak b rak lan tan k bitkiler üzerinden yap lm r. Bu amaçla her ölçümde 1 bitki toprak yüzeyinden kesilerek örneklenmi tir. Örneklenen bitkinin ya a rl ölçülüp yapraklar gövdeden ayr ld ktan sonra yaprak alanlar , LI-3000 A (LI-COR, Lincoln, Leaf area meter) aleti ile ölçülmü tür. Bir bitkinin toplam yaprak alan , bitkiye arazide rak lan alana oranlanarak yaprak alan indeksi (LAI) belirlenmi ve üç blo un ortalamas al nm r (Jensen 1980). 56 3.2.9.4. Toprak Üstü Kuru Madde (Biomas) Verimi Toprak üstü kuru madde verimi, m r bitkisinin farkl fenolojik dönemlerinde ve hasat a amas nda belirlenmi tir (Karam ve ark. 2003, Çak r 2004). Fenolojik geli me evrelerinde ölçümler haftal k olarak yap lm r (Çak r 2004). Bu amaçla, her parselin 1. ve 6. s ralar ndan parseli temsil eden 1 bitki toprak seviyesinden kesilmi tir. Al nan örnekler bir sera içerisinde 1 hafta boyunca kurumaya rak lm ve daha sonra etüvde 70 oC s cakl kta sabit a rl a gelinceye kadar (24 saat) kurutulmu tur (Payero ve ark. 2008). Kurutulan bitkinin a rl na göre, bir bitkinin kaplad alan (0.14 m2) dekara oranlanarak toprak üstü kuru madde verimi kg/da olarak hesaplanm r (Howell ve ark. 1995). Hasatta ise her parselin 2, 3, 4 ve 5. s ralar ndan ve her s ran n ba ndaki ve sonundaki 3 bitki d nda kalan alandan rastlant sal olarak al nan 10 adet bitki toprak seviyesinden kesilmi , yapraklar ve koçanlar gövdeden ayr lm r. Koçanlar kavuzlar ndan ayr ld ktan sonra elle tanelenmi tir. Yukar da belirtilen yöntemle kurutulduktan sonra 10 bitkinin toplam kuru a rl belirlenmi ve 10 bitkinin kaplad alan (1.4 m2) dekara oranlanarak toprak üstü kuru madde verimi hesaplanm r (Gökmen ve ark. 2001, Çak r 2004, Turgut ve ark. 2005). 3.2.9.5. Ye il ot verimi Ye il ot verimi, farkl yeti tiricilik uygulamalar kar nda bitkilerin sergiledikleri performanslar kar la rmak için kullan lan temel özelliklerden biridir (Çarp 2009). Ye il ot verimi, süt olum dönemi ile sar olum dönemi aras nda kalan hamur olum döneminde, her parselin 6. s ralar ndan 12, 13 ve 14. bitkiler toprak seviyesinden kesilmi , tart lm ve ye il ot verimleri belirlenmi tir. Bu üç bitkinin kaplad alandan (0.7 x 0.6 m = 0.42 m2) elde edilen ye il ot verimleri daha sonra dekar verimine dönü türülmü tür (Çarp 2009). 3.29.6. lk Koçan Yüksekli i, Koçan Boyu ve Koçan Çap Hasatta, sulama konular ndan etiketlenmi 10 bitkide ölçümler yap lm r. Koçan yüksekli i ölçülürken, toprak seviyesinden koçan n ba oldu u bo uma kadar olan mesafe ölçülerek ortalamas al nm r. Koçan boyu ölçülürken, koçan n uzunlu u 57 esas al narak ortalama koçan boyu bulunmu tur. Koçan çap ise koçan’ n tam ortas ndan kumpasla ölçülerek belirlenmi tir (Okay 2006). 3.2.9.7. Taneleme Yüzdesi Hasatta, her üç bloktan 10 adet koçan kopart larak tart lm r. Söz konusu koçanlar elle tanelerine ayr larak, tane a rl klar hassas tart ile tart lm ve tane rl n koçan a rl na oran ile taneleme yüzdesi hesaplanm r (Okay 2006). 3.2.9.8. Tek Koçan A rl Hasatta, her üç bloktan çe idi temsil eden 10 adet koçan kopart larak tek tek tart lm r. Elde edilen a rl klar n ortalamas al narak gram cinsinden ifade edilmi tir (Gökmen ve ark. 2001). 3.2.9.9. Bin Tane A rl Hasat a amas nda, her parseli temsil eden tanelenmi m rlardan rastgele 200 tanesi seçilerek a rl klar ve tanedeki nem içeri i %15’e dü ürüldükten sonra, ortalama de erler 5 ile çarp larak 1000 tane a rl hesaplanm r (Gökmen ve ark. 2001). 3.2.9.10. Hektolitre A rl Hektolitre a rl , 100 litre hacimdeki tane m n kg a rl olarak ifadesidir. Ölçümler, bu amaç için geli tirilmi hektolitre a rl ölçüm cihaz ile yap lm r ( ekil 3.6). Ölçü silindirindeki madeni a rl k üstte duracak biçimde ayarland ktan sonra b çak, ölçü silindirindeki yerine yerle tirilmi tir. Üzerine doldurma borusu tak p, tanelenmi r örnekleri doldurma borusuna 4 cm yukar dan 12 saniye içinde bo alt lm r. çak çekildikten sonra madeni a rl n etkisiyle m r tanelerinin ölçü silindirine dolmas sa lanm ve b çak tekrar yerine tak lm r. B ça n üzerinde, dolay yla doldurma borusunda kalan m r taneleri bo alt lm r. B çak çekildikten sonra ölçü silindirinin içinde kalan m r, daras al nm bir kapta tart ld ktan sonra, sonuç 100 ile çarp larak hektolitre a rl klar belirlenmi tir ( ehirali 2002). 58 ekil 3.6. Hektolitre Ölçüm Cihaz 3.2.9.11. Hasat Nemi Koçanlardan ayr lan taneler kar larak, nem ölçümü Kett Grain Moisture Tester PM–400© marka nemölçer aleti ile üç yinelemeli olarak yap lm ve nem de erlerinde herhangi bir uç de er olmad görüldü ünde ortalamalar al narak hasat nemi belirlenmi tir (Çarp 2009). 3.2.9.12. Tane Verimi Tane veriminin belirlenmesi amac yla örnekleme parselinden hasat edilen koçanlar, bir harman makinesinden geçirilerek tanelerine ayr p tart larak o parselin tane verimi do rudan ölçülmü tür ( ekil 3.7). Daha sonra parsel verimleri a daki itli e göre % 15 nem esas al narak hesaplanm r. %15 Nem’e göre düzeltilmi a rl k = Parsel tane a rl x (100 nem) 85 3.2.9.13. Hasat ndeksi Beadle (1985), hasat indeksini (HI), birim alandan elde edilen tane veriminin toprak üstü kuru madde miktar na oran olarak tan mlam r. Buna göre e itlik a da verilmi tir. HI Y DM itlikte; 59 HI : Hasat indeksi, Y : Birim alandan elde edilen tane verimi (kg), DM : Birim alandan elde edilen toprak üstü kuru madde a rl r (kg). ekil 3.7. Örnekleme Parselinden Hasat Edilen Koçanlar n Tanelenmesi 3.2.10. Hasat Koçan püsküllerinin kurudu u, tanelerin sertle ti i, koçan kavuzlar n iyice sarard ve tanelerdeki su oran n %50’den a dü tü ü dönemde, koçanlar elle hasat edilmi tir (Genço lan 1996). Hasatta kenar etkisini gidermek için parsellerin 1 ve 6. s ralar hasat edilmemi , 2, 3, 4 ve 5. s ralardan parsel ba ndan ve sonundan 3’er bitki ayr larak, kalan 4 s ra elle hasat edilmi tir (Okay 2006). Tane veriminin belirlenmesinde göz önüne al nan hasat alan na ili kin bir plan ekil 3.8’de verilmi tir. 60 Örnekleme alan ndan hasat edilen koçanlar bir harman makinas yla, baz verim bile enlerinin belirlenmesi amac yla her parselden örnekleme amac yla kesilen m r bitkilerinden ayr lan koçanlar ise elle tanelenmi tir. Tanelenmi m n su içeri ini belirlemek için örnekler al narak ayr ayr tart lm ve tane verimi %15 nem içeri ine göre düzeltilmi tir (Howell ve ark. 1995, Genço lan 1996, Howell ve ark. 1997). ekil 3.8. Tane Veriminin Belirlenmesinde Göz Önüne Al nan Hasat Alan 3.2.11. Bitki Su Tüketimi Her sulama konusu için bitki su tüketimi (ET), a da verilen su dengesi e itli i kullan larak hesaplanm r (Garrity ve ark. 1982, James 1993). ET = I + P – R–D ± S itlikte; ET : Bitki su tüketimi (mm), I : Uygulanan sulama suyu miktar (mm), 61 P : Sulama dönemi içerisinde dü en ya miktar (mm), R : Yüzey ak ve k lcal yükselme (mm), S : Toprak profilindeki nem de im miktar (mm/90cm) ve D : Etkili kök bölgesi olarak kabul edilen 90 cm’nin alt na inen drenaj suyu (mm) de erini göstermektedir. Burada sulama suyu de eri, konulara verilen sulama suyunun ölçümlerinden; ya de eri deneme alan yak ndaki Mustafakemalpa a Devlet Meteoroloji stasyonu rasat ölçüm kay tlar ndan al nm r. Nem de im miktar , toprak profilinden gravimetrik yöntemle yap lan nem ölçümlerinden elde edilmi tir. Denemede dü en ya de erleri 25 mm’nin üzerine ç kmad için tümü etkili ya olarak kabul edilmi ve derine s zma kay plar da gözlenmi tir. Etkili kök derinli i 90 cm al nmas na kar n derine s zan suyun da de erlendirilebilmesi için 120 cm derinli indeki nem de imi dikkate al nm r. Damla sulama yöntemlerinde yüzey ak olmad ve tarla kapasitesini a acak düzeyde sulama konusu olmad için yüzey ak de eri s r al nm r. Alanda taban suyu sorunu bulunmad ndan dolay k lcal yükselme de s r kabul edilmi tir (Hanks ve ark. 1976). Mevsimlik bitki su tüketimi, iki sulama aral için hesaplanan evapotranspirasyon de erlerinin y ml toplamlar al narak belirlenmi tir. 3.2.12. Su–Üretim Fonksiyonu Su–üretim fonksiyonlar , toplam mevsimlik bitki su tüketimine kar k oransal bitki verimi ile ili kilidir (Stewart ve Hagan 1973, Hanks 1983, Doorenbos ve Kassam 1979) ve bitki geli me dönemindeki su k nt n, verimdeki azalma oran belirler (Jensen 1968, Minhas ve ark. 1974, Sunder ve ark. 1981). Kimi bitki geli me dönemlerindeki su k nt yla verim azalmas aras ndaki ili ki olarak bilinen bitki su üretim fonksiyonu, her bitki geli me dönemindeki su k tlar n, bitki verimi üzerine ayr bir etkisi oldu u varsay yla formüle edilir ve bir bitki geli me dönemindeki su nt n etkisi di er geli me dönemleri üzerinde de etkilidir (Igbadun ve ark. 2007). Genel olarak bitki su üretim fonksiyonlar n iki tipi bulunmaktad r. Bunlar çarp msal tip ve toplamsal tiptir (Tsakiris 1982). Çarp msal tipe göre, iki ya da daha fazla bitki geli me döneminde bitki su k nt çarp msal bir biçimde bitki veriminde azalmaya, toplamsal tipte ise iki ya da daha fazla dönemde yap lan su k nt n etkisi toplamsal bir biçimde verimde azalmaya neden olabilece i yönündedir. Çarp msal bitki su üretim fonksiyonlar n tipik örnekleri olarak Jensen (1968), Minhas ve ark. (1974) ve 62 Bernardo ve ark (1988) modelleri, toplamsal bitki su üretim fonksiyonlar n tipik örnekleri olarak Stewart ve ark. (1977) ile Bras ve Cordova (1981) modelleri gösterilebilir. Bu çal mada, toplamsal tip modellerinden modifiye edilmi Stewart ve ark (1977) modeli, çarp msal tip modellerinden ise Jensen (1968) modeli kullan larak bitki su üretim fonksiyonlar belirlenmi tir. Stewart ve ark. (1977) taraf ndan modifiye edilmi fonksiyon; farkl bitki geli me dönemlerindeki su k nt n etkisini göz önüne alarak verim azalmas belirlemek için önerilmi ve a daki e itlikte verilmi tir (Stegman ve ark. 1980). 1 Y n a k y 1 ETa Y i 1 im ETm i itlikte; k y : Stewart nem stresi verim azalma katsay ,i n : Bitki geli me dönemi say , : Toplam sembolü, Ya : Nem stresi uygulanan deneme konusundan elde edilen tane verimi (kg/da), Ym : Nem stresi uygulanmayan konudan (tan k konu) elde edilen tane verimi (kg/da), ETa : Bitkinin i. geli me dönemi içinde nem stresi uygulanan deneme konusundan elde edilen gerçek bitki su tüketimi (mm), Etm : Bitkinin i. geli me dönemi içinde nem stresi uygulanmayan deneme konusundan elde edilen gerçek bitki su tüketimidir (mm). Jensen (1968) fonksiyonu a da verilmi tir (Kipkorir ve Raes 2002, Igbadun ve ark. 2007). Y n ET ia a i Ym i 1 ETm i Burada; i Jensen nem stresi duyarl k indeksi, çarp m sembolü olup, di er parametreler daha önce aç kland gibidir. 3.2.13. Su Kullan m Etkinli i ve Sulama Suyu Kullan m Etkinli i Su kullan m etkinli i (WUE), bitki taraf ndan kullan lan birim su ba na elde edilen tane verimi veya toprak üstü kuru madde verimini (Hatfield ve ark. 2001), sulama 63 suyu kullan m etkinli i (IWUE) ise bitkiye uygulanan birim su ba na elde edilen tane verimi veya toprak üstü kuru madde verimini göstermektedir (Howell 2001). Tane verimine ili kin su kullan m etkinli i (WUEg) ve sulama suyu kullan m etkinli i (IWUEg) ile toprak üstü kuru madde verimine ili kin su kullan m etkinli i (WUEb) ve sulama suyu kullan m etkinli i (IWUEb) de erlerinin belirlenmesinde daki e itliklerden yararlan lm r (Sinclair ve ark. 1984, Yazar ve ark. 1999, Howell 2001). GY WUE i ETi GYi GYIWUE 0 Ii I0 itliklerde; WUE : Su kullan m etkinli i (kg/m3), IWUE : Sulama suyu kullan m etkinli i (kg/m3), GYi : Deneme konusundan elde edilen tane verimi veya toprak üstü kuru madde verimi (g/m2), GY0 : Çimlenme dönemi d nda bir daha sulama yap lmayan konudan elde edilen %15 nem’e göre tane verimi veya toprak üstü kuru madde verimi (g/m2), ETi : Deneme konusundan elde edilen mevsimlik bitki su tüketimi (mm), Ii : Deneme konusuna göre uygulanan sulama suyu (mm), I0 : Çimlenme dönemi d nda bir daha sulama yap lmayan konuya uygulanan sulama suyudur (mm). 3.2.14. Verilerin De erlendirilmesi Tesadüf bloklar deneme plan nda, 3 yinelemeli olarak yürütülen denemelerden elde edilen verilerden, MINITAB–14 bilgisayar paket program kullan larak Turan (1995)’e göre varyans analizleri yap lm ve ortalamalar MSTAT–C paket program kullan larak LSD (En küçük önemli fark) testine göre grupland lm r. Önemlilik testlerinin belirlenmesinde %1 ve %5, farkl gruplar n belirlenmesinde ise %5 olas k düzeyleri kullan lm r. Ayr ca farkl sulama konular için elde edilen mevsimlik bitki su tüketimi ve uygulanan sulama suyu de erleri ile bu de erlere kar k verimde ve kimi bitki kalite özellikleri aras ndaki ili kiler, regresyon analizi ile ara lm r. Regresyon analizleri ve grafiksel de erlendirmeler MINITAB–14 ve MS-EXCEL programlar arac ile yap lm r. 4. ARA TIRMA SONUÇLARI VE TARTI MA 4.1. M r Bitkisinin Geli me Dönemleri Bitkinin fenolojik geli me dönemleri Çizelge 4.1’de verilmi tir. M r ekimi, 14 May s 2008 ve 8 May s 2009 tarihlerinde yap lm ve ekimden 6 gün sonra ç lar gözlenmi tir ( ekil 4.1). Bitki boyunun 40–50 cm ve yaprak say n 6–8 adet olu undan sonra ba layan ve tepe püskülü olu umuna kadar geçen süreyi içeren vejetatif geli me dönemi (Doorenbos ve Kassam, 1979), tüm deneme konular için ekimden yakla k 35 gün sonra ba lam r ( ekil 4.2). Tepe püskülü, ekimden yakla k 2 ay sonra ve vejetatif geli me döneminden 26 gün sonra ç km r ( ekil 4.3). Tepe püskülü ç karma döneminden 4 gün sonra koçan ç karma dönemi ba lam ( ekil 4.4) ve bu dönemden 24 gün sonra süt olum dönemi, 31 gün sonra ise hamur olum dönemi ba lam r. Koçanlar yeterli olgunlu a ula nda verim olu umu ve olgunla ma dönemi ba lad varsay lm r. Fenolojik geli me dönemleri, deneme llar nda benzerlik göstermi tir. Sulama k nt yap lan konular n, 6–10 gün önce hasada geldi i gözlenmi tir. Çizelge 4.1. Bitki Geli me Dönemleri Geli me Dönemleri Tarih Ekimden Sonra Tarih Ekimden SonraGün Say Gün Say Ekim 14.05.2008 0 08.05.2009 0 Çimlenme 20.05.2008 6 14.05.2009 6 Vejetatif geli me 18.06.2008 35 11.06.2009 35 Tepe püskülü ç karma 14.07.2008 61 08.07.2009 61 Koçan ç karma 24.07.2008 71 18.07.2009 71 Süt olum 06.08.2008 84 31.07.2009 84 Hamur olum 13.08.2008 91 07.08.2009 91 Hasat 07.10.2008 146 04.10.2009 149 Okay (2006), Tector adl m r çe idinde, ç 6. gün, vejetatif geli me dönemini 40–50. gün, tepe püskülü ç karma dönemini 79. gün, koçan ç karma dönemini 83. gün, süt olum dönemini ise 112. gün olarak belirlemi ve hasad 164 gün sonra yapm r. Di er taraftan Genço lan (1996), TTM–815 m r çe idinde, ç lar n 9–16. gün, vejetatif geli me döneminin 44–52. gün, tepe püskülü ç karma döneminin 65–76. gün oldu unu belirlemi ve bu dönemden 7–8 gün sonra koçan ç karma ve an lan dönemden 23–28 gün sonra ise süt olum döneminin ba lad saptam r. r bitkisinin geli me dönemlerine ili kin elde edilen sonuçlarla yukar da an lan ara rmac lar n sonuçlar aras nda kimi dönemler için benzerlikler, kimi 65 dönemler için ise farkl klar bulunmaktad r. Bu farkl klar n nedenlerinin, bitki çe idi, toprak özellikleri ve iklim özelliklerinden kaynakland dü ünülmektedir. K rtok (1998), r bitkisinin ç süresinin toprak s cakl na göre de ebilece ini belirtmi tir. ekil 4.1. Bitkinin Çimlenme Dönemi ekil 4.2. Vejetatif Geli me Dönemi ekil 4.3. Tepe Püskülü Ç karma Dönemi 66 ekil 4.4. Koçan Ç karma Dönemi 4.2. Uygulanan Sulama Suyu Denemenin yürütüldü ü 2008 ve 2009 y llar nda, bitki geli me dönemlerinde uygulanan sulama suyu miktarlar Çizelge 4.2’de verilmi tir. Deneme konular na göre ilk sulama uygulamalar na, vejetatif dönemin ba lang ile beraber 25.06.2008 ve 16.06.2009 tarihlerinde (ekimden itibaren 42 ve 39 gün sonra) ba lanm ve bundan sonraki sulamalar 7 gün aral klarla yap lm r. Denemenin ilk ve ikinci y nda sulama uygulamalar na, ekimden s ras yla 91 ve 88 gün sonra son verilmi tir. Denemede sulama konular , bitkinin fenolojik geli me dönemlerinde belirlenen su k nt n olmas ve olmamas na göre genelde tüm bitkiler için kabul edilen 3 geli me dönemi (vejetatif, çiçeklenme ile tane olu um ve olgunla ma) dikkate al narak 17 farkl sulama konusu olu turulmu tur. Çizelge 4.2’den görüldü ü gibi, sulama k nt yap lmayan ve farkl fenolojik geli me dönemleri için %25, %50 ve %75 oranlar nda k nt yap lan parsellere vejetatif dönemde 3, çiçeklenme döneminde 3 ve tane olu um ve olgunla ma döneminde 2 olmak üzere 8 sulama yap lm r. Çizelge 4.2. Deneme Konular na Uygulanan Sulama Suyu Miktarlar llar Tarih DOY Geli me Ya Deneme Konular ve Uygulanan Sulama Suyu (mm)* Dönemi (mm) K V F T VF VT FT VFT V75FT V50FT V25FT VF75T VF50T VF25T VFT75 VFT50 VFT25 14.05 135 Çimlenme 14.8 76 76 76 76 76 76 76 76 76 76 76 76 76 76 76 76 76 25.06 177 Vejetatif 0 139 0 0 145 138 0 143 106 68 36 136 146 145 140 144 14702.07 184 Geli me 0 0 129 0 0 126 130 0 128 101 65 38 134 127 128 128 124 12309.07 191 0 115 0 0 117 120 0 116 102 75 46 113 108 112 115 119 114 16.07 198 0 0 193 0 114 0 195 112 118 146 176 84 58 30 112 113 123 2008 23.07 205 Çiçeklenme 0 0 0 116 0 123 0 124 122 126 130 127 92 60 34 118 114 108 30.07 212 0 0 119 0 111 0 116 107 116 112 118 83 54 33 109 118 121 06.08 219 Tane 87.2 0 0 0 232 0 174 104 105 98 100 107 111 123 141 76 55 3013.08 226 0 0 0 102 0 96 106 109 117 119 120 98 92 121 81 55 33 Toplam 102 76 459 504 410 812 734 721 1018 960 891 844 927 844 820 955 918 875 08.05 129 Çimlenme 47.8 66 66 66 66 66 66 66 66 66 66 66 66 66 66 66 66 66 16.06 168 0 124 0 0 127 130 0 127 95 64 32 127 126 131 128 134 130 Vejetatif 23.06 175 Geli me 6.4 0 68 0 0 67 65 0 67 61 48 30 67 68 65 67 65 66 30.06 182 0 113 0 0 117 116 0 115 100 73 39 113 115 114 112 116 115 2009 07.07 189 0 0 203 0 143 0 204 144 152 160 175 108 72 36 145 141 144 14.07 196 Çiçeklenme 0 0 0 141 0 140 0 137 139 141 137 138 106 81 44 138 141 139 21.07 203 0 0 113 0 114 0 115 114 113 115 114 90 73 43 114 113 114 28.07 210 Tane 137.4 0 0 0 244 0 186 126 105 105 104 104 115 129 144 79 52 26 04.08 217 0 0 0 123 0 120 121 118 116 120 119 123 122 125 96 70 38 Toplam 191.6 66 371 523 433 774 683 769 995 949 887 817 915 852 768 945 898 838 * DOY: Julian takvimine göre gün say 68 Çizelge 4.2’den izlenebilece i gibi, bitki su gereksiniminin tam olarak kar land VFT deneme konusuna 2008 y nda toplam 1018 mm ve 2009 y nda ise toplam 995 mm sulama suyu uygulanm r. Denemenin ilk y nda, çimlenme dönemi hariç hiç sulama yap lmayan K konusu d nda en az su, yaln zca tane olu um ve olgunla ma döneminde toplam 410 mm sulama suyu uygulanan T konusu olurken, 2009 y nda yaln zca vejetatif geli me döneminde toplamda 371 mm sulama suyunun uyguland V konusu olmu tur. Di er sulama konular na uygulanan sulama suyu miktarlar ise bu de erler aras nda de mi tir. M n sulanmas yla ilgili daha önce yap lan çal malarda, topraktaki eksik suyun tam kar lanmas durumunda 306 ile 889 mm aras nda sulama suyunun uyguland belirtilmektedir. (Kanber ve ark. 1990a, ld m ve ark. 1995, Orta ve ark. 1997, Genço lan ve Yazar 1999, Yazar ve ark. 1999, Cavero ve ark. 2000, Pandey ve ark. 2000a, Yazar ve ark. 2002, Öktem ve ark. 2003, Çak r 2004, Okay 2006, Payero ve ark. 2006, Gündüz ve ark. 2008, Igbadun ve ark. 2008, Payero ve ark. 2008, Mengü ve Özgürel 2008, Öktem 2008, K lo lu ve ark. 2009). Bu çal mada, uygulanan sulama suyu miktarlar , yukar da belirtilen ara rmac lar n uygulad klar sulama suyu miktarlar ndan göreceli olarak daha fazla olmu tur. Söz konusu farkl k, toprak özellikleri, bitki çe idi, yerel iklim ko ullar , denemelerin yap ld y llarda dü en ya ve s cakl k farkl klar ile ekim a amas nda uygulanan sulama suyu miktar n toplam sulama suyuna dahil edilip-edilmemesi gibi nedenlere dayand labilir. Bunun yan nda, Çetin (1996), De irmenci ve ark. (1998) im ek ve Gerçek (2005) ile Öktem (2006) anl urfa ko ullar nda sulanan m r bitkisine, mevsimlik olarak 814 ile 1206 mm, Y ld m ve Kodal (1998) ise Ankara ko ullar nda sulanan m r bitkisine 658 ile 906 mm aras nda de en miktarlarda sulama suyu uygulam lard r. Ara rmadan elde edilen bulgular, bu ara rmac lar taraf ndan belirtilen de erlerle paralellik göstermektedir. Di er taraftan Sepaskhah ve Khajehabdollahi (2005) ran ko ullar nda sulanan m ra, kar k sulama yöntemi ile 1503 mm sulama suyu uygulam lard r. Söz konusu ara rmac lar n uygulad su miktar , bu çal mada uygulanan su miktar n çok üzerindedir. Toplamda uygulanan sulama suyu miktarlar 2009 y nda, 2008 y na göre biraz dü üktür. Söz konusu farkl n nedeni olarak, 2009 y nda dü en toplam ya miktar n 2008 y na oranla daha fazla olmas n etkili oldu u dü ünülmektedir. Bu sonuçlara göre, sulama say ndaki k nt lar ile dönemsel uygulanan sulama k nt lar , uygulanan toplam sulama suyu miktar n da azalmas na neden olmu tur. Eck (1984), Igbadun ve ark. (2008) ile K lo lu ve ark. (2009), m r bitkisinde yürüttükleri çal malarda benzer sonuçlar elde etmi lerdir. 69 Özellikle vejetatif ve çiçeklenme dönemleri, bitkinin en fazla suya gereksinim duydu u dönemler olmas na kar n, söz konusu dönemlerde 2008 y nda hiç ya gözlenmemi , 2009 y nda ise sadece vejetatif geli me döneminde 6.4 mm ya gözlenmi tir. Di er taraftan, her iki y lda da tane olu um döneminde hiç ya gözlenmezken, ya lar n büyük bir bölümü, hasada yak n dönemlerde gerçekle mi tir. Toprak nem içeri indeki de im, orta bloktaki tüm parsellerde, hem sulama öncesi hem sulama sonras olmak üzere haftada 2 defa, gravimetrik yöntemle izlenmi tir. Toprak nem içeri inin konulara ve zamana göre de imi 2008 ve 2009 deneme y llar için s ras yla ekil 4.5 ve ekil 4.6’da verilmi tir. Ekimden vejetatif geli me dönemine kadar olan süre içerisinde, tüm konular n toprak nem içeri i benzerlik göstermi tir. Ancak vejetatif geli me döneminden ba layarak sulama uygulamalar n, deneme konular gere i k nt z, k nt olmas veya hiç sulama yap lmamas nedeniyle, toprak nem içeri i de erlerinde de farkl klar olu maya ba lam r. Vejetatif geli me döneminin ba lang nda 2008 y için tüm konular n ortalama topraktaki nem aç %77 iken, bu de er 2009 y nda %69 olarak gerçekle mi tir. ki y l aras ndaki farkl n nedeni ise, fide döneminde 2009 y nda dü en ya miktar n 2008 y na oranla %30 daha fazla olmas r. Vejetatif geli me döneminde sulama yap lmayan K, F, FT ve T konular nda toprak nem içeri i, çiçeklenme döneminin ba lang na yak n (ekimden 55–60 gün sonra) solma noktas n alt na inmi ve topraktaki nem aç de erleri %100’ü a r. Vejetatif geli me döneminde %75, %50 ve %25 oranlar nda sulama suyu k nt uygulanan V25FT, V50FT ve V75FT konular nda ise çiçeklenme döneminin ba lang nda, solma noktas na yak n de erler gözlenmi ve iki y ll k ortalama sonuçlara göre, s ras yla %96, %79 ve %64 oran nda nem aç oldu u belirlenmi tir. Vejetatif dönemde k nt yap lmayan deneme konular nda ise çiçeklenme döneminin ba nda ortalama nem aç de eri %60 olarak saptanm r. Di er taraftan, tane olu um döneminin ba lang ndaki nem aç de erleri deneme konular na göre farkl k göstermektedir. Çiçeklenme döneminde hiç sulama yap lmayan K, V, T ve VT konular n iki y ll k ortalama sonuçlara göre nem aç , s ras yla, %128, %96, %128 ve %96 olarak gerçekle mi tir. K ve T konular ndaki de erlerin bu kadar yüksek ç kmas n nedeni ise döneminden beri hiç sulama suyu uygulanmamas r. 70 500 TK 450 SN 400 K 350 V F 300 T 250 130 140 150 160 170 180 190 200 210 220 230 240 250 260 270 280 Julian takvimine göre gün say (DOY) 500 TK 450 SN 400 VF 350 VT FT 300 VFT 250 130 140 150 160 170 180 190 200 210 220 230 240 250 260 270 280 Julian takvimine göre gün say (DOY) 500 TK 450 SN 400 V75FT 350 V50FT V25FT 300 130 140 150 160 170 180 190 200 210 220 230 240 250 260 270 280 Julian takvimine göre gün say (DOY) 500 TK 450 SN 400 VF75T 350 VF50T VF25T 300 130 140 150 160 170 180 190 200 210 220 230 240 250 260 270 280 Julian takvimine göre gün say (DOY) 500 TK 450 SN 400 VFT75 350 VFT50 VFT25 300 130 140 150 160 170 180 190 200 210 220 230 240 250 260 270 280 Julian takvimine göre gün say (DOY) ekil 4.5. 2008 Y nda Deneme Konular n Zamana Göre Toprak Nem çeri i Toprak nem içeri i Toprak nem içeri i Toprak nem içeri i Toprak nem içeri i Toprak nem içeri i (mm/90cm) (mm/90cm) (mm/90cm) (mm/90cm) (mm/90cm) 71 500 TK 450 SN 400 K 350 V 300 F 250 T 200 125 135 145 155 165 175 185 195 205 215 225 235 245 Julian takvimine göre gün say (DOY) 500 TK 450 SN 400 VF 350 VT FT 300 VFT 250 125 135 145 155 165 175 185 195 205 215 225 235 245 Julian takvimine göre gün say (DOY) 500 TK 450 SN 400 V75FT 350 V50FT V25FT 300 125 135 145 155 165 175 185 195 205 215 225 235 245 Julian takvimine göre gün say (DOY) 500 TK 450 SN 400 VF75T VF50T 350 VF25T 300 125 135 145 155 165 175 185 195 205 215 225 235 245 Julian takvimine göre gün say (DOY) 500 TK 450 SN 400 VFT75 350 VFT50 VFT25 300 125 135 145 155 165 175 185 195 205 215 225 235 245 Julian takvimine göre gün say (DOY) ekil 4.6. 2009 Y nda Deneme Konular n Zamana Göre Toprak Nem çeri i Toprak nem içeri i Toprak nem içeri i Toprak nem içeri i Toprak nem içeri i Toprak nem içeri i (mm/90cm) (mm/90cm) (mm/90cm) (mm/90cm) (mm/90cm) 72 Di er taraftan, çiçeklenme döneminde, %75, %50 ve %25 oranlar nda sulama suyu k nt uygulanan VF25T, VF50T ve VF75T konular nda ise tane olu um döneminin ba lang nda, iki y ll k ortalama sonuçlara göre, s ras yla %77, %68 ve %61 oran nda nem aç oldu u saptanm r. Buna göre, k nt artt kça nem aç de erlerinin de art gösterdi i sonucuna var lm r. Denemenin ilk y nda V konusu, tane olu um ve olgunla ma dönemine yak n, ekimden 80 gün sonra solma noktas n alt na inmi , F konusu ise 108. gün tekrar solma noktas n alt na inmi tir. Buna benzer sonuçlar 2009 nda da gözlenmi tir. Di er konular ise solma noktas n alt na hiç dü memi tir. Ekimden 118 gün sonra, ya lar n artmas yla beraber toprak nem içeri i de erleri art göstermi tir. Ekimden hasada kadar olan geli me dönemlerinde, yap lan k nt sulama uygulamalar na göre, baz deneme konular nda toprak nem içeri inin solma noktas n alt na dü mü olmas , bitkinin topraktaki sudan yeterince yararlanm olmas yla aç klanabilir. Di er taraftan, 90 cm’lik toprak katman nda, toprak nem içeri i solma noktas nda veya a nda olmas na kar n, baz deneme konular ndaki bitkilerin tam olarak solmad ve kurumad gözlenmi tir. Buna göre, bitkinin bu nem düzeylerinde de ya amsal faaliyetlerini sürdürebilece i söylenebilir. Hasat zaman ndaki nem içerikleri incelendi inde, toprak nem aç en dü ük olan konunun ortalama %22 ile VT konusunda, en yüksek olan konunun ise ortalama %83 ile K konusunda oldu u gözlenmi tir. Tane olu um ve olgunla ma döneminde nt yap lmayan konulardaki nem aç ise VT konusuna yak n de erler göstermi tir. Di er taraftan, tane döneminde k nt yap lan konularda ise nem aç %52 ile %64 aras nda de mi tir. 4.3. Bitki Su Tüketimi Bitki su tüketimi, sulu tar mda su kullan m etkinli inin iyile tirilmesi ve k nt sulama programlar n olu turulmas yönüyle anahtar bir rol oynamaktad r. Denemenin yürütüldü ü 2008 ve 2009 y llar nda, fenolojik geli me dönemlerine göre elde edilen bitki su tüketimi, mevsimlik bitki su tüketimi ve oransal bitki su tüketimi de erleri Çizelge 4.3’de verilmi tir. Çizelgenin incelenmesinden de anla laca gibi, farkl geli me dönemlerinde yap lan k nt sulama uygulamalar ndaki ve sulama say ndaki de iklik, mevsimlik bitki su tüketimi de erlerinin de de mesine neden olmu tur. Musick ve Dusek (1980), Eck (1984), Ul (1990), Norwood ve Dumler (2002), Viswanatha ve ark. (2002), Li ve ark. (2003) m r bitkisi üzerine yapt klar ara rmalarda bu yönde benzer sonuçlar elde etmi lerdir. 73 En yüksek mevsimlik bitki su tüketimi, topraktaki eksik suyun tam olarak kar land VFT deneme konusundan, 2008 y nda 1102 mm ve 2009 y nda ise 1164 mm olarak elde edilmi tir. Çimlenme ve ç periyodu d nda sulama suyu uygulanmayan K konusundan elde edilen mevsimlik toplam bitki su tüketimleri, ras yla, 277 mm ve 332 mm olarak gerçekle mi tir. Di er sulama konular nda meydana gelen bitki su tüketimi de erleri ise bu deneme konular ndan elde edilen su tüketimleri aras nda de iklik göstermi tir. Türkiye’nin farkl bölgelerinde yap lan çal malarda belirlenen m r bitkisi su tüketimi de erleri aras nda farkl klar oldu u görülmektedir. Daha önce yap lan çal malarda m r bitki su tüketimi, Bursa ko ullar için 823 mm (Okay 2006), Bal kesir ko ullar için 239–761 mm (Gündüz ve ark. 2008), Eski ehir ko ullar için 659 mm (Ö retir 1993), Tekirda ko ullar için 353–599 mm (Orta ve ark. 1997, Yüksel ve ark. 1997, stanbulluo lu ve ark. 2002), K rklareli ko ullar için 265–762 mm (Çak r 2004), Çukurova ko ullar için 474–1052 mm (Kanber ve ark. 1990a, Köksal ve Kanber 1998, Genço lan ve Yazar 1999), Ankara ko ullar için 300–1024 mm (Uzuno lu ve ark. 1991, Y ld m 1993, Y ld m ve Kodal 1998), anl urfa ko ullar için 700–1306 mm (Çetin 1996, De irmenci ve ark. 1998, Öktem ve ark. 2003, im ek ve Gerçek 2005, Öktem 2006, 2008), Ayd n ko ullar için 174–558 mm (Da delen ve ark. 2006), zmir ko ullar için 136–599 mm (Mengü ve Özgürel 2008) ve Erzurum ko ullar için 198–688 mm (K lo lu ve ark. 2009) olarak belirtilen de erler aras nda de ti i belirtilmi tir. Di er taraftan farkl ekolojilerde m r üzerinde yap lan çal malardan elde edilen bitki su tüketimleri aras nda farkl klar bulunmaktad r. Caldwell ve ark. (1994) toprak alt damla sulama alt nda 746–801 mm, Yazar ve ark. (1999) Teksas ko ullar nda 533–786 mm, Cavero ve ark. (2000), spanya ko ullar nda 505–568 mm, Karam ve ark. (2003) Lübnan Beka Ovas ko ullar nda 920–945 mm, Li ve ark. (2003) Çin ko ullar nda 573 mm, Sepaskhah ve Khajehabdollahi (2005) ran ko ullar nda 562–1303 mm, Greenwood (2008) Victoria’da silajl k m r için 782 mm, Igbadun ve ark. (2008) Tanzanya’da 386–541 mm, Payero ve ark. (2008) Nebraska’da 466–663 mm aras nda de ti ini saptam lard r. Bu çal madan elde edilen bitki su tüketimi sonuçlar , yukar da belirtilen ara rmac lar taraf ndan elde edilen su tüketimi sonuçlar n bir bölümüyle benzerlik göstermektedir. Bitki su tüketimi, uygulanan sulama programlar na, sulama yöntemine, sulama aral na, bitki çe idine, çe idin erkenci veya geççi olmas na, yörenin iklimine ve toprak özelliklerine ba olarak de iklik gösterebilmektedir (Norwood ve Dumler 2002). Çizelge 4.3. Deneme Konular ndan Elde Edilen Bitki Su Tüketimleri llar Geli me Dönemi Deneme Konular ve Bitki Su Tüketimi (mm) K V F T VF VT FT VFT V75FT V50FT V25FT VF75T VF50T VF25T VFT75 VFT50 VFT25 Fide (14/05 – 24/06) 162 154 161 158 160 153 158 158 156 151 159 151 161 160 156 159 162 Vejetatif Geli me (25/06 – 15/07) 44 349 47 49 357 355 52 356 287 218 152 359 351 360 355 356 360 Çiçeklenme (16/07 – 05/08) 39 66 336 40 335 69 378 334 340 342 352 258 179 118 328 333 335 2008 Tane Olu um ve Olgunla ma(06/08 – 07/10) 32 47 100 236 97 237 251 254 262 265 265 256 239 269 208 174 143 Mevsimlik Bitki Su Tüketimi (mm) 277 616 644 483 949 814 839 1102 1045 976 928 1024 930 907 1047 1022 1000 Oransal Bitki Su Tüketimi (%) 25 56 58 44 86 74 76 100 95 89 84 93 84 82 95 93 91 Fide (08/05 – 15/06) 172 172 172 172 175 178 172 175 175 176 176 175 174 178 179 182 178 Vejetatif Geli me (16/06 – 06/07) 85 330 85 85 333 330 86 332 287 223 154 330 333 329 330 328 331 Çiçeklenme (07/07 – 27/07) 39 43 355 41 360 43 378 358 359 356 356 275 211 124 357 358 357 2009 Tane Olu um ve Olgunla ma(28/07 – 04/10) 36 64 127 288 127 285 291 299 298 301 300 304 305 309 261 219 181 Mevsimlik Bitki Su Tüketimi (mm) 332 609 739 586 995 836 927 1164 1119 1056 986 1084 1023 940 1127 1087 1047 Oransal Bitki Su Tüketimi (%) 29 52 63 50 85 72 80 100 96 91 85 93 88 81 97 93 90 75 Çizelge 4.3’deki mevsimlik bitki su tüketiminin de ik geli me a amalar içindeki da incelendi inde, ekimden itibaren ilk 40 günlük süreyi kapsayan fide döneminde, konular aras nda sulama yönünden henüz bir farkl k olu mamas nedeniyle, bitki su tüketiminin tüm konularda birbirine oldukça yak n oldu u görülmektedir. Ancak, vejetatif geli me a amas n ba lamas yla beraber konulara göre sulama uygulamalar na ba lanm ve bitki su tüketimi de erlerinin oldukça büyük oranlarda de ti i gözlenmi tir. Sulama k nt uygulanmayan VFT konusunda, iki y ll k ortalama sonuçlara göre en fazla bitki su tüketimi, çiçeklenme döneminde gerçekle mi tir. Li ve ark. (2003), en yüksek bitki su tüketiminin ekimden 12 hafta sonra (49 mm/hafta) gerçekle ti ini, bu dönemde yaprak alan indeksinin de en üst düzeyde oldu unu belirtmi ler ve yaprak alan indeksi artt kça bitki su tüketiminin de artt saptam lard r. Di er taraftan çimlenme dönemi d nda hiç sulama suyu uygulanmayan K konusunda ise her iki y lda da en fazla su tüketimi vejetatif dönem öncesinde, daha sonra ise s ras yla, vejetatif, çiçeklenme ile tane olu um ve olgunla ma dönemlerinde olmu tur. Toplam 3 bitki geli me dönemi içerisinde, 2 dönem için yap lan sulama nt lar n bitki su tüketimini önemli ölçüde azaltt görülmektedir. Çizelge 4.3’den de izlenebilece i gibi, K, V, F ve T konular ndan her iki y n ortalamalar na göre elde edilen oransal bitki su tüketimi de erleri s ras yla, %27, %54, %61 ve %47 olarak belirlenmi tir. Hem vejetatif hem de çiçeklenme döneminde k nt yap lan T deneme konusunda, oransal bitki su tüketiminin V ve F konular na göre daha dü ük oldu u görülmektedir. Di er taraftan, yaln zca çiçeklenme döneminde sulama k nt lar n yap ld VT konusunun mevsimlik bitki su tüketimi de erleri de FT ve VF konular na göre daha dü ük ç km r. Kimi geli me dönemlerinde, gereksinim duyulan suyun yüzdeleri biçiminde yap lan sulama k nt lar nda ise k nt artt kça bitki su tüketiminin de görece azald görülmü tür. Nitekim uygulanan sulama suyu (I) ile bitki su tüketimi (ET) aras nda, 2008 y nda I = -187.3 + 1.092 ET (r2=0.988) ve 2009 y nda I = -258.5 + 1.078 ET (r2 = 0.989) olarak %1 olas k düzeyinde önemli olan do rusal ili kiler bulunmu tur ( ekil 4.7). Benzer biçimde, uygulanan sulama suyu ile bitki su tüketimi aras nda Mengü ve Özgürel (2008) do rusal, Payero ve ark. (2008) ise ikinci dereceden bir ili ki oldu unu belirlemi lerdir. stanbulluo lu ve ark. (2002) uygulanan sulama suyu miktar artt kça bitki su tüketiminin de artt saptam r. Ayr ca, Yazar ve ark. (2002) sulama s kl ve uygulanan sulama suyu miktar artt kça bitki su tüketiminin de artt belirtmi lerdir. 