T.C. ULUDAĞ ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ FELSEFE VE DİN BİLİMLERİ ANABİLİM DALI DİNLER TARİHİ BİLİM DALI İSLAM ÖNCESİ İRAN DİNLERİNDE DİN ADAMI VE RUHBANLIK (DOKTORA TEZİ) NEVFEL AKYAR BURSA – 2022 T.C. ULUDAĞ ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ FELSEFE VE DİN BİLİMLERİ ANABİLİM DALI DİNLER TARİHİ BİLİM DALI İSLAM ÖNCESİ İRAN DİNLERİNDE DİN ADAMI VE RUHBANLIK (DOKTORA TEZİ) NEVFEL AKYAR Danışman: DR. ÖĞR. ÜYESİ SÜLEYMAN SAYAR BURSA – 2022 ii TEZ ONAY SAYFASI T. C. ULUDAĞ ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ MÜDÜRLÜĞÜNE Uludağ Üniversitesi Felsefe ve Din Bilimleri Ana Bilim Dalı, Dinler Tarihi Bilim Dalı’nda 711821002 numaralı Nevfel AKYAR’ın hazırladığı “İslam Öncesi İran Dinlerinde Din Adamı ve Ruhbanlık” konulu Doktora çalışması ile ilgili tez savunma sınavı, 05/10/2022 günü …. saatleri arasında yapılmış, sorulan sorulara alınan cevaplar sonunda adayın tezinin/çalışmasının …………….. (başarılı/başarısız) olduğuna ……………………………… (oybirliği/oy çokluğu) ile karar verilmiştir. Tez Danışmanı ve Sınav Komisyonu Başkanı Dr. Öğr. Üyesi Süleyman SAYAR Bursa Uludağ Üniversitesi Üye Üye Prof. Dr. Mefail HIZLI Prof. Dr. Muhammet TARAKCI Bursa Uludağ Üniversitesi Bursa Uludağ Üniversitesi Üye Üye Doç. Dr. Mehmet ULUKÜTÜK Dr. Öğr. Üyesi Zekiye SÖNMEZ Bursa Teknik Üniversitesi Afyon Kocatepe Üniversitesi iv DOKTORA İNTİHAL YAZILIM RAPORU ULUDAĞ ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ FELSEFE VE DİN BİLİMLERİ ANABİLİM DALI BAŞKANLIĞINA Tarih: 02/09/2022 Tez Başlığı: “İslam Öncesi İran Dinlerinde Din Adamı ve Ruhbanlık” Yukarıda başlığı gösterilen tez çalışmamın a) Kapak sayfası, b) Giriş, c) Ana bölümler ve d) Sonuç kısımlarından oluşan toplam 289 sayfalık kısmına ilişkin, 29/08/2022 tarihinde şahsım tarafından Turnitin adlı intihal tespit programından aşağıda belirtilen filtrelemeler uygulanarak alınmış olan özgünlük raporuna göre, tezimin benzerlik oranı % 1’dır. Uygulanan filtrelemeler: 1- Kaynakça hariç 2- Alıntılar dahil 3- 5 kelimeden daha az örtüşme içeren metin kısımları hariç Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tez Çalışması Özgünlük Raporu Alınması ve Kullanılması Uygulama Esasları’nı inceledim ve bu Uygulama Esasları’nda belirtilen azami benzerlik oranlarına göre tez çalışmamın herhangi bir intihal içermediğini; aksinin tespit edileceği muhtemel durumda doğabilecek her türlü hukuki sorumluluğu kabul ettiğimi ve yukarıda vermiş olduğum bilgilerin doğru olduğunu beyan ederim. Gereğini saygılarımla arz ederim. 02/09/2022 Adı Soyadı: Nevfel AKYAR Öğrenci No: 711821002 Anabilim Dalı: Felsefe ve Din Bilimleri Programı: Dinler Tarihi Doktora Statüsü: Y.Lisans Doktora Danışman 02/09/2022 Dr. Öğr. Üyesi Süleyman SAYAR v ÖZET Yazar Adı ve Soyadı : Nevfel AKYAR Üniversite : Bursa Uludağ Üniversitesi Enstitü : Sosyal Bilimler Enstitüsü Anabilim Dalı : Felsefe ve Din Bilimleri Bilim Dalı : Dinler Tarihi Tezin Niteliği : Doktora Sayfa Sayısı : XVIII+387 Mezuniyet Tarihi : …. / …./ 2022 Tez Danışman(lar)ı : Dr. Öğr. Üyesi Süleyman SAYAR İslam Öncesi İran Dinlerinde Din Adamı ve Ruhbanlık İran gerek kendine has tarihi gerekse edebi yönü ile birçok araştırmacıyı cezbetmeyi başarmış oldukça farklı bir coğrafyadır. Çok kültürlü yapısı ve yakın coğrafyalarla iletişime ve ticarete açık olması çok farklı inanışların bu bölgede filizlenmesinde ve serpilmesinde önemli bir katkıya sahiptir. Zerdüştîlik günümüze kadar ulaşabilen tek İran menşeili din olsa da Zurvân kültü, Anâhitâ kültü, Mithraizm, Maniheizm ve Mazdekiye İran’da doğan, gelişen ve günümüze bilgileri ulaşan diğer önemli inanışlardır. Şüphesiz bu inanışların büyümesinde ve etrafını domine etmesinde ya da sönüp gitmesinde en önemli paye bu dinlerin ruhbanlarına aittir. Çalışmamız, İslam öncesi İran merkezinde gelişen söz konusu dinler ile sınırlı olup amacımız bu dinleri din adamı kavramı ve ruhban sınıfları arasındaki benzerlik ve farklılıkları ile ele almaktır. Bu sayede eski İran’daki ruhbanlığın mahiyeti ve din adamlarının dinî, siyasî, ekonomik, toplumsal, kültürel, coğrafi vb. faaliyetleri ve etkileri araştırılmak ve elde edilen veriler ışında karşılaştırmalı olarak aktarılmak istenmektedir. Anahtar Kelimeler İran, Din Adamı, Ruhbanlık, Zerdüştîlik, Maniheizm, Mithraizm, Mazdekiye, Zurvân Kültü, Anâhitâ Kültü vi ABSTRACT Name and Surname : Nevfel AKYAR University : Bursa Uludag University Institution : Social Science Institution Field : Philosophy and Religious Sciences Branch : History of Religious Degree Awarded : Phd Page Number : XVIII+387 Degree Date : …. / …. / 2022 Supervisor (s) : Dr. Öğr. Üyesi Süleyman SAYAR Priest and Clergy in Pre-Islamic Iranian