Şahin, H., Baştürk, Ş., Durmaz, G. (2022). İki dilli halklardan Bursa Pomaklarının kullandığı Türkçe üzerine. Uludağ Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, 23(42), 281-307. DOI: 10.21550/sosbilder.1004479 Araştırma Makalesi / Research Article ------------------------------------------------------ İKİ DİLLİ HALKLARDAN BURSA POMAKLARININ KULLANDIĞI TÜRKÇE ÜZERİNE Hatice ŞAHİN Şükrü BAŞTÜRK Gülay DURMAZ Gönderim Tarihi / Sending Date: 4 Ekim / October 2021 Kabul Tarihi / Acceptance Date: 22 Kasım / November 2021 ÖZET Balkan toprakları, farklı etnik unsurların bir arada yaşadığı bir bölgedir. 19. yüzyıldan sonra buralarda siyasi, kültürel çalkantılar yaşanmış ve yeni devletler kurulmaya çalışılmıştır. Karışıklıklara bağlı olarak da buralarda yaşayan Türk ve Müslüman halklar güvenli bölgelere doğru göç etmek zorunda kalmıştır. Bu göç eden halklardan biri de Pomaklar olup Pomakların Balkanların değişik bölgelerinden Türkiye’ye göçleri 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı’yla başlamıştır. Bursa’da Pomakların yaşadıkları yerleşim yerleri, Osmangazi Demirtaş, Nilüfer Görükle’nin bir bölümü, Kestel Şevketiye köyü, Gürsu merkezi, Mudanya Dereköy, Gemlik merkezi ve Şahinyurdu köyü, İnegöl Kıranköy, Cerrah beldesi, Orhaniye Yenisölöz, Karacabey merkez Balabanlar Mahallesi’dir. Yaşanan göçlerle birlikte Bursa; yerli halkların, göçmenlerin bir arada yaşadığı zengin bir kültür ve ağız çeşitliliğine sahip şehir olmuştur. Anadolu topraklarına ve Bursa’ya gelen Pomaklar hem Pomakça hem de Türkçe konuşan iki dilli halklardandır. Bu çalışmada Bursa Pomak ağzının genel şekil bilgisi ve ses bilgisi ortaya konulacaktır.  Prof. Dr., Bursa Uludağ Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü, Bursa / TÜRKİYE, hatices@uludag.edu.tr  Doç. Dr., Bursa Uludağ Üniversitesi Eğitim Fakültesi Türkçe ve Sosyal Bilimler Eğitimi Bölümü Türkçe Eğitimi Ana Bilim Dalı, Bursa / TÜRKİYE, basturk@uludag.edu.tr  Doç. Dr., Bursa Uludağ Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü, Bursa / TÜRKİYE, cavdurel@uludag.edu.tr Uludağ Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi Uludağ University Faculty of Arts and Sciences Journal of Social Sciences Cilt: 23 Sayı: 42 / Volume: 23 Issue: 42 281 İki Dilli Halklardan Bursa Pomaklarının Kullandığı Türkçe Üzerine Anahtar Kelimeler: Türkiye Türkçesi ağızları, Bursa göçmen ağzı, Pomaklar A Study on the Turkish Used by Bursa Pomaks, One of The Bi- Language People ABSTRACT The Balkans are the region where different ethnic elements live together. In the wake of the 19th century, there were political and cultural turbulences and new states were attempted to be established. Due to the turmoil, the Turkish and Muslim peoples living here had to migrate to safer regions. One of these migrating peoples were the Pomaks, and they migrated to Turkey from different regions starting with the 1877-1878 Ottoman-Russian War. The settlement sites where Pomaks live in Bursa are Osmangazi Demirtaş, a part of Nilüfer Görükle, Kestel Şevketiye Village, Gürsu center, Mudanya Dereköy, Gemlik center and Şahinyurdu Village, İnegöl Kıranköy, Town of Cerrah, Orhaniye Yenisölöz, and Balabanlar, the central