76 ekil 4.7. Uygulanan Sulama Suyu (I) ve Bitki Su Tüketimi (ET) li kisi 4.4. Tane Verimi r bitkisinde fenolojik geli me dönemlerine göre uygulanan farkl k nt sulama uygulamalar nda belirlenen tane verimi varyans analiz sonuçlar Çizelge 4.4’de, ara rma y llar nda deneme konular ndan elde edilen ve %15 nem içeri ine göre düzeltilmi m r tane verimleri sonuçlar ise Çizelge 4.5’de verilmi tir. Varyans analiz sonuçlar na göre, her iki y lda da bloklar aras nda önemli bir farkl k bulunmad ancak sulama konular aras nda %1 düzeyinde istatistiksel yönden önemli farkl k oldu u görülmektedir. ki y ll k tane verimi sonuçlar birlikte de erlendirildi inde, y llar, deneme konular ve y l x konu interaksiyonlar aras nda da %1 düzeyinde önemli farkl k oldu u saptanm r. Yap lan khi kare analizi sonucunda khi kare de eri 5522.52**, homojenlik testinde denemelerin hata varyanslar n homojen oldu u belirlenmi tir. Buna göre denemenin yürütüldü ü y llar birle tirilebilir nitelikte bulunmu tur ve toplu analiz yap lm r. Yap lan toplu analiz ile konular aras nda %1 olas k düzeyinde istatistiksel olarak farkl klar bulunmu tur. Bu nedenle sulama konular n tane verimi üzerine olan etkilerini belirlemek amac yla LSD (en küçük önemli fark) testi yap lm ve elde edilen sonuçlar Çizelge 4.5’de verilmi tir. 77 Çizelge 4.4. Tane Verimi Varyans Analiz Sonuçlar llar Varyasyon Serbestlik Kareler KarelerKaynaklar Derecesi Toplam Ortalamas F Bloklar 2 9950 4975 4.31 2008 Konular 16 6723947 420247 363.81** Hata 32 36964 1155 Genel 50 6770861 Bloklar 2 3769 1884 2.46 2009 Konular 16 7240043 452503 591,04** Hata 32 24499 766 Genel 50 7268311 Bloklar 4 12932 6466 6.86 2008 llar 1 222881 222881 236,31** ve 2009 Konular 16 13904666 869042 921.39** birlikte l x Konu 16 59325 3708 3.93** Hata 64 62250 943 Genel 101 14262053 ** 0.01 olas k düzeyinde istatistiksel olarak önemlidir. Çizelge 4.5’den görüldü ü gibi en yüksek tane verimi (2008 y nda 2002 kg/da ve 2009 y nda 2102 kg/da), tüm geli me dönemlerinde eksik suyun tam olarak kar land VFT konusundan elde edilmi tir. En dü ük tane verimi ise ç dönemi nda hiç sulama uygulanmayan K konusunda, 2008 y nda 783 kg/da ve 2009 nda 794 kg/da’d r. Di er sulama konular ndan elde edilen tane verimleri bu de erler aras nda de im göstermi tir. Ortalama sonuçlara göre, tan k konudan (VFT) elde edilen tane verimi ile vejetatif ve çiçeklenme geli im döneminde eksik suyun tam olarak kar land , tane olum ve olgunla ma döneminde ise %25 oran nda k nt yap lan VFT75 konusundan elde edilen tane verimi, LSD grupland rmas na göre ayn grup içinde yer alm r. Bursa li ortalama tane m r verimi 1120 kg/da civar ndad r (Anonim 2010). Okay (2006) Bursa ko ullar nda, benzer sulama konular yla damla sulama yöntemi alt nda yapt çal mada, Tector hibrit çe idinden 1120–1853 kg/da aras nda tane verimi elde etmi tir. Turgut ve ark. (1999) Bursa ko ullar nda yürüttükleri çal mada 13 farkl melez çe itten 1192–1880 kg/da aras nda tane verimi elde etmi lerdir. Bu çal mada elde edilen tane verimleri ile yukar da an lan ara rmac lar n ayn yörede elde etti i sonuçlar benzerlik göstermektedir. Ayr ca, m r bitkisinin çe itli geli me dönemlerinde su k nt uygulanarak yürütülen denemelerden elde edilen m r tane verimine ili kin sonuçlarla bu çal mada belirlenen sonuçlar aras nda paralellik görülmektedir (Eck 1984, Ö retir 1993, Y ld m ve ark. 1995, Çak r 2004) 78 Çizelge 4.5. Deneme Konular ndan Elde Edilen Tane Verimleri (kg/da) ve Gruplar Sulama 2008 Y 2009 Y ki Y ll k Konular I. II. III. Ortalama I. II. III. Ortalama OrtalamaBlok Blok Blok Blok Blok Blok K 782 786 780 783 k 794 799 789 794 n 788 l V 1197 1272 1242 1237 i 1230 1276 1186 1231 l 1234 j F 1194 1240 1215 1216 i 1386 1346 1414 1382 k 1299 i T 980 976 960 972 j 1136 1155 1114 1135 m 1054 k VF 1894 1919 1932 1915 cd 1976 1996 1998 1990 de 1953 c VT 1430 1425 1396 1417 h 1460 1430 1451 1447 j 1432 h FT 1748 1763 1754 1755 f 1840 1882 1846 1856 gh 1806 e VFT 1942 2109 1956 2002 a 2102 2143 2062 2102 a 2052 a V75FT 1930 1955 1940 1942 bc 1964 2084 2111 2053 bc 1997 b V50FT 1836 1866 1777 1826 e 1951 1967 1950 1956 ef 1891 d V25FT 1641 1726 1765 1711 f 1808 1833 1804 1815 h 1763 f VF75T 1869 1913 1914 1899 cd 1994 1988 1982 1988 d-f 1943 c VF50T 1702 1710 1705 1706 f 1854 1891 1868 1871 g 1788 ef VF25T 1616 1595 1597 1603 g 1668 1691 1642 1667 i 1635 g VFT75 1972 2043 1967 1994 ab 2098 2101 2089 2096 ab 2045 a VFT50 1913 1945 1851 1903 cd 2009 2023 1998 2010 cd 1957 c VFT25 1897 1837 1867 1867 de 1963 1938 1929 1943 f 1905 d Ortalama 1632 b Ortalama 1726 a 1679 LSD (%5) 56.52 46.03 35.40 Daha önce farkl iklim bölgelerinde yürütülen çal malarda, tane verimi sonuçlar de iklik göstermekle beraber, genelde en yüksek verimler, sulamalar n tüm geli me dönemlerinde tam olarak yap ld ko ullarda elde edilmi tir. Di er taraftan su nt na ba olarak verimlerin dü tü ü gözlenmi tir. Da delen ve ark. (2006) Türkiye’nin bat için 288–1134 kg/da, Yazar ve ark. (2002) anl urfa ko ullar nda Pioneer 3394 çe idinden 1192 kg/da, Gündüz ve ark. (2008) Bal kesir’de 882 kg/da, ld m ve ark. (1996), Ankara ko ullar nda tam sulanan m r için 347–1085 kg/da, Çetin (1996) Harran ovas ko ullar nda en yüksek 1015 kg/da, De irmenci ve ark (1998) 926 kg/da, Orta ve ark. (1997) Tekirda ’da 915–1069 kg/da, stanbulluo lu ve ark. (2002) Tekirda için 992 kg/da, Çak r (2004) K rklareli ko ullar nda 315–1244 kg/da, Tolk ve ark. (1998) 411–848 kg/da, Igbadun ve ark. (2008) Tanzanya’da 163– 435 kg/da aras nda de en miktarlarda tane verimi elde etmi lerdir. Sepaskhah ve Khajehabdollahi (2005), ran ko ullar nda 357–1094 kg/da aras nda de en tane verimi elde etmi ler ve kapal kar klarla yap lan sulamalardan elde edilen verimlerin aç k kar klardan daha yüksek oldu unu belirtmi lerdir. Kara ve Biber (2008) Samsun ko ullar nda damla sulama yöntemi ile sulanan m rdan 798 ile 2916 kg/da aras nda verim elde etmi lerdir. Öktem (2006) anl urfa ko ullar nda damla 79 sulama yöntemi ile sulanan m rdan 953–1407 kg/da verim alm , 4 günde bir sulama aral ile eksik suyun tam olarak kar lanmas biçiminde sulama program önermi tir. Mengü ve Özgürel (2008) zmir ko ullar için 214–1064 kg/da aras nda tane verimi elde etmi ve su k nt na ba olarak verimlerin %11–79 azald belirtmi tir. Karam ve ark. (2003), en yüksek tane verimini (1450 kg/da) tam sulama uygulamas ndan alm , %40 k nt da verimin %19–25 azald belirlemi tir. Hergert ve ark. (1993), sulanmayan, k nt sulanan ve tam sulanan m r bitkisi tane verimlerini s ras yla 560, 1010 ve 1180 kg/da olarak belirlemi lerdir. im ek ve Gerçek (2005) 950–1410 kg/da aras nda verim elde etmi ve 4 günde bir sulama yapmay önermi lerdir. Payero ve ark. (2008) Nebraska’da toprak alt damla sulama alt nda 455–1085 kg/da tane verimi elde etmi lerdir. Mansori-Far ve ark. (2010) ran’da yürüttükleri denemede 649.1–931 kg/da aras nda verim elde etmi ler ve su k nt na ba olarak verimin %6 ile %25 oran nda azald belirtmi lerdir. Bununla birlikte, Y ld m ve Kodal (1998) k nt ve gere inden fazla su uygulama oranlar olarak olu turduklar deneme konular ndan 252–1281 kg/da verim alm lar, k nt artt kça tane verimlerinin azald , gere inden fazla su uyguland nda ise verimde çok büyük bir art olmad belirlemi lerdir. Tane verimlerinin yörelere göre bu kadar geni bir da m göstermesinin en önemli nedenleri; sulama zaman ve su uygulama düzeyindeki farkl klar, çe it farkl klar , özellikle ya ve s cakl içine alan meteorolojik de kenler, toprak tipi ve/veya tüm bu fonksiyonlar n bile imidir (Leeper ve ark. 1974, Shaozhong ve ark. 2000, Calvino ve ark. 2003). Bununla birlikte, söz konusu verim farkl klar , bitki s kl ve gübreleme uygulamalar ndan da kaynaklanabilmektedir (Turgut 2000, Cox ve Cherney 2001, Turgut ve ark. 2005, Shapiro ve Wortmann 2006, Kim ve ark. 2008, Çarp 2009). Viswanatha ve ark. (2002), yüzey sulama yerine damla sulama yöntemi alt nda A s buharla ma kab ndan buharla an suya 0.8 katsay uygulanan ve çift ra ekim yerine normal ekim (60 cm x 30 cm) uygulanan konudan daha yüksek verim al nd bildirmi lerdir. Pandey ve ark. (2000a), tam sulama uygulamas alt nda ve yüksek azot dozu uygulamalar nda daha yüksek verimler elde edildi ini saptam lard r. Norwood ve Dumler (2002), farkl bitki çe idi, bitki yo unlu u ve sulama uygulamalar n tane verimlerini etkiledi ini ve en yüksek tane verimini, 1209 kg/da olarak NK Brand 7333Bt çe idinden, vejetatif ve çiçeklenme dönemlerinde yap lan sulama uygulamalar yla 7400 bitki/da yo unlu undan elde etmi lerdir. Çizelge 4.5’ten görülebilece i gibi, 2008 ve 2009 y llar nda olu an gruplarda farkl klar bulunmaktad r. Denemede ele al nan 17 sulama konusu tane verimi yönünden 2008 y nda oniki ayr gruba (VFT birinci, VFT75 ikinci, V75FT üçüncü, VF, 80 VF75T ve VFT50 dördüncü, VFT25 be inci, V50FT alt nc , FT, V25FT ve VF50T yedinci, VF25T sekizinci, VT dokuzuncu, V ve F onuncu, T onbirinci ve K onikinci grup) ayr lm r. Di er taraftan 2009 y nda tane verimi yönüyle deneme konular birinci gruptan onyedinci gruba do ru s ras yla VFT, VFT75, V75FT, VFT50, VF, VF75T, V50FT, VFT25, VF50T, FT, V25FT, VF25T, VT, F, V, T ve K olarak s ralanm r. Y llar aras ndaki farkl klar, kimi geli me dönemlerinde meydana gelen iklimsel farkl klarla aç klanabilir. Tüm geli me dönemlerinde eksik suyun tam olarak kar land , VFT konusunun her iki deneme y nda da en yüksek verim ortalamas göstererek I. grubu olu turmas , m r bitkisinin tüm fenolojik geli me dönemlerinde meydana gelecek nem aç n, verimi azalt yönde önemli derecede etkili olaca biçiminde yorumlanabilir. Bu durum, su kayna n yeterli oldu u ko ullarda, topraktaki nem eksikli ini gidermek amac yla sulama yap lmas gerekti ini aç kça ortaya koymaktad r. Yazar ve ark. (1999) ile Pandey ve ark. (2000a) k nt sulama uygulamalar alt nda m r verimlerinin azald belirtmi lerdir. Rhoades ve Bennet (1990) ile Lamm ve ark. (1995) verimde azalma olmaks n m r bitkisinde k nt sulama planlamas n zor oldu unu ifade etmi lerdir. Igbadun ve ark. (2008), en yüksek tane veriminin tüm fenolojik geli me dönemlerinde tam sulamalardan al nd , vejetatif geli me dönemlerinde bir hafta atlayarak yap lan k nt lar n di er dönemlerde yap lanlardan daha az etkilenerek yüksek verimler al nabilece ini belirtmi lerdir. Bununla birlikte, Genço lan ve Yazar (1999) Çukurova ko ullar nda 105–1004 kg/da aras nda de en tane verimleri elde etmi , tam sulanan ve tüm geli me mevsimi içerisinde %20 k nt uygulanan konu aras nda tane verimleri aras nda önemli farkl k bulamam , di er k nt oranlar nda verimin azald belirlemi tir. ki y ll k sonuçlar birlikte de erlendirildi inde, farkl geli me dönemlerinde yap lan sulama k nt lar n, tane verimi üzerinde de farkl klar olu turaca görülmektedir. ki y ll k ortalamalara göre deneme konular için 13 farkl grup olu mu tur. Tane verimi yönüyle, VFT ile VFT75 konular ilk s rada yer al rken, K konusu son s rada yer almakta, di er konular bunlar aras nda de mektedir. Vejetatif geli me döneminde %25 oran nda sulama suyu k nt uygulanan V75FT konusu ikinci rada yer al rken, vejetatif ve çiçeklenme döneminde sulama suyunun tam olarak kar land VF konusu, çiçeklenme döneminde %25 k nt uygulanan VF75T konusu ile tane döneminde %50 k nt uygulanan VFT50 konusu üçüncü s ray payla lard r. Bundan sonraki s ralama ise V50FT, FT, VF50T, V25FT, VF25T, VT, F, V, T ve K biçiminde gerçekle mi tir. Görüldü ü gibi farkl geli me dönemlerinde yap lan nt lar n miktar artt kça verim dü mektedir. Panda ve ark (2004), sulama suyu 81 nt artt kça tane verimlerinin azald , tüm geli me dönemlerinde %60 ve %75 su k nt yap ld nda tane verimlerinin %45 oran nda dü tü ünü belirtmi lerdir. Yaln zca bir geli me döneminde hiç sulama yap lmayan konular aras nda, elde edilen tane verimi yönüyle s ralama ise VF, FT ve VT olarak gerçekle mi tir. Bu durumda, çiçeklenme döneminde sulama yap lmayan VT konusundan elde edilen verim, tane döneminde veya vejetatif geli me döneminde yap lmayan sulama konular na göre daha dü ük ç km r. Di er bir ifade ile vejetatif ve çiçeklenme döneminde yap lan sulamalar tane verimini art rm r. Özellikle yaln zca çiçeklenme döneminde sulama yap lmayan VT konusunda verim büyük oranda dü gösterirken (1432 kg/da), vejetatif veya tane olu um ve olgunla ma dönemlerinde sulamalar n yap lmad FT ve VF konular ndan elde edilen tane verim (s ras yla 1806 kg/da ve 1953 kg/da) fark daha azd r. Ancak bu konular aras ndaki tane verim fark %5 olas k düzeyinde önemlidir. Buna göre, sulama suyunun yeterli oldu u ko ullarda özellikle çiçeklenme döneminde k nt ya gidilmemesi, sulama suyunun tam olarak kar lanmas gerekmektedir. Ö retir (1993) benzer bir biçimde vejetatif ve çiçeklenme dönemlerinde yap lan sulama uygulamalar ile daha yüksek verimler elde etmi tir. Di er taraftan, Da delen ve ark. (2002) ile Gündüz ve ark. (2008), çiçeklenme ile tane olum ve olgunla ma dönemlerinde yap lan sulama uygulamalar ndan yüksek tane verimi elde etmi lerdir. Pandey ve ark. (2000a), çiçeklenme dönemi ile beraber vejetatif geli me döneminde de sulama suyu k nt yap lmas durumunda tane verimlerinin %50’den fazla dü tü ünü rapor etmi tir. Çak r (2004), e er iki geli me döneminde sulama yap lacaksa, bunlar n tepe püskülü ve koçan püskülü veya tepe püskülü ve süt olum dönemlerinde yap lmas gerekti ini belirtmi , bu ko ullarda 923 kg/da verim elde etmi tir. Igbadun ve ark. (2008), tane verimlerini artt rmak için çiçeklenme ve tane olum dönemlerinde su k nt na gidilmemesini önermi lerdir. Yüksel ve ark. (1997), çiçeklenme ve tane dönemlerinde sulama yap ld nda elde edilen tane veriminin (965 kg/da), vejetatif ve çiçeklenme (820 kg/da) veya vejetatif ve tane dönemlerinde (752 kg/da) sulama yap ld nda elde edilen verimlerden daha yüksek oldu unu saptam r. Gündüz ve ark. (2008), vejetatif geli me döneminde sulama yap lmay p di er dönemlerde yap rsa, di er benzer uygulamalara göre daha yüksek verim al nabilece ini belirlemi lerdir. NeSmith ve Ritchie (1992), çiçeklenme döneminde su nt yap lmas halinde tane verimlerinde %90 oran nda azald ifade etmi lerdir. ki y ll k ortalama sonuçlara göre, toplam üç geli me periyodu içerisinde, 2 farkl geli me döneminde sulama yap lmayan konulardan en yüksek verim F konusundan 1299 kg/da elde edilimi , bunu s ras ile V konusu 1234 kg/da ve T konusu 1054 kg/da 82 olarak izlemi tir. Bu sonuca göre, çiçeklenme ve daha sonra vejetatif geli me dönemlerinde m r bitkisinin suya çok duyarl oldu u söylenebilir. Yaln zca çiçeklenme döneminde 3 defa sulama yaparak, hiç sulama yap lmayan konuya göre verimde %40 oran nda verim art sa lanm r. Yüksel ve ark. (1997), V konusundan 765 kg/da, F konusundan 812 kg/da ve T konusundan 743 kg/da verim elde etmi ve en kritik dönemin tepe püskülü dönemi oldu unu belirtmi tir. Doorenbos ve Kassam (1979), Dervi (1986), Kanber ve ark. (1990a), Ul (1990), Uzuno lu (1991), Y ld m (1993), retir (1993), Y ld m ve ark. (1995), Yüksel ve ark. (1997) yapt klar çal malarda, tepe püskülü döneminde olu acak su eksikli inin döllenmeyi engelleyerek tane say azaltt ve buna ba olarak da tane verimini dü ürdü ünü belirlemi lerdir. Norwood (2000), çiçeklenme döneminde yaln zca bir sulama uygulamas yaparak verimde %29 art kaydetmi , buna ek olarak vejetatif ve tane doldurma dönemlerinde yap lan sulamalarla s ras yla %11 ve %13 verim art elde etmi tir. Çak r (2004) e er bir sulama döneminde sulama yap lmas gerekiyorsa bunun tepe püskülü veya koçan püskülü döneminde yap lmas gerekti ini belirtmi ve bu ko ullarda s ras yla 696 kg/da ve 670 kg/da verim elde etmi tir. Gündüz ve ark. (2008) ile Igbadun ve ark. (2008), çiçeklenme döneminde yap lan k nt sulamalar n verimi daha çok dü ürdü ünü belirlemi tir. Çizelge 4.5’e göre, herhangi bir geli me döneminde, topraktaki mevcut suyun tarla kapasitesine getirilmesi için gerekli olan sulama suyuna %25, %50 ve %75 oranlar nda k nt yap ld nda, k nt miktar artt kça tane veriminde de azalmalar oldu u görülmektedir. Ara rman n iki y ll k sonuçlar na göre, k nt su uygulama miktarlar na en duyarl dönemin çiçeklenme, en az duyarl dönemin ise tane dönemi oldu u söylenebilir. Çiçeklenme döneminde %25 oran nda k nt yap ld nda verim 1943 kg/da, %50 k nt da 1788 kg/da ve %75 k nt da 1763 kg/da olurken, di er taraftan tane olum ve olgunla ma döneminde %25 oran nda k nt yap ld nda verim 2045 kg/da, %50 k nt da 1957 kg/da ve %75 k nt da ise 1905 kg/da olarak gerçekle mi tir. Buna göre, çiçeklenme ile vejetatif geli me dönemlerinde yap lan sulamalar n verimi art yönde bir etkiye sahip oldu u, tane olum ve olgunla ma döneminde %25 oran nda k nt yap lmas n verimi çok dü ürmedi i, k nt miktar %50 ve %75 oldu unda ise görece verimin azald söylenebilir. Otegui ve ark. (1995), sulama programlar n haz rlanmas nda, çiçeklenme döneminde sulama suyunun tam olarak kar lanmas ko uluyla vejetatif ile tane olu um ve olgunla ma dönemlerinde rl bir biçimde k nt ya gidilebilece ini belirtmi lerdir. 83 Sulama konular na uygulanan sulama suyu miktarlar ve mevsimlik bitki su tüketimi de erleriyle ortalama tane verimleri aras nda su–verim ve bitki su tüketimi- verim fonksiyonlar belirlenmi , elde edilen sonuçlar ekil 4.8 ve ekil 4.9’da verilmi tir. Ara rma y llar nda tane verimi ile sulama suyu aras nda %1 olas k düzeyinde do rusal ili kiler bulunmu tur. Tane verimi ile uygulanan sulama suyu (I) aras nda, 2008 y nda, “Y = 1.4381 I + 552.09 (R2=0.92**)” ve 2009 y nda, “Y = 1.5133 I + 614.47 (R2=0.94**)” olarak do rusal regresyon e itlikleri elde edilmi tir ( ekil 4.8). 2500 2000 1500 1000 500 2008 Y = 1.4381 I + 552.09; R2 = 0.9186** 2009 Y = 1.5133 I + 614.47; R2 = 0.9425** 0 0 200 400 600 800 1000 1200 Uygulanan Sulama Suyu (I) (mm) ekil 4.8. Uygulanan Sulama Suyu (I) ile Tane Verimi (Y) li kisi Uygulanan sulama suyu ile tane verimi aras ndaki do rusal ili ki, birim uygulanan su miktar ndaki art a ba olarak verimin de ayn oranda artt göstermektedir. Buradan elde edilen sonuçlara göre, sulama suyunun yeterli oldu u ko ullarda, su k nt na gidilmemesi önerilebilir. Uygulanan sulama suyu miktar ile tane verimi aras nda birçok ara rmac do rusal ili ki elde etmi tir (Musick ve Dusek 1980, Stegman 1986, Ul 1990, Pandey ve ark. 2000a, Yazar ve ark. 2002, Sepaskhah ve Khajehabdollahi 2005, Payero ve ark. 2006a, Igbadun ve ark. 2008, Mengü ve Özgürel 2008, Farre ve Faci 2009, Mansouri–Far ve ark. 2010). Bununla birlikte, baz ara rmac lar bu ili kiyi ikinci dereceden bir e itlikle aç klam lard r (Oylukan ve Güngör 1975, Bayrak 1979, Köksal 1995, Y ld m ve Kodal 1998, Genço lan ve Yazar 1999, Kipkorir ve ark. 2002, im ek ve Gerçek 2005, Öktem 2006, Payero ve ark. 2008, Farre ve Faci 2009). Uygulanan su ile tane verimi aras ndaki bu ili kilerin Tane Verimi (Y) (kg/da) 84 iminin, çevre ko ullar ile su stresinin uyguland dönemlere ba olarak de iklik gösterdi i Eck (1984) taraf ndan belirtilmi tir. Ayr ca, Mansouri-Far (2010), regresyondaki do runun e iminin su k nt lar yan nda m r bitkisine uygulanan farkl azot dozlar yla da de ebilece ini ifade etmi tir. Bitki su tüketimi ile tane verimi ili kisi, sulama ekonomisi yönüyle çiftçilerin ve sulama planlay lar n daima ilgisini çekmi tir (Igbadun ve ark. 2008). Çünkü bu ili ki su kayna n s rl oldu u zamanlarda, sulama stratejisinin belirlenmesinde ve farkl bitki su tüketim düzeylerinin ekonomik yönden de erlendirilmesinde kullan labilmektedir (Stegman ve ark. 1980, English 1990). Tane verimiyle mevsimlik bitki su tüketimi (ET) aras nda deneme y llar na göre s ras yla “Y = 1.6127 ET + 246.86 (R2=0.96**)” ve “Y = 1.6657 ET + 192.24 (R2=0.97**)” biçiminde do rusal regresyon e itlikleri bulunmu tur ekil 4.9). 2500 2000 1500 1000 500 2008 Y = 1.6127 ET + 246.86; R2 = 0.9566** 2009 Y = 1.6657 ET + 192.24; R2 = 0.9709** 0 200 300 400 500 600 700 800 900 1000 1100 1200 Mevsimlik Bitki Su Tüketimi (ET) (mm) ekil 4.9. Mevsimlik Bitki Su Tüketimi (ET) ile Tane Verimi li kisi Mevsimlik bitki su tüketimi ile tane verimi aras nda, birçok ara rmac do rusal ili ki bulmu lard r (Stewart ve ark. 1975, Shalhevet ve ark. 1981, Kanber ve ark. 1990a, Ul 1990, Anaç ve Ul 1992, K rda 1992, Y ld m 1993, Ö retir 1993, Howell ve ark. 1995, Y ld m ve ark. 1995, Çetin 1996, Yüksel ve ark. 1997, Y ld m ve Kodal 1998, Genço lan ve Yazar 1999, stanbulluo lu ve ark. 2002, K rnak ve ark. 2003, Çak r 2004, im ek ve Gerçek 2005, Da delen ve ark. 2006, Öktem 2006, Payero ve ark. 2006a, Mengü ve Özgürel 2008, Payero ve ark. 2008). Bununla birlikte, Gökçel (2008), Tane Verimi (Y) (kg/da) 85 bitki su tüketimi ile tane verimi aras nda ikinci dereceden, Yazar ve ark. (2002), farkl deneme y llar için hem do rusal hem de ikinci dereceden e itlikler elde etmi lerdir. ld m ve Kodal (1998), k nt sulama uygulamalar nda bu ili kinin do rusal, hem nt hem de gere inden fazla sulama uygulamalar alt nda e risel oldu unu belirlemi lerdir. Eck (1984), tane verimi ile su tüketimi aras ndaki ili kinin, çevre ko ullar ile su k nt n uyguland geli me dönemlerine ba olarak de iklik gösterdi ini, Payero ve ark. (2006a) ise bu ili kinin, ya miktar ve da ndaki farkl klar, toprak ve bitki özellikleri ile di er iklim parametrelerindeki farkl klardan dolay yöreye göre de ebilece ini ifade etmi lerdir. 4.5. Su–Üretim Fonksiyonu Bitki su tüketimi ile tane verimi aras ndaki ili kileri irdelemenin bir yolu da, oransal su tüketimi aç ile oransal verim azal ndaki ili kilerin incelenmesidir (Stegman 1986). Bitki su tüketimi ve tane verimine ili kin 2008 ve 2009 y llar için ayr ayr hesaplanm verim azalma oran (verim etmeni) ile Stewart ve Jensen Modellerine göre nem stresi duyarl k etmeni de erleri s ras yla Çizelge 4.6 ve Çizelge 4.7’de verilmi tir. Stewart ve Jensen modelleri aras nda elde edilen nem stresi duyarl k göstergeleri her iki y l için de benzerlik göstermektedir. Genelde, m r bitkisinin tüm geli me dönemlerinde su k nt na duyarl oldu una ili kin görü vard r (Howe ve Rhoades 1995). Ancak, k nt sulama programlamas söz konusu oldu unda hangi geli me dönemlerinin su stresine daha duyarl oldu unu tan mlamak gerekmektedir. Topraktaki su eksikli ine kar k bitkideki duyarl tan mlayan nem stresi duyarl k etmeni de erleri, her iki deneme y nda da en dü ük (0.08–0.09) VFT75 konusundan, en yüksek (1.11–1.14) ise VT konusundan elde edilmi tir. Yaln zca bir geli me döneminde sulama yap lmayan konular kendi içinde de erlendirildi inde, iki y ll k ortalama sonuçlara göre en yüksek nem stresi duyarl k de eri VT konusundan elde edilmi , bunu s ras yla FT ve VF konular n izlemi tir. Buna göre, su stresine en duyarl dönemin çiçeklenme dönemi oldu u söylenebilir. Birçok ara rmac , su uygulama zaman n, verim ve di er verim bile enlerini etkiledi ini ifade etmi tir (NeSmith ve Ritchie 1992, Bryant ve ark. 1992, Jama ve Ottman 1993). Bu çal malar n ço unda, su stresinden en fazla etkilenen dönemlerin ras yla tepe püskülü, koçan püskülü ve tane doldurma dönemleri oldu u belirtilmi tir. 86 Baz ara rmac lar, verimi etkileyen en önemli kritik m r geli me döneminin, tepe püskülü olu umundan 2 hafta önce ile 2–3 hafta sonras aras nda de ti ini belirtmi lerdir (Fischer ve Palmer 1984, Kiniry ve Richie 1985, Singh ve Singh 1995). Doorenbos ve Kassam (1988), Rhoads ve Bennett (1990), NeSmith ve Ritchie (1992), rda (1992), Ul (1992), Ö retir (1993), Köksal (1995), Y ld m ve ark. (1995, 1996), Istanbulluglu ve ark. (2002), Öktem ve ark. (2003), Çak r (2004), Okay (2006), Igbadun ve ark. (2007), Gündüz ve ark. (2008), Igbadun ve ark. (2008), Farre ve Faci (2009) ve Mansouri-Far ve ark. (2010), m r bitkisinin su stresine en duyarl dönemin çiçeklenme oldu unu bildirmeketedirler. Çal madan elde edilen sonuçlara göre, nem stresine ikinci duyarl dönem vejetatif geli me dönemi olup bunu tane olu um ve olgunla ma dönemi izlemektedir. K rda ve ark. (1992), Y ld m ve ark. (1995) bu sonuca benzer bulgular elde ederken, Doorenbos ve Kassam (1979) ile Ö retir ve ark. (1993) su nt na çiçeklenme döneminden sonra s ras yla tane ve vejetatif geli me dönemlerinin duyarl oldu unu belirlemi lerdir. Topraktaki nem aç n iki döneme ç kar ld V, F ve T konular kendi aras nda de erlendirildi inde, iki y ll k ortalama sonuçlara ve her iki modele göre nem stresi duyarl k göstergesi de erleri konulara göre F>T>V biçiminde s ralanm r. Buna göre, hem vejetatif hem de tane döneminde sulama yap lmamas durumunda bitkinin tane verimi üzerine olumsuz etkisinin, di er iki konuya oranla daha fazla oldu u söylenebilir. Di er taraftan vejetatif ve çiçeklenme dönemlerinde ya anan su aç , tane olu um ve olgunla ma döneminde yap lan sulama ile gidermenin, verim üzerine fazla bir etkisinin olmad da ortaya ç kmaktad r. Belirli bir fenolojik geli me döneminde sulama k nt artt kça nem stresi duyarl k göstergesinin de artt Çizelge 4.6 ve Çizelge 4.7’den izlenebilir. ki y ll k ortalama sonuçlara göre, vejetatif geli me döneminde %25 oran nda sulama k nt uyguland nda ky ve de erleri s ras yla 0.60 ve 0.59 iken, k nt %50 oldu unda bu de erler 0.76 ve 0.75’e, k nt %75 oldu unda ise 0.91 ve 0.91’e ç kmaktad r. Çiçeklenme döneminde uygulanan sulama k nt lar nda bu art daha da fazla olmu tur. Bu dönemde %25 k nt uyguland nda her iki modele göre duyarl k göstergeleri 0.76 iken, k nt %50 oldu unda 0.93’e, k nt %75 oldu unda ise 1.12’ye kmaktad r. Bu durum, çiçeklenme döneminde yap lan sulama uygulamalar ndaki nt n, verim üzerinde olumsuz etkisinin önemini bir daha ortaya koymaktad r. Çizelge 4.6. 2008 Deneme Y çin Verim Azalma Oran , Stewart ve Jensen Modellerine Göre Nem Stresi Duyarl k Göstergeleri Sulama Sulama Yap lmayan veya ETm ETa Ym Ya Ya ETa 1- ETa 1- Ya Stewart Jensen Konular nt Yap lan Dönem (mm) (mm) (kg/da) (kg/da) Ym ETm ETm Ym kyi i K (V) + (F) + (T) 1102 277 783 0.39 0.25 0.749 0.609 0.81 0.68 V (F) + (T) 1102 616 1237 0.62 0.56 0.441 0.382 0.87 0.83 F (V) + (T) 1102 644 1216 0.61 0.58 0.416 0.393 0.94 0.93 T (V) + (F) 1102 483 972 0.49 0.44 0.562 0.515 0.92 0.88 VF (T) 1102 949 1915 0.96 0.86 0.139 0.044 0.31 0.30 VT (F) 1102 814 1417 0.71 0.74 0.261 0.292 1.12 1.14 FT (V) 1102 839 1755 0.88 0.76 0.239 0.124 0.52 0.48 VFT Tan k konu 1102 1102 2002 2002 1.00 1.00 0.000 0.000 0.00 0.00 V75FT V (%25 k nt ) 1102 1045 1942 0.97 0.95 0.052 0.030 0.59 0.58 V50FT V (%50 k nt ) 1102 976 1826 0.91 0.89 0.114 0.088 0.77 0.76 V25FT V (%75 k nt ) 1102 928 1711 0.85 0.84 0.158 0.146 0.92 0.92 VF75T F (%25 k nt ) 1102 1024 1899 0.95 0.93 0.071 0.052 0.73 0.72 VF50T F (%50 k nt ) 1102 930 1706 0.85 0.84 0.156 0.148 0.95 0.94 VF25T F (%75 k nt ) 1102 907 1603 0.80 0.82 0.177 0.200 1.13 1.14 VFT75 T (%25 k nt ) 1102 1047 1994 1.00 0.95 0.050 0.004 0.08 0.08 VFT50 T (%50 k nt ) 1102 1022 1903 0.95 0.93 0.073 0.050 0.68 0.67 VFT25 T (%75 k nt ) 1102 1000 1867 0.93 0.91 0.093 0.068 0.73 0.72 Çizelge 4.7. 