Religions Iran is a very different geography that has managed to attract many researchers with its unique history and literary aspect. Its multi-cultural structure and its openness to communication and trade with nearby geographies have an important contribution to the sprouting and flourishing of very different beliefs in this region. Although Zoroastrianism is the only Iranian religion that has survived to the present day, the cult of Zurvân, the cult of Anâhitâ, Mithraism, Manichaeism and Mazdakism are other important beliefs that were born, developed and whose information has survived to the present day. Undoubtedly, the most important role in the growth, domination and extinction of these beliefs belongs to the priests. Our study is limited to the religions that developed in the center of Iran before Islam, and our aim is to deal with the similarities and differences between the concept of priest and the clergy of these religions. In this way, it is desired to investigate the nature of the priesthood in ancient Iran and the religious, political, economic, social, cultural, geographical and similar activities and effects of the clergy and to report them comparatively in the light of the obtained data. Keywords Iran, Priest, Clergy, Zoroastrianism, Manichaeism, Mithraism, Mazdakism, Zurvân Cult, Anâhitâ Cult vii ÖNSÖZ Birçok dinde resmi bir müessese olarak varlığını sürdüren ruhbanlık, görünüşe bakılırsa kadim dönemlerde Tanrı ve ilahi varlıklarla iletişim kurma, ölen ataların ruhlarıyla temasa geçme, şifa dağıtma, rüya yorumlama, kehanette bulunma ve kötü ruhları ve iblisleri kovma gibi bazı olağanüstü vazifeleri de içine almaktaydı. Tanrı’nın ve ilahi varlıkların bir nevi yeryüzündeki görevlileri olan din adamlarının bu tarz işleri yapabilmesi oldukça normal hadiselerdir. Aryanların üç sınıflı toplum düzeni (rahip, savaşçı, çoban) en başından bu tarz görevleri olan bir ruhban sınıfının varlığını göstermektedir. İslam öncesi İran dinlerinde de toplumun söz konusu yapısı itibariyle bir din adamlığı müessesesi tanzim edilmiştir. Diğer taraftan bu din adamlarının zamanla bazı görevleri yapmayı bıraktığını, kendi içinde bu görevleri yapacak sınıflar oluşturduğunu ya da diğer gruplara devrettiğini görmekteyiz. Toplumun en elit katmanını oluşturan bu sınıf; devleti ve bürokrasiyi çoğu zaman yönetmiş veya yönetimin önemli öznesi olmuş, dünyevî ve uhrevî bilgiyi çoğu zaman kendi tekeline alarak başkalarının buna erişimini engellemiş ve genellikle geçimini dinî görevlerin icrası vasıtasıyla sağlamıştır. Beş bölümden oluşan bu çalışmamızın ilk bölümünde İslam öncesi din adamlarının unvanlarına dair kavramların neliği, geçmişten günümüze değişimi ve görevleri gibi temel bilgiler aktarılmak istenmektedir. Kronolojik bir sıra takip etmek istediysek de bazı durumlarda unvanların en sık kullanıldığı devirleri baz almaya çalıştık. Bununla birlikte özellikle Zerdüştîlik içinde zamanla unvanları taşıyan ruhbanın görev tanımının daralması veya genişlemesi bazı unvanların dönem dönem birbiriyle iç içe geçmesi ya da tamamen farklı statülere ayrışmasına neden olmaktadır. Özellikle bazı unvanların kendi içinde geçişken oluşu ve net bir ayrım ihtiva etmeyişi göz önüne alınmaktadır. Buna benzer bir durum Maniheizm’de de söz konusudur. Özellikle Uygur Maniheizm’i devlet dini olması hasebiyle Sâsânî Zerdüştîliğine benzer davranışlar sergilemektedir. Bu nedenle unvanların Maniheizm’in gizli gizli yayıldığı diğer coğrafyalardaki şeklinden farklı görevleri ifade ettiği gözlemlenmektedir. Çalışmamızın ikinci bölümünde dinlerin ilk çıktığı döneme ve kurucularına odaklanmak istedik. İlginç bir şekilde gördük ki İran dinlerinin karizmatik kurucuları viii aslında o dinden önceki inancı korumakla görevli olan, ancak maslahatçı bir tavır takınarak kendi dinî cemaatini oluşturan din adamlarından oluşmaktadır. Zira Zerdüşt, Mani ve Mazdek’in (ya da Zerâdüşt’ün) daha önceki dinlerinin din adamı oluşları ve onları değiştirmek istemeleri diğer kadim İran inanışlarının da buna benzer bir süreci işletmiş olabileceklerini göstermektedir. Diğer taraftan peygamberlerin Tanrı’yla ve ilahi varlıklarla kurdukları bağların ne şekilde ve nasıl olduğunu, öğretilerini ve dinî üsluplarını, ilk inananlarını ve ilk ruhbanlarını karşılaştırmalı bir bakış açısıyla ele almaya çalıştık. Nihayet elimizdeki veriler ışığında ilk dönemden İslam’ın İran’a hâkim olduğu döneme kadar bir din adamının değişimini kronolojik olarak vermeyi denedik. Üçüncü bölüm din adamlarının dinî görevlerine odaklanmaktadır. Bu noktada ömürlerinin önemli bir bölümünü geçirdikleri ve adeta kendilerini adadıkları kült ve tapınak önemli bir yer işgal