District of Karacabey. Together with the ongoing immigrations, Bursa became a city with a rich cultural and dialect diversity where local people and immigrants lived together. The Pomaks who have come to Anatolia and Bursa are bilingual peoples who speak both Pomak and Turkish. This study will attempt to reveal general morphology and phonetic knowledge of the Bursa Pomak dialect. Key Words: Turkey Turkish dialects, Bursa immigrant dialect, Pomaks Giriş Balkan toprakları, farklı etnik unsurların iç içe olduğu bir bölgedir. Bu topraklarda özellikle 19. yüzyıldan sonra önemli siyasi ve kültürel çalkantılar yaşanmış, yeni sınırlar çizilmeye ve yeni devletler kurulmaya çalışılmıştır. Bu karışıklığa bağlı olarak ortaya çıkan göçler ve diğer gelişmeler Balkanlarda yaşamaya devam eden veya göç eden topluluklar ile ilgili ihtiyatlı konuşmayı, en azından bu konuda ileri sürülen farklı görüşlerin varlığını dikkate almayı gerektirir. Napolyon Bonapart’ın “Milletlerin kaderini üzerinde yaşadığı coğrafya belirler.” sözü bir millet için coğrafyanın ne anlama geldiğini çok güzel anlatmaktadır. Pomakların yaşadığı Balkanlar da dünyanın en Uludağ Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi Uludağ University Faculty of Arts and Sciences Journal of Social Sciences Cilt: 23 Sayı: 42 / Volume: 23 Issue: 42 282 İki Dilli Halklardan Bursa Pomaklarının Kullandığı Türkçe Üzerine güzel ama bir o kadar da sorun yumağı hâline gelmiş ve millet/milliyetlerin kaderini belirlemiş bir coğrafyadır. Bu coğrafyada Ortadoğu, Kafkasya’daki gibi dil, din ve kültürler karıştığı için bu coğrafyanın millet(ler)i için de hiç olumlu çağrışımlar yapmamaktadır. Bu nedenle en basitinden belirtilen bu coğrafyalarda millî kimlikleri tespit ve tasnif etmek bile çok güçtür. Ayrıca bu coğrafyalarda siyasi istikrar ve barışın yerini millet/milliyetlerin birbirlerine üstünlük kurma mücadelesi aldığından farklılıkların yarattığı güzelliklerin yerini; farklılıkların sebep olduğu baskı, kargaşa, belirsizlik ve güvensizlik gibi bir yığın olumsuzluklar almıştır (Günşen, 2015: 5657). Tarih boyunca Türklerin Balkan bölgesine gerçekleştirdiği göçler, Balkanlarda yaşayan daha önce ve sonra gelmiş etnik unsurlarla ilişkiler, bu bölgede kazandıkları ve sonra kaybettikleri siyasi hâkimiyet sonucu bu farklı milletler içinde eriyip kaybolmaları; bölgedeki Türk kimliğini belirleme açısından çok yönlü ele alınması gereken son derece çetrefilli bir durumu ortaya çıkarmıştır. Osmanlı Türklerinden önce Balkanlara kuzeyden giden Hun, Avar, Bulgar, Peçenek, Kıpçak, Uz vb. Türk toplulukları, siyasi hâkimiyetlerini yitirince diğer Balkan milletleri içinde ya erimiş ya da kültür değişikliğine uğramışlardır. Ogurlardan gelen Bulgarlar; dil ve kültürlerini kaybederken Hun, Avar, Peçenek, Kıpçak Türkleri ise diğer toplumların etkisinde kalıp dillerini değiştirmişlerdir. Bunlar bugünkü Pomak, Torbeş, Goralı vb. adlarla anılan toplumların ataları olmalıdır (Alp, 2008: 2-3). Bu sebeple Balkanlardaki Türk varlığının izlerinin takibi, son yüzyıllarda yaşanan siyasi gelişmeler nedeniyle de üzerinde çok durulan konulardan biri olmuştur. Bu konunun bu kadar hassasiyetle ele alınmasının bir diğer nedeni de