2009 Deneme Y çin Verim Azalma Oran , Stewart ve Jensen Modellerine Göre Nem Stresi Duyarl k Göstergeleri Sulama Sulama Yap lmayan veya ETm ETa Ym Ya Ya ETa 1- ETa 1- Ya Stewart Jensen Konular nt Yap lan Dönem (mm) (mm) (kg/da) (kg/da) Ym ETm ETm Ym kyi i K (V) + (F) + (T) 1164 332 794 0.38 0.29 0.71 0.62 0.87 0.78 V (F) + (T) 1164 609 1231 0.59 0.52 0.48 0.41 0.87 0.83 F (V) + (T) 1164 739 1382 0.66 0.63 0.37 0.34 0.94 0.92 T (V) + (F) 1164 586 1135 0.54 0.50 0.50 0.46 0.93 0.90 VF (T) 1164 995 1990 0.95 0.85 0.15 0.05 0.37 0.35 VT (F) 1164 836 1447 0.69 0.72 0.28 0.31 1.11 1.13 FT (V) 1164 927 1856 0.88 0.80 0.20 0.12 0.58 0.55 VFT Tan k konu 1164 1164 2102 2102 1.00 1.00 0.00 0.00 0.00 0.00 V75FT V (%25 k nt ) 1164 1119 2053 0.98 0.96 0.04 0.02 0.61 0.60 V50FT V (%50 k nt ) 1164 1056 1956 0.93 0.91 0.09 0.07 0.75 0.74 V25FT V (%75 k nt ) 1164 986 1815 0.86 0.85 0.15 0.14 0.89 0.89 VF75T F (%25 k nt ) 1164 1084 1988 0.95 0.93 0.07 0.05 0.79 0.79 VF50T F (%50 k nt ) 1164 1023 1871 0.89 0.88 0.12 0.11 0.91 0.90 VF25T F (%75 k nt ) 1164 940 1667 0.79 0.81 0.19 0.21 1.08 1.09 VFT75 T (%25 k nt ) 1164 1127 2096 0.99 0.97 0.03 0.01 0.09 0.09 VFT50 T (%50 k nt ) 1164 1087 2010 0.96 0.93 0.07 0.04 0.66 0.66 VFT25 T (%75 k nt ) 1164 1040 1943 0.92 0.89 0.11 0.08 0.71 0.70 89 Tane olu um ve olgunla ma döneminde yap lan k nt sulama konular ndan elde edilen duyarl k göstergeleri, di er fenolojik dönemlerde yap lan sulama nt lar na oranla görece daha dü üktür. Örne in tane olu um ve olgunla ma döneminde %25 oran nda k nt yap lmas n, bitki duyarl na etkisi çok dü üktür ( ki ll k ortalamaya göre ky=0.09, =0.09). Di er taraftan k nt miktar %50’ye ç kt nda ky=0.67 ve =0.67, %75 k nt uyguland nda ise ky=0.72 ve =0.71 de erlerini almaktad r. Benzer bir çal mada Y ld m ve ark. (1996), çiçeklenme dönemi için ky=0.78, vejetatif ve tane dönemleri için ise ky=0.47 olarak belirlemi lerdir. Ara rmac lar, tane olgunla ma döneminde sulama yap lmad nda tane verimlerinin önemli ölçüde dü medi ini belirtmi lerdir. Çal madan elde edilen bulgularla, an lan ara rmac lar n bulgular benzerlik göstermektedir. Çizelge 4.6 ve Çizelge 4.7’de verilen nem stresi duyarl k göstergeleri, bitki su tüketimindeki azalmaya kar k verimde meydana gelen azalmay tan mlamaktad r. Buna göre, toplam geli me dönemi için, Stewart modeline göre hesaplanan bitki su üretim fonksiyonu ve nem stresi duyarl k göstergesi (ky) a da verilmi tir. Ya ET1 0.9039 1 a 0.0121; r 2 0.9631. Ym ETm Yukar daki fonksiyonda verilen do runun e imi (ky), toplam geli me mevsimi için 0.90 olarak bulunmu ve ekil 4.10’da gösterilmi tir. Doorenbos ve Kassam (1979) ky<1 oldu u zaman verim kayb n ET eksikli inden daha az önemli oldu unu, ky>1 oldu u zaman verim kayb n ET eksikli inden daha önemli oldu unu ve ky=1 oldu unda ise verim kayb n ET eksikli ine e it oldu unu ifade etmi tir. 1-(ETa/ETm) 0,80 0,70 0,60 0,50 0,40 0,30 0,20 0,10 0,00 0,00 0,10 0,20 0,30 0,40 0,50 y = 0,9039x - 0,0121 R2 = 0,9631** 0,60 Toplam Geli me Mevsimi 0,70 ekil 4.10. ki Y ll k Toplam Geli me Mevsimi Boyunca Oransal Bitki Su Tüketimi Azalmas ile Oransal Tane Verimi Azalmas Aras ndaki li ki 1-(Ya/Ym) 90 Bu çal madan elde edilen mevsimlik ky de eri (0.90), Kanber ve ark. (1990a,b) 0.98, Ö retir (1993) 1.02, Y ld m (1993) 1.09, Y ld m ve ark. (1995) 0.94, Y ld m ve ark. (1996) 0.97, Köksal ve Kanber (1998) 0.85, Y ld m ve Kodal (1998) 0.96, Yazar ve ark. (2002) 0.88, Karam ve ark. (2003) 0.81, im ek ve Gerçek (2005), 0.70–0.97, Da delen ve ark. (2006) 1.04, Öktem (2006) 0.88–0.93 ile Mengü ve Özgürel (2008) 0.90–1.07 taraf ndan bildirilen mevsimlik ky de erleriyle paralellik göstermektedir. Di er taraftan çal madan elde edilen mevsimlik ky de eri, Doorenbos ve Kassam (1979) 1.25, Retta ve Hanks (1980) 1.12–1.39, Howell ve ark. (1997) 1.47, Genço lan ve Yazar (1999) 1.08–1.61, Kipkorir ve ark. (2002) 1.28, Çak r (2004) 1.29, Igbadun ve ark. (2006) 1.90, Gündüz ve ark. (2008) 1.19, Igbadun ve ark. (2008) 2.36, Öktem (2008) 1.23, Payero ve ark. (2008) 1.58 ve K lo lu ve ark. (2009) 1.51 olarak bildirilen mevsimlik ky de erlerinden dü ük, Yüksel ve ark. (1997) 0.76, stanbulluo lu ve ark. (2002) 0.76, K rnak ve ark. (2003) 0.77–0.81 olarak bildirilen mevsimlik ky de erlerinden daha yüksek elde edilmi tir. Çak r (2004), ky de erinin, yeti tirme mevsimi içinde dü en ya lardan etkilendi ini, kurakl k artt kça de erin yükselece ini ileri sürmü tür. Kurak geçen y l için ky 1.36, ya geçen y l için 0.81 olarak belirlemi tir. Igbadun ve ark. (2008), ky’nin yüksek olmas , bitki üzerindeki nem stresi düzeyinin daha iddetli olmas ve verim azalma oran n, oransal bitki su tüketimindeki azalmadan yüzdesel olarak daha yüksek olmas na ba lam r. Y ld m ve Kodal (1998) ky de erinin dü ük ç kmas n, iklim ve toprak özellikleri, uygulanan sulama programlar , sulamada doyurulan toprak derinli ini ve bitki su tüketimindeki farkl klardan kaynakland ileri sürmü lerdir. Di er taraftan ky de erleri aras ndaki farkl klar n nedeninin, farkl oransal nem ve toprak özellikleriyle beraber, yeti tirme mevsimi uzunlu undaki farkl klar ve çe idin erkenci veya geççi olmas ndan kaynakland dü ünülebilir. Stewart ve Jensen modellerine göre, geli me dönemleri (vejetatif (V), çiçeklenme (F), tane olu um ve olgunla ma (T)) için hesaplanan bitki su üretim fonksiyonlar a da verilmi ve ekil 4.11’de gösterilmi tir. Y ET ET ET Stewart: 1 a 0.54 1 a 1.12 1 a 0.34 1 a 0.001 Ym ETm V ETm F ETm T Ya ET 0.73 ET 1.14 ET 0.33 Jensen: a a aYm ETm V ETm F ETm T Her iki yöntemde de çiçeklenme geli im dönemindeki su stresi duyarl k göstergeleri, di er bitki geli me dönemlerinden daha yüksek olmu , bunu s ras yla 91 vejetatif ile tane olu um ve olgunla ma dönemlerindeki göstergeler izlemi tir. Zhang ve ark. (2004)’e göre, su k nt artt kça, duyarl k göstergesi de artmaktad r. Göstergelerin e ilimi, çiçeklenme döneminin su k nt na en duyarl fenolojik geli me döneminin çiçeklenme oldu unu ve bunu s ras yla vejetatif ile tane olu um ve olgunla ma dönemlerinin oldu unu göstermektedir. Igbadun ve ark (2007), m r bitkisi için bitki su üretim fonksiyonunu, Stewart modeline göre Ya ET ET ET1 0.21 1 a 0.86 1 a 0.49 1 a 0.047 Ym ETm V ETm F ETm T 0.29 1.07 0.58 Y ET ET ET Jensen modeline göre ise a a a aY ET ET ET olarak belirlemi vem m V m F m T r bitkisi için nem k nt na en duyarl dönemin çiçeklenme oldu unu, bunu ras yla tane olu um ve olgunla ma ile vejetatif geli me dönemlerinin izledi ini belirlemi lerdir. Buna göre, çiçeklenme dönemine ili kin sonucun yukar da an lan ara rmac lar n sonuçlar yla benzer oldu u, vejetatif ile tane dönemine ili kin göstergelerin farkl k gösterdi i görülmektedir. Bitki su üretim fonksiyonlar , bitki çe idine ve çal man n yürütüldü ü iklim ko ullar na göre farkl k gösterebilmektedir (Igbadun ve ark. 2007). Al–Jamal ve ark. (2000)’a göre, Clumpner ve Solomon (1987) 300 adet bitki su üretim fonksiyonunun güvenilirli ini ve evrenselli ini test etmek amac yla bir çal ma yürütmü ler ve bu fonksiyonlar n bitki geli me dönemlerinde oldu u gibi y llar aras nda ve çal man n yürütüldü ü yere göre farkl n önemli oldu unu belirtmi lerdir. Rhenals ve Bras (1981) tüm bitki cinsleri, yeti tirme dönemleri ve iklim ko ullar için evrensel bir bitki su üretim fonksiyonunun olmad , bunun nedenini ise fonksiyonlarda yer alan ba ml ve ba ms z de kenlerin, bitki karakteristikleri ve çevresel etmenler taraf ndan etkilendi i biçiminde aç klam lard r. Bu nedenle, bitki su üretim fonksiyonlar n, sulama programlar nda ve su yönetim stratejilerinde kullan lmas için öncelikle farkl bitkiler ve farkl yerlerde kullan lmas na gereksinim vard r. Sulama planlay lar na daha geni seçenekler sunmak amac yla, iki farkl geli me döneminde su k nt na gidilmesi durumunda, oransal bitki su tüketimine kar k oransal tane verimlerindeki azalma ile elde edilen nem stresi duyarl k göstergeleri ekil 4.12’de verilmi tir. 92 1-(ETa/ETm) 0,30 0,25 0,20 0,15 0,10 0,05 0,00 0,00 ky = 0.34 (T) 0,05 0,10 ky = 0.54 (V) 0,15 0,20 0,25 0,30 ky = 1.11 (F) 0,35 ekil 4.11. ki Y ll k (2008–2009) Bireysel Geli me Dönemleri çin Oransal Bitki Su Tüketimi Azalmas ile Oransal Tane Verimi Azalmas Aras ndaki li ki 1-(ETa/ETm) 0,6 0,5 0,4 0,3 0,2 0,1 0 0 0,1 0,2 0,3 ky = 0.87 (FT) ky = 0.94 (VT) 0,4 0,5 ky = 0.92 (VF) 0,6 ekil 4.12. ki Geli me Döneminde Yap lan Nem K nt çin ky Göstergeleri 1-(Ya/Ym) 1-(Ya/Ym) 93 4.6. Tane Verimine li kin Sulama Suyu Kullan m Etkinli i ve Su Kullan m Etkinli i Bitkiye uygulanan birim suya kar k elde edilen tane verimi de erlerinin göstergesi olarak kullan lan sulama suyu kullan m etkinli i (IWUEg) ve mevsimlik bitki su tüketimine kar k elde edilen tane veriminin göstergesi olan su kullan m etkinli i (WUEg) de erleri Çizelge 4.8’de verilmi tir. ki y ll k ortalama sonuçlara göre, en yüksek (1.62 kg/m3) IWUEg de eri, sulama suyunun vejetatif ve çiçeklenme geli im dönemlerinde tam olarak kar land VF konusundan, en dü ük (0.75 kg/m3) ise yaln zca tane olu um ve olgunla ma döneminde sulaman n yap ld T konusundan elde edilmi tir. Bu sonuca göre, vejetatif ve çiçeklenme dönemlerinde yap lan sulamalar n tane verimi üzerinde etkisinin çok önemli oldu u, an lan dönemlerde sulama yap lmay p sadece tane olu um ve olgunla ma döneminde sulama yap lmas n ise verim üzerine etkisinin dü ük oldu u söylenebilir. Daha önce yap lan çal malardan elde edilen IWUEg de erleri çok geni bir da m göstermi tir. Bu çal madan elde edilen bulgulara benzer olarak, m r bitkisi için IWUEg de erlerinin, Köksal (1995) 1.38–1.80 kg/m3, Lyle ve Bordovsky (1995) 1.9 kg/m3, Köksal ve Kanber (1998) 1.38–1.80 kg/m3, Öktem (2006) 1.07–1.43, Öktem (2008) 1.18–1.62 kg/m3 ve Mansori-Far ve ark. (2010) 0.97–1.34 kg/m3 aras nda de ti ini belirlemi lerdir. Di er taraftan, Musick ve Dusek (1980) 2.44–2.70 kg/m3, Caldwell ve ark. (1994) 2.07–2.76 kg/m3, Howell ve ark. (1995) 1.51–2.48 kg/m3, Genço lan (1996) 1.02–2.43kg/m3, Yazar ve ark. (2002) 1.95–2.53 kg/m3, Da delen ve ark. (2006) 2.30–3.52 kg/m3 ile Mengü ve Özgürel (2008) 1.44–2.55 kg/m3 olarak bildirilen IWUEg de erleri, bu çal madan elde edilen de erlerden yüksektir. Söz konusu farkl klar, m r bitkisinin yeti ti i mevsim içerisinde dü en ya miktarlar aras ndaki farka ba lanabilir. Di Paola ve Rinaldi (2008) ile Mansori-Far ve ark. (2010) uygulanan azot dozu artt kça IWUEg de erinin de artt saptam lard r. Literatürde genelde uygulanan sulama suyu miktar artt kça IWUEg de erlerinin azald na ili kin genel bir e ilim vard r. Payero ve ark. (2008), tane verimine ili kin IWUEg de erini, nt sulama uygulamalar alt nda 2.92 ile 21.08 kg/m3 aras nda de ti ini, sulama suyu miktar artt kça IWUEg de erlerinin azald belirlemi ler ve uygulanan sulama suyu ile IWUEg aras nda 3. dereceden fonksiyonel e itlikler elde etmi lerdir. Genço lan ve Yazar (1999), en yüksek IWUEg de erini tüm geli me dönemlerinde %80 oran nda su k nt uygulanan konudan 1.67–2.43 kg/m3 olarak elde etmi lerdir. Bu 94 ara rmac lar, uygulanan sulama suyu miktar artt kça IWUEg’nin azald ve en dü ük de eri tam sulanan konudan 1.00–1.19 kg/m3 olarak belirlemi lerdir. Bu görü ün tersine, Öktem (2008), en yüksek IWUEg de erini %10 oran nda su k nt nda, Igbadun ve ark. (2008) ise en az sulanan konudan en dü ük IWUEg de eri elde etmi lerdir. Yaln zca bir geli me döneminde sulama yap lmas durumunda ele al nan konular kendi aras nda de erlendirildi inde, vejetatif geli me döneminde elde edilen IWUEg de erleri her iki y lda da di er geli me dönemlerinde yap lan sulama konular na göre daha yüksek ç km r (ortalama 1.31 kg/m3). Bunu s ras yla çiçeklenme (1.15 kg/m3) ve tane olu um (0.75 kg/m3) dönemlerinde elde edilen de erler izlemi tir. Di er taraftan, iki geli me döneminde sulamalar n yap ld konular incelendi inde, hem vejetatif hem de çiçeklenme dönemlerinde yap lan sulamalar n verim üzerine etkisinin en fazla oldu u görülmektedir (ortalama 1.62 kg/m3). Çiçeklenme ile tane olu um ve olgunla ma dönemlerinde yap lan sulamalar n verim üzerine etkisi ise bu de ere yak n elde edilmi (1.51 kg/m3), çiçeklenme döneminde sulaman n yap lmay p di er geli me dönemlerinde sulamalar n tam olarak yap ld VT konusunda ise di er konulara göre verimin önemli ölçüde azald (1.01 kg/m3) belirlenmi tir. stanbulluo lu ve ark. (2008) en yüksek IWUEg de erini yaln zca vejetatif dönemde yap lan sulama konusundan 10.19 kg/m3, en dü ük ise tam sulanan konudan 3.48 kg/m3 olarak saptam r. Igbadun ve ark. (2008) vejetatif geli me döneminde yap lan k nt sulamalarla tam sulamaya göre daha yüksek IWUEg elde etmi tir. Bu çal mada, IWUEg de erlerindeki azalma, farkl geli me dönemlerinde uygulanan su k nt na ve sulama say na ba lanabilir. Belirli bir geli me döneminde eksik suyun tarla kapasitesine getirilmesi için gerekli olan sulama suyunun yüzdeleri biçiminde olu turulan k tlar incelendi inde, nt yüzdesi artt kça IWUEg de erlerinin çok az dü tü ü görülmektedir (Çizelge 4.8). ki y ll k ortalama sonuçlara göre, vejetatif geli me döneminde %25, %50 ve %75 oran nda sulama suyu k nt uygulanmas durumunda IWUEg de erleri s ras yla 1.37, 1.35 ve 1.29 kg/m3 olarak belirlemi tir. Di er taraftan k nt uygulanmayan VFT konusundan elde edilen IWUEg de eri 1.35 kg/m3’tür. Bu yönüyle bir de erlendirilme yap ld nda, de erler aras nda büyük farkl klar bulunmamaktad r. Di er taraftan vejetatif geli me döneminde %25, %50 ve %75 oran nda sulama k nt yap lmas ve di er geli me dönemlerinde eksik suyun tam olarak kar lanmas yla, tan k konuya göre ras yla %5, %12 ve %17 oran nda sulama suyu tasarrufu yap labilmektedir. Çizelge 4.8. Sulama Konular na Göre M n Tane Verimine li kin Sulama Suyu Kullan m Etkinli i (IWUEg) ve Su Kullan m Etkinli i (WUEg) De erleri llar Göstergeler Deneme Konular K V F T VF VT FT VFT V75FT V50FT V25FT VF75T VF50T VF25T VFT75 VFT50 VFT25 Sulama Suyu (mm) 76 459 504 410 812 734 721 1018 960 891 844 927 844 820 955 918 875 Bitki Su Tüketimi (mm) 277 616 644 483 949 814 839 1102 1045 976 928 1024 930 907 1047 1022 1000 2008 Tane Verimi (kg/da) 783 1237 1216 972 1915 1417 1755 2002 1942 1826 1711 1899 1706 1603 1994 1903 1867 IWUEg (kg/m3) 0.00 1.19 1.01 0.56 1.54 0.96 1.51 1.29 1.31 1.28 1.21 1.31 1.20 1.10 1.38 1.33 1.36 WUEg (kg/m3) 2.83 2.01 1.89 2.01 2.02 1.74 2.09 1.82 1.86 1.87 1.84 1.85 1.83 1.77 1.90 1.86 1.87 Sulama Suyu (mm) 66 371 523 433 774 683 769 995 949 887 817 915 852 768 945 898 838 Bitki Su Tüketimi (mm) 332 609 739 586 995 836 927 1164 1119 1056 986 1084 1023 940 1127 1087 1047 2009 Tane Verimi (kg/da) 794 1231 1382 1135 1990 1447 1856 2102 2053 1956 1815 1988 1871 1667 2096 2010 1943 IWUE (kg/m3g ) 0.00 1.43 1.29 0.93 1.69 1.06 1.51 1.41 1.43 1.42 1.36 1.41 1.37 1.24 1.48 1.46 1.49 WUEg (kg/m3) 2.39 2.02 1.87 1.94 2.00 1.73 2.00 1.81 1.83 1.85 1.84 1.83 1.83 1.77 1.86 1.85 1.87 Sulama Suyu (mm) 71 415 514 422 793 708.5 745 1007 955 889 831 921 848 794 950 908 857 ki Y ll k Bitki Su Tüketimi (mm) 305 613 692 535 972 825 883 1133 1082 1016 957 1054 977 924 1087 1055 1024 Ortalama Tane Verimi (kg/da) 788 1234 1299 1054 1953 1432 1806 2052 1998 1891 1763 1944 1789 1635 2045 1957 1905 IWUE (kg/m3g ) 0.00 1.31 1.15 0.75 1.62 1.01 1.51 1.35 1.37 1.35 1.29 1.36 1.29 1.17 1.43 1.40 1.43 WUEg (kg/m3) 2.61 2.02 1.88 1.98 2.01 1.74 2.05 1.82 1.85 1.86 1.84 1.84 1.83 1.77 1.88 1.86 1.87 96 Yaln zca çiçeklenme döneminde %25, %50 ve %75 oran nda sulama suyu nt uygulanmas durumunda, iki y ll k ortalama verilere göre IWUEg de erleri ras yla 1.36, 1.29 ve 1.17 kg/m3 olarak belirlemi tir. Buna göre, çiçeklenme döneminde yüzdesel olarak yap lan k nt lar ndan elde edilen IWUEg de erlerinin vejetatif geli me dönemine oranla daha keskin olarak azald görülmektedir. Sulamalar n tam olarak uyguland VFT tan k konusuna göre, yaln zca çiçeklenme döneminde yap lan %25, %50 ve %75 oran nda yap lan k nt larla s ras yla %9, %16 ve %21 oran nda sulama suyu tasarrufu yap labilece i görülmektedir. Ancak, çiçeklenme döneminde %75 oran nda k nt yap lmas ile verimdeki azalma %20 oldu undan bu oranda bir k nt yap lmas önerilmemektedir. Tane olu um ve olgunla ma dönemimde %25, %50 ve %75 oran nda sulama suyu k nt uygulanmas durumunda, iki y ll k ortalama verilere göre IWUE de erleri ras yla 1.43, 1.40 ve 1.43 kg/m3 olarak belirlenmi tir. K nt lara göre elde edilen de erler birbirlerine çok yak n oldu undan, tane olu um ve olgunla ma dönemlerinde yap lan k nt lar n verimi çok dü ürmedi i söylenebilir. Yukar daki sonuçlara göre, vejetatif ve çiçeklenme dönemlerinde yap lan sulama k nt lar n verimi önemli ölçüde dü ürdü ü, tane olu um ve olgunla ma dönemlerinde yap lan k nt lar n ise verim üzerinde önemli bir etkiye sahip olmad , er sulama programlar nda k nt yap lmas gerekirse bunun tane olu um ve olgunla ma döneminde yap lmas gerekti i söylenebilir. Mevsimlik bitki su tüketimine kar k elde edilen verimin göstergesi olan su kullan m etkinli i (WUEg), iki y ll k ortalama sonuçlara göre, en yüksek susuz konudan 2.61 kg/m3 olarak elde edilmi tir. Susuz konudan elde edilen de erin yüksek ç kmas , bu konuya çimlenme dönemi d nda bir daha su verilmemesi, di er taraftan çe idin yüksek verim potansiyeline sahip olmas gösterilebilir. En dü ük WUEg de eri ise, çiçeklenme döneminde hiç sulama yap lmayan VT konusundan (1.74 kg/m3) elde edilirken, tüm geli me dönemlerinde sulama suyunun tam olarak kar land VFT konusundan 1.82 kg/m3 de eri elde edilmi tir. ki y ll k verilere göre, WUEg de erleri 1.74–2.02 (susuz konu hariç) aras nda de mektedir (Çizelge 4.8). Bu çal madan elde edilen WUEg de erleri, Köksal ve Kanber (1998) 0.87–3.19 kg/m3, Yazar ve ark. (2002) 1.94–2.27 kg/m3, Karam ve ark. (2003) 1.54–1.88 kg/m3, Da delen ve ark. (2006), 1.65–2.15 kg/m3, Okay (2006) 2.12–3.0 kg/m3 ve Mengü ve Özgürel (2008) 1.49–2.71 kg/m3 ile benzerlik, Howell ve ark. (1995) 0.89–1.48 kg/m3, Genço lan ve Yazar (1999) 0.22–1.25 kg/m3, Yazar ve ark. (1999) 0.87–1.42 kg/m3, Pandey ve ark. (2000a) 0.49–0.65 kg/m3, Öktem ve ark. (2003) 1.04–1.36 kg/m3, Kar 97 ve Verma (2005) 0.52–1.31 kg/m3, Sepaskhah ve Khajehabdollahi (2005) 0.63–0.79 kg/m3, Öktem (2006) 0.94–1.15 kg/m3, Igbadun ve ark. (2008), 0.41–0.85 kg/m3, Öktem (2008) 1.19–1.36 kg/m3’e göre ise daha dü ük bulunmu tur. De erlerin bu kadar geni bir da m göstermesine kar n, bu çal madan elde edilen bulgulara paralel olarak, yukar da an lan ara rmac lar n büyük bir ço unlu u su k nt artt kça WUEg de erlerinin artt belirtmi lerdir. Karam ve ark. (2003), su stresi alt nda bulunan bitkilerin iyi sulanan bitkilerden daha yüksek WUEg de erlerine sahip oldu unu bildirmi tir. Bunun yan nda, Sepaskhah ve Khajehabdollahi (2005) sulama aral artt kça WUEg de erlerinin yükseldi ini, Ö retir (1993) su k nt n yap ld döneme ba olarak WUEg’nin de ti ini saptam r. Norwood ve Dumler (2002), sulama say veya uygulanan sulama suyu miktar artt kça WUEg de erlerinin dü tü ünü ve erkenci çe itlerin geççi çe itlere göre daha yüksek WUEg de erlerine sahip oldu unu rapor etmi lerdir. Panda ve ark. (2004), WUEg de erini %45 düzeyinde su k nt n yap ld deneme konusundan elde etmi , bundan sonraki su k nt lar nda de erlerin dü tü ünü saptam r. Trooijen ve ark. (1999) k nt sulama uygulamalar ile tam sulamaya göre daha yüksek WUE elde edildi ini, ancak tam sulaman n k nt sulamaya göre daha uygun ve karl oldu unu belirtmi tir. Ara rmadan elde edilen bulgular bu görü leri desteklemektedir. Bunun tersi bir görü , Igbadun ve ark. (2008) taraf ndan bildirilmi tir. Bu ara rmac lar, tam sulanan konudan en yüksek, en az su uygulanan konudan ise en dü ük WUEg elde etmi lerdir. Ayn zamanda Payero ve ark. (2008), uygulanan sulama suyu ile WUEg aras nda pozitif do rusal ve 2. dereceden risel ili kiler elde etmi lerdir. Halvorson ve ark. (2006) azot dozu ile WUEg aras nda e risel bir ili ki oldu unu, azot dozu artt kça belli bir noktaya kadar de erlerin artt , daha sonra ise azald belirlemi lerdir. Genellikle, WUEg ve IWUEg de erleri, bitki verim potansiyeli, sulama yöntemi, bitki su tüketiminin ölçülmesinde ve hesaplanmas nda kullan lan yöntem, çevre ko ullar ve iklim özelliklerinden etkilenmektedir. Bu nedenle, daha yüksek WUEg ve IWUEg de erleri, dü ük verimlilik potansiyeline sahip çe itlere göre yüksek verimli çe itlerden, yüzey sulama yöntemine göre damla ve ya murlama sulama yöntemlerinden elde edilebilir (Igbadun ve ark. 2008). Çal madan elde edilen bulgulara göre, yaln zca tane döneminde veya yaln zca vejetatif geli me döneminde %25, %50 ve %75 oranlar nda sulama suyu k nt uygulanan deneme konular ndan elde edilen WUEg de erleri aras nda önemli bir farkl k bulunmamaktad r. Di er taraftan yaln zca çiçeklenme döneminde %25 ve %50 oran nda k nt yap lan konular aras nda önemli bir farkl k bulunmazken, k nt 98 miktar n %75 oldu u konuda WUEg de eri (1.77 kg/m3) dü göstermi tir. V, VF ve FT konular ndan elde edilen WUEg de erleri birbirine çok yak nd r (ortalama 2.03 kg/m3) ve di er konulardan elde edilen de erlerden görece daha yüksektir. Benzer çal malarda, Kar ve Verma (2005) vejetatif dönemde yap lan su k nt lar nda daha fazla WUEg elde etmi tir. Di er taraftan Igbadun ve ark. (2008), WUEg ve IWUEg’nin artt lmas için, e er herhangi bir geli me döneminde k nt ya gidilecekse, k nt sulama program ndan çiçeklenme döneminin ayr tutulmas gerekti ini belirtmi tir. Her iki deneme y nda da deneme konular ndan elde edilen WUEg de erleri IWUEg de erlerinden daha yüksek bulunmu tur. Bu durum, bitkinin k nt sulama ko ullar nda dahi topraktaki sudan yararlanabildi ini göstermektedir. Bu durumun tersi bir biçimde stanbulluo lu ve ark. (2002), IWUEg de erlerinin WUEg de erlerinden daha yüksek oldu unu tespit etmi tir. Ara rmac lar bunun nedenini, bitki su tüketiminin uygulanan sulama suyu miktar ndan daha fazla olmas na dayand rm lard r. 4.7. Ye il Ot Verimi Bitkinin tüm toprak üstü organlar (gövde, yaprak ve koçan) içine alana ye il ot verimi, farkl yeti tiricilik uygulamalar kar nda bitkilerin sergiledikleri performanslar kar la rmak için kullan lan temel özelliklerden biridir (Çarp 2009). Ara rmada ye il ot verimi, süt olum dönemi ile sar olum dönemi aras nda kalan hamur olum döneminde örneklenen bitkiler üzerinden hesaplanm ve ara rma konular n varyans analiz sonuçlar Çizelge 4.9, ye il ot verimi de erleri ise Çizelge 4.10’da verilmi tir. Varyans analiz sonuçlar na göre, 2008 y nda bloklar ve konular aras ndaki farkl k %1, 2009 y nda konular aras ndaki farkl k %1 olas k düzeyinde önemliyken, bloklar aras ndaki farkl k %5 olas k düzeyinde önemli bulunmu tur. ki ll k ortalama sonuçlar birlikte de erlendirildi inde, bloklar, y llar, konular ve y l x konu ili kileri aras nda %1 olas k düzeyinde önemli farkl klar elde edilmi tir. Farkl sulama programlar n ye il ot verimi üzerindeki etkileri incelendi inde, her iki deneme y nda da en yüksek ye il ot veriminin (10305 ile 10931 kg/da) VFT75 konusundan, en dü ük verimin (ortalama 6171 kg/da) ise susuz konudan elde edildi i görülmü tür (Çizelge 4.10). ki y ll k ortalama verilere göre, en yüksek (10172 kg/da) ve en dü ük (6171 kg/da) ye il ot verimleri aras nda 4001 kg fark bulunmaktad r. Di er bir deyi le sulama suyu uygulamalar ile ye il ot veriminde %65 oran nda bir art olmu tur. Konulardan elde edilen ye il ot verimi ortalamalar 2008 y nda 8894 kg/da, 2009 y nda 9297 kg/da ve iki y ll k ortalama ye il ot verimi 9095 kg/da olarak elde 99 edilmi tir. Denemenin ikinci y nda elde edilen ye il ot verimleri, ilk y la oranla biraz daha yüksek bulunmu tur. Bunun en olas nedeni, 2009 y nda üretim mevsimi içerisinde dü en ya lar n daha fazla olmas r. Çizelge 4.9. Ye il Ot verimi Varyans Analiz Sonuçlar llar Varyasyon Serbestlik Kareler KarelerKaynaklar Derecesi Toplam Ortalamas F Bloklar 2 297301 148650 5.70** 2008 Konular 16 70638303 4414894 169.38** Hata 32 834061 26064 Genel 50 71769665 Bloklar 2 40747 20373 4.15* 2009 Konular 16 87338268 5458642 1112.66** Hata 32 156990 4906 Genel 50 87536005 Bloklar 4 278909 139454 8.76** 2008 llar 1 4135789 4135789 259.92** ve 2009 Konular 16 151381138 9461321 594.60** birlikte l x Konu 16 6595433 412215 25.91** Hata 64 1050190 15912 Genel 101 163441459 **, * S ras yla 0.01 ve 0.05 olas k düzeylerinde istatistiksel olarak önemlidir. Çizelge 4.10. Ye il Ot Verimi De erleri (kg/da) Sulama 2008 Y 2009 Y ki Y ll k Konular I. II. III. Ortalama I. II. III.Blok Blok Blok Blok Blok Blok Ortalama Ortalama K 5786 6015 6222 6008 k 6245 6413 6345 6334 l 6171 l V 8399 8491 8492 8461 h 8044 8215 8211 8157 j 8309 j F 8212 8477 8158 8282 hi 8050 8196 8091 8112 j 8197 j T 5913 6278 6941 6377 j 6584 6386 6662 6544 k 6461 k VF 9946 10191 9972 10036 b 9965 10125 9932 10007 e 10022 c VT 8256 8045 7870 8057 i 9148 9121 9044 9104 i 8581 i FT 8317 8252 8208 8259 hi 9188 9287 9285 9253 h 8756 h VFT 9845 10122 9830 9932 bc 10485 10600 10498 10528 c 10230 b V75FT 9615 9876 9671 9721 cd 10256 10305 10223 10261 d 9991 cd V50FT 9187 9378 9306 9290 e-g 9645 9806 9797 9749 f 9520 f V25FT 8945 9145 9015 9035 g 9052 9068 9036 9052 i 9043 g VF75T 9654 9828 9619 9700 cd 9962 10125 9972 10020 e 9860 de VF50T 9618 9789 9623 9677 cd 9310 9285 9274 9290 h 9483 f VF25T 9269 9457 9417 9381 ef 9352 9511 9502 9455 g 9418 f VFT75 10145 10487 10283 10305 a 10968 10910 10914 10931 a 10618 a VFT50 9472 9681 9484 9546 de 10825 10768 10800 10798 b 10172 b VFT25 9018 9264 9116 9133 fg 10356 10488 10509 10451 c 9792 e Ortalama 8894 b Ortalama 9297 a 9095 LSD (%5) 268.5 116.5 145.4 100 Buniak ve ark. (1996), silajl k m n veriminin sulama yap ld nda 4280 kg/da, sulama yap lmad nda ise 3450 kg/da oldu unu saptam lard r. Viswanatha ve ark. (2002), eker m için, ekimden 84 gün sonra hasat etti i bitkiler üzerinden taze koçan a rl 2007 kg/da, di er toprak üstü organlar n a rl ise 2487 kg/da ve toplam ye il ot verimini 4494 kg/da olarak belirlemi tir. K lo lu ve ark (2009), k nt sulama uygulamalar alt nda ye il ot verimlerinin 443 ile 7232 kg/da aras nda de ti ini, tam sulanan konuya göre k nt sulanan konularda %23 ile 91 oran nda azalma oldu unu, k nt artt kça ye il ot veriminin azald belirlemi tir. Çarp (2009) Bursa ko ullar nda silajl k m r üzerinde yürüttü ü denemede farkl azot dozlar ve bitki s kl na göre ye il ot verimlerinin 5154.4–8222.4 kg/da aras nda de ti ini saptam r. Yukar da an lan ara rmac lar n elde etti i ye il ot verimi de erleri, bu çal madan elde edilen bulgulardan göreceli olarak daha dü üktür. Ye il ot veriminin bitki yo unlu u, bitki cinsi, türü ve çe idi, olgunla ma süresi, yararlanma ekli, biçim zaman ve yüksekli i, gübreleme ve sulama gibi çok çe itli çevre ko ullar ndan etkilendi i belirtilmektedir (Geren ve ark. 2003). Uygulanan sulama suyu miktar artt kça ye il ot verimlerinde art olmu tur. Buna göre, uygulanan sulama suyu (I) ile ye il ot verimi aras nda 2008 y nda, “Ye il Ot Verimi = 4.3997 I + 5589.7 (R2 = 0.82**)” ve 2009 y nda “Ye il Ot Verimi = 4.9654 I + 5650.8 (R2 = 0.84**)” biçiminde do rusal ili kiler elde edilmi tir ( ekil 4.13). Overman ve Martin (2002), m r bitkisine uygulanan sulama suyu miktar silaj verimleri aras nda do rusal ili kiler oldu unu belirlemi tir. Bununla birlikte K lo lu ve ark. 2009, ye il ot verimi ile bitki su tüketimi aras nda do rusal bir ili ki oldu unu belirtmi lerdir. 12000 10000 8000 6000 4000 2008 Ye il Ot Verimi = 4.3997 I + 5589.7 r2 = 0.8185** 2000 2009 Ye il Ot Verimi = 4.9654 I + 5650.8 r2 = 0.8411** 0 0 100 200 300 400 500 600 700 800 900 1000 1100 Uygulanan Sulama Suyu (I) (mm) ekil 4.13. Uygulanan Sulama Suyu (I) ile Ye il Ot Verimi Aras ndaki li ki Ye il Ot Verimi (kg/da) 101 4.8. Toprak Üstü Kuru Madde (Biomas) Verimi r bitkisi, birim su miktar na kar k en yüksek kuru madde üreten tarla bitkilerinden biridir (Viswanatha ve ark. 2002). Çal mada ölçümlere ekimden 35 gün sonra ba lanm ve 105 gün sonra son verilmi tir. Deneme konular ndan elde edilen kuru madde verimi de erleri Çizelge 4.11’de verilmi tir. Vejetatif geli me dönemi öncesi tüm deneme konular n ortalama kuru madde verimi 2008 y nda 112 kg/da, 2009 y nda 109 kg/da olarak ölçülmü tür. Ekimden sonraki gün say (ESGS) ve uygulanan sulama suyu miktar artt kça kuru madde verimlerinde de art lar gözlenmeye ba lanm r. Vejetatif geli me ve çiçeklenme geli im dönemi içerisinde sulama yap lan deneme konular n kuru madde verimi, bu dönemlerde sulama yap lmayan veya k nt uygulanan di er konulara oranla daha fazla olmu tur. Belirli bir fenolojik geli me döneminde k nt uygulanan VFT75 konusundan elde edilen kuru madde verimi de erlerinin de imine bak ld nda, bu konunun di er k nt uygulanan konulara oranla daha yüksek kuru madde verimi üretti ini göstermektedir ( ekil 4.14 ve ekil 4.15). Bu durum, vejetatif ve çiçeklenme geli im dönemlerinde sulama suyunun tam olarak kar lanmas ko uluyla, tane olum ve olgunla ma döneminde %25 k nt uygulaman n kuru madde verimini olumsuz etkilemeyece i, di er k nt uygulamalar n kuru madde verimini azaltaca biçiminde yorumlanabilir. ekil 4.14 ve 4.15’den izlenebilece i gibi, vejetatif geli me döneminde sulama yap lmayan, ancak çiçeklenme döneminde ba lanan sulamalar (F ve FT konular ), kuru madde verimlerini artt rm r. Ancak, bu konulardan elde edilen verimler, vejetatif ve çiçeklenme dönemlerinde sulama yap lan konulardan dü ük olmu tur. Daha önce yap lan çal malar, çal madan elde edilen sonucu do rular niteliktedir. Ritchie ve ark. (1992), bitkinin vejetatif geli me dönemi içerisinde 10 yaprakl oldu u zamandan itibaren h zl bir geli me gösterdi ini, besin ve kuru madde üretiminin bu dönemden sonra artt ve bu geli menin tane dönemine kadar devam etti ini rapor etmi lerdir. Çak r (2004), vejetatif geli me döneminden itibaren yap lan sulamalar n kuru madde verimini artt rd ve her sulama uygulamas ndan sonra biomas verimlerinde bir art meydana geldi ini belirlemi tir. Bununla birlikte, vejetatif geli me döneminde yap lan su k nt lar n kuru madde verimini dü ürdü üne ili kin görü ler NeSmith ve Ritchie (1992), Jama ve Ottman (1993), Salvador ve Pearce (1995), Pandey ve ark. (2000a) ve Çak r (2004) taraf ndan bildirilmi tir. Çizelge 4.11. Toprak Üstü Kuru Madde (Biomas) Veriminin (kg/da) Zamana Göre De imi Geli me Deneme Konular ve Toprak Üstü Kuru Madde Verimi (kg/da)llar Tarih ESGS* Dönemi K V F T VF VT FT VFT V75FT V50FT V25FT VF75T VF50T VF25T VFT75 VFT50 VFT25 18.06 35 Fide 112 112 112 112 112 112 112 112 112 112 112 112 112 112 112 112 112 25.06 42 291 292 288 289 290 292 292 288 289 290 290 291 287 288 292 290 291 02.07 49 VejetatifGeli me 420 641 417 415 636 640 420 643 634 620 570 640 637 640 635 638 634 09.07 56 642 938 645 637 935 941 650 947 907 821 743 938 943 941 939 937 945 16.07 63 770 1114 778 782 1416 1125 785 1431 1274 1145 1035 1408 1392 1236 1441 1436 1440 2008 23.07 70 Çiçeklenme 913 1371 1129 920 1917 1386 1135 1929 1643 1564 1393 1816 1714 1607 1907 1913 1923 30.07 77 1068 1605 1509 1084 2213 1611 1521 2197 1989 1865 1678 2114 2096 1898 2215 2190 2200 06.08 84 1387 1987 1922 1417 2563 2008 1957 2545 2387 2276 2167 2482 2478 2312 2678 2488 2490 13.08 91 TaneOlu um ve 1788 2518 2465 1898 2987 2398 2458 2956 2893 2765 2689 2887 2880 2792 3067 2841 2718 20.08 98 Olgunla ma 1923 2845 2843 2188 3211 2878 2923 3312 3189 3167 2987 3241 3250 3013 3423 3189 3036 27.08 105 1941 2903 2875 2217 3256 3001 3005 3345 3191 3190 3067 3265 3236 3096 3498 3297 3078 12.06 35 Fide 109 109 109 109 109 109 109 109 109 109 109 109 109 109 109 109 109 19.06 42 288 289 285 286 286 297 291 292 291 289 291 290 298 297 290 291 287 26.06 49 VejetatifGeli me 404 610 400 392 615 618 407 615 588 587 523 609 619 611 608 612 615 03.07 56 557 845 560 550 850 852 558 848 803 785 705 850 848 839 845 848 850 10.07 63 700 1010 715 695 1041 1025 721 1050 998 986 935 1025 1015 985 1045 1050 1039 2009 17.07 70 Çiçeklenme 879 1193 993 868 1321 1186 983 1329 1317 1283 1264 1257 1164 1111 1336 1313 1326 24.07 77 1028 1395 1323 1028 1745 1412 1341 1768 1695 1574 1487 1492 1417 1412 1745 1728 1735 31.07 84 1267 1658 1718 1289 2011 1701 1806 2174 2088 1914 1876 1916 1845 1852 2216 2185 2211 07.08 91 Tane Olu um ve 1571 2023 2012 1623 2482 2258 2295 2611 2545 2418 2245 2485 2304 2345 2711 2678 2592 14.08 98 Olgunla ma 1665 2390 2154 1987 2612 2681 2682 3048 2916 2845 2514 2907 2786 2611 3195 2985 2903 21.08 105 1690 2456 2167 2096 2598 2841 2771 3289 3200 3074 2645 3174 3064 2705 3369 3125 3052 103 4000 2008 Y K 3500 V 3000 F 2500 T VF 2000 VT 1500 FT 1000 VFT 500 0 35 42 49 56 63 70 77 84 91 98 105 Ekim den Sonra Gün Say 4000 2008 Y V75FT 3500 V50FT 3000 V25FT 2500 VF75T 2000 VF50T 1500 VF25T VFT75 1000 VFT50 500 VFT25 0 35 42 49 56 63 70 77 84 91 98 105 Ekimden Sonra Gün Say ekil 4.14. 2008 Y nda Deneme Konular ndan Elde Edilen Kuru Madde Verimi De erlerinin Zamana Göre De imi Kuru Madde Verimi (kg/da) Kuru Madde Verimi (kg/da) Fide Fide Vejetatif Vejetatif Geli me Geli me Vejetatif Vejetatif Geli me Geli me Vejetatif Vejetatif Geli me Geli me Çiçeklenme Çiçeklenme Çiçeklenme Çiçeklenme Çiçeklenme Çiçeklenme Tane Tane Tane Tane Tane Tane Tane Tane 104 3500 2009 Y K 3000 V 2500 F 2000 T VF 1500 VT 1000 FT VFT 500 0 35 42 49 56 63 70 77 84 91 98 105 Ekimden Sonra Gün Say 4000 2009 Y V75FT 3500 V50FT 3000 V25FT 2500 VF75T 2000 VF50T 1500 VF25T VFT75 1000 VFT50 500 VFT25 0 35 42 49 56 63 70 77 84 91 98 105 Ekimden Sonra Gün Say ekil 4.15. 