etmektedir. Aynı zamanda dinin olmazsa olmazı olan ibadet ve ritüellerin icrası ve ifası din adamlarının başlıca görevleri arasındadır. Diğer taraftan din adamlarının önemli dinî vazifelerinden biri de dini ayakta tutacak ve diğer nesillere sağlıklı bir şekilde ulaşmasını sağlayacak önlemleri almaktır. Bunun için ibadet ve ritüellerin inananlara aktarılması ve takip edilmesinin yanı sıra dini diğer insanlara yayma faaliyetleri de çalışmamızın odaklandığı hususlar arasında yer almaktadır. Özellikle gnostik dinler arasında olmasına rağmen Maniheizm, misyonerlik faaliyetleri açısından dikkate değerdir. Din adamlarının diğer faaliyetleri arasındaki kutsal metinlerin yazımı ve derlemesi, inananların eğitimi, ilmî çalışmaları, siyaset, hukuk ve diğer kamu görevleri çalışmamızın dördüncü bölümünde ele alınmaktadır. Kadim dönemlerden beri ilmî çalışmaların din adamlarının uhdesinde olması okuryazarlık, şifacılık, kehanet, tarih yazımı gibi faaliyetlerin de din adamlarının vazifeleri arasında yer almasına neden olmuştur. Bunların gelir ve şöhret getiren yönü, din adamlarının bu görevleri seküler kişilerle paylaşmaktan imtina etmesinde önemli bir paya sahiptir. Din adamlarının bazı dönemlerde devlet yönetiminde hükümdardan bile üstün konuma gelmiş olmaları onların siyasete olan düşkünlükleri hakkında ipucu vermektedir. Siyaset, dinin yayılmasında ve kendi dinî anlayışlarının empoze edilmesinde oldukça önemli bir faktör olmakla birlikte din adamlarının diğer toplum fertlerinin yanında üstün olmalarını da sağlamaktaydı. ix Çalışmamızın son bölümü ise din adamlarının gündelik ve sosyal hayatlarına odaklanmaktadır. Din adamının sosyal fonksiyonu; toplumdaki lider konumu, dinin bağlılarına rehberlik etmesi ve diğerkâmlığı bu bölümdeki önemli meselelerdir. Erkek egemen bir toplumda din adamlarının yanında rahibelerin varlığı ve nitelikleri kadının, dinden başlayarak toplumun diğer dinamikleri içindeki yerini göstermesi açısından dikkate değerdir. Bir birey olarak din adamının kazancı, zamanını ne şekilde geçirdiği, günlük geçimi, kılık kıyafeti ve yaşam tarzı çoğu zaman diğer inananlardan ayrışmaktadır. Bunun yanı sıra din adamlarının medeni durumu, evlilikleri, eş ve çocukları veya bekar yaşamları da ele alınan konular arasındadır. Bu çalışmada bana rehberlik eden saygıdeğer hocam ve danışmanım Dr. Öğretim Üyesi Süleyman SAYAR’a, kaynaklar ve atıf konusunda hiçbir isteğimi geri çevirmeyip her zaman yardımıma koşan hocam Prof. Dr. Muhammet TARAKÇI’ya, çalışmanın bir nevi fikir babası olan, tezin tashihinde ve diğer aşamalarında değerli katkıları bulunan arkadaşım Araştırma Görevlisi Talha FORTACI’ya, teknik açıdan zor duruma düştüğümde hızır gibi yetişen öğretmen arkadaşım Nazmi TUNCER’e, kıymetli vakitlerini çalışmanın tashihi için sarf eden öğretmen arkadaşım Gürkan DEMİRCİ’ye ve son olarak bu dört yıllık süreçte gece-gündüz maddî-manevî desteğini her zaman yanımda hissettiğim eşim Havva Nur AKYAR’a ve sevgili çocuklarıma teşekkür ederim. Nevfel AKYAR Bursa 2022 x İÇİNDEKİLER TEZ ONAY SAYFASI ................................................................................................... İİ YEMİN METNİ ........................................................................................................... İİİ DOKTORA İNTİHAL YAZILIM RAPORU.............................................................İV ÖZET............................................................................................................................... V ABSTRACT ...................................................................................................................Vİ ÖNSÖZ ......................................................................................................................... Vİİ İÇİNDEKİLER .............................................................................................................. X EKLER LİSTESİ ..................................................................................................... XVİİ KISALTMALAR ....................................................................................................XVİİİ GİRİŞ ............................................................................................................................... 1 A. ARAŞTIRMANIN KONUSU, AMACI VE ÖNEMİ.......................................................... 1 B. ARAŞTIRMANIN YÖNTEMİ, KAPSAMI, SINIRLILIKLARI VE ÇERÇEVESİ ................... 4 C. ARAŞTIRMANIN KAYNAKLARI ............................................................................... 5 1. Kanonik Nitelikteki Kutsal Metinler.................................................................. 