bölgedeki hâkim unsurların özellikle Türk soylu azınlıklar üzerinde uyguladığı baskı politikalarıdır. Uludağ Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi Uludağ University Faculty of Arts and Sciences Journal of Social Sciences Cilt: 23 Sayı: 42 / Volume: 23 Issue: 42 283 İki Dilli Halklardan Bursa Pomaklarının Kullandığı Türkçe Üzerine Bugün Makedonya’daki Kumanova, Sofya’daki Kumantsi, Nevrokop’taki Kumanca, Niğbolu’daki Komana gibi yer ve köy adları Kıpçak Türklerinin Balkanlarda bıraktığı yer isimlerinden sadece bir kaçı olup bu Türk topluluklarının buharlaşıp ortadan kaybolmadıklarının da bir göstergesidir (Uzunçarşılı, 1988: 183). Balkanlara damgasını vuran siyasi, ekonomik, kültürel açılardan değer katan Türk varlığı, şüphesiz Osmanlı döneminde gerçekleşmiştir. Bu sebeple Osmanlının adının geçmediği hiçbir Balkan tarihi/kültürü/edebiyatı çalışması söz konusu olamaz. Balkanların tarih boyunca en istikrarlı ve huzurlu döneminin Roma İmparatorluğundan sonra 14. yüzyıl ortalarından 20. yüzyıl başlarına kadar bu topraklara hâkim olan Osmanlı dönemi olduğu bilinmektedir. Osmanlı bu dönemde Balkanları imar etmekle kalmamış, maddi-manevi anlamda da Balkanlara mührünü vurmuştur. Bu nedenle Bulgar tarihçi Maria Todorova “Balkanlarda Osmanlı mirasını aramaya çalışmak abestir; çünkü Balkanların kendisi Osmanlı mirasıdır.” demekte çok haklıdır (Todorova, 2006: 46). Balkanlarda kökeni tam olarak bilinemeyen onlarca etnik unsurdan üzerinde çalışılan ama kökeni, adının kaynağı, yaşadığı yerler, kullandığı dil, inanç sistemi vb. açılardan görüş birliğine varılamamış, tartışması devam eden bir topluluk da Pomaklardır. Farklı kaynaklarda adlarıyla ilgili etimolojik izahlar birbirine yakındır. Balkanlarda yaşadıkları yerler hakkında da birbiriyle çok da çelişmeyen bilgiler verilmekle birlikte özellikle dilleri ve etnik kökenleriyle ilgili birbirinden çok farklı görüşler ileri sürülmüştür. Pomak, Balkanlarda Pomakça konuşan Müslümanlara verilen addır. Pomak kelimesinin nereden geldiği hakkında kaynaklarda çeşitli açıklamalar mevcuttur. Bu açıklamalardan biri Pomak adının Slavca “pomoçi: yardım etmek” fiilinin “pomagaçi: yardımcılar” şeklinde oluştuğu ve Pomakların Türk ordusunda yardımcı görevlerde Uludağ Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi Uludağ University Faculty of Arts and Sciences Journal of Social Sciences Cilt: 23 Sayı: 42 / Volume: 23 Issue: 42 284 İki Dilli Halklardan Bursa Pomaklarının Kullandığı Türkçe Üzerine bulunmalarından dolayı bu adı aldıkları öne sürülmektedir. Diğer açıklamada ise Pomak isminin 14. yüzyılda Anadolu’dan Balkanlara gelen soydaşlarına maddi ve manevi yönden destek sağlayan ve Osmanlı ordusunun öncü ve ileri keşif kollarında aktif olarak görev yapan Kumanlara “yardım eden, yardımcı anlamını” ifade etmek üzere Slavlar tarafından verildiği de ifade edilmektedir (Alp, 2008: 27). Başka bir açıklamada ise Pomakların Slav ırkından geldikleri, cebir ve şiddet yoluyla Müslüman oldukları şeklinde iddialar öne sürülmüştür. Bunun sebebi olarak da Pomakların Türkçe, Bulgarca ve Makedonca kelimelerden oluşan bir dil kullanmaları gösterilmiştir. Özellikle Bulgar araştırmacılar, Pomak dilindeki çok