2009 Y nda Deneme Konular ndan Elde Edilen Kuru Madde Verimi De erlerinin Zamana Göre De imi Kuru Madde Verimi (kg/da) Kuru Madde Verimi (kg/da) Fide Fide Vejetatif Vejetatif Geli me Geli me Vejetatif Vejetatif Geli me Geli me Vejetatif Vejetatif Geli me Geli me Çiçeklenme Çiçeklenme Çiçeklenme Çiçeklenme Çiçeklenme Çiçeklenme Tane Tane Tane Tane Tane Tane Tane Tane 105 Kuru madde verimlerinde su k nt ndan kaynaklanan bu dü lerin nedenleri aras nda, topraktaki nem eksikli ine ba olarak yaprak alan , yaprak say , gövde çap , koçan çap , bitki geli imi, tozlanma ve tane say ndaki azalmalar gösterilebilir. Di er taraftan Igbadun ve ark. (2008), yaln zca bir geli me döneminde sulama k nt yap ld nda kuru madde verimlerinde çok fazla bir dü olmad kaydetmi , ancak çiçeklenme ve tane olum dönemlerinde sulamalar n tam olarak yap lmas ko ulunda, tüm dönemlerde sulanan konuya e kuru madde elde etmi tir. Panda ve ark. (2004) ekimden itibaren tepe püskülü dönemine kadar kuru madde verimlerinde büyük bir art gözlemi tir. Hasat zaman ölçülen toprak üstü kuru madde verimlerine ili kin varyans analizi sonuçlar Çizelge 4.12’de, toprak üstü kuru madde verimi de erleri ve LSD grupland rmas Çizelge 4.13’de verilmi tir. Varyans analizi çizelgesine göre, hem teksel llarda hem de birle tirilmi ortalama verilere göre kuru madde verimi de erlerinin konulara göre farkl %1 olas k düzeyinde önemli bulunmu tur. Çizelge 4.12. Kuru Madde Verimi Varyans Analiz Sonuçlar llar Varyasyon Serbestlik Kareler KarelerKaynaklar Derecesi Toplam Ortalamas F Bloklar 2 8148 4074 1.14 2008 Konular 16 9920820 620051 172.93** Hata 32 114738 3586 Genel 50 10043706 Bloklar 2 12695 6347 0.91 2009 Konular 16 15602133 975133 139.50** Hata 32 223691 6990 Genel 50 15838518 Bloklar 4 10641 5321 1.01 2008 llar 1 3776658 3776658 714.97** ve 2009 Konular 16 23183694 1448981 274.31** birlikte l x Konu 16 2339258 146204 27.68** Hata 64 348630 5282 Genel 101 29658882 ** 0.01 olas k düzeyinde istatistiksel olarak önemlidir. Konulara göre, her iki deneme y nda da kuru madde verimi en yüksek VFT75 konusundan elde edilirken (ortalama 3378 kg/da), en dü ük ise susuz konudan (ortalama 1782 kg/da) elde edilmi tir. ki konu aras ndaki verim fark 1596 kg/da olup, verim art oran %90’a kar k gelmektedir. Bu durum, sulaman n kuru madde verimi üzerinde son derece önemli oldu unu ortaya koymaktad r. Uygulanan sulama suyu miktar artt kça kuru madde verimleri artm r. 106 Çizelge 4.13. Hasat Zaman Toprak Üstü Kuru Madde (Biomas) Verimi (kg/da) Sulama 2008 Y 2009 Y ki Y ll k Konular I. II. III. I. II. III. Ortalama Blok Blok Blok Ortalama Blok Blok Blok Ortalama K 1897 1886 1914 1899 g 1846 1617 1531 1665 k 1782 l V 2891 2894 2897 2894 e 2354 2469 2457 2427 i 2660 i F 2851 2866 2875 2864 e 2080 2246 2131 2152 j 2508 j T 2646 2794 2677 2206 f 2069 2171 2109 2116 j 2111 k VF 3214 3226 3263 3234 c 2617 2503 2634 2585 h 2910 g VT 2969 2989 3031 2996 d 2817 2847 2853 2839 f 2918 g FT 3037 3094 2883 3005 d 2835 2770 2720 2775 fg 2890 gh VFT 3331 3334 3337 3334 ab 3191 3163 3275 3210 ab 3272 b V75FT 3200 3217 3186 3201 c 3186 3180 3183 3183 bc 3192 bc V50FT 3176 3183 3180 3180 c 3054 3006 2965 3008 e 3094 d-f V25FT 2997 3089 3046 3044 d 2634 2562 2621 2606 h 2825 h VF75T 3257 3286 3206 3250 bc 3106 3180 3183 3156 b-d 3203 bc VF50T 3257 3200 3229 3229 c 3114 3040 2982 3045 c-e 3137 c-e VF25T 3012 3085 3100 3066 d 2796 2638 2611 2682 gh 3085 ef VFT75 3469 3509 3320 3432 a 3350 3313 3310 3324 a 3378 a VFT50 3297 3211 3300 3270 bc 3056 3042 3118 3072 b-e 3171 cd VFT25 3126 3054 3054 3078 d 3063 2995 3010 3023 de 3050 f Ortalama 3011 a Ortalama 2757 b 2893 LSD (%5) 99.59 139.00 83.78 nt sulama uygulamalar n kuru madde verimini azaltt Naescu (2000), Schmaler ve ark. (2003), Karam ve ark. (2003), Çak r (2004), Panda ve ark. (2004), Igbadun ve ark. (2008), Mengü ve Özgürel (2008) ve Öktem 2008 taraf ndan bildirilmektedir. Igbadun ve ark. (2008), kuru madde verimlerindeki azalman n, bitki geli me dönemlerine göre su k nt n s kl na, bir veya daha fazla dönemde yap p yap lmamas na göre de ebilece ini belirtmi tir. Ayr ca, Hsiao (1973) ile Jamieson ve ark. (1995), kuru madde verimindeki azalman n, su k nt n uygulama zaman , iddeti ve süresine ba oldu unu ileri sürmü lerdir. Yazar ve ark. (2002) sulama s kl artt kça kuru madde veriminin artt , vejetatif geli me döneminde daha s k sulama yap lmas gerekti ini belirtmi lerdir. Naescu (2000), Romanya ko ullar nda, biomas veriminin sulama yap lmad nda 20 kg/da iken sulama ile 1070 kg/da ç kt belirlemi tir. 107 Sulanan m r bitkisi için Ogola ve ark. (2002) 930–1410 kg/da, Emile ve ark. (2006) 2010 kg/da, Greenwood ve ark. (2008) 2200 kg/da, Igbadun ve ark. (2008) 1193–1267 kg/da, Çarp (2009) 1283 ve 2702 kg/da aras nda de en kuru madde verimi elde etmi lerdir. Yukar da an lan ara rmac lar n elde etti i kuru madde verimleri bu çal madan elde edilen de erlerden dü üktür. Söz konusu farkl klar n nedeni, çe it, toprak ve iklim karakteristiklerindeki farkl klar n yan s ra, sulama, gübreleme, bitki yo unlu u ve di er kültürel i lemlerdeki farkl klara ba lanabilir. Örne in, Bennett ve ark. (1989) ile Ogola ve ark. (2002), tam sulama uygulamas alt nda dü ük azot dozlar n kuru madde verimini azaltt belirlemi lerdir. Di er taraftan, Yazar ve ark. (2002) 3350– 4840 kg/da, Karam ve ark. (2003) 3100–4800 kg/da, Çak r (2004) 400–3000 kg/da, Da delen ve ark. (2006) 3250–3450 kg/da, Mengü ve Özgürel (2008) 573–3375 kg/da aras nda de en miktarlarda kuru madde verimi elde etmi lerdir. Çal madan elde edilen bulgularla bu ara rmac lar n verileri aras nda paralellik bulunmaktad r. Denemenin ilk y nda kuru madde a rl yönüyle 17 deneme konusu, sekiz ayr gruba (VFT75 birinci, VFT ikinci, VF75T ile VFT50 üçüncü, VF, V75FT, V50FT ve VF50T dördüncü, VT, FT, V25FT, VF25T ve VFT25 be inci, V ve F alt nc , T yedinci, K sekizinci grup) ayr lm r. Denemenin ikinci y nda ise toplam 15 farkl grup (VFT75 birinci, VFT ikinci, V75FT üçüncü, VF75T dördüncü, VFT50 be inci, VF50T alt nc , VFT25 yedinci, V50FT sekizinci, VT dokuzuncu, FT onuncu, VF25T onbirinci, VF ve V25FT onikinci, V onüçüncü, F ve T ondördüncü, K onbe inci grup) olu mu tur. Bu sonuçlara göre, tane olum ve olgunla ma döneminde yap lan sulama k nt lar n kuru madde verimini dü ürmedi i, hatta %25 k nt yapman n kuru madde verimini art rd göstermektedir. Bunun nedeni, tane olu um ve olgunla ma döneminde yap lan sulamalar n vejetatif geli meyi artt rd biçiminde yorumlanabilir. Di er taraftan, iki farkl geli me döneminde sulama yap lmamas durumunda kuru madde verimlerinin dü ece i söylenebilir. Örne in, hem vejetatif hem de çiçeklenme dönemlerinde sulama yap lmayan T konusunda kuru madde verimi 2008 y nda 2206 kg/da, 2009 y nda 2116 kg/da olarak elde edilmi tir. Benzer bir biçimde Igbadun ve ark (2008), iki ya da daha fazla geli me döneminde su k nt yap ld nda kuru madde verimlerinin %17– 45 oran nda azald belirlemi lerdir. Karam ve ark. (2003), çiçeklenme döneminde su k nt yap ld nda kuru madde verimlerinin %18–30 dü tü ünü belirtmi lerdir. Her iki deneme y nda da tan k konudan (VFT) elde edilen kuru madde verimi (ortalama 3272 kg/da) grupland rmada ikinci s rada yer alm r. Panda ve ark. (2004), 108 %10 oran ndaki su k nt n kuru madde verimini çok dü ürmedi ini, Kar ve Verma (2005) yaln zca bir geli me döneminde yap lan sulamalarda en yüksek kuru madde veriminin, tepe püskülü veya vejetatif geli me dönemlerinde elde edilebilece ini belirtmi lerdir. Ayn çal mada, iki sulama yap rsa bunun tepe püskülü ve tane doldurma dönemlerinde daha yüksek kuru madde al nmas sa lad , tüm geli me dönemlerinde sulama yap lmas ko ulunda, yaln zca çiçeklenme ve tane dönemlerinde yap lan sulamalara göre %23 daha fazla verim al nabilece ini belirlemi tir. Her iki deneme y nda, farkl düzeylerde ve fenolojik geli me dönemlerinde uygulanan k nt sulama uygulamalar n toprak üstü kuru madde verimi üzerine etkisi %1 olas k düzeyinde önemli bulunmu tur. Genelde uygulanan sulama suyu miktar artt kça toprak üstü kuru madde verimi artm , su k nt ile kuru madde verimi azalm r ( ekil 4.16). Uygulanan sulama suyu (I) ile kuru madde verimi (DM) aras nda, 2008 y nda “DM = 1.3011 I + 2062.8 (R2=0.87**)” ve 2009 y nda “DM = 1.7095 I + 1501.7 (R2=0.87**)” biçiminde do rusal regresyon e itlikleri elde edilmi tir. Benzer biçimde Sepaskhah ve Khajehabdollahi (2005), Igbadun ve ark. (2008) ile Mengü ve Özgürel (2008), uygulanan sulama suyu ile kuru madde verimi aras nda pozitif do rusal bir ili ki elde etmi lerdir. Ogola ve ark. (2002), uygulanan sulama suyu miktar ndaki art a ba olarak toprak üstü kuru madde veriminin %21–46 oran nda artt , Karam ve ark. (2003) k nt sulama uygulamalar nda kuru madde veriminin %20–32 dü tü ünü belirlemi lerdir. Bitki su tüketimi artt kça kuru madde verimindeki art n da %1 olas k düzeyinde do rusal oldu u belirlenmi tir. Mevsimlik bitki su tüketimi (ET) ile toprak üstü kuru madde verimi (DM) aras nda 2008 y nda “DM =1.4157 ET + 1823.9 (R2=0.86**)” ve 2009 y nda “DM =1.8517 ET + 1052.3 (R2=0.87**)” biçiminde do rusal regresyon itlikleri elde edilmi tir ( ekil 4.17). Benzer biçimde Yazar ve ark. (2002) ile Mengü ve Özgürel (2008), bitki su tüketimi ile kuru madde verimi aras nda do rusal ili ki elde etmi lerdir. 109 4000 3500 3000 2500 2000 1500 1000 2008 DM = 1.3011 I + 2062.8; R2 = 0.8745** 500 2009 DM = 1.7095 I + 1501.7; R2 = 0.8724** 0 0 100 200 300 400 500 600 700 800 900 1000 1100 Uygulanan Sulama Suyu (I) (mm) ekil 4.16. Uygulanan Sulama Suyu (I) ile Kuru Madde Verimi (DM) Aras ndaki li ki 4000 3500 3000 2500 2000 1500 1000 2008 DM = 1.4157 ET + 1823.9; R2 = 0.8573** 500 2009 DM = 1.8517 ET + 1052.3; R2 = 0.8703** 0 200 300 400 500 600 700 800 900 1000 1100 1200 Mevsimlik Bitki Su Tüketimi (ET) (mm) ekil 4.17. Mevsimlik Bitki Su Tüketimi (ET) ile Kuru Madde Verimi (DM) Aras ndaki li ki Kuru Madde Verimi (DM) (kg/da) Kuru Madde Verimi (DM) (kg/da) 110 4.9. Biomas Verimine li kin Sulama Suyu Kullan m Etkinli i ve Su Kullan m Etkinli i Bitkiye uygulanan birim suya kar k elde edilen toprak üstü kuru madde (biomas) verimi de erlerinin göstergesi olarak kullan lan sulama suyu kullan m etkinli i (IWUEb) ve mevsimlik bitki su tüketimine kar k elde edilen kuru madde verimi de erlerinin göstergesi olan su kullan m etkinli i (WUEb) de erleri Çizelge 4.14’de verilmi tir. Bu çizelgeye göre, deneme y llar için IWUEb de erleri, susuz konu hariç 2.60 ile 5.51 kg/m3 aras nda, WUEb de erleri ise 2.60 ile 6.86 kg/m3 aras nda de mektedir. Denemenin ilk y nda elde edilen de erler ikinci y la oranla, her iki gösterge için de birkaç konu d nda daha yüksektir. Y llar aras ndaki bu farkl k, iklim ko ullar ve farkl sulama uygulamalar na ba olarak bitkinin suya vermi oldu u tepkilerden kaynaklanmaktad r. ki y ll k ortalama verilere göre, en yüksek IWUEb de eri (5.43 kg/m3) yaln zca vejetatif geli me döneminde sulama yap lan V konusundan elde edilirken en dü ük (2.65 kg/m3) ise tam sulama yap lan tan k konudan elde edilmi tir. Bu durum, farkl geli me dönemlerinde yap lan k nt sulama uygulamalar n tane verimi ile toprak üstü kuru madde verimi üzerinde de farkl etkiye sahip oldu unu göstermektedir. Bununla birlikte, vejetatif geli me döneminde sulama yap p di er dönemlerde sulama yap lmamas n biomas verimini art rd sonucu ortaya ç kmaktad r. Di er bir deyi le vejetatif geli me döneminde yap lan sulamalar biomas verimini art rmaktad r. Benzer bir biçimde Gheysari ve ark. (2007), sulama k nt artt kça IWUEb de erlerinin de azald belirlemi lerdir. Farkl sulama uygulamalar ndan elde edilen birim bitki su tüketimlerinin biomas verimi üzerinde farkl etkileri olmu tur. ki y ll k ortalama verilere göre en yüksek WUEb de eri (5.93 kg/m3) susuz konudan elde edilirken en dü ük (2.89 kg/m3) yine VFT konusundan elde edilmi tir. Ara rma bulgular , Karam ve ark. (2003) taraf ndan elde edilen bulgularla benzerlik göstermektedir. Bu ara rmac lar, tüm fenolojik geli me dönemlerinde tam sulama yap lan konudan WUEb de erlerini 3.16–2.46 kg/m3 olarak elde ederken, ayn dönemlerde %40 k nt uyguland nda 3.23–2.97 kg/m3 olarak elde etmi lerdir. K lo lu ve ark. (2009), bu durumun tersine en yüksek WUEb de erini sulama yap lmayan konudan elde etmi lerdir. Di er taraftan Payero ve ark. (2008), WUEb de erlerinin 0.98 ile 1.66 kg/m3 aras nda de ti ini saptam r. Bununla birlikte, Gheysari ve ark. (2007), farkl düzeylerdeki sulama düzeylerinin WUEb de erlerini önemli ölçüde etkilemedi ini belirtmi lerdir. Çizelge 4.14. Sulama Konular na Göre M n Toprak Üstü Kuru Madde (Biomas) Verimine li kin Sulama Suyu Kullan m Etkinli i (IWUEb) ve Su Kullan m Etkinli i (WUEb) De erleri llar Göstergeler Deneme Konular K V F T VF VT FT VFT V75FT V50FT V25FT VF75T VF50T VF25T VFT75 VFT50 VFT25 Sulama Suyu (mm) 76 459 504 410 812 734 721 1018 960 891 844 927 844 820 955 918 875 Bitki Su Tüketimi (mm) 277 616 644 483 949 814 839 1102 1045 976 928 1024 930 907 1047 1022 1000 2008 Biomas Verimi (kg/da) 1899 2894 2864 2706 3234 2996 3005 3334 3201 3180 3044 3250 3229 3066 3432 3270 3078 IWUEb (kg/m3) 0.00 5.51 4.86 5.76 3.33 3.36 3.44 2.71 2.74 2.94 2.94 2.90 3.18 3.07 3.01 2.95 2.87 WUEb (kg/m3) 6.86 4.70 4.45 5.60 3.41 3.68 3.58 3.03 3.06 3.26 3.28 3.17 3.47 3.38 3.28 3.20 3.08 Sulama Suyu (mm) 66 371 523 433 774 683 769 995 949 887 817 915 852 768 945 898 838 Bitki Su Tüketimi (mm) 332 609 739 586 995 836 927 1164 1119 1056 986 1084 1023 940 1127 1087 1047 2009 Biomas Verimi (kg/da) 1665 2427 2152 2116 2585 2839 2775 3210 3183 3008 2606 3156 3045 2682 3324 3072 3023 IWUEb (kg/m3) 0.00 5.35 2.97 3.60 2.53 3.31 2.82 2.60 2.71 2.70 2.41 2.78 2.86 2.69 2.88 2.74 2.89 WUEb (kg/m3) 5.01 3.98 2.91 3.61 2.60 3.40 2.99 2.76 2.84 2.85 2.64 2.91 2.98 2.85 2.95 2.83 2.91 Sulama Suyu (mm) 71 415 514 422 793 708.5 745 1007 955 889 831 921 848 794 950 908 857 ki Y ll k Bitki Su Tüketimi (mm) 305 613 692 535 972 825 883 1133 1082 1016 957 1054 977 924 1087 1055 1024 Ortalama Biomas Verimi (kg/da) 1782 2660 2508 2111 2910 2918 2890 3272 3192 3094 2825 3203 3137 3085 3378 3171 3050 IWUEb (kg/m3) 0.00 5.43 3.92 4.68 2.93 3.34 3.13 2.65 2.72 2.82 2.68 2.84 3.02 2.88 2.95 2.85 2.88 WUEb (kg/m3) 5.93 4.34 3.68 4.61 3.00 3.54 3.29 2.89 2.95 3.05 2.96 3.04 3.22 3.12 3.11 3.01 2.99 112 4.10. Yaprak Alan ndeksi Deneme konular ndan her iki y l içerisinde fenolojik geli me dönemlerinde elde edilen yaprak alan indeksi (LAI) de erleri Çizelge 4.15, zamana göre geli imi deneme llar için s ras yla ekil 4.18 ve ekil 4.19’da verilmi tir. Yaprak alan indeksi de erleri, fide döneminde çok küçük de erlerde iken vejetatif geli me döneminde artmaya ba lam ve çiçeklenme döneminin sonunda en yüksek düzeye eri mi tir. Tane olu um ve olgunla ma döneminde de erler yava bir biçimde azalmaya ba lam r. Ekimden 42 gün sonra, vejetatif geli me döneminin ba nda sulama uygulamalar n ba lamas yla, sulama suyunun tam olarak kar land konulardan elde edilen LAI de eri, ortalama 2.44 iken bu dönemin sonunda (ekimden 56 gün sonra) 6.87 de erine yükselmi tir. Vejetatif geli me döneminde su stresi uygulanan K, F, T ve FT konular ndan elde edilen LAI de eri, bu dönemin sonunda ortalama 5.79 olarak gerçekle mi tir. Vejetatif geli me döneminde %25, %50 ve %75 oran nda k nt yap lan konulardan, an lan dönemin ba nda önemli bir farkl k bulunmazken, dönemin sonunda k nt miktar artt kça LAI de erlerinde de azalma oldu u görülmü tür. Çiçeklenme döneminde ise, vejetatif geli me döneminde su k nt uygulanan konularla uygulanmayanlar aras nda farkl klar gözlenirken, çiçeklenme döneminde yap lan sulamalarla LAI de erleri artm r. Tane olum döneminin ba lang nda LAI de erlerindeki art azalmaya ba lam , en yüksek düzeye (ekimden 84 gün sonra ortalama 11.68) ula ktan sonra, zaman içerisinde, yapraklardaki kurumayla beraber de erler dü (ekimden 105 gün sonra ortalama 9.10) göstermi tir. Çak r (2004) LAI de erlerinin 3.76–5.46 aras nda de ti ini, vejetatif geli me döneminin ba lang nda de erlerin çok dü ükken, bu dönemden sonra sulamalara ba olarak ekimden 70–80 gün sonraki tepe püskülü ve koçan olu um dönemlerine kadar h zl bir art gösterdi ini, daha sonra ise yapraklar n kurumaya ba lad ve LAI de erlerinin azald belirlemi tir. Öktem (2008), LAI de erlerinin 2.16–4.20 aras nda de ti ini, su k nt artt kça de erlerin dü tü ünü belirlemi tir. Lizaso ve ark. (2003), en yüksek LAI de erlerini tam sulama uygulamalar alt nda ve hibrit P3790 çe idi üzerinde ekimden 60 gün sonra 4.5–5.5 aras nda de ti ini, Jamieson ve ark. (1995) ile Stone ve ark. (2001a) ise bitki geli me dönemlerinin tümünde su k nt düzeyi artt kça LAI de erlerinin dü tü ü gözlemlemi lerdir. Ö retir (1993), sulama say ile LAI aras nda pozitif do rusal bir ili ki elde etmi tir. Genelde bu çal madan elde edilen sonuçlar, di er ara rmac lar n sonuçlar ndan yüksek, ancak farkl fenolojik geli me dönemlerinde uygulanan k nt sulama uygulamalar alt nda LAI de erlerinin 113 ilimi ile benzerlik göstermektedir. Ayr ca farkl k nt sulama programlar alt nda LAI de erlerinin geli imine ili kin NeSmith ve Ritchie (1992), Howell ve ark. (1995), Genço lan (1996), Farre ve ark. (2000), Ogola ve ark. (2002), Karam ve ark. (2003), Panda ve ark. (2004), Kar ve Verma (2005), Okay (2006), Igbadun ve ark. (2008), Mengü ve Özgürel (2008) ile Mansouri-Far ve ark. (2010) taraf ndan aç klanan görü lerle uyum içerisindedir. Bununla birlikte, farkl klar n nedenleri, tar msal lemlerde uygulanan teknikler, yerel iklim ko ullar (özellikle ya miktar ve da ), bitki çe idi, kültürel uygulamalar, sulama yöntemleri ve farkl k nt sulama uygulamalar na ba lanabilir (Mengü ve Özgürel 2008). Çal madan elde edilen bir di er sonuca göre, vejetatif geli me döneminde yap lan sulamalar LAI de erlerini art rm r. Ritchie ve ark. (1992), vejetatif ve çiçeklenme dönemlerinde yap lan su k nt lar n yaprak alan dü ürdü ünü saptam lard r. Bogoslavsky ve Neumann (1998), bitki geli me parametreleri içerisinde su k nt na en duyarl bile enin yaprak uzamas oldu unu belirtmi lerdir. Çak r (2004) vejetatif geli me döneminde yap lan su k nt lar n, m r bitkisinde LAI de erlerini dü ürdü ünü, Pandey ve ark. (2000b) m r bitkisinin tüm geli me dönemlerinde yap lan su k nt lar n LAI de erlerini azaltt belirlemi lerdir. Deneme y llar aras nda, fenolojik geli me dönemleri içerisinde LAI de erleri aras nda çok büyük oranda olmasa da farkl klar görülmektedir. Denemenin ilk y nda kurakl n görece yüksek olmas , 2009 y nda ise ya lar n görece daha yüksek olmas ile geli me dönemleri içerisindeki s cakl k ve ba l nem farkl klar bunun bir nedeni olarak gösterilebilir. Vejetatif geli me dönemi öncesinde dü en ya lar n, y llar aras ndaki farkl kta çok önemli bir etkisi olmazken, tane olu um ve olgunla ma döneminde dü en ya lar n etkisi 2009 y de erlerinin daha yüksek ç kmas na neden oldu u dü ünülmektedir. Yaprak alan indeksi, bitki yapraklar n boyu ve eni üzerine etkili olup, bu kriterler LAI de erlerini do rudan etkilemektedir. Su k nt artt kça yaprak boyu ve eni azalmakta ve LAI de erleri de dü mektedir (Hsiao, 1973). stanbulluo lu ve ark. (2002) sulama say ve LAI de eri aras nda pozitif do rusal bir ili ki oldu unu bildirmi lerdir. Di er taraftan baz ara rmac lar, mevsimlik bitki su tüketimi ile LAI aras nda do rusal ili kiler elde etmi lerdir (Kang ve ark. 1998, Öktem 2008). Çizelge 4.15. Deneme Konular ndan Fenolojik Geli me Dönemlerinde Elde Edilen Yaprak Alan ndeksi De erleri Deneme Konular ve Yaprak Alan ndeksi (cm2/cm2) l Tarih ESGS* Geli meDönemi K V F T VF VT FT VFT V75FT V50FT V25FT VF75T VF50T VF25T VFT75 VFT50 VFT25 18.06 35 Fide 1.33 1.35 1.32 1.36 1.37 1.35 1.35 1.33 1.34 1.35 1.36 1.35 1.33 1.34 1.33 1.33 1.35 25.06 42 2.18 2.35 2.14 2.11 2.38 2.35 2.17 2.38 2.28 2.24 2.20 2.41 2.37 2.39 2.40 2.34 2.37 02.07 49 VejetatifGeli me 3.5 5.92 3.61 3.55 5.97 5.88 3.65 5.95 5.77 5.45 5.11 5.92 5.96 5.93 5.87 5.91 5.92 09.07 56 6.11 7.06 6.23 6.18 7.28 7.11 6.31 7.30 7.03 6.79 6.55 7.27 7.25 7.30 7.19 7.23 7.25 16.07 63 7.27 8.56 7.52 7.32 9.32 8.83 7.28 9.59 9.45 8.98 8.65 9.01 8.99 8.96 9.42 9.55 9.35 2008 23.07 70 Çiçeklenme 8.12 10.45 8.65 8.21 11.74 10.52 8.44 11.84 11.64 11.08 10.85 11.02 10.87 10.55 11.85 11.78 11.64 30.07 77 8.75 11.01 9.35 8.78 12.45 11.13 9.52 12.72 12.27 12.10 11.89 11.88 11.58 11.21 12.75 12.68 12.62 06.08 84 7.96 11.33 9.88 9.01 12.67 11.51 9.55 12.93 12.48 12.33 12.12 12.03 11.65 11.33 12.77 12.68 12.64 13.08 91 TaneOlu um ve 7.52 10.48 8.98 8.48 11.58 10.85 8.87 12.11 11.84 11.57 11.39 11.28 10.89 10.78 11.98 11.98 11.88 20.08 98 Olgunla ma 6.82 9.78 8.08 7.75 10.72 9.43 8.31 11.36 10.87 10.38 9.92 10.57 10.21 9.94 10.97 10.92 10.83 27.08 105 6.10 9.35 7.30 6.95 9.81 8.01 7.55 10.4 9.77 8.99 8.45 9.78 9.45 9.05 9.88 9.85 9.75 12.06 35 Fide 1.21 1.22 1.20 1.24 1.22 1.21 1.21 1.23 1.23 1.20 1.20 1.19 1.22 1.21 1.23 1.24 1.21 19.06 42 2.01 2.49 2.04 2.02 2.45 2.42 2.06 2.55 2.45 2.35 2.25 2.47 2.55 2.48 2.55 2.53 2.47 26.06 49 VejetatifGeli me 3.18 5.60 3.24 3.14 5.45 5.39 3.27 5.58 5.26 5.10 4.80 5.43 5.55 5.45 5.55 5.45 5.46 03.07 56 5.34 6.34 5.36 5.19 6.38 6.39 5.59 6.69 6.25 6.11 5.85 6.68 6.59 6.38 6.35 6.70 6.61 10.07 63 6.86 8.24 7.12 6.85 8.88 8.37 7.14 8.92 9.12 8.76 8.42 8.85 8.51 8.42 9.15 9.17 9.09 2009 17.07 70 Çiçeklenme 8.23 10.75 8.55 8.47 12.25 10.81 8.52 12.31 11.89 11.45 11.02 11.33 11.11 10.87 12.28 12.38 12.29 24.07 77 8.82 11.36 9.48 8.88 12.96 11.37 9.51 12.98 12.54 12.17 11.93 12.01 11.68 11.08 12.94 12.98 12.97 31.07 84 8.21 11.41 9.88 9.23 13.21 11.84 10.12 13.55 13.42 13.08 12.75 12.41 12.25 11.67 13.12 13.12 13.02 07.08 91 Tane 7.87 10.65 9.07 8.77 12.35 11.74 9.85 13.00 12.88 12.57 12.35 12.05 11.58 11.11 12.56 12.45 12.32 Olu um ve 14.08 98 Olgunla ma 7.14 10.17 8.32 8.01 11.28 10.25 9.16 12.25 11.73 11.13 11.16 11.22 10.92 10.41 11.41 11.24 11.17 21.08 105 6.50 9.55 7.45 7.15 9.82 8.67 8.31 11.05 10.56 10.05 9.77 10.36 10.12 9.63 10.21 10.02 9.82 * Ekimden sonra gün say 115 14 2008 Y K 12 V 10 F T 8 VF 6 VT FT 4 VFT 2 0 35 42 49 56 63 70 77 84 91 98 105 Ekimden Sonra Gün Say 14 V75FT 2008 Y 12 V50FT V25FT 10 VF75T 8 VF50T VF25T 6 VFT75 4 VFT50 2 VFT25 0 35 42 49 56 63 70 77 84 91 98 105 Ekimden Sonra Gün Say ekil 4.18. 2008 Y nda Deneme Konular na Göre Yaprak Alan ndeksi (cm2/cm2) De erlerinin Zamana Göre De imi Yaprak Alan ndeksi (cm 2/cm 2) Yaprak Alan ndeksi (cm 2/cm 2) Fide Fide Vejetatif Vejetatif Geli me Geli me Vejetatif Vejetatif Geli me Geli me Vejetatif Vejetatif Geli me Geli me Çiçeklenme Çiçeklenme Çiçeklenme Çiçeklenme Çiçeklenme Çiçeklenme Tane Tane Tane Tane Tane Tane Tane Tane 116 16 K 2009 Y 14 V 12 F T 10 VF 8 VT 6 FT 4 VFT 2 0 35 42 49 56 63 70 77 84 91 98 105 Ekimden Sonra Gün Say 16 2009 Y V75FT 14 V50FT 12 V25FT 10 VF75T VF50T 8 VF25T 6 VFT75 4 VFT50 2 VFT25 0 35 42 49 56 63 70 77 84 91 98 105 Ekimden Sonra Gün Say ekil 4.19. 2009 Y nda Deneme Konular na Göre Yaprak Alan ndeksi (cm2/cm2) De erlerinin Zamana Göre De imi Yaprak Alan ndeksi (cm 2/cm 2) Yaprak Alan ndeksi (cm 2/cm 2) Fide Fide Vejetatif Vejetatif Geli me Geli me Vejetatif Vejetatif Geli me Geli me Vejetatif Vejetatif Geli me Geli me Çiçeklenme Çiçeklenme Çiçeklenme Çiçeklenme Çiçeklenme Çiçeklenme Tane Tane Tane Tane Tane Tane Tane Tane 117 4.11. Bitki Boyu Fenolojik geli me dönemlerine göre deneme konular ndan elde edilen bitki boyu de erleri Çizelge 4.16, zamana göre geli imi ise deneme y llar için s ras yla ekil 4.20 ve ekil 4.21’de verilmi tir. Her iki deneme y nda da, konulara göre bitki boyu de erlerinin zamana göre geli imi birbirine yak nd r. ki y ll k ortalama verilere göre, fide döneminin sonunda bitki boyu 79 cm iken, ekimden 42 gün sonra vejetatif geli me döneminin ba nda farkl klar olu maya ba lam ve bu dönemden sonra tüm konularda h zl bir yükseli gözlenmi tir. Bu yükseli ekimden 77. güne kar k gelen çiçeklenme döneminin sonuna kadar devam etmi , kimi konularda 1–2 hafta daha pik düzeylerde kal rken, kimi konularda bitki boylar nda k smen de olsa azalmalar ba lam r. Deneme konular n ortalama sonuçlar na göre bitki boyunun geli imi ekil 4.22’de verilmi tir. Bitki boyu ile ekimden sonraki gün say aras nda üçüncü dereceden e itlikler elde edilmi ve bitki boyunun zaman içerisindeki de imi %5 olas k düzeyinde önemli bulunmu tur. Buna göre, bitki boyu ile zaman aras nda 2008 nda “Y = – 4.16 – 1.087X + 0.1494X2 – 0.0011X3 (r2 = 0.99*)” ve 2009 y nda “Y = 25.89 – 4.192X + 0.211X2 – 0.0014X3 (r2 = 0.99*)” biçiminde e itlikler elde edilmi tir. itliklerdeki Y bitki boyunu (cm), X ise ekimden sonra gün say simgelemektedir. Vejetatif geli me dönemiyle birlikte, k nt sulamalara ba land ktan sonra bitki boyu de erlerinde de farkl klar olu maya ba lam r. Bitki boyu, ekimden 42 gün sonra, vejetatif geli me döneminin ba nda, 2008 y nda tüm sulama konular için 140 cm, 2009 y nda 104 cm, an lan dönemin sonunda, 2008 y için 210–250 cm aras nda, 2009 y nda ise 178–238 cm aras nda de im göstermi tir. Do al olarak, an lan dönemde sulama yap lmayan konulardaki bitki boyu de erleri, sulama yap lan konulardaki bitki boyu de erlerinden dü ük kalm r. Ekimden 63 gün sonra, çiçeklenme döneminin ba lang nda, tan k konudan (VFT) elde edilen bitki boyu de erleri, deneme y llar için s ras yla 291 ve 345 cm iken, belirtilen dönemin sonunda 320 ve 368 cm de erlerine ula lard r. Buna kar n çimlenme dönemi d nda hiç sulama yap lmayan K konusundan elde edilen de erler, çiçeklenme döneminin ba nda 235 ve 210 cm, bu dönemin sonunda 252 ve 255 cm düzeylerine ç km r. Çizelge 4.16. Deneme Konular ndan 2008 ve 2009 Y llar na li kin Fenolojik Geli me Dönemlerinde Elde Edilen Bitki Boyu De erleri Geli me Deneme Konular ve Bitki Boyu (cm) llar Tarih ESGS* Dönemi K V F T VF VT FT VFT V75FT V50FT V25FT VF75T VF50T VF25T VFT75 VFT50 VFT25 28.05 14 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 04.06 21 Fide 25 25 25 25 25 25 25 25 25 25 25 25 25 25 25 25 25 11.06 28 47 47 47 47 47 47 47 47 47 47 47 47 47 47 47 47 47 18.06 35 80 80 80 80 80 80 80 80 80 80 80 80 80 80 80 80 80 25.06 42 140 140 140 140 140 140 140 140 140 140 140 140 140 140 140 140 140 Vejetatif 02.07 49 Geli me 170 190 170 170 190 190 170 190 175 180 185 190 190 190 190 190 190 2008 09.07 56 210 250 210 210 250 250 210 250 236 245 250 250 250 250 250 250 250 16.07 63 235 300 235 235 318 309 236 291 275 284 313 317 276 295 315 321 300 23.07 70 Çiçeklenme 252 318 274 245 345 337 260 320 290 312 320 340 310 332 337 336 330 30.07 77 252 320 274 246 345 337 260 320 290 312 320 340 335 332 337 336 330 06.08 84 Tane 251 322 274 251 344 336 258 320 290 311 320 340 335 332 337 335 330 13.08 91 Olu um ve 251 320 273 260 343 336 258 319 289 311 319 339 334 331 336 335 329 20.08 98 Olgunla ma 251 320 273 260 342 335 257 319 289 310 319 339 334 331 336 335 329 22.05 14 8 8 8 8 8 8 8 8 8 8 8 8 8 8 8 8 8 29.05 21 Fide 24 24 24 24 24 24 24 24 24 24 24 24 24 24 24 24 24 05.06 28 45 45 45 45 45 45 45 45 45 45 45 45 45 45 45 45 45 12.06 35 77 77 77 77 77 77 77 77 77 77 77 77 77 77 77 77 77 19.06 42 104 104 104 104 104 104 104 104 104 104 104 104 104 104 104 104 104 Vejetatif 26.06 49 Geli me 130 170 130 130 170 170 130 170 150 160 168 170 170 170 170 170 170 2009 03.07 56 178 238 179 178 238 238 178 238 203 225 235 238 238 238 238 238 238 10.07 63 210 316 210 210 335 303 250 345 275 320 320 320 290 318 318 328 305 17.07 70 Çiçeklenme 235 346 275 235 358 336 300 368 330 358 348 350 330 370 359 360 354 24.07 77 255 348 299 255 358 349 310 368 346 358 358 350 370 370 359 360 354 31.07 84 Tane 265 353 298 263 357 358 308 368 345 358 357 350 373 370 359 360 354 07.08 91 Olu um ve 275 360 298 277 356 358 308 367 345 357 357 350 372 370 358 359 353 14.08 98 Olgunla ma 275 360 302 277 355 357 307 367 344 357 356 349 372 369 358 359 353 119 350 2008 300 250 200 150 100 50 Fide Vejetatif geli me Çiçeklenme Tane 0 7 14 21 28 35 42 49 56 63 70 77 84 91 98 105 Ekimden sonra gün say K V F T VF VT FT VFT 350 2008 300 250 200 150 100 50 Fide Vejetatif geli me Çiçeklenme Tane 0 7 14 21 28 35 42 49 56 63 70 77 84 91 98 105 Ekimden sonra gün say V25FT V50FT V75FT VF25T VF50T VF75T VFT25 VFT50 VFT75 ekil 4.20. 2008 Y nda Deneme Konular na Göre Bitki Boyu (cm) De erlerinin Zamana Göre De imi Bitki boyu (cm) Bitki boyu (cm) 120 400 2009 350 300 250 200 150 100 50 Fide Vejetatif geli me Çiçeklenme Tane 0 7 14 21 28 35 42 49 56 63 70 77 84 91 98 105 Ekimden sonra gün say K V F T VF VT FT VFT 400 2009 350 300 250 200 150 100 50 Fide Vejetatif geli me Çiçeklenme Tane 0 7 14 21 28 35 42 49 56 63 70 77 84 91 98 105 Ekimden sonra gün say V25FT V50FT V75FT VF25T VF50T VF75T VFT25 VFT50 VFT75 ekil 4.21. 2009 Y nda Deneme Konular na Göre Bitki Boyu (cm) De erlerinin Zamana Göre De imi Bitki boyu (cm) Bitki boyu (cm) 121 400 350 300 250 200 150 100 50 2008 y = -0,0011x 3 + 0,1494x2 - 1,0867x - 4,1607; R2 = 0,99* 2009 y = -0,0014x3 + 0,2111x2 - 4,1916x + 25,89; R2 = 0,99* 0 5 15 25 35 45 55 65 75 85 95 105 Ekimden Sonra Gün Say ekil 4.22. Geli me Süresince Ortalama Bitki Boyu De imi Çiçeklenme döneminin sonunda, maksimum bitki boylar na ula lm ve en yüksek bitki boyu 2008 y nda, hem vejetatif hem de çiçeklenme döneminde topraktaki eksik suyun tam olarak kar land VF konusundan (345 cm), 2009 y nda ise vejetatif dönemde eksik suyun tam olarak kar land , çiçeklenme döneminde ise %50 k nt uygulanan VF50T konusundan (373 cm) elde edilmi tir. Di er taraftan her iki dönemde de eksik suyun tam olarak kar land konulardan elde edilen bitki boyu de erleri, bu de erlere oldukça yak nd r. Tane olgunla ma dönemine kar k gelen ekimden sonraki 98. günde, deneme konular ndaki bitki boyu de erleri 2008 y nda 251 cm ile 342 cm aras nda, 2009 y nda 275 cm ile 367 cm aras nda de mi tir. Hasat zaman örneklenen bitkilerden ölçülen bitki boyu ortalamalar na ili kin varyans analizi Çizelge 4.17’de, bitki boyu de erleri ve LSD grupland rmas ise Çizelge 4.18’de verilmi tir. Elde edilen sonuçlara göre, bitki boyu de erlerine ili kin sulama konular aras nda %1 olas k düzeyinde önemli farkl klar, iki y ll k ortalama sonuçlar birlikte de erlendirildi inde ise y llar ve konular aras ndaki farkl k %1 olas k düzeyinde, y l x konu interaksiyonu aras ndaki fark %5 olas k düzeyinde önemli bulunmu tur. Hasatta ölçülen bitki boyu de erlerine göre 2008 y nda alt ayr grup (VF, VF25T, VFT25 birinci, V, VT, VFT, V75FT, VF75T, VF50T, VFT75 ve VFT50 ikinci, V50FT üçüncü, V25FT dördüncü, F be inci, FT, T ve K alt nc grup), 2009 y nda ise dokuz ayr grup (VF50T birinci, VFT ve VF75T ikinci, V, VF, V75FT, V50FT, VFT75 VFT50 ve VFT25 üçüncü, VF25T dördüncü, V25FT be inci, VT alt nc , FT yedinci, F sekizinci, T ve K dokuzuncu grup) olu mu tur. ki y ll k ortalama sonuçlara göre, en yüksek bitki Bitki Boyu (cm) 122 boyu VF75T ve VF50T konular ndan (s ras yla 349 ve 351 cm) en dü ük bitki boyu ise susuz konudan (265 cm) elde edilmi tir. Di er konulardan elde edilen bitki boylar , bu de erler aras nda de mektedir (Çizelge 4.18). Ul (1990), 154 ile 208 cm, stanbulluo lu ve ark. (2002) 215 ile 240 cm, Çak r (2004) 75 ile 225 cm, Okay (2006) 248 ile 271 cm, Çarp (2009) 247 ile 324 cm, K lo lu ve ark (2009) 57 ile 232 cm aras nda de en bitki boylar elde etmi lerdir. Bu ara rmac lar n verileri, çal madan elde edilen de erlerden daha dü üktür. Bunun nedeni, ba ta çe it olmak üzere, toprak ve iklim özellikleri ile deneme yöntemleri aras ndaki farkl klar olabilir. Çizelge 4.18 incelendi inde, vejetatif geli me döneminde sulama yap lan konulardan elde edilen bitki boyu de erleri, sulama yap lmayan konulara oranla daha yüksektir. Di er taraftan çiçeklenme döneminde %25 ve %50 oran nda sulama suyu nt uygulaman n boy üzerinde olumsuz etkisinden çok, olumlu etkisi oldu u gözlenmi tir. VF75T ve VF50T konular ndan elde edilen bitki boyu de erleri, k smen de olsa tan k konudan (VFT) elde edilen bitki boyu de erinden daha yüksek ç km r. Tane döneminde yap lan sulamalar n bitki boyu üzerinde önemli bir etkisi olmam r. Daha önce yap lan çal malarda, bitki boyu üzerinde en etkili dönemin vejetatif geli me dönemi oldu u, ancak çiçeklenme döneminde yap lan sulamalarla k smen de olsa bitki boyunun artt belirlenmi tir. Bu iki dönemde sulama yap lmay p tane döneminde yap lan sulamalar n bitki boyunu etkilemedi i birçok ara rmac taraf ndan gözlenmi tir (El Neomani ve ark. 1990, Ul 1990, stanbulluo lu ve ark. 2002, Çak r 2004). Ara rmac lar n bulgular yla bu çal madan elde edilen bulgular aras nda benzerlik bulunmaktad r. Bununla birlikte, tüm geli me dönemlerinde su k nt lar n e de olarak uyguland ko ulda bitki boylar nda %56 ile %76 oran nda azalma oldu u lo lu ve ark. (2009) taraf ndan bildirilmi tir. M r bitki boyunun su k nt yla beraber azald birçok ara rmac taraf ndan belirlenmi tir (Otegui ve ark. 1995, Pandey ve ark. 2000b, stanbulluo lu ve ark. 2002). Ayr ca, m r d nda birçok bitki üzerinde, su k nt lar n bitki boyunu etkiledi i rapor edilmi tir. Örne in, Göksoy ve ark. (2004), Bursa ko ullar nda yeti tirilen ayçiçe inde, vejetatif ve çiçeklenme dönemlerinde yap lan sulama uygulamalar yla daha yüksek bitki boyu elde etmi ler, süt olum döneminde yap lan sulamalar n bitki boyunu artt rmad belirtmi lerdir. 