5 2. Müslüman Müelliflerin Eserleri ........................................................................ 7 3. Klasik Dönem Metinleri .................................................................................... 7 4. Modern Dönem Bilimsel Bulgulara Dayalı Kaynaklar .................................... 8 BİRİNCİ BÖLÜM: ....................................................................................................... 11 ESKİ İRAN’DA DİN VE DİN ADAMI KİMLİĞİ .................................................... 11 A. İSLAM ÖNCESİ İRAN’DA DİN VE DİN ADAMI ........................................................ 12 1. İran’da Dinin Gelişimi .................................................................................... 12 2. Ruhban Sınıfı ................................................................................................... 16 a. Zerdüşt Öncesi ve Sonrası ........................................................................... 16 b. Sâsânî Dönemi ............................................................................................ 19 B. RUHBAN SINIFLARINA DAİR KAVRAMLAR ........................................................... 24 1. Gatalar’da Ruhbanlar ..................................................................................... 26 xi a. Karapan ....................................................................................................... 26 b. Kavi ............................................................................................................. 27 c. Zaotar .......................................................................................................... 29 d. Matran ......................................................................................................... 31 e. Âtravan ........................................................................................................ 31 2. Avesta’da Ruhbanlar ....................................................................................... 33 a. Muğ ............................................................................................................. 33 b. Magusaean................................................................................................... 45 c. Hîrbed .......................................................................................................... 47 d. Dâdvar ......................................................................................................... 49 e. Zarduştrôtom ............................................................................................... 50 f. Ratu ............................................................................................................. 52 3. Sâsânî Dönemi Zerdüştî Ruhbanları ............................................................... 52 a. Mobed ......................................................................................................... 52 b. Dastûr .......................................................................................................... 54 c. Hâvanân....................................................................................................... 55 d. Faraberetâr................................................................................................... 55 e. Âbratâr......................................................................................................... 55 f. Âsnatâr ........................................................................................................ 55 g. Raspi ............................................................................................................ 56 h. Âtravahiş ..................................................................................................... 56 i. Sraoşa-Vareza ............................................................................................. 56 j. Dervîş .......................................................................................................... 57 4. Mani Cemaati .................................................................................................. 58 a. 12 Havari (Feristegân)................................................................................. 59 b. 72 Diyakoz (İspesegân) ............................................................................... 60 c. 360 Yönetici (Mahiştegân) .......................................................................... 60 d. Seçkinler (Ardâvân) .................................................................................... 61 (1) Ayin şefi (Afrinsar) ................................................................................. 