sayıda Slavca kelimeye dayanarak, Pomakların Bulgar olduklarını iddia etmişlerdir. Oysa Pomakçanın % 30 oranında Ukrayna, Bulgaristan ve Makedonya Slavcasından, % 25 oranında Kuman-Kıpçak Türkçesinden, % 20 oranında Oğuz Türkçesinden, % 15 oranında Nogay Türkçesinden ve % 10 oranında Arapçadan oluştuğu görülmektedir (Alp, 2008: 24). Pomaklarla ilgili saha çalışması yapan Sofuoğlu da Pomakça ile ilgili şunları söylemektedir: “Pomakların kullandığı çeşitli kullanımlarla yaşayan Pomakça diye tanımlanan dil, aslında Pomakça değil; Bulgarcanın bozuk varyantlarıdır. Bu vesile ile Pomakçanın Bulgarların, 1091 yılından bu yana bazen uzun süreli bazen kısa süreli fasılalarla egemenlikleri altına aldıkları milletlere dayattıkları Bulgarcayı kullanmayı zorlamalarından dolayı ortaya çıkmış bir dil olduğunu söylemek büyük bir iddia olmayacaktır. Pomakların yaşadıkları bölgelerdeki Bulgar nüfusu, Pomakların yaşadıkları yerlerin dağlık yöreler olmaları nedeniyle dayatılan Bulgarca etkisinin sınırlı kalma ihtimallerine göre ortaya bozuk Bulgarca diye tanımlanabilecek Pomakça diye bir dil çıkmıştır. Buna göre Pomaklar, Bulgarcaya direnmiş, direndikleri oranda da daha önce kullandıkları dillerden, çevrelerinden öğrendikleri dillerden ve Bulgarcadan müteşekkil bozuk Bulgarca diye tanımlanan Pomakça şekillenmiştir. Bu hâliyle Pomakçaya Uludağ Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi Uludağ University Faculty of Arts and Sciences Journal of Social Sciences Cilt: 23 Sayı: 42 / Volume: 23 Issue: 42 285 İki Dilli Halklardan Bursa Pomaklarının Kullandığı Türkçe Üzerine başlı başına bir dil olduğu tanımlamasının yapılması için daha fazla delile ihtiyaç vardır.” Ayrıca Sofuoğlu, Pomakçadaki birçok Türkçe kelime ve yapıyı tespit etmiş ve Pomakça hakkında bazı bilgiler vermiştir: “Yunanistan bölgesindeki Pomaklarda da çok olmakla birlikte, Bulgaristan bölgesindeki Pomakçada Türkçe kökenli kelimelerin kullanımı yüksek miktarlardadır. Bulgaristan bölgesindeki Pomakçada Türkçe kelimelerin az olması, Bulgarların baskısı ile açıklanacak bir durumdur. Her iki bölgede kullanılan Türkçe kelimeler içinde arkaik özellik gösteren Türkçe kelimeler azımsanmayacak miktardadır. Bu hâliyle yani Pomakların kullandıkları dil delil gösterilerek Pomakların Bulgar olma ihtimali son derece düşüktür. Çünkü Bulgarlar, Pomakların kullandığı arkaik Türkçe kelimeleri kullanmamaktadırlar. Eğer böyle olsaydı bu arkaik kelimelerin Türkçe baskısı ile unutulmasının sağlandığı düşünülebilirdi. Bulgarların tıpkı Pomaklar kadar arkaik Türkçe kelimeleri bilmemeleri, arkaik kelimelerin zorla öğretildiği ihtimalini, bu da Pomakların bir de bu açıdan Bulgar olma ihtimalini ortadan kaldırmaktadır. Türkçeyi ana dili olarak kullanmayan milletlerin bu denli arkaik kelimeleri yoğun olarak kullanmaları normal karşılanacak bir durum değildir. Bu durum onların Türkçeyi ana dili olarak kullandıklarının göstergesi olarak değerlendirilmelidir (2015: 5648- 5656).” demekte ve Pomakların Türk soylu olduğuna bu bilgileri delil olarak göstermektedir. Pomakların kökeni hakkında fikir veren en önemli bakış açılarından biri de mahalli ağızdaki “Acharyani” yahut “Agaryani” kelimelerinden hareketle