123 Çizelge 4.17. Bitki Boyu Varyans Analiz Sonuçlar llar Varyasyon Serbestlik Kareler KarelerKaynaklar Derecesi Toplam Ortalamas F Bloklar 2 622.6 311.3 1.57 2008 Konular 16 46901.5 1931.3 14.80** Hata 32 6340.0 198.1 Genel 50 53864.2 Bloklar 2 925.9 463.0 3.16 2009 Konular 16 47221.3 2951.3 20.12** Hata 32 4693.4 146.7 Genel 50 52840.6 Bloklar 4 559.3 279.6 1.54 2008 llar 1 23553.9 23553.9 129.30** ve 2009 Konular 16 88430.4 5526.9 30.34** birlikte l x Konu 16 5692.4 355.8 1.95* Hata 64 12022.7 182.2 Genel 101 130258.7 **, * S ras yla 0.01 ve 0.05 olas k düzeylerinde istatistiksel olarak önemlidir. Çizelge 4.18. Hasatta Ölçülen Bitki Boyu De erleri (cm) ve LSD Gruplar Sulama 2008 Y 2009 Y ki Y ll k Konular I. II. III. I. II. III. Ortalama Blok Blok Blok Ortalama Blok Blok Blok Ortalama K 236 268 247 250 e 281 296 261 279 g 265 f V 311 314 328 318 ab 346 354 372 357 a-c 338 a-c F 274 263 273 270 de 288 304 284 292 fg 281 e T 241 262 273 259 e 293 278 256 276 g 267 ef VF 347 332 338 339 a 347 349 365 354 a-c 346 ab VT 309 340 327 325 ab 304 348 320 324 de 325 cd FT 247 279 236 254 e 301 312 301 305 ef 279 ef VFT 303 339 310 317 ab 357 373 365 365 ab 341 ab V75FT 319 337 298 318 ab 354 359 353 355 a-c 337 a-c V50FT 316 306 309 310 bc 372 351 344 356 a-c 333 bc V25FT 303 275 287 288 cd 344 344 342 343 cd 316 d VF75T 323 330 337 330 ab 376 370 359 368 ab 349 a VF50T 310 333 352 332 ab 377 370 365 371 a 351 a VF25T 340 335 336 337 a 362 360 326 349 bc 343 ab VFT75 314 318 353 328 ab 371 348 333 351 a-c 340 a-c VFT50 325 332 341 333 ab 360 353 360 358 a-c 345 ab VFT25 341 328 333 334 a 364 354 352 357 a-c 345 ab Ortalama 308 b Ortalama 339 a 324 LSD (%5) 23.41 20.14 15.56 124 Geli me dönemi içerisinde uygulanan toplam sulama suyu (I) ve mevsimlik bitki su tüketimi (ET) ile bitki boyu de erleri aras nda do rusal regresyon e itlikleri elde edilmi tir ( ekil 4.23). Buna göre, bitki boyu (cm) ile mevsimlik uygulanan sulama suyu (I) (mm) aras nda 2008 y nda “Bitki boyu = 241.9 + 0.0884 I (r2 = 0.497**)” ve 2009 nda “Bitki boyu = 270.3 +0.0933 I (r2 = 0.549**)” %1 olas k düzeyinde önemli itlikler bulunmu tur. Di er taraftan, bitki boyu (cm) ile mevsimlik bitki su tüketimi (ET) (mm) aras nda 2008 için “Bitki boyu = 222.7 + 0.1 ET (r2 = 0.523)” ve 2009 y için ise “Bitki boyu = 241.2 + 0.1 ET (r2 = 0.603**)” biçiminde %1 olas k düzeyinde önemli itlikler elde edilmi tir. Benzer biçimde, Ul (1990) bitki boyu ile mevsimlik bitki su tüketimi aras nda do rusal ili kiler elde etmi tir. ekil 4.23. Uygulanan Sulama Suyu (I) ve Bitki Su Tüketimi (ET) ile Bitki Boyu li kisi 126 4.12. Yaprak Say Deneme konular na ili kin 2008 ve 2009 y llar nda, geli me dönemlerine göre ölçülen yaprak say de erleri Çizelge 4.19’da verilmi tir. Çizelge 4.19’a göre, her iki lda da fide geli me döneminden vejetatif geli me döneminin ba na kadar tüm konularda ayn de erler elde edilmi tir. Ekimden 14 gün sonra (ESGS: 14) 3 yaprak say ölçülürken, vejetatif geli me döneminin ba nda (ESGS: 42) yaprak say 2008 ve 2009 y llar için s ras yla 9 ve 8 adet olarak ölçülmü tür. Vejetatif geli me döneminde, konulara göre farkl sulama programlar uygulanmas yla birlikte yaprak say de erlerinde farkl klar görülmeye ba lanm r. Vejetatif geli me döneminin sonunda (ESGS:56), eksik suyun tam olarak kar land deneme konular ndan 2008 y nda 12.4–12.8 adet aras nda yaprak say elde edilirken 2009 y nda ise bu de er ortalama 12.0 adet olarak belirlenmi tir. Vejetatif geli me döneminde sulama yap lmayan konular incelendi inde, vejetatif geli me döneminin sonunda, 2008 ve 2009 deneme y llar sonuçlar na göre yaprak say de erleri s ras yla 11.1–11.8 adet ve 10.2–10.6 adet olarak belirlenmi tir. Vejetatif geli me döneminde sulama suyu k nt yap lan konularla, tam sulama yap lan konudan (VFT) elde edilen yaprak say de erleri aras nda önemli bir farkl k görülmemi tir. Çiçeklenme döneminin sonunda konulara göre yaprak say de erleri 2008 y için 13.3–14.8 adet, 2009 y için ise 12.4–14.4 adet aras nda de mektedir. Çizelge 4.17 incelendi inde, tane olu um ve olgunla ma döneminin üçüncü haftas na kar k gelen ekimden 98 gün sonra, konulara göre ölçülen yaprak say de erleri, denemenin ilk y için 13.6–15.0 adet ve ikinci y için ise 12.5–15.0 adet aras nda de im göstermi tir. Yukar daki sonuçlara göre, de ik geli me dönemlerine göre yap lan sulama uygulamalar n, yaprak say de erlerinde k smen de olsa farkl klara yol açaca söylenebilir. Ul (1990), vejetatif geli me döneminde yap lan sulama uygulamalar n yaprak say art rd , bu dönemde sulama yap lmazsa sonraki geli me dönemlerinde yap lan sulamalar n yaprak say artt rmad belirlemi tir. Di er taraftan NeSmith ve Ritchie (1992), çiçeklenme dönemi öncesinde yap lan su nt lar n, yaprak olu umu ve yaprak alanlar azaltt gözlemlemi tir. Çizelge 4.19. Deneme Konular ndan 2008 ve 2009 Y llar na li kin Fenolojik Geli me Dönemlerinde Elde Edilen Yaprak Say De erleri Geli me Deneme Konular ve Yaprak Say (adet)llar Tarih ESGS* Dönemi K V F T VF VT FT VFT V75FT V50FT V25FT VF75T VF50T VF25T VFT75 VFT50 VFT25 28.05 14 3.0 3.0 3.0 3.0 3.0 3.0 3.0 3.0 3.0 3.0 3.0 3.0 3.0 3.0 3.0 3.0 3.0 04.06 21 4.0 4.0 4.0 4.0 4.0 4.0 4.0 4.0 4.0 4.0 4.0 4.0 4.0 4.0 4.0 4.0 4.0 Fide 11.06 28 6.0 6.0 6.0 6.0 6.0 6.0 6.0 6.0 6.0 6.0 6.0 6.0 6.0 6.0 6.0 6.0 6.0 18.06 35 7.0 7.0 7.0 7.0 7.0 7.0 7.0 7.0 7.0 7.0 7.0 7.0 7.0 7.0 7.0 7.0 7.0 25.06 42 9.0 9.0 9.0 9.0 9.0 9.0 9.0 9.0 9.0 9.0 9.0 9.0 9.0 9.0 9.0 9.0 9.0 02.07 49 VejetatifGeli me 10.1 11.6 9.7 10.4 11.6 11.5 9.6 11.7 11.3 11.0 11.2 11.4 11.1 11.6 11.6 11.4 11.4 2008 09.07 56 11.1 12.8 11.2 11.8 12.8 12.6 11.1 12.7 12.7 12.2 12.4 12.3 12.5 12.5 12.3 12.5 12.4 16.07 63 12.0 13.6 12.7 12.6 13.5 13.3 12.7 13.7 14.0 13.7 13.7 13.8 13.2 13.3 14.0 14.3 13.9 23.07 70 Çiçeklenme 12.8 14.3 13.5 13.3 14.0 13.8 13.5 13.8 14.2 14.3 14.4 14.4 13.6 13.7 14.3 14.6 14.6 30.07 77 13.3 14.3 13.7 13.6 14.5 14.0 13.8 14.2 14.5 14.8 14.6 14.6 14.2 14.3 14.6 14.8 14.8 06.08 84 Tane 13.6 14.3 13.9 14.0 15.0 14.2 14.2 14.4 14.8 15.0 14.8 14.6 14.6 14.8 14.8 14.8 14.9 13.08 91 Olu um ve 13.6 14.3 13.9 14.6 15.0 14.5 14.6 14.6 15.0 15.0 14.9 14.6 14.6 14.8 14.8 14.8 14.9 20.08 98 Olgunla ma 13.6 14.3 13.9 14.6 15.0 14.5 14.6 14.6 15.0 15.0 14.9 14.6 14.6 14.8 14.8 14.8 14.9 22.05 14 3.0 3.0 3.0 3.0 3.0 3.0 3.0 3.0 3.0 3.0 3.0 3.0 3.0 3.0 3.0 3.0 3.0 29.05 21 Fide 4.0 4.0 4.0 4.0 4.0 4.0 4.0 4.0 4.0 4.0 4.0 4.0 4.0 4.0 4.0 4.0 4.0 05.06 28 6.0 6.0 6.0 6.0 6.0 6.0 6.0 6.0 6.0 6.0 6.0 6.0 6.0 6.0 6.0 6.0 6.0 12.06 35 7.0 7.0 7.0 7.0 7.0 7.0 7.0 7.0 7.0 7.0 7.0 7.0 7.0 7.0 7.0 7.0 7.0 19.06 42 8.0 8.0 8.0 8.0 8.0 8.0 8.0 8.0 8.0 8.0 8.0 8.0 8.0 8.0 8.0 8.0 8.0 26.06 49 VejetatifGeli me 9.4 10.0 9.0 8.9 10.0 10.0 9.0 10.3 10.0 10.0 9.8 10.2 10.0 9.8 10.0 10.0 10.0 2009 03.07 56 10.6 12.0 10.2 10.2 12.0 12.0 10.3 12.0 12.0 12.0 11.7 12.0 12.0 11.7 12.0 12.0 12.0 10.07 63 11.6 13.0 11.3 11.2 13.0 12.7 11.4 13.0 13.0 13.0 12.6 13.0 13.0 12.8 13.0 13.0 13.0 17.07 70 Çiçeklenme 12.0 14.0 12.0 12.2 14.0 12.7 12.0 14.0 14.0 14.0 13.7 14.0 14.0 13.3 14.0 14.0 13.5 24.07 77 12.4 14.5 12.5 12.6 14.4 12.7 12.6 14.5 14.4 14.5 14.0 14.0 14.0 13.7 14.0 14.0 13.8 31.07 84 Tane 12.8 14.5 12.5 12.6 14.4 13.1 12.8 14.7 14.6 14.7 14.2 14.5 14.3 13.8 14.2 14.3 14.0 07.08 91 Olu um ve 12.8 14.5 12.5 13.0 14.4 13.1 13.0 14.7 14.6 14.9 14.2 14.5 14.7 13.8 14.2 14.3 14.0 14.08 98 Olgunla ma 12.8 14.5 12.5 13.5 14.4 13.1 13.0 14.7 14.6 14.9 14.2 15.0 14.7 13.8 14.2 14.3 14.0 128 Hasat a amas nda deneme konular ndan ölçülen yaprak say varyans analizi Çizelge 4.20 ve hasatta ölçülen ortalama yaprak say de erleri ile LSD grupland rmas Çizelge 4.21’de verilmi tir. Çizelge 4.20. Yaprak Say Varyans Analiz Sonuçlar llar Varyasyon Serbestlik Kareler KarelerKaynaklar Derecesi Toplam Ortalamas F Bloklar 2 0.4816 0.2408 1.95 2008 Konular 16 7.0482 0.4405 3.57** Hata 32 3.9518 0.1235 Genel 50 11.4816 Bloklar 2 0.8769 0.4384 2.81 2009 Konular 16 28.5702 1.7856 11.45** Hata 32 4.9898 0.1559 Genel 50 34.4369 Bloklar 4 0.9106 0.4553 3.20 2008 llar 1 9.7898 9.7898 68.81** ve 2009 Konular 16 27.0816 1.6926 11.90** birlikte l x Konu 16 8.5369 0.5336 3.75** Hata 64 9.3894 0.1423 Genel 101 55.7082 **0.01 olas k düzeyinde istatistiksel olarak önemlidir. Çizelge 4.21. Hasatta Ölçülen Yaprak Say De erleri (adet) ve Gruplar Sulama 2008 Y 2009 Y ki Y ll k Konular I. II. III. I. II. III. Ortalama Blok Blok Blok Ortalama Blok Blok Blok Ortalama K 13.2 14.0 13.7 13.6 d 12.5 13.6 12.4 12.8 h 13.2 e V 14.2 14.2 14.6 14.3 bc 14.0 14.6 14.8 14.5 a-d 14.4 a-d F 13.1 14.5 14.0 13.9 cd 12.0 12.6 12.8 12.5 h 13.2 e T 14.6 15.0 14.3 14.6 ab 13.8 13.4 13.2 13.5 fg 14.1 cd VF 15.0 15.5 14.6 15.0 a 14.6 14.2 14.4 14.4 a-e 14.7 a-c VT 14.5 14.9 14.1 14.5 ab 13.0 13.2 13.2 13.1 gh 13.8 de FT 14.5 14.9 14.4 14.6 ab 12.8 13.0 13.2 13.0 gh 13.8 de VFT 14.8 14.5 14.5 14.6 ab 14.2 15.0 15.0 14.7 a-c 14.7 a-c V75FT 15.5 15.0 14.4 15.0 a 14.0 14.8 15.0 14.6 a-d 14.8 ab V50FT 14.9 15.3 14.8 15.0 a 15.2 14.6 15.0 14.9 ab 15.0 a V25FT 15.0 14.9 14.7 14.9 a 13.8 14.4 14.4 14.2 c-e 14.5 a-c VF75T 14.7 14.5 14.6 14.6 ab 14.9 15.0 15.0 15.0 a 14.8 ab VF50T 14.5 14.4 15.0 14.6 ab 15.1 14.4 14.6 14.7 a-c 14.7 a-c VF25T 15.1 14.8 14.6 14.8 ab 13.5 14.0 13.8 13.8 ef 14.3 b-d VFT75 14.8 14.8 14.9 14.8 ab 13.6 14.4 14.6 14.2 c-e 14.5 a-c VFT50 14.2 15.0 15.3 14.8 ab 14.2 13.6 15.0 14.3 b-e 14.6 a-c VFT25 15.0 14.8 14.9 14.9 a 13.8 14.6 13.6 14.0 d-f 14.5 a-c Ortalama 14.6 a 14.0 b 14.3 LSD (%5) 0.5845 0.6567 0.6150 129 Çizelge 4.20 incelendi inde, sulama konular , y llar ve y l x konu interaksiyonlar na göre yaprak say de erleri aras ndaki farkl k, %1 olas k düzeyinde önemli bulunmu tur. Çizelge 4.21’e göre, 2008 y nda elde edilen yaprak say de erleri 2009 y na göre biraz daha yüksektir. Her iki y l genelinde yaprak say 12–15 adet aras nda de mi tir. 2008 y nda deneme konular na göre yaprak say de erleri için 5 ayr grup olu mu tur. VF, V75FT, V50FT, V25FT ve VFT25 konular I.grubu, T, VT, FT, VFT, VF75T, VF50T, VF25T, VFT75 ve VFT50 konular II. grubu, V konusu III. grubu, F konusu IV. grubu ve K konusu ise V.grubu olu turmu tur. Okay (2006) 8–15 adet aras nda de en yaprak say elde etmi tir. Çal madan elde edilen bulgular, bu ara rmac n sonuçlar yla benzerlik göstermektedir. Ortalama yaprak say n grafi i ekil 4.24’de verilmi ve iki y ll k ortalama verilerden elde edilen regresyon e itli i “y = - 0.0016x2 + 0.3199x – 1.2638 (r2 = 0.98**)” olarak elde edilmi tir. 16.0 14.0 12.0 10.0 8.0 6.0 y = -0.0016x2 + 0.3199x - 1.2638 4.0 R2 = 0.9801** 2.0 0.0 0 7 14 21 28 35 42 49 56 63 70 77 84 91 98 105 Ekimden Sonra Gün Say ekil 4.24. ki Y ll k Ortalamalara Göre Yaprak Say De imi Yaprak Say (adet) 130 4.13. Gövde Çap Deneme konular ndan elde edilen gövde çap (mm) de erlerinin fenolojik geli me dönemlerine göre de imi Çizelge 4.22’de verilmi tir. Fide döneminin ba nda (ekimden 14 gün sonra) tüm konulardan ölçülen gövde çap 7 mm iken dönemin sonunda (35. gün) 21–22 mm düzeylerine yükselmi tir. Vejetatif geli me döneminin sonunda (56. gün) konulara göre farkl klar olmakla birlikte gövde çap de erleri 2008 nda 24.5–31.5 mm aras nda, 2009 y nda ise 29.4–32.5 mm aras nda de mi tir. Gövde çap de erleri, çiçeklenme döneminin ikinci haftas na kar k gelen ekimden 70 gün sonra tüm konularda maksimum düzeylerine ula r. Bu hafta içersinde 2008 nda en dü ük gövde çap FT konusundan (26.4 mm), en yüksek ise VFT25 konusundan (32 mm) elde edilirken, 2009 y nda en dü ük T konusundan (28.2 mm) ve en yüksek VFT75 konusundan elde edilmi tir. Bununla birlikte, vejetatif ve çiçeklenme dönemlerinde k nt yap lmayan deneme konular ndan elde edilen ortalama gövde çap de erleri deneme y llar için s ras yla 31.2 ve 30.2 mm olarak gerçekle mi tir. Di er taraftan hem vejetatif hem de çiçeklenme döneminde hiç sulama yap lmayan konular n iki y ll k ortalama gövde çap de eri 29 mm olarak belirlenmi tir. Gövde çap de erleri çiçeklenme döneminin son haftas ndan sonra (ekimden 77 gün sonra) özellikle tane olu um ve olgunla ma döneminde konulara göre de mekle beraber göreceli olarak azalmaya ba lam r. ki y ll k birle tirilmi verilerin ortalamalar na göre gövde çap n zamana göre de imi ekil 4.22’de verilmi tir. Elde edilen grafikten üçüncü dereceden bir e itlik elde edilmi (y = 0.0148x3 – 0.6563x2 + 8.7858x – 6.4246; r2 = 0.96**) ve gövde çap n zamana göre de imi %1 olas k düzeyinde önemli bulunmu tur ( ekil 4.25). Hasat a amas nda deneme konular ndan ölçülen gövde çap varyans analizi Çizelge 4.23 ve hasatta ölçülen gövde çap de erleri ile LSD grupland rmas Çizelge 4.24’de verilmi tir. Çizelge 4.23’e göre 2008 y nda gövde çap de erleri yönüyle deneme konular aras ndaki farkl k önemsizken, 2009 y nda ise %1 olas k düzeyinde önemli bulunmu tur. ki y ll k birle tirilmi verilere göre, y llar aras ndaki farkl k ile y l x konu interaksiyonu önemsiz, konular aras ndaki farkl k ise %5 olas k düzeyinde önemlidir. Her iki deneme y genelinde gövde çap de erleri 23.2–26.5 mm aras nda de mi tir. Çizelge 4.22. Deneme Konular ndan 2008 ve 2009 Y llar na li kin Fenolojik Geli me Dönemlerinde Elde Edilen Gövde Çap De erleri Geli me Deneme Konular ve Gövde Çap (mm) llar Tarih ESGS* Dönemi K V F T VF VT FT VFT V75FT V50FT V25FT VF75T VF50T VF25T VFT75 VFT50 VFT25 28.05 14 7.0 7.0 7.0 7.0 7.0 7.0 7.0 7.0 7.0 7.0 7.0 7.0 7.0 7.0 7.0 7.0 7.0 04.06 21 Fide 10.0 10.0 10.0 10.0 10.0 10.0 10.0 10.0 10.0 10.0 10.0 10.0 10.0 10.0 10.0 10.0 10.0 11.06 28 15.0 15.0 15.0 15.0 15.0 15.0 15.0 15.0 15.0 15.0 15.0 15.0 15.0 15.0 15.0 15.0 15.0 18.06 35 21.0 21.0 21.0 21.0 21.0 21.0 21.0 21.0 21.0 21.0 21.0 21.0 21.0 21.0 21.0 21.0 21.0 25.06 42 22.0 23.0 23.0 23.0 21.0 22.0 23.0 26.0 19.0 28.0 25.0 27.0 25.0 26.0 27.0 27.0 30.5 Vejetatif 02.07 49 Geli me 22.4 24.5 24.0 25.0 23.5 24.0 24.0 30.0 21.0 28.9 27.0 29.0 30.0 27.8 28.0 29.1 31.0 2008 09.07 56 27.8 28.9 25.0 26.7 26.5 26.0 24.5 31.2 23.0 31.5 29.0 29.8 31.0 28.0 28.5 29.5 31.5 16.07 63 27.9 31.8 25.5 28.0 27.0 26.0 25.0 30.0 25.0 30.0 29.0 30.5 31.3 28.0 30.0 29.8 31.7 23.07 70 Çiçeklenme 28.3 32.5 26.9 29.0 27.4 26.5 26.4 30.0 26.8 29.0 29.4 30.5 31.8 28.1 31.5 30.0 32.0 30.07 77 28.3 32.0 26.9 29.0 27.4 26.5 26.4 29.0 26.0 28.0 29.0 30.0 31.0 28.0 31.0 29.0 31.0 06.08 84 Tane 27.2 30.0 26.4 28.0 27.0 26.0 26.0 29.0 26.0 28.0 28.0 30.0 30.0 28.0 31.0 28.0 31.0 13.08 91 Olu um ve 27.2 29.0 26.2 27.0 26.0 26.0 26.0 28.0 25.0 27.0 27.0 29.0 29.0 28.0 30.0 28.0 30.0 20.08 98 Olgunla ma 26.4 28.0 26.2 26.0 26.0 26.0 25.0 28.0 25.0 27.0 26.0 29.0 28.0 27.0 29.0 27.0 30.0 22.05 14 7.0 7.0 7.0 7.0 7.0 7.0 7.0 7.0 7.0 7.0 7.0 7.0 7.0 7.0 7.0 7.0 7.0 29.05 21 Fide 12.0 12.0 12.0 12.0 12.0 12.0 12.0 12.0 12.0 12.0 12.0 12.0 12.0 12.0 12.0 12.0 12.0 05.06 28 16.0 16.0 16.0 16.0 16.0 16.0 16.0 16.0 16.0 16.0 16.0 16.0 16.0 16.0 16.0 16.0 16.0 12.06 35 22.0 22.0 22.0 22.0 22.0 22.0 22.0 22.0 22.0 22.0 22.0 22.0 22.0 22.0 22.0 22.0 22.0 19.06 42 25.5 27.9 27.2 29.3 28.2 28.4 29.0 30.6 29.1 31.0 27.9 27.8 29.6 30.0 29.3 27.8 25.5 Vejetatif 26.06 49 Geli me 29.2 30.8 27.6 27.6 29.8 29.7 29.7 32.2 30.5 32.4 31.8 31.0 31.1 32.3 30.0 29.0 29.2 2009 03.07 56 30.2 32.0 29.4 28.0 31.3 29.4 30.5 31.0 30.6 30.1 32.5 31.0 31.9 33.9 32.5 29.4 30.2 10.07 63 30.2 32.0 29.3 28.0 32.5 30.0 30.7 30.0 29.0 29.0 31.5 30.0 31.0 33.5 32.8 30.0 30.2 17.07 70 Çiçeklenme 30.3 32.1 29.2 28.2 33.4 30.5 30.5 29.0 28.8 28.7 31.2 29.3 30.0 33.0 33.1 30.6 30.3 24.07 77 30.2 32.0 28.8 28.0 33.0 29.8 29.5 28.0 28.0 28.0 29.8 29.0 30.0 32.0 32.5 29.5 30.2 31.07 84 Tane 29.6 31.0 28.8 27.0 32.0 29.8 29.0 28.0 28.0 28.0 29.0 28.0 30.0 32.0 31.0 29.0 29.6 07.08 91 Olu um ve 28.9 30.0 26.6 26.0 31.0 28.0 28.0 27.0 27.0 27.0 28.0 28.0 30.0 31.0 30.0 29.0 28.9 14.08 98 Olgunla ma 28.2 29.0 26.0 25.0 30.0 28.0 28.0 27.0 27.0 27.0 28.0 28.0 29.0 30.0 29.0 28.0 28.2 132 35 30 25 20 15 10 y = 0.0148x3 - 0.6563x2 + 8.7858x - 6.4246 5 r 2 = 0.9576** 0 Ekimden Sonra Gün Say ekil 4.25. ki Y ll k Ortalamalara Göre Gövde Çap De imi ki y ll k ortalama verilerden elde edilen LSD grupland rmas na göre dört farkl grup (VFT, VF25T ve VFT75 birinci, VF, VT, FT, V75FT, V50FT, VF75T, VF50T, VFT50 ve VFT25 ikinci, V25FT, F ve K üçüncü, T dördüncü grup) olu mu tur. Bu sonuçlara göre, tan k konudan (VFT) elde edilen gövde çap 26.1 mm iken ayn grupta yer alan, yaln zca çiçeklenme döneminde %75 oran nda su k nt uygulanan VF25T konusu ile yaln zca tane olu um ve olgunla ma döneminde %25 sulama suyu k nt uygulanan VFT75 konusundan elde edilen gövde çap de erleri s ras yla 26.4 mm ve 25.2 mm olarak ölçülmü tür. Yaln zca tane olu um ve olgunla ma döneminde eksik suyun tam olarak kar land T konusundan ölçülen ortalama gövde çap 23.2 mm olup di er konulardan elde edilen gövde çap de erleri bu s rlar aras nda de mi tir. Çal madan elde edilen bulgular, Okay (2006) ve Çarp (2009) taraf ndan belirlenen de erlerle (s ras yla 24.0–29.0 mm ve 15.9–25.0 mm) paralellik göstermektedir. Gövde Çap (mm) 7 14 21 28 35 42 49 56 63 70 77 84 91 98 105 112 119 126 133 140 146 133 Çizelge 4.23. Gövde Çap Varyans Analiz Sonuçlar llar Varyasyon Serbestlik Kareler KarelerKaynaklar Derecesi Toplam Ortalamas F Bloklar 2 8.038 4.019 2.00 2008 Konular 16 25.296 1.581 0.79ns Hata 32 64.215 2.007 Genel 50 97.550 Bloklar 2 16.303 8.151 4.86 2009 Konular 16 72.627 4.539 2.71** Hata 32 53.657 1.677 Genel 50 142.587 Bloklar 4 23.423 11.711 6.51 2008 llar 1 3.766 3.766 2.09ns ve 2009 Konular 16 65.194 4.075 2.26*ns birlikte l x Konu 16 32.730 2.046 1.14 Hata 64 118.790 1.800 Genel 101 243.904 ns statistiksel olarak önemsizdir. **, * S ras yla 0.01 ve 0.05 olas k düzeylerinde istatistiksel olarak önemlidir. Çizelge 4.24. Hasatta Ölçülen Gövde Çap De erleri (mm) ve Gruplar Sulama 2008 Y 2009 Y ki Y ll k Konular I. II. III. I. II. III. Ortalama Blok Blok Blok Ortalama Blok Blok Blok Ortalama K 24.1 24.2 25.8 24.7 a 25.8 23.9 22.6 24.1 b-d 24.4 bc V 26.0 28.1 23.6 25.9 a 23.7 27.1 25.9 25.6 ab 25.7 ab F 25.1 25.5 25.0 25.2 a 22.1 25.9 22.3 23.4 cd 24.3 bc T 24.7 23.3 24.5 24.2 a 21.9 22.1 22.7 22.2 d 23.2 c VF 25.9 23.0 26.3 25.1 a 27.9 23.9 26.9 26.2 ab 25.7 ab VT 25.9 25.3 26.3 25.8 a 25.7 25.1 24.1 25.0 a-c 25.4 ab FT 24.4 25.7 23.5 24.5 a 26.1 26.4 23.6 25.4 a-c 25.0 ab VFT 24.9 26.9 25.2 25.7 a 26.7 27.1 25.6 26.5 a 26.1 a V75FT 24.9 26.2 21.7 24.3 a 27.9 26.6 23.3 25.9 ab 25.1 ab V50FT 23.3 27.5 24.2 25.0 a 26.4 25.1 24.9 25.5 a-c 25.2 ab V25FT 24.2 23.3 24.4 24.0 a 25.8 25.2 23.4 24.8 a-c 24.4 bc VF75T 23.3 26.2 23.9 24.5 a 25.1 26.0 26.7 25.9 ab 25.2 ab VF50T 25.7 24.8 24.2 24.9 a 26.4 25.7 26.5 26.2 ab 25.6 ab VF25T 27.5 26.5 24.3 26.1 a 28.6 26.6 25.0 26.7 a 26.4 a VFT75 27.4 26.2 25.4 26.3 a 27.8 27.1 25.3 26.7 a 26.5 a VFT50 27.0 22.4 23.4 24.3 a 26.1 28.2 25.5 26.6 a 25.4 ab VFT25 25.6 25.6 24.3 25.2 a 26.4 25.2 24.3 25.3 a-c 25.2 ab Ortalama 25.0 Ortalama 25.4 25.2 LSD (%5) 2.356 2.154 1.547 134 4.14. Hasat Nemi Deneme y llar için ölçülen hasat nemi de erlerinden elde edilen varyans analizi sonuçlar Çizelge 4.25’de verilmi tir. Bu çizelgeye göre, her iki deneme y nda da deneme konular aras nda hasat nemi de erleri yönüyle farkl klar %1 olas k düzeyinde önemli bulunmu tur. Birle tirilmi verilere göre, y llar ve konular aras ndaki hasat nemi de erlerindeki farkl klar %1 olas k düzeyinde önemlidir. Çizelge 4.25. Hasat Nemi Varyans Analiz Sonuçlar llar Varyasyon Serbestlik Kareler KarelerKaynaklar Derecesi Toplam Ortalamas F Bloklar 2 10.058 5.029 1.92 2008 Konular 16 178.073 11.130 4.25** Hata 32 83.735 2.617 Genel 50 271.866 Bloklar 2 0.8016 0.4008 0.40 2009 Konular 16 89.3063 5.5816 5.62** Hata 32 31.7784 0.9931 Genel 50 121.8863 Bloklar 4 6.363 3.182 1.75 2008 llar 1 214.455 214.455 117.94** ve 2009 Konular 16 237.209 14.826 8.15** birlikte l x Konu 16 30.170 1.886 1.04 Hata 64 120.010 1.818 Genel 101 608.208 ** 0.01 olas k düzeyinde istatistiksel olarak önemlidir. Denemenin ikinci y nda hasat nemi de erleri görece daha yüksektir (Çizelge 4.26). Bunun nedeni, 2009 y nda özellikle tane olu um ve olgunla ma döneminde 2008 y na oranla %37 daha fazla ya dü mesi ve bu ya lar n özellikle hasat dönemine yak n zamanlarda dü mesiyle aç klanabilir. Çizelge 4.26’ya göre, 2008 nda en dü ük hasat nemi susuz konudan (%14.8) en yüksek yaln zca tane döneminde sulama uygulanan T konusundan (%22.5), 2009 y nda en dü ük susuz konudan (%16.7) en yüksek ise T, VT, FT ve VFT konular ndan (%23.5) elde edilmi tir. Di er konulardan elde edilen hasat nemi de erleri, yukar da belirtilen alt ve üst s r de erleri aras nda de mi tir. Buna göre 2008 y nda sekiz, 2009 y nda ise dokuz ayr grup olu mu tur. Özellikle tane döneminde yap lan sulamalar n hasat nemini art rd görülmektedir (Çizelge 4.26). Hasat neminin %15’in üzerinde olmas tane n i lenmesinde s rlay bir unsurdur. Yörede m r yeti tiricili i yapan çiftçilerle 135 yap lan görü melerde ayn çe idi kullanan üreticilerin de benzer hasat nemi elde ettikleri belirlenmi tir. Çiftçilerle yap lan yüz yüze görü melerde ve arazi denemelerinden kazan lan deneyimlerde, an lan çe idin tane veriminin yüksek olmas na kar n do al ko ullar alt nda hasat neminin birçok çe ide göre yüksek oldu u görülmü tür. Bu nedenle, Pioneer 31P41 çe idini yeti tirecek üreticilere m r kurutma ve depolama tesislerini de erlendirmeleri önerilebilir. Okay (2006), Bursa ko ullar nda yürüttü ü denemede Tector adl m r çe idinden %19.6 ile %23.5 aras nda hasat nemi elde etmi tir. Ara rmac n elde etti i verilerle bu denemede elde edilen hasat nemi de erleri aras nda benzerlik bulunmaktad r. Çizelge 4.26. Deneme Y llar na Göre Hasat Nemi (%) De erleri ve Gruplar Sulama 2008 Y 2009 Y ki Y ll k Konular I. II. III. Ortalama I. II. III.Blok Blok Blok Blok Blok Blok Ortalama Ortalama K 15.7 16.3 12.4 14.8 e 18.2 18.9 18.6 18.6 f 16.7 g V 14.6 19.3 14.2 16.0 de 20.0 19.8 21.3 20.4 e 18.2 g F 22.5 19.2 21.8 21.2 ab 21.8 23.9 23.1 22.9 a-c 22.1 a-d T 22.2 22.9 22.3 22.5 a 23.9 24.3 22.2 23.5 a 23.0 a VF 18.3 17.3 20.1 18.6 b-d 21.4 21.7 20.4 21.2 de 19.9 f VT 21.0 20.9 21.5 21.1 ab 23.3 23.1 24.0 23.5 a 22.3 a-c FT 22.2 21.2 20.3 21.2 ab 23.4 23.5 23.5 23.5 a 22.4 ab VFT 20.9 20.9 19.7 20.5 ab 23.5 23.0 23.9 23.5 a 22.0 a-d V75FT 17.4 19.6 21.4 19.5 bc 23.2 21.5 24.4 23.0 a-c 21.3 b-f V50FT 20.6 19.9 19.6 20.0 a-c 23.3 21.7 23.8 22.9 a-c 21.5 a-e V25FT 21.1 20.6 19.1 20.3 ab 23.6 23.5 22.8 23.3 ab 21.8 a-e VF75T 21.0 22.0 16.5 19.8 bc 23.0 21.9 23.1 22.7 a-d 21.3 b-f VF50T 21.3 19.9 18.4 19.9 a-c 22.0 23.9 23.9 23.3 ab 21.6 a-e VF25T 19.8 17.8 21.2 19.6 bc 22.9 22.5 19.5 21.6 c-e 20.6 d-f VFT75 19.0 17.5 15.6 17.4 c-e 23.1 23.5 23.2 23.3 ab 20.3 ef VFT50 20.9 17.0 18.9 18.9 bc 23.1 20.5 21.5 21.7 b-e 20.3 ef VFT25 21.3 19.9 18.4 19.9 a-c 23.2 20.5 21.5 21.7 b-e 20.8 c-f Ortalama 19.5 b Ortalama 22.4 a 20.9 LSD (%5) 2.691 1.657 1.818 4.15. Tek Koçan A rl Tek koçan a rl , bir verim bile eni olup, tane verimlerinin belirlenmesinde de kullan lan önemli bir göstergedir. Sulama konular ndan elde edilen tek koçan rl klar na ili kin varyans analizi sonuçlar Çizelge 4.27’de verilmi tir. Çizelgeden görüldü ü gibi, teksel y llarda konular aras nda ve iki y ll k birle tirilmi verilere göre 136 llar, konular ve y l x konu interaksiyonlar aras ndaki farkl k %1 olas k düzeyinde önemli bulunmu tur. Çizelge 4.27. Tek Koçan A rl Varyans Analiz Sonuçlar llar Varyasyon Serbestlik Kareler KarelerKaynaklar Derecesi Toplam Ortalamas F Bloklar 2 593.9 297.0 4.39 2008 Konular 16 175526.3 10970.4 162.18** Hata 32 2164.6 67.6 Genel 50 178284.8 Bloklar 2 102 51 0.69 2009 Konular 16 206264 12891 174.57** Hata 32 2363 74 Genel 50 208729 Bloklar 4 488 244 3.40 2008 llar 1 19131 19131 266.59** ve 2009 Konular 16 378878 23680 329.98** birlikte l x Konu 16 2912 182 2.54** Hata 64 4736 72 Genel 101 406145 ** 0.01 olas k düzeyinde istatistiksel olarak önemlidir. En yüksek koçan a rl her iki deneme y nda da sulama uygulamalar n tam olarak yap ld VFT konusundan (ortalama 370.8 g) elde edilirken en dü ük ise susuz konudan (ortalama 141.6 g) elde edilmi tir (Çizelge 4.28). Koçan a rl de erleri 2008 nda 135.0–354.0 g aras nda de irken, 2009 y nda 141.6–370.8 g aras nda de mi tir. Kara ve Akman (2002) tek koçan a rl klar n 319.6–330.7, E iyok ve ark. (2004) 271.2–342.0 g ve Okay (2006) 277–352 g aras nda de ti ini belirlemi lerdir. Bu çal madan elde edilen bulgular ile söz konusu ara rmac lar n sonuçlar benzerlik göstermektedir. Toprak nem içeri indeki art a ba olarak koçan a rl n da artt Braunworth ve Mack (1989) taraf ndan bildirilmi tir. Çak r (2004) en yüksek koçan verimini, tüm geli me dönemlerinde topraktaki eksik suyun tam olarak kar lanmas durumunda elde etmi tir. Bununla birlikte, Eck (1984) belirli fenolojik geli me dönemlerindeki su k nt lar n koçan verimini azaltt belirtmektedir. Çal madan elde edilen bulgular bu görü ü destekler niteliktedir. Denemenin ikinci y nda elde edilen koçan a rl de erleri tane veriminde oldu u gibi birinci y la göre daha yüksek ç km r. Bunun nedeni, y llar aras nda smen de olsa iklim özelliklerindeki farkl klar olabilir. Denemenin ikinci y nda hasada yak n dönemlerde dü en ya lar n hasat nemini yükseltti i, dolayl olarak tek koçan rl klar artt rd dü ünülmektedir. 137 Vejetatif dönemde, %25 oran nda uygulanan sulama suyu k nt na ili kin deneme konusundan (V75FT) elde edilen tek koçan a rl (ortalama 354.9 g) tan k konudan sonra ikinci s rada yer alm r. Bunu s ras yla çiçeklenme döneminde %25 nt uygulanan VF75T konusu (349.3 g) ile tane olum ve olgunla ma döneminde %25 nt uygulanan VFT75 konusu (348.2 g) izlemi tir. Di er taraftan yaln zca tane olum ve olgunla ma döneminde sulama yap lan T konusundan elde edilen ortalama tek koçan a rl 209.4 g olup tan k konuya oranla %56 daha dü üktür. Yaln zca vejetatif geli me döneminde sulama yap lan V konusundan elde edilen ortalama koçan a rl 217.8 g olup T konusu ile ayn grupta yer almaktad r. Yaln zca çiçeklenme döneminde sulama yap lan F konusundaki tek koçan a rl V ve T konular na oranla daha yüksektir (237.6 g). Bu sonuca göre, çiçeklenme döneminde yap lan sulamalar n tek koçan a rl üzerinde olumlu etkisi oldu u sonucuna var labilir. Çizelge 4.28. Tek Koçan A rl klar (g) De erleri ve Gruplar Sulama 2008 Y 2009 Y ki Y ll k Konular I. II. III. Blok Blok Blok Ortalama I. II. III. Blok Blok Blok Ortalama Ortalama K 134.6 139.7 130.8 135.0 k 142.6 150.3 151.8 148.2 k 141.6 l V 203.4 226.0 210.1 213.2 i 217.8 228.1 221.4 222.4 j 217.8 k F 223.6 220.0 220.1 221.2 i 254.1 250.6 257.4 254.0 i 237.6 j T 192.2 195.6 186.1 191.3 j 224.9 242.1 215.7 227.5 j 209.4 k VF 328.4 324.9 334.6 329.3 bc 352.0 348.7 347.3 349.3 cd 339.3 d VT 253.4 255.2 251.9 253.5 h 266.5 260.3 267.3 264.7 i 259.1 i FT 307.3 302.5 294.3 301.4 e 321.2 325.3 326.3 324.3 fg 312.8 f VFT 347.8 373.3 341.0 354.0 a 393.9 385.1 383.9 387.6 a 370.8 a V75FT 327.1 340.4 345.5 337.7 b 358.0 367.3 390.9 372.1 b 354.9 b V50FT 327.6 330.0 309.4 322.3 cd 356.1 355.9 358.3 356.8 cd 339.6 cd V25FT 278.1 294.0 288.5 286.8 f 316.4 327.7 312.4 318.9 g 302.9 g VF75T 331.2 347.4 328.6 335.8 bc 358.3 365.0 365.1 362.8 bc 349.3 bc VF50T 292.4 285.4 282.6 286.8 f 317.8 339.9 331.9 329.9 e-g 308.3 fg VF25T 275.6 265.4 277.2 272.7 g 292.6 301.9 282.2 292.2 h 282.5 h VFT75 321.9 338.7 311.6 324.1 b-d 360.7 380.0 376.4 372.4 b 348.2 b-d VFT50 323.4 316.9 305.2 315.1 d 349.3 336.5 344.2 343.3 de 329.2 e VFT25 326.0 310.1 305.9 314.0 de 349.6 325.9 324.9 333.5 ef 323.7 e Ortalama 282.0 b Ortalama 309.4 a 295.7 LSD (%5) 13.67 14.31 9.78 Fenolojik geli me dönemlerine göre, yaln zca bir geli me döneminde sulama yap lmayan VF, VT ve FT konular kendi içerisinde de erlendirildi inde, hem vejetatif hem de çiçeklenme döneminde sulamalar n tam olarak yap ld VF konusundan elde edilen tek koçan a rl de erlerinin (ortalama 339.3 g) di er konulara oranla daha 138 yüksek oldu u görülmektedir. Bunu FT konusu (312.8 g) ve VT konusu (259.1 g) izlemektedir. Bu bulgulara göre, çiçeklenme döneminde yap lan su k nt lar n tek koçan a rl dü ürdü ü söylenebilir. Kanber (1990a), koçan verimlerinin su uygulama dönemi ve sulama suyu miktar yla de ebilece ini belirtmi tir. Belirli bir fenolojik geli me döneminde, sulama suyuna %25, %50 ve %75 oranlar nda yap lan k nt lar n, k nt art yla beraber tek koçan a rl klar nda azalmalara yol açt izlenmektedir (Çizelge 4.28). 4.16. Taneleme Yüzdesi Tane a rl n koçan a rl na oran olarak tan mlanan taneleme yüzdesi, verim bile enlerinden biridir. Deneme konular na ili kin teksel ve birle tirilmi y llara göre yap lan taneleme yüzdesi varyans analizi sonuçlar Çizelge 4.29’da verilmi tir. Çizelgeye göre, hem teksel y llarda hem de birle tirilmi y llara göre k nt sulamalar n taneleme yüzdesi üzerinde etkisi %1 olas k düzeyinde önemli, bloklar ve llar aras nda etkisi ise önemsiz bulunmu tur. . Çizelge 4.29. Taneleme Yüzdesi Varyans Analiz Sonuçlar llar Varyasyon Serbestlik Kareler KarelerKaynaklar Derecesi Toplam Ortalamas F Bloklar 2 0.0002980 0.0001490 2.34 2008 Konular 16 0.0464824 0.0029051 45.68** Hata 32 0.0020353 0.0000636 Genel 50 0.0488157 Bloklar 2 0.0005216 0.0002608 1.30 2009 Konular 16 0.0538353 0.0033647 16.79** Hata 32 0.0064118 0.0002004 Genel 50 0.0607686 Bloklar 4 0.0003353 0.0001676 1.24 2008 llar 1 0.0000010 0.0000010 0.01 ve 2009 Konular 16 0.0982353 0.0061397 45.37** birlikte l x Konu 16 0.0020824 0.0001301 0.96 Hata 64 0.0089314 0.0001353 Genel 101 0.1095853 ** 0.01 olas k düzeyinde istatistiksel olarak önemlidir. Taneleme yüzdesi de erleri ve LSD grupland rmas y llara ve konulara göre Çizelge 4.30’da gösterilmi tir. ki y ll k ortalama verilere göre, en yüksek taneleme yüzdesi (0.89) FT, V25FT ve VFT50 konular ndan, en dü ük (0.78) ise yaln zca tane döneminde sulama yap lan T konusundan elde edilmi tir. VF50T, VFT75 ve VFT25 139 konular ndan hesaplanan taneleme yüzdesi (0.88) ikinci grupta yer al rken, VF25T konusu için belirlenen taneleme yüzdesi (0.87) üçüncü grupta yer alm r. Taneleme yüzdesi yönüyle deneme konular n ço u (VF, VT, VFT, V75FT ve V50FT) dördüncü grupta yo unla r. Bundan sonraki s ralama ise VF75T, F ve V biçiminde gerçekle mi tir. Elde edilen sonuçlara göre, toplam üç geli me dönemi içerisinde, herhangi iki farkl dönemde yap lan k nt lar taneleme yüzdesini dü ürürken, her üç dönemde de sulamalar n tam veya k smen k nt yap lmas , taneleme yüzdesini art rmaktad r. Çal madan elde edilen taneleme yüzdesi, Dok (2005) 0.78–0.82 ve Okay (2006) 0.81–0.83 taraf ndan bildirilen de erler ile benzerlik göstermektedir. Çizelge 4.30. Taneleme Yüzdesi De erleri ve Gruplar Sulama 2008 Y 2009 Y ki Y ll k Konular I. II. III. Blok Blok Blok Ortalama I. II. III. Ortalama OrtalamaBlok Blok Blok K 0.82 0.80 0.81 0.81 f 0.81 0.78 0.76 0.78 f 0.80 f V 0.82 0.83 0.82 0.82 ef 0.84 0.83 0.81 0.83 e 0.82 e F 0.82 0.83 0.84 0.83 de 0.83 0.84 0.85 0.84 de 0.83 de T 0.78 0.77 0.79 0.78 g 0.79 0.75 0.79 0.78 f 0.78 g VF 0.84 0.85 0.86 0.85 c 0.85 0.87 0.86 0.86 b-d 0.85 c VT 0.85 0.84 0.84 0.84 cd 0.85 0.85 0.85 0.85 c-e 0.85 c FT 0.87 0.88 0.89 0.88 ab 0.89 0.90 0.88 0.89 a 0.89 a VFT 0.84 0.85 0.85 0.85 c 0.83 0.86 0.84 0.84 de 0.85 c V75FT 0.85 0.85 0.85 0.85 c 0.85 0.86 0.85 0.85 c-e 0.85 c V50FT 0.84 0.84 0.85 0.84 cd 0.85 0.84 0.85 0.85 c-e 0.85 c V25FT 0.89 0.88 0.90 0.89 a 0.89 0.87 0.89 0.88 ab 0.89 a VF75T 0.85 0.84 0.83 0.84 cd 0.86 0.83 0.84 0.85 c-e 0.84 cd VF50T 0.88 0.89 0.88 0.88 ab 0.89 0.87 0.88 0.88 ab 0.88 ab VF25T 0.87 0.87 0.87 0.87 b 0.88 0.86 0.86 0.87 a-c 0.87 b VFT75 0.90 0.87 0.89 0.89 a 0.90 0.86 0.86 0.87 a-c 0.88 ab VFT50 0.89 0.88 0.89 0.89 a 0.89 0.90 0.88 0.89 a 0.89 a VFT25 0.88 0.88 0.89 0.88 ab 0.87 0.89 0.90 0.89 a 0.88 ab Ortalama 0.85 Ortalama 0.85 0.85 LSD (%5) 0.01331 0.02352 0.01339 4.17. Hasat ndeksi Tane veriminin toprak üstü kuru madde verimine oran olarak bilinen hasat indeksi de erlerinin varyans analizi sonuçlar Çizelge 4.31’de verilmi tir. Her iki deneme y nda ve birle tirilmi verilere göre, konular aras ndaki hasat indeksi de erleri aras ndaki farkl k %1 olas k düzeyinde istatistiksel olarak önemlidir. Ayr ca, 140 birle tirilmi verilere göre y llar ve y l x konu interaksiyonlar aras ndaki farkl klar da %1 olas k düzeyinde önemlidir. Denemenin ikinci y nda elde edilen veriler, birince la göre daha yüksektir ve y llar aras ndaki farkl n, kuru madde verimi ve tane verimi aras ndaki de erlerin de iminden kaynakland dü ünülmektedir. Çizelge 4.31. Hasat ndeksi Varyans Analiz Sonuçlar llar Varyasyon Serbestlik Kareler KarelerKaynaklar Derecesi Toplam Ortalamas F Bloklar 2 0.000478 0.000239 1.32 2008 Konular 16 0.307654 0.019228 106.55** Hata 32 0.005775 0.000180 Genel 50 0.313907 Bloklar 2 0.001281 0.000641 1.48 2009 Konular 16 0.262735 0.016421 37.90** Hata 32 0.013863 0.000433 Genel 50 0.277880 Bloklar 4 0.001651 0.000825 2.76 2008 llar 1 0.207541 0.207541 693.68** ve 2009 Konular 16 0.497983 0.031124 104.03** birlikte l x Konu 16 0.072406 0.004525 15.13** Hata 64 0.019746 0.000299 Genel 101 0.799328 ** 0.01 olas k düzeyinde istatistiksel olarak önemlidir. Denemenin ilk y nda hasat indeksi de erleri 0.359 ile 0.607, ikinci y nda ise 0.480 ile 0.770 aras nda de mi tir. Denemenin ilk y nda V75FT ve VFT25 konular ndan elde edilen hasat indeksi (0.607) birinci grupta, yaln zca bir geli me döneminde sulama yap lan V ve F konular ile susuz konu (K) sekizinci grubu payla , yaln zca tane döneminde sulama yap lan T konusu ise son grupta yer alm r. Denemenin ikinci y nda ise yaln zca vejetatif ve çiçeklenme dönemlerinde sulama yap lan VF konusu için hesaplanan hasat indeksi (0.770) birinci grupta, susuz konu (0.480) son s rada yer alm r (Çizelge 4.32). Genço lan ve Yazar (1999), hasat indeksi de erlerinin 0.2–0.48 aras nda de ti ini ve geli me dönemi boyunca su k nt artt kça, hasat indeksi de erlerinde belli bir oranda azalma oldu unu gözlemlemi lerdir. Howell ve ark. (1995) Bushland’da yapt klar çal mada hasat indeksi de erlerinin 0.34–0.58 aras nda, Deloughery ve Crookston (1979), farkl çevre ko ullar nda hasat indeksinin 0.32 oldu unu, ancak maksimum hasat indeksinin ise 0.50 oldu unu, Lorens ve ark. (1987) ise Florida’n n kuzeyinde bu de erlerin 0.45–0.48 aras nda de ti ini saptam lard r. Yazar ve ark. (2002) 0.25–0.34 aras nda de en oranlarda hasat indeksi elde etmi lerdir. 