63 (2) Vaiz (Xrohxwan) ..................................................................................... 63 (3) Kâtip (Dibir) ............................................................................................ 63 (4) Kantor (Mahrsray) ................................................................................... 64 xii e. Dinleyiciler (Niyoşegân) ............................................................................. 64 5. Mithra Kardeşliği ............................................................................................ 65 a. Kuzgun ........................................................................................................ 67 b. Okült (Gizil)/Damat .................................................................................... 68 c. Asker ........................................................................................................... 68 d. Aslan ........................................................................................................... 69 e. Pers .............................................................................................................. 69 f. Güneşin Habercisi ....................................................................................... 70 g. Baba............................................................................................................. 70 6. Mazdek Hareketi ............................................................................................. 71 İKİNCİ BÖLÜM: .......................................................................................................... 73 DİN ADAMI, PEYGAMBER VE TANRI İLİŞKİSİ ................................................ 73 A. PEYGAMBER VE DİN ADAMI ................................................................................. 74 1. Tanrı’yla İletişim/Vahiy .................................................................................. 76 2. Dinî Öğreti ...................................................................................................... 79 3. Peygamberler ve İlk Ruhban Sınıfı ................................................................. 87 B. DİN ADAMLARININ İLAHÎ TEMASLARI ................................................................. 91 1. Uhrevî Yolculuklar .......................................................................................... 91 2. Madde Kullanımı ............................................................................................. 94 3. İlahi Vizyonlar ................................................................................................. 99 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM: .................................................................................................... 102 DİN ADAMLARININ ASLÎ GÖREVLERİ ............................................................. 102 A. DİN ADAMI, TAPINAK VE KÜLT ......................................................................... 103 1. Ateş Kültü ...................................................................................................... 103 2. Anâhitâ Kültü ................................................................................................ 107 3. Zurvan Kültü ................................................................................................. 109 4. Güneş Kültü ................................................................................................... 111 5. Tapınak ve Din Adamı ................................................................................... 113 B. İBADET VE RİTÜELLER ....................................................................................... 121 1. Arınma ........................................................................................................... 121 a. Maddî ve Manevî Temizlenme ................................................................. 121 xiii (1) İbadet Öncesi Temizlik ......................................................................... 122 (2) Habis Kirlerden Arınma ........................................................................ 123 b. Günahlardan Arınma ve Tövbe ................................................................. 124 2. İbadet............................................................................................................. 126 a. Günlük İbadet ve Dualar ........................................................................... 128 (1) Yesna Ayini ........................................................................................... 131 (2) Dua ........................................................................................................ 