yapılan değerlendirmedir. Bu adların, Osmanlıların Rumeli fethinde büyük hizmetleri olan “ahi”lerden gelmiş olması düşünülmektedir. Fetihten sonra Balkanların birçok yerinde ahi tekkelerinin ve Rodoplarda Türk adını taşıyan Batak, Hasköy, Mestanlı, Darı-Dere, Çini gibi şehirlerin bulunması yanında, Pomakların yoğun bir şekilde oturdukları ve Ahi Çelebi adındaki bir şehrin de kurulması Pomakların Slav ırkından geldiği iddialarını çürüten örneklerdir. Uludağ Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi Uludağ University Faculty of Arts and Sciences Journal of Social Sciences Cilt: 23 Sayı: 42 / Volume: 23 Issue: 42 286 İki Dilli Halklardan Bursa Pomaklarının Kullandığı Türkçe Üzerine “Tarih boyunca ırk, dil ve kültürlerin karışıp birbirlerini etkilediği Balkanlarda, millet ve milliyet bağlamında birtakım tespitlerde bulunurken tarih ve ona yardımcı olan etnografya, halk bilimi, dil bilimi, edebiyat, sanat tarihi, arkeoloji vb. bilim dallarını da ‘öteki’ denilen dil, din ve kültürlerin laboratuvarı olarak görmek ve sundukları verilerden yararlanmak gerekir. Yaşadıkları ülkelerde Pomak, Torbeş, Goralı vb. adlarla anılan topluluklar esas itibarıyla Müslümandır ve kendilerini Türk kabul ederler. Bu nedenle kimliklerine dönük her türlü baskı ve işkencelere direnerek kimliklerinden vazgeçmeyen bu toplulukların tarihinde ve kültürel kodlarında Türklük unsurlarını aramak ve bunları bilimsel ölçütlerle ortaya koymak insani ve bilimsel bir zorunluluktur.” diyen Günşen, Pomakların kökenine dair başka bir bakış açısı geliştirilmesi gerektiğini belirtmektedir. Günşen çalışmasında, etnik köken ve milliyetleri üzerinde fırtınalar koparılan Pomak, Goralı, Torbeş vb. adlarla anılan topluluğun toplumsal ve kolektif hafızası demek olan halk inançları, doğum, ölüm evlilik, yemek kültürü vb. gelenek ve göreneklerinin Türkiye ve Orta Asya Türklüğü ile olan paralelliklerine dikkat çekmiş, onlara atfedilen Müslümanlaştırılmış Bulgar, Yunan, Makedon ve Sırp iddialarının ne kadar havada kaldığını; buna karşılık bu halkların Türklüklerini, Türk tarih ve kültür dairesine ait oldukları görüşünü savunmuştur (Günşen, 2015: 5657-5669). Ancak bütün bu tespitler de Pomakların hangi kavme mensup olduklarını izah etmeye tam olarak imkân vermemektedir. Diğer yandan, Pomak kelimesine Osmanlı kaynaklarında 19. yüzyıldan önce rastlanmamaktadır. Pomakların kökeni ne olursa olsun, asıl olan şudur ki Pomaklar, Türk-İslam medeniyetini tamamıyla kabul ettikten sonra kendilerini Bulgarlardan ziyade Türklere yakın hissetmişlerdir. Yılmaz; ileri sürülen Bulgar, Yunan, Makedon ve Sırp tezlerine karşılık “Bu tezler karşısında, tarihî gerçeklere daha uygun olan ‘Türk Tezi’nin de işlenmesi ve gündemde tutulması gerekmektedir.” diyerek hem diğer tezlerin zayıflığını hem de dil verilerinden yararlanarak Uludağ Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi Uludağ University Faculty of Arts and Sciences Journal of Social Sciences Cilt: 23 Sayı: 42 / Volume: 23 Issue: 42 287 İki Dilli Halklardan Bursa Pomaklarının Kullandığı Türkçe Üzerine Pomakçanın Türkçeyle ilgisini ortaya koymaya çalışmıştır (Yılmaz, 2021: 105). Pomaklar; Bulgaristan’ın kuzeyinde Lofça, Plevne, Rahova; Orta