141 Ara rmac lar, damla sulama yönteminde sulanan m r bitkisi için en yüksek hasat indeksinin 6 gün sulama aral nda topraktaki eksik suyun tam kar lanmas ko ulunda elde edildi ini belirlemi lerdir. Okay (2006) hasat indeksi de erlerinin 0.20–0.32 aras nda de ti ini belirlemi tir. Bu çal madan elde edilen hasat indeksi de erleri, an lan ara rmac lar n yapt klar çal mala ile kar la ld nda görece daha yüksektir. Bunun, çe idin özelli ine ba olarak elde edilen tane verimleri ile kuru madde verimleri aras ndaki farkl ktan kaynakland dü ünülmektedir. Bu çal madan ve daha önce yap lan çal malardan elde edilen bilgilere göre hasat indeksinin, farkl dönemlerde yap lan su k nt lar , sulama s kl ve su uygulama düzeyinden, ayr ca çe it farkl ve çevre ko ullar ndan etkilendi i söylenebilir. Çizelge 4.32. Hasat ndeksi (boyutsuz) De erleri ve Gruplar Sulama 2008 Y 2009 Y ki Y ll k Konular I. II. III. Ortalama I. II. III. OrtalamaBlok Blok Blok Blok Blok Blok Ortalama K 0.412 0.417 0.408 0.412 g 0.430 0.494 0.515 0.480 g 0.446 h V 0.414 0.440 0.429 0.427 g 0.523 0.517 0.483 0.507 fg 0.467 g F 0.419 0.433 0.423 0.425 g 0.666 0.599 0.664 0.643 c-e 0.534 e T 0.370 0.349 0.359 0.359 h 0.549 0.532 0.528 0.536 f 0.448 h VF 0.589 0.595 0.592 0.592 a-c 0.755 0.797 0.759 0.770 a 0.681 a VT 0.482 0.477 0.461 0.473 f 0.518 0.502 0.509 0.510 fg 0.491 f FT 0.576 0.570 0.608 0.585 a-c 0.649 0.679 0.679 0.669 bc 0.627 b VFT 0.583 0.633 0.586 0.601 ab 0.659 0.678 0.630 0.655 cd 0.628 b V75FT 0.603 0.608 0.609 0.607 a 0.616 0.655 0.663 0.645 c-e 0.626 b V50FT 0.578 0.586 0.559 0.574 cd 0.639 0.654 0.658 0.650 c-e 0.612 c V25FT 0.548 0.559 0.579 0.562 d 0.686 0.715 0.688 0.697 b 0.629 b VF75T 0.574 0.582 0.597 0.584 b-d 0.642 0.625 0.623 0.630 de 0.607 c VF50T 0.523 0.534 0.528 0.528 e 0.595 0.622 0.626 0.615 e 0.571 d VF25T 0.537 0.517 0.515 0.523 e 0.597 0.641 0.629 0.622 e 0.573 d VFT75 0.568 0.582 0.592 0.581 b-d 0.626 0.634 0.631 0.631 de 0.606 c VFT50 0.580 0.606 0.561 0.582 b-d 0.657 0.665 0.641 0.654 c-e 0.618 bc VFT25 0.607 0.602 0.611 0.607 a 0.641 0.647 0.641 0.643 c-e 0.625 b Ortalama 0.531 b Ortalama 0.621 a 0.576 LSD (%5) 0.02231 0.03461 0.01993 4.18. Koçan Boyu Koçan boyu, koçanda tane say do rudan etkilemesi nedeniyle, tane verimi üzerindeki en önemli verim bile enlerinden birisidir. 142 Deneme y llar na ili kin koçan boyu varyans analizi sonuçlar Çizelge 4.33’de, koçan boyu de erleri ile gruplar ise Çizelge 4.34’de verilmi tir. Çizelge 4.33’e göre, deneme konular n koçan boyu de erleri aras ndaki farkl k, hem teksel y llarda hem de iki y ll k verilere göre %1 olas k düzeyinde istatistiksel olarak önemlidir. Di er taraftan y llar aras ndaki farkl k da %1 olas k düzeyinde önemli ç km r. Ara rman n ikinci y nda elde edilen koçan boyu de erleri, ilk y la göre birkaç konu nda görece daha yüksektir. Çizelge 4.33. Koçan Boyu Varyans Analiz Sonuçlar llar Varyasyon Serbestlik Kareler KarelerKaynaklar Derecesi Toplam Ortalamas F Bloklar 2 1.0227 0.5114 0.96 2008 Konular 16 82.6404 5.1650 9.69** Hata 32 17.0573 0.5330 Genel 50 100.7204 Bloklar 2 3.6318 1.8159 3.99 2009 Konular 16 119.7718 7.4857 16.47** Hata 32 14.5482 0.4546 Genel 50 137.9518 Bloklar 4 4.2543 2.1272 4.39 2008 llar 1 3.8825 3.8825 8.01** ve 2009 Konular 16 194.9196 12.1825 25.12** birlikte l x Konu 16 7.4925 0.4683 0.97 Hata 64 32.0057 0.4849 Genel 101 242.5546 ** 0.01 olas k düzeyinde istatistiksel olarak önemlidir. Denemenin ilk y nda koçan boyu de erleri 16.9–21.8 cm, ikinci y nda ise 16.0–22.0 cm aras nda de mi tir (Çizelge 4.34). Ara rman n ilk y nda toplam 16 farkl grup olu mu olup, en yüksek koçan boyu VFT75 konusundan, en dü ük ise susuz konudan elde edilirken, ikinci y nda ise VFT, V50FT, VF75T, VFT75 ve VFT50 konular birinci grubu payla lar, susuz konu ise son grupta yer alm r. ki y ll k ortalama sonuçlara göre, sulamalar n tam olarak yap ld VFT konusu ile yaln zca tane olum ve olgunla ma döneminde %25 oran nda sulama suyu k nt uygulanan VFT75 konusu birinci grupta yer alm r. Buna göre tane olum ve olgunla ma döneminde %25 su k nt n koçan boyu üzerinde olumsuz etkisi yoktur. Yaln zca bir fenolojik geli me döneminde sulama yap lmas ise koçan boylar azaltm r. Ul (1990), 20.0 ile 38.1 cm, Genço lan (1996) 11.6–20.8 cm, Turgut ve ark. (1999) 17.1–21.7 cm, Turgut (2000) 16.9–20.3 cm, stanbulluo lu ve ark. (2002) 16.4–20.5, Kara ve Akman (2005) 18.1–21.3 cm, Okay (2006) 19.1–21.5 cm ve Çarp (2009) 9.0–23.6 cm aras nda de en koçan boylar elde etmi lerdir. Ul (1990), tane ba lama dönemine 143 kadar sulamalar n tam olarak yap lmas , bundan sonra ise yap lmamas n koçan boyunu azaltmad , özellikle çiçeklenme döneminde yap lan sulamalar n koçan boyunu artt rd belirlemi lerdir. Çal madan elde edilen bulgular, an lan ara rmac lar n bulgular yla uyum içerisindedir. Çizelge 4.34. Koçan Boyu (cm) De erleri ve Gruplar Sulama 2008 Y 2009 Y ki Y ll k Konular I. II. III. Ortalama I. II. III.Blok Blok Blok Blok Blok Blok Ortalama Ortalama K 17.2 17.3 16.2 16.9 h 14.8 17.0 16.2 16.0 g 16.4 i V 18.8 19.2 18.8 18.9 fg 17.5 19.3 19.0 18.6 f 18.8 gh F 18.3 20.3 19.5 19.4 ef 19.4 19.0 19.7 19.4 d-f 19.4 fg T 18.4 18.3 17.5 18.1 gh 18.8 18.5 19.4 18.9 ef 18.5 h VF 21.6 20.5 22.8 21.6 ab 22.1 20.5 21.3 21.3 ab 21.4 ab VT 19.0 20.4 19.4 19.6 d-f 19.0 20.6 20.0 19.9 c-e 19.7 ef FT 19.7 19.9 18.8 19.5 ef 20.4 20.6 18.9 20.0 c-e 19.7 ef VFT 21.1 22.7 20.9 21.6 ab 21.5 22.7 21.9 22.0 a 21.8 a V75FT 21.6 20.2 21.6 21.1 a-c 21.2 22.3 20.7 21.4 ab 21.3 ab V50FT 20.8 20.8 21.9 21.2 a-c 21.6 21.9 21.8 21.8 a 21.5 ab V25FT 19.6 19.9 19.8 19.7 d-f 21.1 20.9 21.1 21.0 a-c 20.4 c-e VF75T 19.0 21.8 20.9 20.6 a-e 20.7 22.3 22.0 21.7 a 21.1 a-c VF50T 20.6 20.2 20.1 20.3 c-e 20.3 22.0 21.4 21.2 ab 20.8 b-d VF25T 20.1 20.0 19.9 20.0 c-f 20.5 20.8 19.7 20.3 b-d 20.2 d-f VFT75 22.5 21.7 21.3 21.8 a 22.6 22.1 21.5 22.0 a 21.9 a VFT50 20.1 21.5 20.7 20.8 a-d 21.2 22.1 21.6 21.6 a 21.2 a-c VFT25 20.8 20.1 20.3 20.4 b-e 21.2 21.8 19.8 20.9 a-c 20.7 b-d Ortalama 20.1 b Ortalama 20.5 a 20.3 LSD (%5) 1.214 1.121 0.8027 4.19. Koçan Çap Ara rmadan elde edilen koçan çap varyans analizi sonuçlar Çizelge 4.35, deneme konular na göre koçan çap (cm) de erleri ile LSD gruplar ise Çizelge 4.36’da verilmi tir. Varyans analiz çizelgesine göre, koçan çap de erleri %1 olas k düzeyinde konulara göre istatistiksel olarak önemli düzeyde farkl klar göstermektedir. Bu farkl klar hem teksel y llarda hem de birle tirilmi verilere göre gözlenmektedir. Ayr ca llar aras ndaki farkl klar da %1 olas k düzeyinde önemlidir. Denemenin ikinci y nda konular aras ndaki farkl klar ilk y la oranla daha dü üktür. Denemenin ilk y nda toplam 12 ayr grup olu urken, ikinci y nda toplam 5 ayr grup olu mu tur. Göreceli olarak denemenin ikinci y nda elde edilen koçan çap de erleri daha yüksektir. 144 Denemenin ilk y nda, en yüksek koçan çap (5.30 cm) VFT ile VFT75 konusundan, en dü ük (4.35 cm) susuz konudan elde edilmi tir. Di er taraftan, 2009 y nda birinci grupta 5 konu (VFT, V75FT, V50FT, VFT75 ve VFT50) yer alm ve en yüksek koçan çap de erleri 5.28–5.33 cm aras nda de mi , en dü ük koçan çap (4.56 cm) ise yine susuz konudan elde edilmi tir. Bununla birlikte iki y ll k ortalama sonuçlara göre, en yüksek koçan çap ayn grupta yer alan VFT ile VFT75 konular nda bulunmu tur. Bu sonuçlara göre, sulamalar n tam olarak yap lmas veya yaln zca tane olum ve olgunla ma döneminde k nt ya gidilmesi durumunda koçan çap de erleri yüksek, di er fenolojik geli me dönemlerinde sulama yap lmamas veya k nt ya gidilmesi durumunda daha dü ük de erler elde edilece i belirlenmi tir. Çizelge 4.35. Koçan Çap Varyans Analiz Sonuçlar llar Varyasyon Serbestlik Kareler KarelerKaynaklar Derecesi Toplam Ortalamas F Bloklar 2 0.22777 0.11388 3.95 2008 Konular 16 2.61427 0.16339 5.67** Hata 32 0.92256 0.02883 Genel 50 3.76460 Bloklar 2 0.28160 0.14080 4.60 2009 Konular 16 2.07133 0.12946 4.23** Hata 32 0.98033 0.03064 Genel 50 3.33326 Bloklar 4 0.49761 0.24881 8.58 2008 llar 1 0.70667 0.70667 24.36** ve 2009 Konular 16 4.36305 0.27269 9.40** birlikte l x Konu 16 0.32255 0.02016 0.69 Hata 64 1.91465 0.02901 Genel 101 7.80453 ** 0.01 olas k düzeyinde istatistiksel olarak önemlidir. Benzer bir çal mada Ul (1990), 3.42–5.62 cm aras nda de en koçan çaplar elde etmi , sulama say n azalmas halinde koçan çaplar n azald , bunun yan nda sulama zaman n da önemli oldu unu vurgulam r. Çal madan elde edilen bulgular bu görü ü destekler niteliktedir. Genço lan (1996) en dü ük koçan çap sulama yap lmayan konudan 4.70 cm, tam sulama konusundan ise 4.91 cm olarak belirlemi , uygulanan su k nt lar n k smen de olsa koçan çaplar dü ürdü ünü belirlemi tir. Y lmaz ve ark. (2005b), susuz konudan 4.79–4.81 cm, tam su uygulamas alt nda ise 5.26–5.33 cm aras nda de en koçan çaplar elde etmi tir. Okay (2006), en dü ük koçan çap , tüm bitki geli me dönemlerinde sulanmayan parselden 5.00 cm olarak, en yüksek ise 5.2 cm ile tüm geli me dönemlerinde sulanan parsellerden elde 145 etmi tir. Çal madan elde edilen bulgular söz konusu ara rmac lar n elde ettikleri de erlere yak nd r. Çizelge 4.36. Koçan Çap (cm) De erleri ve Gruplar Sulama 2008 Y 2009 Y ki Y ll k Konular I. II. III. I. II. III. Ortalama Blok Blok Blok Ortalama Blok Blok Blok Ortalama K 4.20 4.81 4.03 4.35 f 4.01 4.91 4.77 4.56 d 4.46 f V 4.46 5.22 4.28 4.65 e 4.23 4.96 4.97 4.72 cd 4.68 e F 4.90 4.78 4.77 4.82 c-e 4.93 5.41 5.16 5.17 ab 4.99 cd T 4.67 4.92 4.83 4.81 de 5.05 4.94 4.96 4.98 bc 4.90 d VF 4.91 4.95 5.14 5.00 b-d 5.12 5.07 5.19 5.13 ab 5.06 b-d VT 5.01 5.00 5.00 5.00 b-d 5.04 5.26 4.94 5.08 ab 5.04 b-d FT 4.89 4.92 4.66 4.82 c-e 5.18 5.38 4.93 5.16 ab 4.99 cd VFT 5.20 5.37 5.32 5.30 a 5.29 5.45 5.18 5.31 a 5.30 a V75FT 4.94 5.23 4.98 5.05 a-d 5.21 5.42 5.21 5.28 a 5.17 a-c V50FT 4.98 5.19 5.12 5.09 a-d 5.32 5.36 5.21 5.30 a 5.20 ab V25FT 4.80 4.77 4.98 4.85 b-e 5.20 5.16 5.20 5.19 ab 5.02 b-d VF75T 5.05 5.16 5.11 5.11 ab 5.10 5.22 5.24 5.19 ab 5.15 a-c VF50T 4.98 5.21 5.12 5.10 a-c 5.20 5.15 5.22 5.19 ab 5.15 a-c VF25T 5.02 5.13 5.02 5.06 a-d 5.16 5.10 4.94 5.07 ab 5.06 b-d VFT75 5.33 5.38 5.18 5.30 a 5.29 5.41 5.29 5.33 a 5.31 a VFT50 5.14 5.04 5.10 5.09 a-d 5.20 5.37 5.35 5.31 a 5.20 ab VFT25 4.91 4.86 5.06 4.94 b-d 5.22 5.25 5.19 5.22 ab 5.08 b-d Ortalama 4.96 b Ortalama 5.13 a 5.04 LSD (%5) 0.2824 0.2911 0.1963 4.20. lk Koçan Yüksekli i lk koçan yüksekli i, makineli hasat yönüyle önem ta yan bir göstergedir. lk koçan yüksekli ine ili kin denemelerden elde edilen varyans analizi sonuçlar Çizelge 4.37’de, LSD gruplar ise Çizelge 4.38’de verilmi tir. Çizelge 4.37’ye göre ilk koçan yüksekli i de erlerinin deneme konular na göre farkl klar teksel y llarda ve birle tirilmi verilere göre %1 olas k düzeyinde istatistiksel olarak önemlidir. Ayr ca llar aras ndaki farkl klar da istatistiksel olarak önemlidir (P<0.01). Yap lan LSD grupland rmas na göre, 2008 y nda 7 ayr grup (VFT75 birinci, VFT ikinci, VFT50 üçüncü, VFT25, V, VF50T, VT, V75FT, VF25T, VF ve VF75T dördüncü, V50FT be inci, V25FT alt nc , FT, F, T ve K yedinci grup), 2009 y nda 8 ayr grup (VFT75 ve VFT birinci, VF50T ikinci, VFT50, VF75T, V, V75FT, V50FT ve VFT25 üçüncü, VF ve VT dördüncü, VF25T be inci, V25FT alt nc , FT, F ve T yedinci, K sekizinci grup) 146 olu mu tur. Denemenin ilk y ndaki ilk koçan yüksekli i de erleri 112.7–174.0 cm aras nda, denemenin ikinci y nda ise 113.9–171.3 cm aras nda de mektedir. En büyük ilk koçan yüksekli i, (174 cm) 2008 y nda VFT75 konusundan, 2009 y nda ise VFT (171.3 cm) konusundan, en dü ük ise her iki deneme y nda da susuz konudan (112.7–113.9 cm) elde edilmi tir. Tam olarak sulanan veya yaln zca tane olum ve olgunla ma döneminde sulama suyu k nt yap lan konulardan elde edilen ilk koçan yüksekli i de erleri görece yüksek olurken, özellikle vejetatif geli me döneminde yap lan sulama suyu k nt lar n, ilk koçan yüksekli ini azaltt söylenebilir (Çizelge 4.38). Makineli hasat için önem ta yan ilk koçan yüksekli i de erinin genelde 1 m’nin alt na dü memesi istenir (Kapar ve Öz 2006). Elde edilen sonuçlara göre, tüm deneme konular ndan elde edilen ilk koçan yüksekli i de erleri 1 m’nin üzerindedir. Çizelge 4.37. lk Koçan Yüksekli i Varyans Analizi Sonuçlar llar Varyasyon Serbestlik Kareler KarelerKaynaklar Derecesi Toplam Ortalamas F Bloklar 2 56.5 28.2 1.07 2008 Konular 16 21414.0 1338.4 50.62** Hata 32 846.0 26.4 Genel 50 22316.5 Bloklar 2 142.43 71.22 2.80 2009 Konular 16 15961.63 997.60 39.17** Hata 32 815.09 25.47 Genel 50 16919.15 Bloklar 4 188.9 94.5 3.73 2008 llar 1 624.1 624.1 24.65** ve 2009 Konular 16 36763.1 2297.7 90.75** birlikte l x Konu 16 612.5 38.3 1.51 Hata 64 1671.1 25.3 Genel 101 39859.8 ** 0.01 olas k düzeyinde istatistiksel olarak önemlidir. Okay (2006), 108.3–125.4 cm aras nda de en ilk koçan yüksekli i de erleri elde etmi , farkl sulama programlar na göre de erlerin de ebilece ini ve özellikle vejetatif geli me döneminde yap lan sulamalar n koçan n yerden yüksekli i üzerinde olumlu bir etki yapt belirlemi tir. Çarp (2009), Bursa ko ullar nda yeti tirilen silajl k m n ilk koçan yüksekliklerini 116.2–167.0 cm aras nda ölçmü , bu de erlerin farkl azot dozlar ve bitki yo unluklar nda de ebilece ini belirlemi tir. Bu çal madan elde edilen koçan yüksekli i de erleri, yukar da an lan ara rmac lar n bulgular yla paralellik göstermektedir. 147 Çizelge 4.38. lk Koçan Yüksekli i (cm) De erleri ve Gruplar Sulama 2008 Y 2009 Y ki Y ll k Konular I. II. III. Blok Blok Blok Ortalama I. II. III. Ortalama Blok Blok Blok Ortalama K 115.5 114.5 108.2 112.7 f 114.3 120.8 110.0 115.0 f 113.9 g V 160.8 165.2 165.0 163.7 cd 167.3 161.8 167.2 165.4 a-c 164.5 b-d F 119.8 118.6 113.3 117.2 f 121.7 139.2 127.0 129.3 e 123.3 f T 105.4 116.0 118.3 113.2 f 128.2 123.8 120.4 124.1 e 118.7 fg VF 164.8 150.0 157.5 157.4 cd 155.5 161.6 168.6 161.9 bc 159.7 cd VT 162.4 160.8 156.3 159.9 cd 155.5 172.0 156.0 161.2 bc 160.5 b-d FT 113.0 132.4 111.0 118.8 f 126.9 135.0 127.2 129.7 e 124.3 f VFT 177.6 172.7 170.0 173.4 ab 162.8 178.0 173.0 171.3 a 172.4 a V75FT 150.2 167.3 159.7 159.1 cd 164.9 165.0 166.0 165.3 a-c 162.2 b-d V50FT 156.5 154.8 157.1 156.1 d 161.3 168.4 165.0 164.9 a-c 160.5 b-d V25FT 142.3 139.0 137.6 139.7 e 156.7 145.0 151.8 151.2 d 145.4 e VF75T 153.4 159.6 159.1 157.4 cd 168.0 170.0 158.8 165.6 a-c 161.5 b-d VF50T 159.8 159.0 162.9 160.6 cd 163.7 173.8 170.0 169.2 ab 164.9 bc VF25T 155.5 161.8 158.1 158.5 cd 160.1 159.4 157.8 159.1 cd 158.8 d VFT75 171.6 170.8 179.7 174.0 a 168.3 171.0 172.0 170.4 a 172.2 a VFT50 161.4 169.7 163.8 165.0 bc 165.9 162.6 170.6 166.4 a-c 165.7 b VFT25 163.5 163.1 165.4 164.0 cd 164.4 165.8 164.0 164.7 a-c 164.4 b-d Ortalama 150.0 b Ortalama 155.0 a 152.5 LSD (%5) 8.545 8.394 5.798 4.21. Koçanda S ra Say Potansiyel m r verimi; koçanda s ra say , s rada tane say ve tane a rl üzerinden belirlenebilmektedir (Jacobs ve Pearson 1991). Bu yönüyle koçanda s ra say önemli bir verim bile eni olarak de erlendirilmektedir. Deneme konular ndan elde edilen koçanda s ra say varyans analiz sonuçlar Çizelge 4.39, LSD gruplar Çizelge 4.40’da verilmi tir. Varyans analizi çizelgesine göre, koçanda s ra say yönüyle deneme konular aras ndaki farkl klar ile y l x konu ili kisi aras ndaki farkl klar %1 olas k düzeyinde istatistiksel olarak önemli bulunmu tur. Koçanda s ra say de erleri 2008 y nda 13.1–13.9 adet aras nda de irken 2009 nda 13.0–14.2 adet aras nda de mi tir. Söz konusu de erler ortalama olmakla beraber, asl nda tüm m r koçanlar çift s raya sahiptir ve bu çal mada koçan ba na 12–18 adet aras nda de tikleri gözlenmi tir. 148 Çizelge 4.39. Koçanda S ra Say Varyans Analiz Sonuçlar llar Varyasyon Serbestlik Kareler KarelerKaynaklar Derecesi Toplam Ortalamas F Bloklar 2 0.02863 0.01431 0.42 2008 Konular 16 3.14078 0.19630 5.72** Hata 32 1.09804 0.03431 Genel 50 4.26745 Bloklar 2 0.21529 0.10765 4.89 2009 Konular 16 5.61294 0.35081 15.93** Hata 32 0.70471 0.02202 Genel 50 6.53294 Bloklar 4 0.12490 0.06245 2.14 2008 llar 1 0.09422 0.09422 3.24 ve 2009 Konular 16 7.39294 0.46206 15.87** birlikte l x Konu 16 1.36078 0.08505 2.92** Hata 64 1.92176 0.02912 Genel 101 10.89461 ** 0.01 olas k düzeyinde istatistiksel olarak önemlidir. Çizelge 4.40. Koçanda S ra Say (adet/koçan) De erleri ve Gruplar Sulama 2008 Y 2009 Y ki Y ll k Konular I. II. III. Blok Blok Blok Ortalama I. II. III. Ortalama Blok Blok Blok Ortalama K 13.1 13.2 13.1 13.1 e 13.0 13.2 12.8 13.0 g 13.1 h V 13.0 13.8 13.5 13.4 c-e 13.1 13.2 13.2 13.2 fg 13.3 g F 13.0 13.3 13.2 13.2 de 13.4 13.6 13.4 13.5 de 13.3 g T 13.2 13.0 13.2 13.1 e 13.3 13.0 13.0 13.1 g 13.1 h VF 13.7 14.0 14.0 13.9 a 14.0 14.0 14.1 14.0 ab 14.0 a VT 13.9 13.5 13.6 13.7 a-c 13.3 13.4 13.4 13.4 ef 13.5 ef FT 13.8 13.8 13.6 13.7 a-c 13.6 13.4 13.2 13.4 ef 13.6 de VFT 13.6 13.8 14.0 13.8 ab 14.0 14.0 13.9 14.0 ab 13.9 ab V75FT 13.6 13.8 13.6 13.7 a-c 13.6 14.0 13.6 13.7 cd 13.7 cd V50FT 13.9 14.0 13.7 13.9 a 13.6 13.7 13.6 13.6 de 13.8 bc V25FT 13.4 13.4 13.8 13.5 b-d 13.8 13.8 14.0 13.9 bc 13.7 cd VF75T 13.4 13.6 13.4 13.5 b-d 13.8 13.6 13.6 13.7 cd 13.6 de VF50T 13.4 13.3 13.5 13.4 c-e 13.6 14.0 13.6 13.7 cd 13.6 de VF25T 13.4 13.4 13.4 13.4 c-e 13.6 13.4 13.2 13.4 ef 13.4 fg VFT75 14.0 13.8 13.8 13.9 a 14.0 14.6 14.0 14.2 a 14.0 a VFT50 13.6 13.8 13.8 13.7 a-c 14.0 14.0 13.8 13.9 bc 13.8 bc VFT25 13.8 13.2 13.4 13.5 b-d 13.8 13.8 13.6 13.7 cd 13.6 de Ortalama 13.6 Ortalama 13.6 13.6 LSD (%5) 0.3081 0.2468 0.1967 Teksel y llarda ve birle tirilmi verilere göre en fazla s ra say VFT75 konusundan elde edilmi tir. Di er taraftan susuz konu ve yaln zca tane döneminde sulama yap lan T konusundan ise en dü ük s ra say de erleri bulunmu tur. Gençtan 149 ve Uçkesen (2001) koçanda s ra say n 11.8–16.9 adet, E iyok ve ark. (2004) 15.6– 17.6 adet, Okay (2006) 16.0–17.0 adet ve Çarp (2009) 8.90–14.93 adet aras nda de ti ini belirlemi lerdir. Ara rmadan elde edilen bulgular, söz konusu ara rmac lar n bulgular yla uyumludur. 4.22. S rada Tane Say rada tane say m r verimiyle yak ndan ili kili bir verim bile enidir (Fischer ve Palmer 1984). Deneme konular ndan elde edilen s rada tane say na ili kin varyans analizi Çizelge 4.41, LSD sonuçlar ise Çizelge 4.42’de verilmi tir. Varyans analizi çizelgesine göre, teksel y llarda ve birle tirilmi verilere göre konular aras nda s rada tane say de erleri aras nda %1 olas k düzeyinde istatistiksel yönden önemli farkl klar bulunmaktad r. Bu durum, farkl sulama uygulamalar n s rada tane say önemli ölçüde etkiledi ini göstermektedir. Çizelge 4.41. S rada Tane Say Varyans Analiz Sonuçlar llar Varyasyon Serbestlik Kareler KarelerKaynaklar Derecesi Toplam Ortalamas F Bloklar 2 2.055 1.027 0.92 2008 Konular 16 652.963 40.810 36.43** Hata 32 35.852 1.120 Genel 50 690.870 Bloklar 2 0.143 0.071 0.09 2009 Konular 16 564.970 35.311 42.25** Hata 32 26.744 0.836 Genel 50 591.857 Bloklar 4 1.043 0.521 0.54 2008 llar 1 4.201 4.201 4.35 ve 2009 Konular 16 1203.289 75.206 77.86** birlikte l x Konu 16 14.644 0.915 0.95 Hata 64 63.751 0.966 Genel 101 1286.928 ** 0.01 olas k düzeyinde istatistiksel olarak önemlidir. Çizelge 4.42’ye göre, tüm fenolojik geli me dönemlerinde sulamalar n tam olarak yap ld VFT konusundan en yüksek (48.3 adet/s ra) s rada tane say elde edilmi tir. Bununla birlikte tane döneminde yap lan k nt sulama uygulamalar ile VFT konusu aras nda önemli bir farkl k bulunmam ve ayn grup içerisinde yer alm lard r. Di er taraftan özellikle çiçeklenme dönemindeki su k nt s rada tane 150 say azaltm r. Koçan püskülü olu umundan önce su k nt n yap lmas koçan geli imini olumsuz etkilerken, tozlanma dönemi sonras ndaki su k nt lar tane say azaltm r (Classen ve Shaw 1970, Fischer ve Palmer 1984). Frey (1982), koçan püskülü ve ilk tane doldurma dönemlerinde yap lan su k nt lar n tane say büyük oranda azaltt belirlemi tir. Çizelge 4.42. S rada Tane Say (adet/s ra) De erleri ve Gruplar Sulama 2008 Y 2009 Y ki Y ll k Konular I. II. III. I. II. III. Ortalama Blok Blok Blok Ortalama Blok Blok Blok Ortalama K 37.8 36.4 35.5 36.6 g 35.3 35.8 36.6 35.9 l 36.2 j V 45.2 44.6 44.0 44.6 d-f 41.7 43.5 43.4 42.9 ij 43.7 fg F 41.8 42.4 44.8 43.0 f 43.4 38.5 43.4 41.8 j 42.4 h T 36.6 36.8 36.4 36.6 g 39.6 38.6 37.3 38.5 k 37.5 i VF 48.6 48.4 48.3 48.4 a 48.0 48.1 47.7 47.9 ab 48.2 a VT 44.7 45.3 40.9 43.6 ef 43.4 43.5 43.3 43.4 hi 43.5 gh FT 44.7 44.5 44.8 44.7 d-f 43.9 43.8 44.2 44.0 g-i 44.3 e-g VFT 48.0 49.5 47.7 48.4 a 47.8 48.4 48.2 48.1 a 48.3 a V75FT 47.8 47.7 48.2 47.9 ab 47.2 47.0 47.0 47.1 a-d 47.5 ab V50FT 43.9 48.2 47.4 46.5 bc 46.7 46.5 45.1 46.1 c-f 46.3 c V25FT 45.3 45.4 45.7 45.5 cd 45.3 45.3 46.2 45.6 d-f 45.5 cd VF75T 46.2 46.8 46.7 46.6 bc 46.7 46.5 46.3 46.5 b-e 46.5 bc VF50T 43.4 45.7 46.4 45.2 c-e 44.1 46.0 45.2 45.1 e-g 45.1 de VF25T 44.6 44.9 44.7 44.7 d-f 44.7 45.3 44.8 44.9 f-h 44.8 d-f VFT75 48.6 48.3 48.2 48.4 a 47.4 48.2 48.2 47.9 ab 48.2 a VFT50 48.2 48.6 48.4 48.4 a 47.2 47.4 47.8 47.5 a-c 47.9 a VFT25 48.2 48.3 48.2 48.2 ab 47.2 47.4 46.9 47.2 a-c 47.7 a Ortalama 45.1 a Ortalama 44.7 b 44.9 LSD (%5) 1.760 1.521 1.133 Vejetatif geli me döneminde yap lan k nt lar n da tane say üzerinde etkisi olmu ve su k nt ile birlikte s rada tane say nda göreceli azalmalar olmu tur. En dü ük s rada tane say (36.2 adet/s ra) ise susuz konudan elde edilmi ve bunu yaln zca tane döneminde sulama yap lan deneme konusu izlemi tir. Bu sonuçlara göre, sulama suyu k nt artt kça ve vejetatif ile çiçeklenme dönemlerinde sulama yap lmad nda, s rada tane say de erleri dü mektedir. Pandey ve ark (2000a), vejetatif geli me döneminde yap lan su k nt n potansiyel tane say olu umunda büyük bir öneme sahip oldu unu ve farkl geli me dönemlerinde uygulanan su ve azot nt lar n tane say azaltt rapor etmi lerdir. Sepaskhah ve Khajehabdollahi (2005) tane say n s k sulamalar ile aç k kar klara göre kapal kar klarda daha yüksek oldu unu belirlemi lerdir. 151 Okay (2006) s rada tane say en dü ük, tüm geli me dönemlerinde sulanmayan konudan 36.7 adet/s ra, en yüksek ise tüm geli me dönemlerinde sulamalar n tam olarak yap ld deneme konusundan 40.3 adet/s ra olarak elde etmi tir. Di er taraftan, s rada tane say , Gençtan ve Uçkesen (2001) 18.7–40.5 adet/s ra, E iyok ve ark. (2004) 36.7–41.8 adet/s ra olarak belirlemi lerdir. Çal madan elde edilen sonuçlar, bu ara rmac lar taraf ndan elde edilen sonuçlardan daha yüksektir. Bunun nedeninin, çe itler aras ndaki farkl ktan kaynakland dü ünülmektedir. 4.23. Bin Tane A rl Tanenin a rl k, dolgunluk, c zl k durumu ve un verimi hakk nda fikir vermesi bak ndan önemli olan 1000 tane a rl , tane içindeki unun as l kayna olan endospermin niceli ine ili kin bilgi edinmek amac yla yap lmaktad r ( ehirali 2002). Deneme y llar na ili kin konulardan elde edilen 1000 tane a rl varyans analizi sonuçlar Çizelge 4.43’de verilmi tir. Çizelge 4.43. Bin Tane A rl Varyans Analiz Sonuçlar llar Varyasyon Serbestlik Kareler KarelerKaynaklar Derecesi Toplam Ortalamas F Bloklar 2 91.3 45.6 2.31 2008 Konular 16 49705.5 3106.6 157.25** Hata 32 632.2 19.8 Genel 50 50428.9 Bloklar 2 394.0 197.0 2.37 2009 Konular 16 49603.0 3100.2 37.32** Hata 32 2658.0 83.1 Genel 50 52655.0 Bloklar 4 318.4 159.2 3.04 2008 llar 1 525.9 525.9 10.04** ve 2009 Konular 16 97690.1 6105.6 116.57** birlikte l x Konu 16 1618.3 101.1 1.93* Hata 64 3457.1 52.4 Genel 101 103609.8 **, * S ras yla 0.01 ve 0.05 olas k düzeylerinde istatistiksel olarak önemlidir. Çizelge 4.43’e göre, her iki deneme y nda konular aras nda 1000 tane a rl yönüyle %1 olas k düzeyinde istatistiksel olarak önemli farkl klar bulunmu tur. Ayr ca, birle tirilmi verilere göre de y llar ve konular için %1, y l x konu interaksiyonu için %5 olas k düzeyinde önemli farkl klar elde edilmi tir. 152 Denemelerden elde edilen 1000 tane a rl de erleri ve LSD gruplar Çizelge 4.44’de sunulmu tur. Çizelge 4.44. Bin Tane A rl (g) De erleri ve Gruplar Sulama 2008 Y 2009 Y ki Y ll k Konular I. II. III. Ortalama I. II. III. Ortalama OrtalamaBlok Blok Blok Blok Blok Blok K 441.0 439.2 445.6 441.9 i 442.6 450.8 441.5 445.0 e 443.4 h V 457.9 453.5 449.6 453.7 h 445.7 467.0 435.0 449.2 de 451.5 gh F 441.8 438.8 446.6 442.4 i 438.6 471.0 483.3 464.3 d 453.3 g T 436.4 452.5 443.0 444.0 i 448.4 438.2 441.2 442.6 e 443.3 h VF 511.8 511.1 513.4 512.1 d-f 514.2 517.0 514.0 515.1 bc 513.6 d-f VT 505.8 508.4 515.4 509.9 ef 506.2 510.7 512.5 509.8 c 509.8 ef FT 503.5 507.6 508.8 506.6 fg 499.1 519.6 509.5 509.4 c 508.0 f VFT 525.7 533.7 525.8 528.4 ab 536.4 538.7 524.1 533.1 a 530.7 a V75FT 518.8 525.1 519.8 521.2 bc 519.9 534.2 521.3 525.1 ab 523.2 a-c V50FT 519.8 517.9 519.2 519.0 cd 519.5 522.1 514.9 518.8 a-c 518.9 cd V25FT 518.4 518.7 522.2 519.8 c 515.2 523.4 524.1 520.9 a-c 520.3 b-d VF75T 512.8 520.8 526.5 520.0 c 527.7 528.8 522.4 526.3 ab 523.2 a-c VF50T 512.1 520.0 516.4 516.2 c-e 526.3 513.3 517.8 519.1 a-c 517.7 c-e VF25T 503.7 494.7 508.0 502.1 g 529.2 539.1 522.5 530.2 ab 516.2 c-f VFT75 533.4 523.8 528.9 528.7 a 519.3 531.4 532.1 527.6 ab 528.2 ab VFT50 524.3 521.2 520.5 522.0 a-c 529.5 518.5 530.9 526.3 ab 524.1 a-c VFT25 512.4 516.2 525.4 518.0 cd 508.4 518.1 534.3 520.3 a-c 519.1 cd Ortalama 500.3 b Ortalama 504.9 a 502.6 LSD (%5) 7.401 15.16 8.344 Denemenin ilk y nda, en yüksek 1000 tane a rl (528.7 g) VFT75 konusundan, en dü ük (441.9 g) ise K konusundan elde edilmi tir (Çizelge 4.44). Bununla birlikte F ve T konular ndan elde edilen 1000 tane a rl klar da K konusu ile beraber son grupta yer alm r. Di er taraftan denemenin ikinci y nda, en yüksek 1000 tane a rl (533.1 g) VFT konusundan, en dü ük (442.6 g) ise T konusundan elde edilmi tir. Ayn zamanda K konusundan ölçülen 1000 tane a rl (445.0 g) T konusuyla son grupta yer alm r. ki y ll k ortalama verilere göre, 1000 tane a rl de erleri 443.3–530.7 g aras nda de mektedir. Çizelge 4.44’e göre, belirli geli me dönemlerinde yüzdesel biçimde uygulanan k nt lar n oran artt kça, 1000 tane rl klar dü mü ancak çok büyük oranda farkl klar gözlenmemi tir. Di er taraftan V, F ve T geli me dönemlerinde hiç sulama yap lmamas durumunda 1000 tane rl klar n dü tü ü gözlenmi tir. Çal madan elde edilen sonuçlara göre, uygulanan sulama suyu miktar artt kça 1000 tane a rl klar da artm r. Benzer çal malarda bu sonucu do rular nitelikte 153 bulgular elde edilmi tir. NeSmith ve Ritchie (1992), su k nt na ba olarak tane rl klar n de ebilece ini, iyi sulama uygulamalar yla, uygulanan döneme ba olarak tane boyutlar n artabilece ini belirlemi lerdir. Ul (1990), 224–284 g aras nda de en 1000 tane a rl klar elde etmi , tane ba lama a amas ndaki sulamalar n 1000 tane a rl vurgulam , sulama say ndan çok sulama zaman n tane a rl üzerinde etkili oldu unu saptam r. Sepaskhah ve Khajehabdollahi (2005), sulama aral artt kça 1000 tane a rl n azald saptam ve aç k kar klara göre kapal kar klarda daha yüksek de erler elde etmi tir. Pandey ve ark. (2000a), k nt sulama uygulamalar n tane a rl üzerinde etkili oldu unu, k nt miktar artt kça tane a rl n da azald rapor etmi ve 1000 tane a rl klar n deneme konular na göre 152–222 g aras nda de ti ini belirlemi lerdir. Karam ve ark. (2003), k nt sulama uygulamalar alt nda tane a rl klar n %18 oran nda azald saptam lard r. Çak r (2004), süt olum döneminde yap lan sulamalar n 1000 tane a rl artt rd vurgulam ve bu dönemlerde yap lan sulama uygulamalar yla 257–283 g aras nda de en de erler elde etmi tir. Gündüz ve ark. (2008) 266.3–324.4 g, Mansori-Far (2010) 190–269 g aras nda de en miktarlarda 1000 tane a rl elde etmi lerdir. stanbulluo lu ve ark. (2002), 260–343 g aras nda de en miktarlarda 1000 tane a rl elde etmi lerdir. En yüksek de eri tam sulama uygulamas ndan ölçmü ler ve çiçeklenme ile tane dönemlerindeki sulamalar n bu verim bile enini artt rd saptam lard r. Bu art n sulamayla beraber tane boyutlar ndaki art la ili kili oldu unu vurgulam lard r. Ayr ca, benzer bulgular, Kanber ve ark. (1990a), Ul (1990), Y ld m (1993) ve Ö retir (1993) taraf ndan da rapor edilmi tir. Yukar da an lan ara rmac lar n elde etti i 1000 tane a rl klar , çal madan elde edilen bulgulardan göreceli olarak daha dü üktür. Söz konusu farkl n nedenleri, r çe itleri aras ndaki genetik özellikler, toprak, iklim ve di er kültürel uygulamalardaki farkl klarla aç klanabilir. Bununla birlikte, Okay (2006) taraf ndan bildirilen de erler (501–602 g) ile çal madan elde edilen de erler, ayr ca benzer nt sulama programlar alt nda saptanan bulgular genel olarak uyum içerisindedir. Di er taraftan, Norwood ve Dumler (2002), bitki yo unlu u, bitki çe idi ve k nt sulama uygulamalar ile bunlar n ortak uygulamalar n 1000 tane a rl etkiledi ini ve su k nt artt kça tane a rl n azald bildirmi lerdir. 154 4.24. Hektolitre A rl Hektolitre a rl , tanenin dolgunlu u konusunda bilgi vermesi yönünden aranan ve özellikle de tah llar için dünya standartlar nda s flar ay rmada esas olan, kalite ölçülerinden biridir ( ehirali 2002). Denemelerden elde edilen hektolitre a rl na ili kin varyans analizi Çizelge 4.45’de verilmi tir. Çizelgeden izlenebilece i gibi, 2008 verilerine göre konular aras ndaki hektolitre de erleri aras ndaki farkl k %5 olas k düzeyinde, 2009 y verilerine göre ise %1 olas k düzeyinde istatistiksel olarak önemlidir. Ayr ca her iki y l birlikte de erlendirildi inde konular aras ndaki farkl k %1 olas k düzeyinde önemlidir. Çizelge 4.45. Hektolitre A rl Varyans Analiz Sonuçlar llar Varyasyon Serbestlik Kareler KarelerKaynaklar Derecesi Toplam Ortalamas F Bloklar 2 2.191 1.095 0.35 2008 Konular 16 87.826 5.489 1.73* Hata 32 101.549 3.173 Genel 50 191.566 Bloklar 2 0.490 0.245 0.42 2009 Konular 16 258.547 16.159 27.55** Hata 32 18.770 0.587 Genel 50 277.807 Bloklar 4 2.373 1.187 0.65 2008 llar 1 0.127 0.127 0.07 ve 2009 Konular 16 321.001 20.063 10.98** birlikte l x Konu 16 25.373 1.586 0.87 Hata 64 120.627 1.828 Genel 101 459.501 **, * S ras yla 0.01 ve 0.05 olas k düzeylerinde istatistiksel olarak önemlidir. Hektolitre a rl de erleri ve LSD gruplar Çizelge 4.46’da gösterilmi tir. Denemenin ilk y nda hektolitre a rl en yüksek (77.5 kg/hl) sulamalar n tam olarak yap ld VFT konusundan, en dü ük (72.6 kg/hl) yaln zca tane döneminde sulama yap lan T konudan elde edilmi tir. Denemenin ikinci y nda ise en yüksek hektolitre rl (77.8 kg/hl) VFT ve VFT75 konular ndan, en dü ük (68.4 kg/hl) ise yine T konusundan elde edilmi tir. ki y ll k ortalama verilere göre hektolitre a rl de erleri 71.7–77.7 kg/hl aras nda de mi tir. Vartanl ve Emeklier (2007) 12 ayr hibrit m r çe idinin hektolitre a rl klar n 65.43–73.53 kg aras nda de ti ini belirlemi lerdir. Elde edilen verilere göre, farkl fenolojik geli me dönemlerinde yap lan k nt sulama uygulamalar n hektolitre a rl de erlerini etkiledi ini göstermektedir. 