133 (3) Yemek Ritüeli ....................................................................................... 134 (4) Sadaka ................................................................................................... 136 b. Sunu ve Kurban ......................................................................................... 137 (1) Libasyon ................................................................................................ 137 (2) Haoma Sunusu ...................................................................................... 140 (3) Kurban ................................................................................................... 143 (4) Khrafstar Öldürme ................................................................................ 150 c. Liturji ........................................................................................................ 153 d. Oruç ve Perhiz ........................................................................................... 155 3. Önemli Günler ............................................................................................... 157 a. Bayramlar ve Festivaller ........................................................................... 157 (1) Magufonya ............................................................................................ 159 (2) Gâhânbâr ............................................................................................... 160 (3) Bema Bayramı ....................................................................................... 160 (4) Mihrigân (Mithrakana) .......................................................................... 162 b. Doğum ve Evlilik ...................................................................................... 162 c. Cenaze ve Anmalar ................................................................................... 163 d. Dine Giriş ve Erginlenme.......................................................................... 167 C. MİSYONERLİK FAALİYETLERİ ............................................................................ 169 1. Misyonerlik .................................................................................................... 169 a. Proselitizm ................................................................................................ 169 b. Misyon Enstrümanları ............................................................................... 179 (1) Sanat ...................................................................................................... 179 (2) Yazı ....................................................................................................... 180 (3) Vaaz ve Hitabet ..................................................................................... 182 xiv (4) Ticaret ................................................................................................... 183 2. Reddiye ve Polemik ....................................................................................... 184 3. Dini Yaymada Karşılaşılan Zorluklar ........................................................... 193 a. Baskı ve Zulümler ..................................................................................... 193 b. Dinî ve Etik Problemler ............................................................................ 195 c. Kültürel ve Dilsel Farklılıklar ................................................................... 196 DÖRDÜNCÜ BÖLÜM: .............................................................................................. 198 DİN ADAMLARININ DİĞER FAALİYETLERİ ................................................... 198 A. KUTSAL METİN YAZIMI VE DERLENMESİ ........................................................... 199 1. Sözlü Gelenek ................................................................................................ 199 a. Şifahi Aktarım ........................................................................................... 200 b. Din Adamının Sözlü Geleneğe Etkisi ....................................................... 202 2. Kutsal Metinlerin Tedvini ............................................................................. 204 a. Kutsal Alfabe ............................................................................................ 204 (1) Dil .......................................................................................................... 204 (2) Yazı ....................................................................................................... 207 b. Kutsal Metinler ve Oluşturulma Süreçleri ................................................ 