Bulgaristan’da Filibe havalisinde; bugün Yunanistan toprakları içinde kalan Gümülcine, İskeçe, Selanik ve Serez yöresinde; Kosova ve İşkodra’da yaşamışlardır. Uzun yıllar yaşadıkları topraklarda Hıristiyan ahali ile iç içe yaşamalarına rağmen Türk-İslâm medeniyetini benimseyen Pomaklar, 19. yüzyılda Balkanlardaki millî uyanışın ve millî devletlerin kurulması sonucunda Balkanlardaki Müslüman Türkler gibi ihtilal komitecilerinin şiddetine maruz kalıp çok sayıda insanını kaybetmiş ve yerlerinden edilmişlerdir (İslam Ansiklopedisi, 2007: 572- 576). Ayrıca şu da unutulmamalıdır ki farklı ülkelerde farklı farklı adlarla anılan ve farklı milletlere bağlanmaya çalışılan bu topluluklar, kendilerini Bulgar, Yunan, Makedon ve Sırplara değil de Türklere ait hissettiklerini söyleyerek büyük baskı ve zulümlere rağmen Müslüman Türk kimliklerini korumuşlardır. Hatta çoğu zaman ölümü bile göze alarak anavatan gördükleri Türkiye’ye sığınmışlar ve bu şekilde kimliklerini net bir şekilde ortaya koymuşlardır. Pomakların Balkanların değişik bölgelerinden Türkiye’ye göçleri 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı’yla başlamıştır. Osmanlı hükûmeti Tuna boylarındaki şehirlerde bulunan Müslümanların bir kısmını tahliye ederek İstanbul, Edirne ve Selânik civarına nakletmiştir. Bu arada kuzeyde bulunan Pomaklardan bir kısmı da güneye Rodoplara, Makedonya’ya ve diğer bir kısmı da Anadolu’ya geçmiştir (İslam Ansiklopedisi, 2007: 572-576). Ayrıca Pomakların bir kısmı 1923-1929 yılları arasında Yunanistan’dan mübadele göçmeni olarak Bursa’ya gelmiştir. Bursa’da Pomakların yaşadıkları yerleşim yerleri, Osmangazi Demirtaş, Nilüfer Görükle’nin bir bölümü, Kestel Şevketiye köyü, Gürsu merkezi, Mudanya Dereköy, Gemlik merkezi ve Şahinyurdu köyü, İnegöl Kıranköy, Cerrah beldesi, Orhangazi Yenisölöz, Karacabey merkez Balabanlar Mahallesi’dir (Genç, 2020). Uludağ Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi Uludağ University Faculty of Arts and Sciences Journal of Social Sciences Cilt: 23 Sayı: 42 / Volume: 23 Issue: 42 288 İki Dilli Halklardan Bursa Pomaklarının Kullandığı Türkçe Üzerine Anadolu’da yaklaşık 130 köyün nüfusunun tamamını veya büyük çoğunluğunu sadece Pomaklar oluşturmaktadır. Ancak köy sayısının tahmin edilenden yüksek olması da olasıdır. Ayrıca bazı il ve ilçe merkezlerinde yoğun olarak Pomakların ikamet ettiği mahalleler de vardır (Zelengora, 2017: 3). Anadolu’da yaşayan Pomaklar arasında mesafelerin uzun olması Pomaklar arasında birlik duygusunun yerleşip muhafaza edilmesini son derece güçleştirmektedir. Ama yine de Anadolu’da varlığını sürdüren Pomaklar, sahip oldukları kültürel çeşitlilikle çok büyük ilgi çekmektedir. Pomaklarla ilgili çalışmaların belli bir düzeye geldiği görülmekle birlikte istenilen düzeye ulaşmadığı da açıktır. Anlayış birliğine kökenlerinden itibaren varılamayan Pomaklar, Balkanlarda yaşadıkları yerler, göçleri, göç sebepleri, göç ettikleri yerler ve göç ettikleri yerlerdeki sosyal ve kültürel ortamları açısından ele alınmalı ve değerlendirilmelidir. Bu çalışmada Bursa iline bağlı Gemlik-Şahinyurdu, Mudanya- Dereköy, Mudanya-Yalıçiftlik, Orhangazi-Yenisölöz köylerinden derlenen ve çözümlenen