155 Çizelge 4.46’dan da görülebilece i gibi, k nt miktar artt kça hektolitre a rl de erlerinde azalmalar olmu tur. Özellikle vejetatif ve/veya çiçeklenme dönemlerinde yap lan sulama suyundaki k nt lar hektolitre a rl de erlerini dü ürmü tür. Çizelge 4.46. Hektolitre A rl (kg/hl) De erleri ve Gruplar Sulama 2008 Y 2009 Y ki Y ll k Konular I. II. III. I. II. III. Ortalama Blok Blok Blok Ortalama Blok Blok Blok Ortalama K 68.0 75.8 76.2 73.3 cd 69.9 70.8 70.2 69.9 d 71.8 f V 72.9 77.0 73.2 74.4 b-d 73.8 72.7 74.2 73.8 c 74.0 e F 73.5 77.1 74.5 75.0 a-d 74.5 74.8 74.5 74.5 c 74.8 de T 72.0 74.3 71.5 72.6 d 68.4 72.4 71.5 68.4 e 71.7 f VF 76.8 77.6 76.0 76.8 ab 77.3 77.6 77.6 77.3 ab 77.2 ab VT 76.6 72.3 74.3 74.4 b-d 73.6 74.3 73.7 73.6 c 74.1 e FT 77.4 77.0 75.3 76.6 ab 77.4 77.5 76.9 77.4 ab 76.9 a-c VFT 77.3 76.7 78.6 77.5 a 77.8 77.7 78.2 77.8 a 77.7 a V FT 76.4 76.4 76.7 76.5 ab75 77.4 77.2 76.8 77.4 ab 76.8 a-c V50FT 76.8 76.0 75.9 76.2 a-c 76.9 76.9 76.4 76.9 ab 76.5 a-c V25FT 77.0 75.7 75.7 76.1 a-c 76.8 77.3 75.1 76.8 ab 76.3 a-d VF75T 78.3 74.4 76.9 76.5 ab 77.3 76.8 77.2 77.3 ab 76.8 a-c VF50T 76.9 75.6 74.9 75.8 a-c 77.1 76.4 75.2 77.1 ab 76.0 b-d VF25T 76.6 76.3 73.7 75.5 a-d 76.5 74.3 74.8 76.5 b 75.4 c-e VFT 77.3 75.7 78.4 77.1 ab75 77.8 77.6 77.8 77.8 a 77.4 ab VFT50 75.3 77.2 76.8 76.4 ab 76.7 77.2 77.1 76.7 ab 76.7 a-c VFT25 76.8 77.0 75.2 76.3 ab 76.4 76.8 77.1 76.4 a 76.6 a-c Ortalama 75.7 Ortalama 75.6 75.7 LSD (%5) 2.963 1.274 1.559 5. SONUÇ VE ÖNER LER Yar nemli bir iklim bölgesinde yer alan Bursa li Mustafakemalpa a lçesi ekolojik ko ullar nda yeti tirilen m r bitkisinin su–verim ili kilerini belirlemek, de ik fenolojik geli me dönemlerinde damla sulama yöntemi alt nda gerçekle tirilen k nt sulama uygulamalar na olan tepkisini ara rmak ve bu sonuçlara ba olarak alternatif sulama programlar haz rlamak amac yla, Uluda Üniversitesi Mustafakemalpa a Meslek Yüksekokulu deneme alan nda 2008 ve 2009 y llar nda yürütülen denemelerden elde edilen sonuçlara dayal öneriler a da sunulmu tur. Denemenin ilk y nda sulama uygulamalar na ekimden 42 gün, ikinci y nda ise 39 gün sonra ba lanm r. Vejetatif geli me döneminin ba lang ndan itibaren, herhangi bir geli me döneminde sulama yap lmayan konular d ndaki tüm deneme konular na haftal k periyotlar halinde, vejetatif geli me döneminde 3, çiçeklenme döneminde 3, tane olu um ve olgunla ma döneminde 2 adet olmak üzere toplamda 8 kez sulama yap lm r. Üretim mevsimi içerisinde deneme konular na uygulanan sulama suyu miktar 66–1018 mm aras nda, konulardan elde edilen mevsimlik bitki su tüketimi ise 277–1164 mm aras nda de mi tir. En fazla bitki su tüketimi 378 mm ile çiçeklenme döneminde saptanm r. r bitkisinin, toprakta yeterli su bulundu u ko ullarda daha fazla su tüketti i, di er taraftan toprak nem içeri i azald kça bitki su tüketiminde de azalmalar oldu u belirlenmi tir. Bu yönde yap lan regresyon analizi sonucunda, deneme konular na uygulanan sulama suyu (I) ile bitki su tüketimi (ET) aras nda, 2008 y nda I = -187.3 + 1.092 ET (r2=0.988) ve 2009 y nda I = -258.5 + 1.078 ET (r2 = 0.989) olarak %1 olas k düzeyinde önemli olan do rusal ili kiler bulunmu tur. nt sulaman n de ik uygulamalar n ele al nd iki y ll k deneme sonuçlar ndan hem tane verimi ile uygulanan sulama suyu aras nda, hem de tane verimiyle mevsimlik bitki su tüketimi aras nda yüksek düzeyde do rusal ili kiler bulunmu tur. Buna göre, uygulanan sulama suyu miktar artt kça bitki su tüketimi artm ve bunun paralelinde tane verimi artm r. Buradan, sulama suyunun yeterli oldu u ko ullarda, su k nt na gidilmemesi sonucuna var lm r. Fenolojik geli me dönemlerinin tümünde topraktaki mevcut suyu tarla kapasitesine getirecek kadar sulama yap lmas durumunda iki y ll k ortalama verilere göre, m r bitkisine uygulanan sulama suyu 1007 mm, mevsimlik bitki su tüketimi 1133 mm ve tane verimi 2052 kg/da olarak bulunmu tur. Ancak, mevcut alan n sulanmas yönünden su kayna n yetersiz kald veya mevcut su kayna ile daha fazla alan n 157 sulanmas amaçland durumlarda, birim sudan daha çok yararlanmak amac yla nt sulama programlar n uygulanmas gerekmektedir. Bitki geli me süresi içerisinde, herhangi bir geli me döneminde veya dönemlerinde sulama suyu eksikli inin yarat lmas veya sulama yap lmamas biçiminde uygulanan k nt sulama programlar nda, bitki su tüketimi ve verimlerde büyük oranda de iklikler meydana gelmi tir. Bu nedenle, m r yeti tiricili inde optimum bir k nt sulama program n uygulanabilmesi için söz konusu de ikliklerin çok iyi bir biçimde incelenmesi gerekmektedir. Çimlenme dönemi d nda ba ka bir sulaman n yap lmad durumda, verimde normal sulama program na göre ortalama %62 düzeyinde azalma meydana gelmi tir. Bu oran n oldukça yüksek ç kmas nedeniyle, bu bölgede m r tar nda sulama yapmadan istenilen düzeyde verim elde etmek olanaks zd r. Toplam geli me dönemi içerisinde sulaman n, vejetatif, çiçeklenme veya tane olu um ve olgunla ma döneminde olmak üzere 1 kez yap lmas durumunda, söz konusu uygulamalar içinde vejetatif ile tane olu um ve olgunla ma dönemlerinde sulama suyu tasarrufu, çiçeklenme dönemine göre daha fazla iken, çiçeklenme döneminde yap lan sulamalardan al nan verim daha fazla olmu tur. Bununla birlikte tane verimine ili kin en yüksek sulama suyu kullan m etkinli i 1.31 kg/m3 ile vejetatif geli me döneminde yap lan sulama konusundan elde edilmi , ancak nem stresine en duyarl dönemin çiçeklenme dönemi oldu u belirlenmi tir. Yaln z tane olu um ve olgunla ma döneminde yap lan sulamalar n uygulamada pek bir yarar olmad görülmü tür. Buna göre, m r bitkisinin geli me süresi içerisinde, yaln zca bir geli me dönemi içinde sulama yapma olana varsa, bunun tepe püskülü olu umu ba lang ndan itibaren çiçeklenme dönemi içerisinde verilmesinin daha do ru oldu u sonucuna var lm r. Söz konusu bu uygulamaya göre, m n toplam sulama suyu gereksinimi 514 mm, mevsimlik bitki su tüketimi 692 mm ve tane verimi 1299 kg/da olarak bulunmu tur. Sulama suyu uygulamalar n toplam büyüme mevsimi içerisinde 2 farkl geli me döneminde yap lmas durumunda, tane verimine ili kin en yüksek sulama suyu kullan m etkinli i 1.62 kg/m3 ile vejetatif ve çiçeklenme dönemlerinde yap lan sulamalardan elde edilmi tir. Buna göre, m n iki geli me dönemi içerisinde sulanma olana bulundu u durumlarda birim sudan daha çok yararlanma yönüyle sulamalar n, vejetatif ve çiçeklenme dönemleri içerisinde haftal k periyotlar halinde toplamda 6 kez sulanmas n en iyi uygulama oldu u sonucuna var lm r. Bu sulama program ile tam sulama program na göre verimin yaln zca %5 oran nda azalmas na kar k uygulanan 158 sulama suyundan %21 oran nda tasarruf sa lanabilmektedir. Böylece tasarruf edilen su ile daha fazla alan sulamaya aç labilir veya su kayna di er kültür bitkilerinin sulanmas nda de erlendirilebilir. Söz konusu uygulamadan iki y ll k ortalama verilere göre, m n toplam sulama suyu gereksinimi 793 mm, mevsimlik su tüketimi 972 mm ve tane verimi ise 1953 kg/da’d r. Sulama program haz rlayan planlay lara daha fazla seçenek sunmak amac yla, fenolojik geli me dönemlerinin herhangi birinde, topraktaki mevcut suyu tarla kapasitesi düzeyine getirmek için gerekli olan sulama suyuna yüzdesel olarak k nt lar uygulanm r. Genelde, herhangi bir geli me döneminde uygulanan k nt miktar artt kça verimdeki azalma oranlar da artm r. Söz konusu k nt lara en duyarl dönem çiçeklenme dönemi olmu tur. Bu dönem içerisinde %25 k nt yap ld nda normal sulama program na göre tane verimi %5, k nt oran %50 oldu unda %13 ve nt miktar %75’e ç kar ld nda ise %20 azalm r. Di er taraftan ayn oranlarda yap lan k nt lardan en az etkilenen ise tane olu um ve olgunla ma dönemi olmu tur. Bu dönem içerisinde yukar da belirtilen k nt oranlar na kar k verim azalma oranlar ras yla, %0.3, %4.6 ve %7.2 gibi çok dü ük de erler olurken, sulama suyu tasarrufu de erleri ise s ras yla %6, %10 ve %15 olarak gerçekle mi tir. O halde, iki geli me döneminde normal sulama program uygulamak ko uluyla herhangi di er geli me döneminde k nt ya gidilmesi gerekti i durumlarda, vejetatif ve çiçeklenme geli im dönemlerinde sulamalar n eksiksiz olarak yap ld , tane olu um ve olgunla ma döneminde ise tercihe göre yüzdesel k nt lar n yap labilece i uygulamalar, en ideal uygulamalard r. Özellikle bu dönem içerisinde %25 oran nda k nt yap lmas durumunda elde edilen tane verimi, tam sulama uygulanan konudan elde edilen tane verimine çok yak n bulunmu tur. Denemenin yürütüldü ü y llar için Stewart ve Jensen bitki nem stresi duyarl k göstergelerinin (ky ve ) 0.37–0.35 ile 1.11–1.13 de ti i belirlenmi tir. Çiçeklenme geli im döneminde sulama yap lmayan deneme konusundan elde edilen verim etmenlerinin di er geli im a amalar ndakine oranla daha yüksek ç kmas nedeniyle, topraktaki su eksikli ine en duyarl dönemin çiçeklenme oldu u sonucuna var lm r. Bunu s ras yla vejetatif geli me ile tane olu um ve olgunla ma dönemleri izlemi tir. Bu sonuç, m r bitkisinin özellikle çiçeklenme a amas nda su eksikli i ile kar kar ya rak lmamas gerekti ini göstermektedir. Her iki y n birle tirilmi de erlerinden belirlenen verim etmeni ise ky=0.90 olarak bulunmu tur. Ara rmadan elde edilen di er sonuçlar a da özetlenmi tir: 159 Sulama konular na göre belirlenmi tane verimine ili kin sulama suyu kullan m etkinli i (IWUEg) susuz konu hariç 0.56–1.69 kg/m3 aras nda de mi tir. En yüksek IWUEg, sulamalar n vejetatif ve çiçeklenme dönemlerinde yap ld VF konusundan elde edilmi tir. Su kullan m etkinli i (WUEg) de erleri, susuz konu d nda 1.73–2.02 kg/m3 aras nda de mi olup, konular aras nda çok büyük farkl klar bulunmam r. En yüksek ye il ot verimi (10618 kg/da), sulamalar n vejetatif ve çiçeklenme dönemlerinde tam olarak yap ld , tane olu um ve olgunla ma döneminde ise %25 nt yap lan VFT75 konusundan elde edilmi tir. Genel olarak uygulanan sulama suyu miktar artt kça ye il ot verimlerinde art oldu u belirlenmi tir. Yap lan regresyon analizine göre, uygulanan sulama suyu (I) ile ye il ot verimi aras nda 2008 y nda, “Ye il Ot Verimi = 4.3997 I + 5589.7 (R2 = 0.82**)” ve 2009 y nda “Ye il Ot Verimi = 4.9654 I + 5650.8 (R2 = 0.84**)” biçiminde do rusal ili kiler bulunmu tur. Elde edilen sonuçlar, söz konusu çe idin silajl k m r olarak da de erlendirilebilece ini göstermektedir. Ancak, silajl k m rda aranan di er kalite parametrelerinin ara lmas gerekmektedir. Vejetatif geli me ve çiçeklenme geli im dönemi içerisinde sulama yap lan deneme konular n kuru madde verimi, bu dönemlerde sulama yap lmayan veya nt uygulanan di er konulara oranla daha fazla olmu tur. Belirli bir fenolojik geli me döneminde k nt uygulanan VFT75 konusundan elde edilen kuru madde verimi de erlerinin ekimden sonraki günlerdeki seyri, di er k nt uygulanan konulara ve nt de erlerine oranla daha yüksek bulunmu tur. Hasat zaman ölçülen kuru madde verimi yine en yüksek (3378 kg/da) VFT75 konusundan elde edilmi tir. Bu nedenle, vejetatif ve çiçeklenme geli im dönemlerinde sulama suyunun tam olarak kar lanmas ko uluyla, tane olum ve olgunla ma döneminde sulama suyuna %25 k nt uygulaman n kuru madde verimini olumsuz etkilemeyece i, di er k nt uygulamalar n kuru madde verimini azaltaca sonucuna var lm r. Bununla birlikte, uygulanan sulama suyu ve bitki su tüketimi ile toprak üstü kuru madde verimi aras nda do rusal ili kiler bulunmu tur. Toprak üstü kuru madde verimine ili kin sulama suyu kullan m etkinli i IWUEb en yüksek 5.43 kg/m3 olarak yaln zca vejetatif geli me döneminde sulama yap lan V konusundan elde edilirken en dü ük 2.65 kg/m3 olarak tam sulama yap lan tan k konudan elde edilmi tir. Farkl sulama uygulamalar ndan elde edilen birim bitki su tüketimlerinin biomas verimi üzerinde farkl etkileri olmu tur. Di er taraftan en yüksek WUE 3 3b de eri (5.93 kg/m ) susuz konudan elde edilirken en dü ük (2.89 kg/m ) yine 160 VFT konusundan elde edilmi tir. Bu sonuç, bitkinin tüketti i birim su ile elde edilen birim toprak üstü kuru madde verimi aras nda ters bir ili ki oldu unu göstermektedir. Sulama konular ndaki bitki su stresi artt kça yaprak alan indeksi (LAI) de erleri azalma göstermi tir. LAI, ekimden yakla k 84 gün sonra, tane olum ve olgunla ma döneminin ba lang nda, ortalama 11.68 ile maksimum de ere ula ve bu günden sonra zaman içerisinde yaprak su potansiyellerindeki azalma ve yapraklardaki kurumayla beraber de erler dü (ekimden 105 gün sonra ortalama 9.10) göstermi tir. Uygulanan sulama suyu ve mevsimlik bitki su tüketimi ile bitki boylar aras nda do rusal ili kiler tespit edilmi , buna kar n çiçeklenme döneminde %25 ve %50 sulama suyu k nt uygulanan konulardan en uzun boylu bitkiler üretilmi tir. Deneme konular aras nda yaprak say yönüyle çok büyük farkl klar olmam r. Ancak, sert su stresi uygulanan konulardan görece daha az yaprakl bitkiler üretilmi tir. Gövde çap ile deneme konular na uygulanan farkl sulama programlar aras nda denemenin ilk y nda bir ili ki bulunamam , ikinci y lda ise çok küçük farkl klar bulunmu tur. Gövde çap de erleri, çiçeklenme döneminin ikinci haftas na kar k gelen ekimden 70 gün sonra tüm konularda maksimum düzeylerine (ortalama 29.82 mm) ula r. Tane olum ve olgunla ma döneminde yap lan sulamalar hasat neminin daha yüksek ç kmas na neden olmu tur. Bu dönemde k nt yap lmas veya sulama yap lmamas durumunda göreceli olarak hasat nemi de erleri dü mü tür. En yüksek koçan a rl her iki deneme y nda da sulama uygulamalar n tam olarak yap ld VFT konusundan (ortalama 370.8 g) elde edilirken en dü ük ise susuz konudan (ortalama 141.6 g) bulunmu tur. ki y ll k ortalama verilere göre, en yüksek taneleme yüzdesi (0.89) FT, V25FT ve VFT50 konular ndan, en dü ük (0.78) ise yaln zca tane olum ve olgunla ma döneminde sulama yap lan T konusundan elde edilmi tir. Hasat indeksi, en yüksek vejetatif ve çiçeklenme dönemlerinde sulamalar n yap ld VF konusundan, en dü ük ise susuz konu ile yaln zca tane döneminde sulama yap lan T konusundan bulunmu tur. Denemelerden elde edilen koçan boyu de erleri 16–22 cm aras nda de mi tir. En uzun koçan boyu VFT ve VFT75 konular ndan, en k sa koçanlar ise susuz konudan al nm r. Koçan boylar ndan elde edilen sonuçlar n ayn koçan çaplar nda da elde 161 edilmi ve deneme konular n koçan çaplar n 4.35–5.31 cm aras nda de ti i tespit edilmi tir. Sulama konular n ilk koçan yüksekli i de erleri de farkl klar göstermi tir. Genelde su stresi artt kça ilk koçan yükseklikleri azalm r. lk koçan yüksekli i VFT75 konusunda en fazla iken, susuz konuda en az olmu tur. Koçanda s ra say de erleri 13.1–14.2 adet aras nda de mi tir. Söz konusu de erler ortalama olmakla beraber, asl nda tüm m r koçanlar n çift s raya sahip oldu u ve bu çal mada koçan ba na 12–18 adet aras nda de tikleri gözlenmi tir. Hem teksel y llarda hem de birle tirilmi verilere göre en fazla s ra say VFT75 konusundan elde edilmi tir. Di er taraftan susuz konu ve yaln zca tane döneminde sulama yap lan T konusundan ise en dü ük s ra say de erleri bulunmu tur. Sulama suyu k nt artt kça ve herhangi bir geli me döneminde veya dönemlerinde sulama yap lmad nda göreceli olarak s rada tane say de erleri dü mü tür. S rada tane say en fazla olan konular, Tüm fenolojik geli me dönemlerinde tam sulama yap lan VFT konusu ile yaln zca tane olum ve olgunla ma döneminde %25 sulama suyu k nt uygulanan VFT75 konusu olmu tur. Bin tane a rl de erleri 443.3–530.7 g aras nda de mi tir. Belirli geli me dönemlerinde yüzdesel biçimde uygulanan k nt lar n oran artt kça k smen de olsa 1000 tane a rl klar dü mü ancak çok büyük oranda farkl klar gerçekle memi tir. Di er taraftan belirli fenolojik geli me dönemlerinde hiç sulama yap lmamas durumunda 1000 tane a rl klar ndaki dü daha fazla olmu tur. VFT ve VFT75 konular ndan en yüksek 1000 tane a rl klar elde edilmi tir. Fenolojik geli me dönemlerinde yap lan k nt sulama uygulamalar n k smen de olsa hektolitre a rl de erlerini etkiledi i belirlenmi tir. Deneme konular ndan al nan hektolitre a rl de erleri 71.7–77.7 kg/hl aras nda de mi tir. K nt miktar artt kça genelde hektolitre a rl de erlerinde azalmalar olu mu tur. Özellikle vejetatif ve/veya çiçeklenme dönemlerinde yap lan sulama suyundaki k nt lar hektolitre a rl de erlerini dü ürmü tür. Daha önce yap lan çal malarda oldu u gibi, bu ara rma sonucunda da m r bitkisinin vejetatif ve generatif geli imi ile tane verimi üzerinde farkl sulama düzeylerinin oldukça etkili oldu u ortaya konulmu tur. Vejetatif, çiçeklenme ile tane olu um ve olgunla ma geli im a amalar nda toprak içerisinde olu acak su eksikli i, verimi azalt yönde önemli derecede etki yapmaktad r. Bu nedenle, yeteri kadar sulama suyunun var oldu u ko ullarda, söz konusu geli im a amalar n tümünde, topraktaki su eksikli ini gidermek amac yla sulama yap lmas zorunludur. 162 Yukar da aç klanan ara rma sonuçlar nda ortaya ç kan öneriler a da özetlenmi tir: r bitkisi, topraktaki su eksikli ine duyarl bir bitkidir ve suya en duyarl dönemi çiçeklenme geli im dönemi olup, bunu s ras yla vejetatif geli me ile tane olu um ve olgunla ma dönemleri izlemektedir. E er yeterli su varsa, yüksek verim elde etmek için tüm geli me mevsimi boyunca, bitki su gereksiniminin tam kar lanmas gerekmektedir. Di er bir deyi le gerek toplam geli me dönemi boyunca gerekse bireysel geli me dönemlerinde ya da bunlar n kombinasyonlar nda su k nt na gidilmemesi önerilmektedir. Bursa li ekolojik ko ullar nda, m r yeti tiricili inde, vejetatif geli me döneminin ba lang ndan itibaren haftada bir, mevcut toprak nem düzeyini tarla kapasitesine ula racak kadar sulama suyunun uygulanmas ve toplamda 8 sulama yap lmas tane veriminin artt lmas yönünden önerilebilir. Ancak kimi erkenci çe itlerde, fenolojik geli me dönemleri aras ndaki süre azalaca ndan ve bitki geli imi daha h zl olaca ndan, belirtilen sulama aral yerine 3 ile 5 gün aras nda bir sulama aral belirlenmesi daha uygun olabilir. Damla sulama yönteminde bu ko ulu sa lamak olanakl r. Mevcut suyun, yaln zca bir geli me dönemi içerisinde sulama yapmaya elveri li oldu u durumda çiçeklenme dönemi boyunca kullan lmas , e er iki geli me döneminde sulama yapmaya elveri li ise vejetatif ve çiçeklenme dönemleri boyunca kullan lmas , su kayna n optimum kullan yönünden önerilebilir. Ara rmada kullan lan Pioneer 31P41 çe idinin hasat nemi yüksektir. Çal madan elde edilen sonuçlara göre, tane olu um ve olgunla ma döneminde nt ya gidilmesi durumunda tane verimi büyük oranda dü memi tir. Bu nedenle, hem hasat neminin daha dü ük olmas sa lamak, hem de sudan tasarruf etmek amac yla tane döneminde %25 ile %75 aras nda sulama suyu k nt uygulanabilir. Sulama planlamas aç ndan önemli olan ve su eksikli inin bitki verimine etki derecesinin bir ölçüsü olan verim etmeninin (ky) toplam büyüme mevsimi için, 0.90 olarak al nmas önerilebilir. Çal ma alan yar nemli bir iklim ku nda yer almas na kar n, bitkinin suya en çok gereksinim duydu u vejetatif, çiçeklenme ve tane olu um dönemlerinde çok az miktarda ya dü mekte, di er taraftan s cakl klar en yüksek de erlerine ula maktad r. Bu nedenle, yerel bazda benzer çal malar n yap lmas yöreye has sulama programlar n olu turulmas nda yararl olacakt r. 163 Benzer konularda çal ma yapacak ara rmac lar için u öneriler s ralanabilir: K nt sulama uygulamalar , tüm fenolojik geli me dönemlerinde e de olarak yap larak yöreye uygun alternatif k nt sulama programlar geli tirilebilir. M r bitkisinin farkl toprak tipleri için kök da incelenerek, etkili kök derinli i belirlenebilir. Bu derinlik baz al narak k nt sulama programlar geli tirilebilir. Toprak alt damla sulama yöntemi ile benzer deneme konular alt nda m n su verim ili kileri belirlenebilir. Bu yöntem ile farkl lateral aral klar , lateralin toprak yüzeyinden olan derinli i, farkl damlat debileri alt nda m n verim ve kalite özellikleri ile kök da mlar ara labilir. Burada uygulanan deneme konular , yar nemli bir iklim ku n d nda kalan iklim tiplerinde denenerek sonuçlar kar la labilir. 164 KAYNAKLAR AL-JAMAL, M.S., SAMMIS, T.W., S. BALL and D. SMEAL. 2000. Computing the Crop Water Production Function for Onion. Agricultural Water Management, 46: 29–41. ALLEN R.G., PEREIRA L.S., D. RAES and M. SMITH. 1998. Crop Evapotranspiration: Guidelines for Computing Crop Requirements. Irrigation and Drainage, Paper No. 56, FAO, Rome, Italy. 300 p. ANON M. 2010. Bursa Tar m statistikleri 2008 Y Faaliyet Raporu. Bursa Tar m l Müdürlü ü, http://www.bursatarim.gov.tr, 112 s. AN IN, N. 2006. kinci Ürün M rda Farkl Sulama Zamanlar n Fotosentetik Su Kullan m Etkinli i ve Bununla lgili Di er Yaprak Özelliklerine Etkisi. Yüksek Lisans Tezi (yay nlanmam ), Çukurova Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Tarla Bitkileri Anabilim Dal . 130 s. ANAÇ, S. and M.A. UL. 1992. Deficit Irrigation Studies on Corn. Presented at the FAO/IAEA Research Co–Ordination Meeting on the Use of Nuclear and Related Techniques in Assessment of Irrigation Schedules of Field Crops to Increase Effective Use of Water in Irrigation Projects, 3 to 7 February 1992, Vienna, Austria. 5 p. ANAÇ, S., M.A. UL and I.H. TÜZEL. 1992. Corn Yield as Affected by Deficit Irrigation. Presented at the Advances in Planning, Design and Management of Irrigation Systems as Related to Sustainable Land Use, Center for Irrigation Engineering (CIE), September 14–17, Leuven, Belgium, p. 795–800. AYARS, J.E., PHENE, C.J., HUTMACHER, R.B.,. DAVIS, K.R., SCHONEMAN, R.A., S.S. VAIL and R.M. MEAD. 1999. Subsurface Drip Irrigation of Row Crops: A Review of 15 Years of Researh at the Water Management Research Laboratory. Agricultural Water Management, 42: 1–27. AYYILDIZ, M. 1983. Sulama Suyu Kalitesi ve Tuzluluk Problemleri. A.Ü. Ziraat Fakültesi Yay nlar : 879, Ders Kitab No: 244, 2. Bask , Ankara. 162 s. 165 BAYRAK, F. 1979. Bafra Ovas Ko ullar nda M r Su Tüketimi. Samsun Bölge Topraksu Ara rma Enstitüsü Müdürlü ü. Genel Yay n No: 15, Rapor Seri No:13, Samsun, 30 s. BEADLE, C.L. 1985. Plant Growth Analysis. Techniques in Bioproductivity and Photosynthesis. Edit by J. Coombs, D.O. Hall, S.P. Kong and J.M.O. Scurlock. Chapter 2, p. 20–25. BENNETT, J.M., MUTTI, L.S.M., P.S.C. RAO and J.W. JONES. 1989. Interactive Effects of Nitrogen and Water Stres on Biomass Accumulation, Nitrogen Uptake, and Seed Yield of Maize. Field Crops Research, 19: 297–311. BERGEZ, J.E. and S. NOLLEAU. 2003. Maize Grain Yield Variability between Irrigation Stands: A Theoretical Study. Agricultural Water Management, 60: 43–57. BERNARDO, D.J., WHITTLESEY, N.K., K.E., SAXTON and D.L. BASSETT. 1988. Irrigation Optimization Under Limited Water Supply. Transaction of the ASAE, 31 (3): 712–719. BEYAZGÜL, M. 1997. Menemen Ovas nda kinci Ürün M n Su Tüketimi. Köy Hizmetleri Menemen Ara rma Enstitüsü Müdürlü ü, Genel Yay n No: 223, Rapor Seri No: 149, Menemen, zmir. 45 s. BOGOSLAVSKY, L. and P.M. NEUMANN. 1998. Rapid Regulation by Acid of Cell Wall Adjustment and Leaf Growth in Maize Plants Responding to Reversal of Water Stress. Plant Physiology, 118: 701–709. BOUYOUCOS, G.J. 1962. Hydrometer Method Improved Foor Making Particle Size Analysis of Soil. Agronomy Journal, 54 (5): 464–465. BRAS, R.L. and J.R. CORODOVA. 1981. Intra-seasonal Water Allocation in Deficit Irrigation. Water Resources Research, 17 (4): 886–874. 166 BRAUNWORTH, JR.W.S. and H.J. MACK. 1987. Effect of Deficit Irrigation on Yield and Quality of Sweet Corn, Journal of American Society of Horticulture Science, 112(1): 32–35. BRAUNWORTH, JR.W.S. and H.J. MACK. 1989. Crop–Water Production for Sweet Corn. Journal of American Society of Horticulture Science, 114 (2): 210–215. BREMNER, J.M. 1965. (Total Nitrogen) Methods of Soil Analysis. Editor C.A. Black, American Society of Agricultural Engineers Inc. Publisher Madison, Wisconsin, USA, p. 1149–1178. BRYANT, K.J., BENSON, V.W., KINIRY, J.R., J.R. WILLIAMS and R.D. LACEWELL. 1992. Simulating Corn Yield Response to Irrigation Timings: Validation of the Epic Model. Journal of Production Agriculture, 5: 237–242. BUNIAK, W., Z. DMOWSKI and P. SZYSZKOWSKI. 1996. The Yield and Crop Quality Composition of Maize for Silage under Sprinkler Irrigation. Zeszyty Problemowe Postepow Nauk Rolniczych, 438: 243–249. BÜYÜKCANGAZ, H. and A. KORUKÇU. 2007. Integrated Approach for Water Resources and Irrigation Management in Turkey. Water International, 32 (5): 710–719. CABELGUENNE, M., C. JONES and J.R. WILLIAMS. 1995. Strategies for Limited Irrigation of Maize in Southwestern France. A Modelling Approach. Transactions of the ASAE, 32: 147–160. CALDWELL, D.S., W.E. SPURGEON and H.L. MANGES. 1994. Frequency of Irrigation for Subsurface Drip-irrigated Corn. Transactions of the ASAE, 37(4): 1099–1103. CALVINO, P.A., F.H. ANDRADE and V.O. SADRAS. 2003. Maize Yield as Affected by Water Availability, Soil Depth, and Crop Management. Agronomy Journal, 95:275–281. CARCOVA, J., G.A. MADDONNIVE and C.M. GHERSA. 1998. Crop Water Stres Index of Three Maize Hybrids Grown in Soils with Different Quality. Field Crops Research, 55: 165–174. 167 CARTER, M.R. and E.G. GREGORICH. 2008. Soil Sampling and Methods of Analysis. Second Edition, ISBN: 13: 978–0–8593–3586–0, Boca Raton, Fl, USA: CRC. 1224 p. CAVERO, J., FARRE, I., P. DEBAEKE and T.M. FACI. 2000. Simulation of Maize Yield under Water Stres with EPIC Phase and Cropwat Models. Agronomy Journal, 92: 679– 690. CHUANYAN, Z. and N. ZHONGREN. 2007. Estimating Water Needs of Maize (Zea mays L.) Using the Dual Crop Coefficient Method in the Arid Region of Northwestern China. African Journal of Agricultural Research, 2 (7): 325–333. CLASSEN, M.M. and R.H. SHAW. 1970. Water Deficit Effects on Corn II. Grain Components. Agronomy Journal, 62: 652–655. CLUMPNER, G. and K. SOLOMON. 1987. Accuracy and Geographic Transferability of Crop Water Production Functions. In: Proceedings of the Conference on Irrigation Systems for the 21st Century, 28–30 July, Portland, OR. COX, W.J. and D.J.R. CHERNEY. 2001. Row Spacing, Plant Density, and Nitrogen Effects on Corn Silage. Agronomy Journal, 93: 597–602. CRACIUN, I. VE M., CRACIUN. 1999. Water and Nitrogen Use Efficiency under Limited Water Supply for Maize to Increase Land Productivity. In: K rda, C., Moutonnet, P., Hera, C., Nielsen, D.R. (Eds.), Crop Yield Responses to Deficit Irrigation. Kluwer Academic Publishers, The Netherlands. p. 87–94. ÇAKIR, R. 2004. Effect of Water Stress at Different Development Stages on Vegetative and Reproductive Growth of Corn. Field Crops Research, 89: 1–16. ÇARPICI, E.B. 2009. Bitki Yo unlu u ve Farkl Miktarda Azot Uygulamalar n Stres Fizyolojisi Aç ndan Silajl k M r Yeti tiricili inde De erlendirilmesi. Doktora Tezi (yay nlanmam ) Uluda Ünv. Fen Bilimleri Enst. Tarla Bitkileri ABD, Bursa. 300 s. 168 ÇET N, Ö. 1996. Harran Ovas Ko ullar nda kinci Ürün M r Su Gereksinimi. Köy Hizmetleri anl urfa Ara rma Enstitüsü Müdürlü ü, Genel Yay n No: 90, Rapor Seri No: 63, anl urfa. 45 s. DA DELEN, N., YILMAZ, E., SEZG N, F. and T., GÜRBÜZ. 2006. Water–yield Relation and Water Use Efficiency of Cotton (Gossypium Hirsutum L.) and Second Crop Corn (Zea mays L.) in Western Turkey. Agricultural Water Management, 82 (1–2), 63–85. DA DELEN, N. ve T.GÜRBÜZ. 2008. Ayd n Ko ullar nda kinci Ürün M n Su Tüketimi. Adnan Menderes Üniversitesi Ziraat Dergisi, 5 (2): 67–74. DAVIDOFF, B. ve R.J. HANKS. 1989. Sugar Beet Production as Influenced by Limited Irrigation. Irrigation Science, 10 (1): 1–8. DE RMENC , V., M. GÜNDÜZ ve C. KARA. 1998. GAP Bölgesi Harran Ovas Ko ullar nda II. Ürün M n Su Verim li kileri. Köy Hizmetleri anl urfa Ara rma Enstitüsü Müdürlü ü, Genel Yay n No: 108, anl urfa. 35 s. DELOUGHERY, R.L. and R.K. CROOKSTON. 1979. Harvest Index of Corn, Affected by Population Density, Maturity Rating, and Enviroment. Agronomy Journal, 72: 577– 580. DEM R, A.O., A.T. GÖKSOY, H. BÜYÜKCANGAZ, Z.M. TURAN, E.S. KÖKSAL. 2006. Deficit Irrigation of Sunflower (Helianthus annuus L.) in a Sub–humid Climate. Irrigation Science, 24: 279–289. DERV , Ö. 1986. Çukurova Ko ullar nda Bu daydan Sonra kinci Ürün M n Su Tüketimi, T.C. Tar m Orman ve Köy i leri Bakanl , Köy Hizmetleri Genel Müdürlü ü, Tarsus Ara rma Enstitüsü Müdürlü ü Yay nlar , Genel Yay n No: 106, Rapor Seri No: 56, Tarsus, Mersin. 30 s. DI PAOLA, E. and M. RINALDI. 2008. Yield Response of Maize to Irrigation and Nitrogen Fertilization in a Mediterranean Enviroment. Field Crops Research, 105: 202– 210. 169 DOK, M. 2005. Harran Ovas nda Ana ve kinci Ürün M r Yeti tiricili inde Baz M r Çe itlerinin Verim ve Verim Unsurlar Üzerine Ara rmalar. GAP IV. Tar m Kongresi, 21–23 Eylül 2005, anl urfa. s. 861–866. DOORENBOS, J. and A.H. KASSAM. 1979. Yield Response to Water. United Nations FAO. Pub. 33, Rome. 193 p. ECK, H.V. 1984. Irrigated Corn Yield Response to Nitrogen and Water. Agronomy Journal, 76: 421–428. EMILE, J.C., AL-RIFAI, M., CHARRIER, X., P. LEROY and Y. BARRIERE. 2006. Grain Sorghum Silages as an Alternative to Irrigated Maize Silage. In: Proceedings of the 21st General Meeting of the European Grassland Federation, April 3–6, Badajoz, Spain. EL-HENDAWY, S.E., EL-LATTIEF, E.A.A., M.S. AHMED and U. SCHMIDHALTER. 2008. Irrigation Rate and Plant Density Effects on Yield and Water Use Efficiency of Drip-irrigated Corn. Agricultural Water Management, 95: 836–844. EL-HENDAWY, S.E. and U. SCHMIDHALTER. 2010. Optimal Coupling Combinations between Irrigation Frequency and Rate for Drip–irrigated Maize Grown on Sandy Soil. Agricultural Water Management, 97: 439–448. EL NEOMANI, A.A., EL HALIM, A.K.A., H.A. ZEYNU and A.K. ABD EL HALIM. 1990. Response of Maize (Zea mays L.) to Irrigation Intervals under Different Levels of Nitrogen Fertilisation. Egyptian Journal of Agronomy, 15: 147–158 ENGLISH, M.J. ve G.S. NUSS. 1982. Designing for Deficit Irrigation. Journal of the Irrigation and Drainage Division, ASCE, Vol. 108, No: IR2, 91 p. ENGLISH, M. 1990. Deficit Irrigation I: Analytical Framework. Journal of Irrigation and Drainage Engineering, 116 (3): 399–410. 170 YOK, D., K. BOZOKALFA ve A. U UR. 2004. Farkl Lokasyonlarda Yeti tirilen eker M r (Zea mays L. var. saccharata) Çe itlerinin Verim, Kalite ve Teknolojik Özelliklerinin Belirlenmesi. Ege Üniversitesi Ziraat Fakültesi Dergisi, 41 (1): 1–9. FARRE, I., VAN OIJEN, M., P.A LEFFELAAR and J.M. FACI. 2000. Analysis of Maize Growth for Different Irrigation Strategies in Northeastern Spain. European Journal of Agronmy, 12: 225–238. FARRE, I. and J.M. FACI. 2009. Deficit Irrigation in Maize for Reducing Agricultural Water Use in A Mediterranean Environment. Agricultural Water Management, 96: 383– 394. FERERES, E. and M.A. SORIANO. 2007. Deficit Irrigation for Reducing Agricultural Water Use. Journal of Experimental Botany, 58 (2): 147–159. FISCHER, K.S. and F.E. PALMER. 1984. Tropical Maize. In: Goldsworthy, P.R. and N.M. Fischer (Eds.), The Physiology of Tropical Field Crops. Wiley, New York. p. 213– 248. FREY, N.M. 1982. Dry Matter Accumulation in Kernels of Maize. Crop Science, 21: 118–122. GARCIA, A.G., L.C. GUERRA and G. HOOGENBOOM. 2009. Water Use and Water Use Efficiency of Sweet Corn under Different Weather Conditions and Soil Moisture Regimes. Agricultural Water Management, 96: 1369–1376. GARRITY, P.D., D.G. WATTS, C.Y. SULLIVAN and J.R. GILLEY. 1982. Moisture deficits and grain sorghym performance, evapotranspiration yield relationships. Agronomy Journal, 74: 815–820. GANJI, A., PONNAMBALAM, K., D. KHALILI M and KARAMOUZ. 2006. A New Stochastic Optimization Model for Deficit Irrigation. Irrigation Science, 25 (1): 63–73. GENÇO LAN, C. 1996. M r Bitkisinin Su–Verim li kileri, Kök Da ile Bitki Su Stresi ndeksinin Belirlenmesi ve CERES-Maize Bitki Büyüme Modelinin Yöreye 171 Uyumlulu unun Belirlenmesi. Doktora Tezi, Ç.Ü. Fen Bilimleri Enstitüsü Tar msal Yap lar ve Sulama Anabilim Dal , Adana. 220 s. GENÇO LAN, C. ve A. YAZAR. 1997. K nt Su Uygulamalar n M r Bitkisi Kök Da na Etkisi. Uluda Üniversitesi Ziraat Fakültesi ve Kültürteknik Derne i, Ulusal Kültürteknik Kongresi, 5–6 Haziran 1997, Kirazl yayla, Bursa. s. 277–285. GENÇO LAN, C. ve A.YAZAR. 1999. K nt Su Uygulamalar n M r Verimine ve Su Kullan m Rand man na Etkileri. Turkish Journal of Agriculture and Forestry, 23: 233–241. GENÇTAN, T. ve B. UÇKESEN. 2001. Tekirda Ko ullar nda Ana Ürün ve kinci Ürün eker M r (Zea mays saccharata sturt.) Yeti tirme Olanaklar n Ara lmas . Türkiye 4. Tarla Bitkileri Kongresi, 17–21 Eylül, Tekirda . GEREN, H., R. AVCIO LU, B. KIR, G. DEM RO LU, M. YILMAZ ve A.C. CEVHER 2003. kinci Ürün Silajl k Olarak Yeti tirilen Baz M r Çe itlerinde Farkl Ekim Zamanlar n Verim ve Kalite Özelliklerine Etkisi. Ege Üniversitesi Ziraat Fakültesi Dergisi, 40(3): 57–64. GHEYSARI, M., MIRLATIFI, S.M., M. HOMAEE and G. HOOGENBOOM. 2007. Water Use Efficiency of Silage Maize under Deficit Irrigation and Nitrogen Fertigation. In ASA- CSSA-SSSA International Anuual Meetings, November 4–8, New Orleans, Louisiana. GHEYSARI, M., MIRLATIFI, S.M., BANNAYAN, M., M. HOMAEE and G. HOOGENBOOM. 2009. Interaction of Water and Nitrogen on Maize Grown for Silage. Agricultural Water Management, 96: 809–821. GÖKÇEL, F. 2008. Çukurova Ko ullar nda Yar Islatmal (PRD) Ve K nt Damla Sulama Programlar n II. Ürün M r Verimi ve Su Kullanma Rand man na Etkileri. Yüksek Lisans Tezi (yay nlanmam ), Çukurova Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Tar msal Yap lar ve Sulama Anabilim Dal , Adana. 68 s. 172 GÖKMEN, S., Ö. SENCAR and M.A. SAK N. 2001. Response of Popcorn (Zea mays everta) to Nitrogen Rates and Plant Densities. Turkish Journal of Agriculture and Forestry, 25: 15-23 GÖKSOY, A.T., DEM R, A.O. Z.M. TURAN and N. DA ÜSTÜ. 2004. Responses of sunflower (Helianthus annuus L.) to full and limited irrigation at different growth stages. Field Crops Research, 87: 167–178. GREENWOOD, K.L., G.N. MUNDY and K.B. KELLY. 2008. On–farm Measurement of the Water Use and Productivity of Maize. Australian Journal of Experimental Agriculture, 48 (3): 274–284. GUITJENS, J.C. 1982. Models of Alfalfa Yield and Evapotransipariton. ASCE, Vol. 108, No. IR3, p. 212–222. GÜNDÜZ, M., N. KORKMAZ ve S. EN. 2008. Güney Marmara Ko ullar nda M n Su-Verim li kisi. T.C. Tar m ve Köyi leri Bakanl Ege Tar msal Ara rma Enstitüsü Müdürlü ü, TAYEK 2008 Y Tarla Bitkileri Grubu Bilgi Al veri Toplant Bildirileri, 24–26 Haziran 2008, Menemen, zmir. Yay n No:132: 172–191. HALVORSON, A.D., MOISER, A.R., C.A. REULE and W.C. BAUSCH. 2006. Nitrogen and Tillage Effects on Irrigated Continuous Corn Yields. Agronomy Journal, 98: 63–71. HANKS, R.J., B.L. ASCHROFT, B.L., W.P. RASMUSSEN, G.D. WILSON. 1976. Corn Production as Influenced by Irrigation and Salinity. 1. Utah Studies, Irrigation Science, 1: 47–59. HANKS, R.J. 1983. Yield and Water Use Relationships: An Overview. In Taylor, H.M., Jordan, W.R., Sinclair, T.R. (Eds.), Limitation of Water Use in Crop Production. ASA/CSSA/SSSA, Madison, WI. p. 393–411. HASSANLI, A.M., M.A. EBRAHIMIZADEH and S. BEECHAM. 2009. The Effects of Irrigation Methods with Effluent and Irrigation Scheduling on Water Use Efficiency and Corn Yields in An Arid Region. Agricultural Water Management, 96: 93–99. 173 HATFIELD, J.L., T.J. SAUER and J.H. PRUEGER. 2001. Managing Soils to Achieve Greater Water Use Efficiency: A Review. Agronomy Journal, 93: 271–280. HOOK, J.E. 1994. Using Crop Models to Plan Water Withdrawals for Irrigation in Drought Years. Agricultural Systems, 45: 271–289. HOWE, O.W. and H.F. RHOADES. 1995. Irrigation Practice for Corn Production in Relation to Stage of Plant Development. Soil Science Society of America Proceedings, 19: 94–98. HOWELL, T.A., YAZAR, A., SCHNEIDER, A.D., DUSEK, D.A. and K.S. COPELAND. 1995. Yield and Water Use Efficiency of Corn in Response to LEPA Irrigation. Transactions of the ASAE, 38 (6): 1737–1747. HOWELL, T.A., A.D. SCHENEIDER and S.R. EVETT. 1997. Subsurface and Surface Microirrigation of Corn: Southern High Plains. Transactions of the ASAE, 40 (3): 635– 641. HOWELL, T.A., TOLK, J.A., A.D. SCHENEIDER and R.S. EVETT. 1998. Evapotranspiration, Yield, and Water Use Efficiency of corn Hybrids Differing in Maturity. Agronomy Journal, 90: 3–9. HOWELL, T.A. 2001. Enhancing Water Use Efficiency in Irrigated Agriculture. Agronomy Journal, 93: 281–289. HSIAO, T.C. 1973. Plant Responses to Water Stress. Annual Review of Plant Physiology, 24: 519–570. HUMPHREYS, L., FAWCETT, B., C. O’NEILL and W. MUIRHEAD. 2005. Maize under Sprinkler, Drip and Furrow Irrigation. IREC Farmers’ Newsletter, No: 170. 4 p. IGBADUN, H.E., MAHOO, H.F., A.K.P.R., TARIMO and B.A. SALIM. 2006. Crop Water Productivity of an Irrigated Maize Crop in Mkoji Sub-catchment of the Great Ruaha River Basin, Tanzania. Agricultural Water Management, 854: 141–150. 174 IGBADUN, H.E., TARIMO A.K.P.R., B.A. SALIM and H.F. MAHOO. 2007. Evaluation of Selected Crop Water Production Functions for An Irrigated Maize Crop. Agricultural Water Management, 94: 1–10. IGBADUN, H.E., SALIM, B.A., A.K.P.R. TARIMO and H.F. MAHOO. 2008. Effects of Deficit Irrigation Scheduling on Yields and Soil Water Balance of Irrigated Maize. Irrigation Science, 27: 11–23. IRMAK, S., D.Z. HAMAN and R. BASTUG. 2000. Determination of Crop Water Stress Index for Irrigation Timing and Yield Estimation of Corn. Agronomy Journal, 92: 1221– 1227. ISTANBULLUOGLU, A., I. KOCAMAN and F. KONUKCU. 2002. Water Use– Production Relationship of Maize under Tekirdag Conditions in Turkey. Pakistan Journal of Biological Science, 5 (3): 287–291. JALOTA, S.K, SOOD, A., G.B.S. CHAHAL and B.U. CHOUDHARY. 2006. Crop Water Productivity of Cottons (Gossypium hirsutum L.) and Wheat (Triticum aestivum L.) System as Influenced by Deficit Irrigation, Soil Texture, and Precipitation. Agricultural Water Management, 84: 137–146. JAMA, A.O. and M.J. OTTMAN. 1993. Timing of the First Irrigation in Corn and Water Stress Conditioning. Agronomy Journal, 85 (6): 1159–1164. JAMES, L.G. 1993. Principles of Farm Irrigation System Design. Krieger Publishing Company, New York, USA. 543 p. JAMES, A.A. 1994. Soil Moisture Deficits, Yield and Seed Quality of Two Maize Hybrids Differing in Drought Tolerance. MS thesis (unpublished), Iowa State University, Ames, Iowa. 186 p. JAMIESON, P.D., MARTIN, R.J., G.S. FRANCIS and D.R. WILSON. 1995. Drought Effects on Biomass Production and Radiation Use Efficiency in Barley. Field Crops Research, 43: 77–86. 175 JACKSON, M.L. 1958. Soil Chemical Analysis. Prentice–Hall, Englewood Cliff, New Jersey. p. 283–293. JACOBS, B.C. and C.J. PEARSON. 1991. Potential Yield of Maize Determined by Rate of Growth and Development of Ears. Field Crops Research, 27: 281–298. JENSEN, M.E. 1968. Water Consumption by Agricultural Plants. In: Kozlowski, T.T. (Ed.), Water Deficits in Plant Growth, 1. Academic Press, New York. p. 1–22. JENSEN, M.E. 1980. Design and Operation of Farm Irrigation Systems. An ASAE Monography, Number 3 in a Series Published by American Society of Agricultural Engineers, 2950 Niles Road, Michigan 49085, USA. 829 p. JIN, Y.H., D.W. ZHOU and S.C. JIANG. 2010. Comparison of Soil Water Content and Corn Yield in Furrow and Conventional Ridge Sown Systems in A Semiarid Region of China. Agricultural Water Management, 97: 326–332. KACAR, B. 1962. Plant and Soil Analysis. University of Nebraska, Collage of Agriculture, Department of Agronomy, Lincoln, Nebraska, USA. 72 p. KANBER, R., A. YAZAR ve M. EYLEN. 1990a. Çukurova Ko ullar nda Bu daydan Sonra Yeti tirilen kinci Ürün M n Su–Verim li kisi. Tarsus Ara rma Enstitüsü Müdürlü ü Yay nlar . Genel Yay n No: 173, Rapor Serisi No: 108, Tarsus, Mersin. 77 s. KANBER, R., BASTUG, R., H. KOKSAL and N. BAYTORUN. 1990b. Yield and Comparative Performance of Different Crop Production Functions of Cotton as Influenced by Deficit Irrigation. Turkish Journal of Agriculture and Forestry, 14: 442– 455. KANG, S., LIANG, Z., W. HU and J. ZHANG. 1998. Water Use Efficiency of Controlled Alternate Irrigation on Root-divided Maize Plants. Agricultural Water Management, 38: 69–76. KANG, S., W. SHI and J. ZHANG. 2000. An Improved Water–Use Efficiency for Maize Grown under Regulated Deficit Irrigation. Field Crops Research, 67: 207–214. 176 KAPAR, H. ve A. ÖZ. 2006. Baz M r Çe itlerinin Orta Karadeniz Bölgesinde Performanslar n Belirlenmesi. OMÜ Ziraat Fakültesi Dergisi, 21 (2): 147–153. KAR, G. and H.N. VERMA. 2005. Phenology Based Irrigation Scheduling and Determination of Crop Coefficient of Winter Maize in Rice Fallow of Eastern India. Agricultural Water Management, 75: 169–183. KARA, B. ve Z. AKMAN. 2002. eker M nda Koltuk ve Uç Alma ile Yaprak rman n Verim ve Koçan Özelliklerine Etkisi. Akdeniz Üniversitesi Ziraat Fakültesi Dergisi, 15(2): 9–18. KARA, T. and C. B BER. 2008. Irrigation Frequencies and Corn (Zea mays L.) Yield Relation in Northern Turkey. Pakistan Journal of Biological Sciences, 11 (1): 123–126. KARAM, F., BREIDY, J., C. STEPHAN and J. ROUPHAEL. 2003. Evapotranspiration, Yield and Water Use Efficiency of Drip Irrigated Corn in the Bekaa Valley of Lebanon. Agricultural Water Management, 63(2): 125–137. KARA AH N, M. 2008. Konya Ekolojik Ko ullar nda Farkl Olum Grubundan Hibrit r Çe itlerinin (Zea Mays L. indentata S.) Damla ve Kar k Sulama Yöntemlerinde Optimum Bitki S kl n Tespiti. Doktora Tezi (yay nlanmam ), Selçuk Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Tarla Bitkileri Anabilim Dal , Konya. 124 s. KATERJI, N., HOOM, J.W., HAMDY, A., F. KARAM and M. MASTRORILLI. 1996. Effect of Salinity on Water Stress, Growth and Yield of Maize and Sunflower. Agricultural Water Management, 30: 237–249. KIM, K., CLAY, D.E., CARLSON, C.G., S.A. CLAY and T. TROOIEN. 2008. Do Synergistic Relationships between Nitrogen and Water Influence the Ability of Corn to Use Nitrogen Derived from Fertilizer and Soil? Agronomy Journal, 100 (3): 551–556. KINIRY, J.R. and J.T. RICHIE. Shade-sensitive Interval of Kernel Number of Maize. Agronomy Journal, 77: 711–715. 177 KIPKORIR, E.C. and D. RAES. 2002. Transformation of Yield Response Factor into Jensen’s Sensitivity Index. Irrigation and Drainage Systems, 16: 47–52. KIPKORIR, E.C., D. RAES and B. MASSAWE. 2002. Seasonal Water Production Functions and Yield Response Factors for Maize and Onion in Perkerra, Kenya. Agricultural Water Management, 56: 229–240. KIRDA, C. 1992. Deficit Irrigation Studies on Corn. The FAO/IAEA Research Co- ordination Meeting on the Use Nuclear and Related Techniques in Assessment of Irrigation Schedules of Field Crops to Increase Effective Use Water in Irrigation Projects, 3–7 February 1992, Vienna, Austria. 5 p. KIRDA, C. 2002. Deficit Irrigation Scheduling Based on Plant Growth Stages Showing Water Stress Tolerance. In: Deficit Irrigation Practice. Water Reports 22. FAO, Rome. p. 1–3. KIRKHAM, D. 1964. Soil Physics. Handbook of Applied Hydrology, Mc. Graw-Hill Book Company, New York. 15 p. KIRNAK, H., C. GENÇO LAN and V. DE RMENC . 2003. Effect of Deficit Irrigation on Yield and Growth of Second Crop Corn in Harran Plain Conditions. Atatürk University, Journal of Agricultural Faculty, 34(2): 117–123. KIRTOK, Y. 1998. M r Üretimi ve Kullan , Kocaoluk Bas m ve Yay nevi, stanbul. 118 s. KIZILO LU, F.M., AH N, U., Y. KUSLU and T. TUNC. 2009. Determining Water-Yield Relationship, Water Use Efficiency, Crop and Pan Coeffients for Silage Maize in a Semiarid Region. Irrigation Science, 27: 129–137. KO, J. and G. PICCINNI. 2009. Corn Yield Responses under Crop Evapotranspiration- Based Irrigation Management. Agricultural Water Management, 96: 799–808. KORUKÇU, A. ve R. KANBER. 1981. Su–Verim li kileri. Topraksu Ara rma Ana Projesi (435–1), Tarsus, Mersin. 39 s. 178 KOVANCI, . 1964. zmir Bölgesi Topraklar n Humus Durumu ve C/N Münasebetleri Üzerinde Ara rmalar. Doçentlik Tezi, zmir. 91 s. KÖKSAL, H. 1995. Çukurova Kosullar nda II. Ürün M r Bitkisi Su–Verim li kileri ve Ceres-Maize Bitki Büyüme Modelinin Yöreye Uygunlu unun Saptanmas . Doktora Tezi, Çukurova Üniversitesi Fen Bil. Ens. Tar msal Yap. ve Sulama Bölümü. Adana. 199 s. KÖKSAL, H. ve R. KANBER. 1998. Çukurova Ko ullar nda II. Ürün M r Bitkisi Su– Verim li kileri, Tar m ve Orman Meteorolojisi 98 Sempozyomu, 21–23 Ekim 1998, stanbul. s. 310–317. LAMM, F.R., MANGES, H.L., STONE, L.R., A.H. KHAN and D.H. ROGERS. 1995. Water Requirement of Subsurface Drip-irrigated Corn in Northwest Kansas. Transactions of the ASAE, 38 (2): 441–448. LAMM, F.R. and T.P. TROOIEN. 2001. Irrigation Capacity and Plant Population Effects on Corn Production Using SDI. In Proc. Irrigation Association International Irrigation Technical Conference, Nov. 4–6, San Antonio, Texas. p. 73–80. LEEPER, R.A., E.C.A. RUNGE and W.M. WALKER. 1974. Effect of Plant Available Stored Soil Moisture on Corn Yields: I. Constant Climatic Conditions. Agronomy Journal, 66: 723–727. LI, Y.L, CUI, J.Y., T.H. ZHANG and H.L. ZHAO. 2003. Measurement of Evaporation of Irrigated Spring Wheat and Maize in a Semi-arid Region of North China. Agricultural Water Management, 61: 1–12. LIZASO, J.I., W.D. BATCHELOR and M.E. WESTGATE. 2003. A Leaf Area Model to Simulate Cultivar-specific Expansion and Senescence of Maize Leaves. Field Crops Research, 80: 1–17. LORENS, G.F., J.M. BENNETT and L.B. LOGGALE. 1987. Differences in Drought Resistance between two Corn Hybrids. II. Component Analysis and Growth Rates. Agronomy Journal, 79: 808–813. 179 LYLE, W.M. and J.P. BORDOVSKY. 1995. LEPA Corn with Limited Water Supplies. Transation of the ASAE, 38: 2455–2462. MANAL, M., EL-TANTAWY, S., A. OUDA and A.K. FOUAD. 2007. Irrigation Scheduling for Maize Grown under Middle Egypt Conditions. Research Journal of Agriculture and Biological Sciences, 3 (5): 456–462. MENGÜ, G.P. and M. ÖZGÜREL. 2008. An Evaluation Water–Yield Relations in Maize (Zea mays L.) in Turkey. Pakistan Journal of Biological Sciences, 11(4): 517–524. MINHAS, B.S., K.S. PARKHAND and T.N. SRINIVASAN. 1974. Towards the Structure of a Production Function for Wheat Yields with Dated Input of Irrigation Water. Water Resources Research, 10: 383–386. MANSOURI–FAR, C., S.A.M.M. SANAVY and S.F. SABERALI. 2010. Maize Yield Response to Deficit Irrigation during Low-sensitive Growth Stages and Nitrogen Rate under Semi-arid Climatic Conditions. Agricultural Water Management, 97: 12–22. MUSICK, J.T. and D.A. DUSEK. 1980. Irrigation Corn Yield Response to Water. Transactions of the ASAE, 23 (1): 92–98. NAESCU, V. 2000. The Irrigation Effect on Silo Maize Yield in Romanian Plain. Probleme de Agrofitotehnie Teoretica si Aplicata, 22 (1–2): 51–57. NAZIRBAY, I., EVET, S., Y. ESANBEKOV and B. KAMILOV. 2005. Water Use of Maize for Two Irrigation Methods and Two Scheduling Methods. ASA-CSSA-SSSA International Annual Meetings, November 6–10, p. 323–328. NESMITH, D.S. and J.T. RITCHIE. 1992. Short– and Long–Term Responses of Corn to a Pre–Anthesis Soil Water Deficits. Agronomy Journal, 84: 107–113. NORWOOD, C.A. 2000. Water Use and Yield of Limited-irrigated and Dryland Corn. Soil Science Society of America Journal, 64: 365–370. 180 NORWOOD, C.A. and T.J. DUMLER. 2002. Transition to Dryland Agriculture: Limited Irrigated vs. Dryland Corn. Agronomy Journal, 94: 310–320. OGOLA, J.B.O., T.R. WHEELER and P.M. HARRIS. 2002. Effects of Nitrogen and Irrigation on Water Use of Maize Crops. Field Crops Research, 78: 105–117. OKAY, D. 2006. Bursa Ko ullar nda M r Bitkisi Su-Verim li kisinin Ceres-Maize Bitki Geli me Modeliyle Belirlenmesi. Doktora Tezi (yay nlanmam ), Uluda Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Tar msal Yap lar ve Sulama ABD, Bursa. 159 s. OLSEN, S.R. ve L.A. DEAN. 1965. Methods of Soil Analysis (Phosphorus). Editor C.A. Black, Amer. Soc. of Agr. Inc., Publisher Madison, Wisconsin, USA. p. 1035–1049. ORTA, A.H., A. STANBULLUO LU ve S. ALBUT. 1997. Tekirda Ko ullar nda M n Su Tüketimi. Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi, Tar m Bilimleri Dergisi, 3 (2): 38–43. OTEGUI, M.E., F.H. ANDRADE and E.E., SUERO. 1995. Growth, Water Use, and Kernel Abortion of Maize Subjected to Drought at Silking. Field Crops Research, 40 (2): 87–94. OVERMAN, A.R. and F.G. MARTIN. 2002. Corn Response to Irrigation and Tillage. Communications in Soil Science and Plant Analysis, 33 (19–20): 3603–3608. OYLUKAN, S. ve H. GÜNGÖR. 1975. Orta Anadoluda M r Su Tüketimi. Eski ehir Bölge Topraksu Ara rma Enstitüsü Yay nlar , Genel Yay n No: 129. Rapor Seri No: 88, Eski ehir. 43 s. RET R, K. 1993. Eski ehir Ko ullar nda M n Su–Verim li kileri. Doktora Tezi (yay nlanmam ), Çukurova Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Tar msal Yap lar ve Sulama Anabilim Dal , Adana. 85 s. ÖKTEM, A., M. EK and A.G. ÖKTEM. 2003. Deficit Irrigation Effects on Sweet Corn (Zea mays saccharata sturt) with Drip Irrigation System in a Semi–arid Region I. Water–Yield Relationship. Agricultural Water Management, 61: 63–74. 181 ÖKTEM, A. 2006. Effect of Different Irrigation Intervals to Drip Irrigated Dent Corn (Zea mays L. indentata) Water–Yield Relationship. Pakistan Journal of Biological Sciences, 9 (8): 1476–1481. ÖKTEM, A. 2008. Effect of Water Shortage on Yield, and Protein and Mineral Compositions of Drip-irrigated Sweet Corn in Sustainable Agricultural Systems. Agricultural Water Management, 95: 1003–1010. PANDA, R.K., S.K. BEHERA and P.S. KASHYAP. 2004. Effective Management of Irrigation Water for Maize under Stressed Conditions. Agricultural Water Management, 66: 181–203. PANDEY, R.K., J.W. MARANVILLE and VE A. ADMOU. 2000a. Deficit Irrigation and Nitrogen Effects on Maize in a Sahelian Enviroment. I. Grain Yield and Yield Components. Agricultural Water Management, 46 (1): 1–13. PANDEY, R.K., J.W. MARANVILLE and VE A. ADMOU. 2000b. Deficit Irrigation and Nitrogen Effects on Maize in a Sahelian Enviroment. II. Shoot Growth. Agricultural Water Management, 46 (1): 15–27. PAYERO, J.O., STEVEN, M., S. IRMAK and D.D. TARKALSON. 2006a. Yield Response of Corn to Deficit Irrigation in a Semiarid Climate. Agricultural Water Management, 84: 895–908. PAYERO, J.O., KLOCKE, N.L., J.P. SCHNEEKLOTH and D.R. DAVISON. 2006b. Comparision of Irrigation Strategies for Surface-irrigated Corn in West Central Nebraska. Irrigation Science, 24: 257–265. PAYERO, J.O., TARKALSON, D.D., IRMAK, S., D. DAVISON and J.L. PETERSEN. 2008. Effect of Irrigation Amounts Applied with Subsurface Drip Irrigation on Corn Evapotranspiration, Yield, Water Use Efficiency, and Dry Matter Production in a Semiarid Climate. Agricultural Water Management, 95: 895–908. PAYERO, J.O., TARKALSON, D.D., IRMAK, S., D. DAVISON and J.L. PETERSEN. 2009. Effect of Timing of a Deficit–irrigation Allocation on Corn Evapotranspiration, 182 Yield, Water Use Efficiency and Dry Mass. Agricultural Water Management, 96: 1387– 1397. PRICHARD, T., HANSON, B., SCHWANKL, L., P. VERDEGAAL and R. SMITH. 2004. Deficit Irrigation of Quality Wine Grapes Using Micro–irrigation Techniques. Publications of University of California Co-operative Extension, Department of Land, Air and Water Resources, University of California, Davis. 5 p. RETTA, A. and R.B. HANKS. 1980. Corn and Alfalfa Production as Influenced by Limited Irrigation. Irrigation Science, 1: 135–147. RHENALS, A.E. and R.L. BRAS. 1981. The Irrigation Scheduling Problem and Evapotranspiration Uncertainty. Water Resources Research, 17 (5): 1328–1339. RHOADS, F.M. and J.M. BENNETT. 1990. Corn. In: Stewart B.A., Nielsen D.R., eds. Irrigation of Agricultural Crops. Madison, WI: ASA, CSSA, and SSSA, Agronomy Monography, 30: 569–596. RITCHIE, S.W., J.J. HANWAY and G.O. BENSON. 1992. How a Corn Plant Devolops. Special Report, No:48, Iowa State University. 21 p. SALVADOR, R.J. and R.B. PEARCE. 1995. Proposed Standart System of Nomenclature for Maize Grain Filling Events and Concepts. Maydica, 40: 141–146. SCHMALER, K., U. KRÜGER and H. RICHERT. 2003. Ertrag und Qualität von Silomais in Abhängigkeit vom Wasserangebot. Archives of Agronomy and Soil Science, 49 (4): 357–374. SEPASKHAH, A.R., KANOONI, A. and M.M. GHASEMI. 2003. Estimating Water Table Contributions to Corn and Sorghum Water Use. Agricultural Water Management, 58: 67–79. SEPASKHAH, A.R. and M.H. KHAJEHABDOLLAHI. 2005. Alternate Furrow Irrigation with Different Irrigation Intervals for Maize (Zea mays L.). Plant Production Science, 8 (5):592–600. 183 SEPASKHAH, A.R. and A.R. PARAND. 2006. Effects of Alternate Furrow Irrigation with Supplemental Every-Furrow Irrigation at Different Growth Stages on the Yield of Maize (Zea mays L.). Plant Production Science, 9 (4): 415–421. SHALHEVET, J., MANTELL, A., H. BIELORAI and D. SHIMSHI. 1981. Irrigation of Field and Orchard Crops under Semi-arid Conditions. IIIC Pub., No. 1, IIIC, Bet Dagan, Ottawa, Ont., ISBN 92-9019-001-9, 110 p. SHAPIRO, C.A. and C.S. WORTMANN. 2006. Corn Response to Nitrogen Rate, Row Spacing, and Plant Density in Eastern Nebraska. Agronomy Journal, 98: 529–535. SHAOZHONG, K., S. WENJUAN and J. ZHANG. 2000. An Improved Water-Use Efficiency for Maize Grown under Regulated Deficit Irrigation. Field Crops Research, 67: 207–214. SINCLAIR, T.R., C.B. TANNER and J.M. BENNETT. 1984. Water–use Efficiency in Crop Production. Texas Bioscience, 34: 36–40. SINGH, B.R. and D.P. SINGH. 1995. Agronomic and Physiological Responses of Sorghum, Maize and Pearl Millet to Irrigation. Field Crops Research, 42 (2–3): 57–67. SMITH, M., D. KIVUMBI and L.K. HENG. 2002. Use of the FAO CROPWAT Model in Deficit Irrigation Studies. In: Deficit Irrigation Practice. Water Reports No. 22. Food and Agriculture Organization of the United Nations, Rome. p. 17–28. STAN, I. and V. NAESCU. 1997. Maize Response to Water Deficit. Romanian Agricultural Research, 7–8: 77–90. STEGMAN, E.C., HANKS, R.J., J.T. MUSICK and D.G. WATTS. 1980. Irrigation Water Management–Adequate or Limited Water. In: Challenges of the 80’s. Proceedings of ASAE 2nd National Irrigation Symposium, October 20–23, University of Nebraska, St. Joseph Michigan. p. 154–165. 184 STEGMAN, E.C. 1986. Efficient Irrigation Timing Methods for Corn Production. Transactions of the ASAE, 29 (1): 203–210. STEWART, J.I. and R.M. HAGAN. 1973. Functions to Predict Effects of Crop Water Deficits. Journal of Irrigation and Drainage Division, ASCE 99 (IR4): 421–439. STEWART, J.I., MISRA, R.D., W.O. PRUITT and R.M. HAGAN. 1975. Irrigating Corn and Grain Sorghum with a Deficient Water Supply. Transactions of the ASAE, 18 (2): 270–280. STEWART, J.L., DANIELSEN, R.E., HANKS, R.J., JACKSON, E.B., HAGON, R.M. PRUIT, W.O., W.T. FRANKLIN and J.P. RILEY. 1977. Optimizing Crop Production through of Water and Salinity Levels in the Soil. Utah Water Research Laboratory, PR. 151–1, Logan, Utah. 191 p. STONE, L.R., SCHLEGEL, A.J., R.E. GWIN and A.H. KHAN. 1996. Response of Corn, Grain Sorghum, and Sunflower to Irrigation in the High Plains of Kansas. Agricultural Water Management, 30: 251–259. STONE, P.J., WILSON, D.R. J.B. REID and R.N. GILLESPIE. 2001a. Water Deficit Effects on Sweet Corn. I. Water Use, Radiation Use Efficiency, Growth, and Yield. Australian Journal of Agricultural Research, 52 (1): 103–113. STONE, P.J., WILSON, D.R. J.B. REID and R.N. GILLESPIE. 2001b. Water Deficit Effects on Sweet Corn. II. Canopy Development. Australian Journal of Agricultural Research, 52 (1): 115–126. SUNDER, R.A., K.E. SAXTON and R.G. SPOMER. 1981. A Predictive Model of Water Stress in Corn and Soybeans. Transaction of the ASAE, 24 (1): 421–439. SWEENEY, D.W. and C.W. MARR. 2005. Supplemental Irrigation at Reproductive Growth Stages to Improve Popcorn Grown at Different Populations. Agronomy Journal, 97: 741–745. 185 SZALOKI, S. and S. NEMETH. 1985. Water Requirements and Water Use of Maize in Hungarian People’s Republic. Tagungsbericht, Akademie der landwirtschaftswissenschaften der Deutschen Demokratischen Repuplik, 231: 91–96. EH RAL , S. 2002. Tohumluk ve Teknolojisi. Trakya Üniversitesi Tekirda Ziraat Fakültesi, Fakülteler Matbaas , ISBN: 975–94559–1–9, stanbul, 422 s. EK, M., S. GERÇEK ve A. ÖKTEM. 2003. Farkl Sulama Yöntemlerinin M r Bitkisinde Verim ve Su Tüketimine Etkisi. GAP III. Tar m Kongresi 2–3 Ekim 2003, Bildiri No: S–29, anl urfa. EK, M. ve S. GERÇEK. 2005. Yar -Kurak Ko ullarda Damla Sulamada Farkl Sulama Aral klar n M r Bitkisinin (Zea mays L. indentata) Su Verim li kilerine Etkisi. Atatürk Üniversitesi Ziraat Fakültesi Dergisi, 36 (1): 77–82. TOLK, J.A., T.A. HOWELL and S.R. EVETT. 1998. Evapotranspiration and Yield of Corn Grown on three High Plains Soils. Agronomy Journal, 90: 447–454. TREJO, J.A.M., MONSIVAIS, G.O.A., RAMIREZ, O.J., GONZALEZ, Z.A., CERDA, R.E., HERNANDEZ, F.M., S.E. SOSA and A.R. NUNCIO. 2006. Effect of Three Driptape Installation Depths on Water Use Efficiency and Yield Paarameters in Forage Maize (Zea mays L.) Cultivation. Tecnica Pecuaria en Mexico, 44 (3): 359–364. TROOIEN, T.P. BUSCHMAN, L.L. SLODERBECK, P. K.C. DHUYVETTER and W.E. SPURGEON. 1999. Water Use Efficiency of Different Maturity Corn Hybrids and Grain Sorghum in the Central Great Plains. Journal of Production Agriculture, 12: 377–382. TSAKIRIS, G.P. 1982. A Method of Applying Crop Sensitivity Factor in Irrigation Scheduling. Agricaltural Water Management, 5: 335–345. TURAN, Z.M. 1995. Ara rma ve Deneme Metotlar . U.Ü. Zir. Fak. Ders Notlar No: 62, U.Ü. Bas mevi, Bursa. 121 s. TURGUT, ., F. ÇAKMAK ve A. BALCI. 1999. Bursa Ko ullar nda M n (Zea mays indentata sturt) Verim ve Verim Unsurlar na Etkili Ba ca Karakterler ve Bunlar n 186 Kal Üzerine Ara rmalar. Türkiye 3. Tarla Bitkileri Kongresi, 15–18 Kas m 1999, I. Cilt Genel ve Tah llar, Adana. S. 269–274. TURGUT, . 2000. Bursa Ko ullar nda Yeti tirilen eker M nda (Zea mays saccharata Sturt.) Bitki S kl n ve Azot Dozlar n Taze Koçan Verimi ile Verim eleri Üzerine Etkisi. Turkish Journal of Agriculture and Forestry, 24: 341–347. TURGUT, ., DUMAN, A., U. B LG and E. AÇIKGÖZ. 2005. Alternate Row Spacing and Plant Density Effects on Forage and Dry Matter Yield of Corn Hybrids (Zea mays L.). Journal of Agronomy & Crop Science, 191: 146–151. TÜLÜCÜ, K. 1985. Tar msal Sulamada K tl Su Uygulamas , Su-Üretim Fonksiyonu Kavram ve Kaynaklar n En yi Kullan . Do a Bilim Dergisi, Tar m ve Ormanc k, Seri D2, Cilt 9, Say 1, TÜB TAK, Ankara. 134 s. UL, M.A. 1990. Menemen Ovas Ko ullar nda II. Ürün Olarak Yeti tirilen M r Bitkisinin De ik Geli im A amalar nda Uygulanan Sulamalar n Verime Etkisi Üzerinde Bir Ara rma. Doktora Tezi, Ege Üniversitesi Fen Bilimleri Ens. Kültürteknik Anabilim Dal , zmir. 109 s. UL, M.A. 1992. Menemen Ovas Ko ullar nda kinci Ürün Olarak Yeti tirilen M r Bitkisinde K tl Sulama Uygulamas n Verim Üzerine Etkisi. IV. Ulusal Tar msal Yap lar ve Sulama Kongresi Bildirileri, 24–26 Haziran 1992, Atatürk Ünviversitesi Ziraat Fakültesi Tar msal Yap lar ve Sulama Bölümü, Erzurum. s. 148–160. UZUNO LU, S. 1991. Ankara Yöresinde Hibrit M n Su Tüketimi. Köy Hizmetleri Toprak ve Gübre Ara rma Enstitüsü Müdürlü ü. Genel Yay n No: 172, Rapor Seri No: 64, Ankara. 26 s. ÜLGEN, N. ve N. YURTSEVER. 1984. Türkiye Gübre ve Gübreleme Rehberi. Tar m Orman ve Köy leri Bakanl , Topraksu Genel Müdürlü ü, Yay n No:47, Ankara. 74 s. VARTANLI, S. ve H.Y. EMEKL ER. 2007. Ankara Ko ullar nda Hibrit M r Çe itlerinin Verim ve Kalite Özelliklerinin Belirlenmesi. Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi Tar m Bilimleri Dergisi, 13 (3): 195–202. 187 VISWANATHA, G.B., B.K. RAMACHANDRAPPA and H.V., NANJAPPA. 2002. Soil- Plant Water Status and Yield of Sweet Corn (Zea mays L. cv. saccharata) as Influenced by Drip Irrigation and Planting Methods. Agricultural Water Management, 55: 85–91. VORIES, E.D., TACKER, P.L., S.W. LANCASTER and R.E. GLOVER. 2009. Subsurface Drip Irrigation of Corn in the United States Mid–South. Agricultural Water Management, 96: 912–916. VURAL, Ç. ve N. DA DELEN. 2008a. Ayd n Ko ullar nda Damla Sulama Yöntemi ile Sulanan Cin M n Sulama Program n Olu turulmas . ADÜ Ziraat Dergisi, 5 (2): 105–113. VURAL, Ç. ve N. DA DELEN. 2008b. Damla Sulama Yöntemi ile Sulanan Cin M rda Farkl Sulama Programlar n Verim ve Baz Agronomik Özellikler Üzerine Etkisi. ADÜ Ziraat Dergisi, 5 (2): 97–104. WANG, H.X., ZHANG, L., W.R. DAWES and C.M. LIU. 2001. Improving Water Use Efficiency of Irrigated Crops in the North China Plain–measurements and Modelling. Agricultural Water Management, 48:151–167. WATANABE, K., YAMAMOTO, T., YAMADA, T., SAKURATANI, T., NAWATA, E., NOICHANA, C., A. SRIBUTTA and H. HIGUCHI. 2004. Changes in Seasonal Evapotranspiration, Soil Water Content, and Crop Coefficients in Sugarcane, Cassava, and Maize Fields in Northeast Tahiland. Agricultural Water Management, 67: 133–143. WRIGHT, F.S., N.L. POWELL and B.B. ROOS. 1984. Under Row Ripping and Irrigation Effects on Corn Yield, Transactions of the ASAE, 27 (4): 973–978. YAZAR, A., HOWELL, T.A., D.A. DUSEK and K.S. COPELAND. 1999. Evaluation of Crop Water Stress Index for LEPA Irrigated Corn. Irrigation Science, 18: 171–180. YAZAR, A., S.M. SEZEN and B. GENCEL. 2002. Drip Irrigation of Corn in the Southeast Anatolia Project (GAP) Area in Turkey. Irrigation and Drainage, 51: 293– 300. 188 YILDIRIM, Y.E. 1993. Ankara Ko ullar nda M r Bitkisinin Su Verim li kileri. Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Tar msal Yap lar ve Sulama Anabilim Dal , Ankara. 89 s. YILDIRIM, O., KODAL, S., M.F. SELENAY ve Y.E. YILDIRIM. 1995. K tl Sulaman n r Verimine Etkisi. 5. Ulusal Kültürteknik Kongresi Bildirileri, 30 Mart–2 Nisan 1995, Kültürteknik Derne i, Kemer, Antalya. s. 347–365. YILDIRIM, O., KODAL, S., SELENAY, F., Y.E. YILDIRIM and A. OZTURK. 1996. Corn Grain Yield Response to Adequate and Deficit Irrigation. Turkish Journal of Agriculture and Forestry, 20 (4): 283–288. YILDIRIM, Y.E. ve S. KODAL. 1998. Ankara Ko ullar nda Sulaman n M r Verimine Etkisi. Turkish Journal of Agriculture and Forestry, 22: 65–70. YILMAZ, E., DA DELEN, N., F. SEZG N ve T. GÜRBÜZ. 2005a. Ayd n Ko ullar nda Farkl Sulama Yöntemleri ve Sulama Programlar n Pamukta Kütlü Kalitesi Üzerine Etkisi. ADÜ Ziraat Fakültesi Dergisi, 2 (1): 17–22. YILMAZ, E., DA DELEN, N., F. SEZG N ve T. GÜRBÜZ. 2005b. Kar k Yöntemiyle Sulanan kinci Ürün M rda Farkl Sulama Düzeylerinin Verim ve Baz Agronomik Özellikler Üzerine Etkisi. GAP IV. Tar m Kongresi, 21–23 Eylül 2005, anl urfa. s. 1645–1650. YURTSEVER, E. ve B. SÖNMEZ. 1992. Sulama Sular n De erlendirilmesi. KHGM, Toprak ve Gübre Ara rma Enstitüsü Müdürlü ü Yay , No:181/T–63, Ankara. s. 27– 31. YÜKSEL, A.N., DEL BA , L., A. STANBULLUO LU ve . KOCAMAN. 1997. Tekirda Ko ullar nda M n Su–Üretim li kileri. 6.Ulusal Kültürteknik Kongresi, 5–8 Haziran 1997, U.Ü. Zir. Fak. ve Kültürteknik Derne i, Bursa. s. 436–444. 189 ZAMFIR, I., ZAMFIR, M.C., POPOVICI, I., I. CALCIU and O. GATE. 2003. Maize Irrigation at Different Water Supplying Levels on the Clay–illuvial Chernozem from A.R.D.S. Teleorman. Romanian Agricultural Research, No:19/20: 45–53. ZAND–PARSA, S. and A.R. SEPASKHAH. 2001. Optimal Applied Water and Nitrogen for Corn. Agricultural Water Management, 52: 73–85. ZHANG, X., M. YOU and X. WANG. 1999. Effects of Water Deficits on Winter Wheat Yield During its Different Development Stages. Acta Agriculturae Boreali Sinica, 14:79– 83. ZHANG, Y., YU, Q., LIU, C., J. JIANG and X. ZHANG. 2004. Estimation of Winter Wheat Evapotranspiration under Water Stress with to Semiempirical Approach. Agronomy Journal, 96:159–168. ZHAO, W., B. LIU and Z. ZHANG. 2010. Water Requirements of Maize in the Middle Heihe River basin, China. Agricultural Water Management, 97: 215–223. http://faostat.fao.org, Eri im Tarihi: 11.02.2010. Konu: Agricultural Production Statistics. http://www.tuik.gov.tr, Eri im Tarihi: 11.02.2010. Konu: Bitkisel Üretim statistikleri. 190 TE EKKÜR Tez çal mam n tüm a amalar nda, de erli bilgi ve tecrübeleriyle bana destek olan dan man hocam Say n Prof. Dr. Ali Osman DEM R’e, tez izleme komitemde bulunan ve çal mam s ras nda yard mlar esirgemeyen de erli hocalar m Say n Prof. Dr. Senih YAZGAN ve Prof. Dr. lhan TURGUT’a, teze önemli katk lar olan Say n Prof. Dr. Halim ORTA ve Prof. Dr. Kemal Sulhi GÜNDO DU’ya te ekkürü borç bilirim. Çal malar n yürütülmesinde gerekli olan arazi ve laboratuar olanaklar sunan U.Ü. Mustafakemalpa a Meslek Yüksekokulu yöneticilerine te ekkür ederim. Damla sulama sisteminin tüm unsurlar n sa lanmas nda ve çal malar m konusunda maddi ve manevi desteklerini esirgemeyen Göktürk Tar m ve Hayvanc k San. Tic. Ltd. ti.’nin de erli yöneticileri Say n Yusuf AYDIN ve M. Fethi ÖZEL’e te ekkür ederim. r tohumlar sa layan Pioneer firmas yetkililerine te ekkürlerimi sunar m. Tez çal mam n tüm a amlar nda bana destek olan ve yard mlar esirgemeyen Arif ÖDEM ’e sonsuz te ekkürlerimi sunar m. Tez çal mam n yürütülmesinde, agronomik özelliklerle ilgili konularda yard mlar esirgemeyen de erli hocalar m Yrd. Doç. Dr. Mehmet ÖZ, Yrd. Doç. Dr. Abdullah KARASU ve Ö r. Gör. Dr. Ahmet TURHAN’a te ekkür ederim. Tarla çal malar nda beni yaln z b rakmayan Emre EK ’ye ve eme i geçen tüm çal ma arkada lar m ile ö rencilerime te ekkür ederim. Bütün bu çal malar m s ras nda, gösterdikleri sab r ve her zaman yan mda olduklar hissettirdikleri için sevgili e im Dilek KU ÇU’ya ve k m Ilg n’a sevgi ve te ekkürlerimi sunar m. Ayr ca, tezimi yürüttü üm süre içerisinde beni cesaretlendirip manevi desteklerini esirgemeyen anneme, babama, karde lerime ve burada ad sayamad m tüm arkada lar ma te ekkürü borç bilirim. 191 ÖZGEÇM Bursa li Mustafakemalpa a lçesinde 1978 y nda do du. lkö renimini Tatkavakl lkö retim Okulunda, lise ö renimini Mustafakemalpa a Endüstri Meslek Lisesi Makine Ressaml Bölümünde tamamlad . 1997 y nda Atatürk Üniversitesi Ziraat Fakültesi Tar msal Yap lar ve Sulama Bölümünü kazand ve 1998 y nda Uluda Üniversitesi Ziraat Fakültesinde ayn bölüme yatay geçi yapt . 2001 y nda bölüm birincisi olarak mezun oldu. Ayn y l U.Ü. Fen Bilimleri Enstitüsü Tar msal Yap lar ve Sulama Anabilim Dal nda yüksek lisansa ba lad ve Ara rma Görevlisi olarak atand . Mustafakemalpa a Sulama Projesinde Yönetim Devir Program n De erlendirilmesi adl tezini vererek 2004 y nda Ziraat Yüksek Mühendisi unvan almaya hak kazand . 2005 y nda U.Ü. Mustafakemalpa a Meslek Yüksekokuluna Ö retim Görevlisi olarak naklen geçi yapt . Halen ayn yerde görevine devam etmekte olup, alt SCI grubu dergilerde olmak üzere toplam on adet bilimsel makalesi bulunmaktad r. Evli ve bir çocuk babas r.