metinlerden hareketle günümüzde Bursa’da yaşayan Pomakların konuştuğu Türkçenin durumu ortaya konmaya çalışılacaktır. Dil İncelemesi 1. Ses bilgisi 1.1. Ünlüler Bursa’da yaşayan Pomakların Türkiye Türkçesinde kullanılan 8 ünlüden farklı bir ünlüye sahip olmadığı, ancak dillerinde normal süreli ünlülerin yanında uzun ünlülerin varlığı tespit edilmiştir. Uludağ Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi Uludağ University Faculty of Arts and Sciences Journal of Social Sciences Cilt: 23 Sayı: 42 / Volume: 23 Issue: 42 289 İki Dilli Halklardan Bursa Pomaklarının Kullandığı Türkçe Üzerine 1.1.1. Kalınlık-İncelik Uyumu Bursa Pomak ağzında kalınlık-incelik uyumu genel olarak işlemektedir. Buna rağmen ekleşme sırasında uyuma aykırılıklar rahatlıkla görülebilmektedir: yōkti, kaldi, vÀrdi, ōlurdi, yapıyolÀdi, biliyodi, kÀrıştırıyolÀdi, yÀpıyolardi, dÀdaydik (Gemlik-Şahinyurdu); annaşıldi (Orhangazi- Yenisölöz) çalgì, kīşin (Gemlik-Şahinyurdu); dìşarı, dişerdan (Mudanya- Dereköy); çinÀrlıya (Orhangazi-Yenisölöz) Àynì, ìsırması, izgara (Gemlik-Şahinyurdu); dallarıni, ubūbatlari (Mudanya-Dereköy); ayri ayri, annelarım (Orhangazi-Yenisölöz). 1.1.2. Düzlük-Yuvarlaklık Uyumu Bursa Pomak ağzında genellikle düzlük-yuvarlaklık uyumu da kalınlık-incelik uyumuna benzer şekilde devam etmektedir: āsti (Gemlik-Şahinyurdu); Āldi, diyü (Orhangazi-Yenisölöz). 1.1.3. Ünlü Uzunlukları Anadolu ağızlarıyla ilgili derleme, tasnif ve yorumlama çalışmalarından anlaşıldığı kadarıyla varlığı kabul edilen birincil ünlü uzunluklarının Batı Anadolu ağızlarında farklı düzeylerde korunduğu gözlemlenmektedir. Bursa yerli ağızlarında da dikkati çeken en önemli fonetik özellik ünlü uzunluklarıdır. Bu uzunlukların bir bölümü ses olayları sonucu ortaya çıkan uzunluklar olduğu gibi bir bölümü de Eski Türkçeden bu yana takip edilebilen Türk dilinin tarihî devirlerinde kullanıldığı gözlemlenen birincil uzunluklardır (Şahin, 2012: 1-5). Bursa Pomak ağzında büyük çoğunluğu ilk hecede olmak üzere ünlü uzunluklarına rastlanmıştır: Àdı, bìzim, yāz, yìrmi, kìşi, Àlmışlar, tōplanıyolar, ātekiler, gēçiyolar (Gemlik-Şahinyurdu); ōrak, çÀpa, āzüm, ūzanıp, ōturup (Mudanya-Dereköy); bōbamnar, dēdemner, gēlme (Mudanya- Uludağ Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi Uludağ University Faculty of Arts and Sciences Journal of Social Sciences Cilt: 23 Sayı: 42 / Volume: 23 Issue: 42 290 İki Dilli Halklardan Bursa Pomaklarının Kullandığı Türkçe Üzerine Yalıçiftlik); kāçükken, çìleli, ìnek, ūnuttum, bìzim, kÀlmış, ōkuyarak (Orhangazi-Yenisölöz). Bursa Pomak ağzında ses olayları sonucu ortaya çıkan ikincil uzunluk örneklerine de sık rastlanmaktadır: nēsej jemallaj üj<<üç (Mudanya-Yalıçiftlik, Gemlik-Şahinyurdu); kaj<ş genşlìmizden (Orhangazi-Yenisölöz, Mudanya-Dereköy); ilaşları, keşilerij oturuyomuj, olmuj (Gemlik-Şahinyurdu); demij, koj, bej (Mudanya-Dereköy); gelmij (Orhangazi-Yenisölöz). k>v Àvşamdans kıbrızz değişimine dair örnekler çoktur. dōkus, çalışamas, dēdemis, kısf değişikliğinin de örnekleri mevcuttur. b>p pinmedimb bidef toffanıyoduv efy eyliyetimj: jemallaj : hìj<ş: genşlìmizden. ş>j: demij. k>>v: Àvşamdans: kıbrızp: pinmedimb: bidef: toffanıyoduv: efy: eyliyetim