210 (1) Avesta .................................................................................................... 210 (2) Kanonizasyon ........................................................................................ 214 3. Kutsal Metinlerin Yorumlanması .................................................................. 217 a. Yorum Geleneği ........................................................................................ 217 b. Metinlerin Yorumu.................................................................................... 219 4. Tarih Yazımı .................................................................................................. 223 a. Takvim Yazımı.......................................................................................... 223 b. Tarihe Karşı Mitoloji................................................................................. 224 c. Manipülasyon ............................................................................................ 227 (1) Tarihî Manipülasyon ............................................................................. 227 (2) Dinî Manipülasyon ................................................................................ 231 B. EĞİTİM VE BİLİM ................................................................................................ 236 1. Dinî Eğitim .................................................................................................... 236 a. Öğretmen ve Din Adamı ........................................................................... 236 xv b. Ruhban Okulları ve Din Adamlarının Yetiştirilmesi ................................ 237 c. Din Adamı Olmayanların Dinî Eğitimi ..................................................... 242 2. Seküler Eğitim ............................................................................................... 247 3. İlim ve Ulema ................................................................................................ 249 a. Felsefe ....................................................................................................... 250 b. Astronomi ve Astroloji .............................................................................. 251 c. Tabiplik ve Şifacılık .................................................................................. 256 d. Mistik İlimler ............................................................................................ 261 (1) Büyücülük ............................................................................................. 261 (2) Kahinlik ve Rüya Yorumculuğu ........................................................... 266 C. KAMU GÖREVLERİ VE SİYASETE ETKİLERİ ........................................................ 269 1. Hukukî Görevleri ........................................................................................... 269 a. Yargıçlık .................................................................................................... 269 b. Kanun Yazımı ve Tanzimi ........................................................................ 273 2. Yönetim Kademesiyle İlişkiler ....................................................................... 276 a. Din Adamı ve İktidar ................................................................................ 276 b. İdari Görevleri ........................................................................................... 289 c. Diğer Kamu Görevleri............................................................................... 292 BEŞİNCİ BÖLÜM: ..................................................................................................... 295 DİN ADAMI VE SOSYAL HAYAT ......................................................................... 295 A. TOPLUMDA DİN ADAMI ...................................................................................... 296 1. Sosyal Roller ................................................................................................. 296 a. Önderlik ve İtaat ........................................................................................ 296 b. İnananlar ile İlişkiler ve Rehberlik ............................................................ 299 c. Sosyal Dayanışma ..................................................................................... 302 2. Cinsiyetin Rolü ve Kadının Konumu ............................................................. 306 d. Din Adamı ve Kadınlar ............................................................................. 306 a. Rahibelik ................................................................................................... 309 B. BİR BİREY OLARAK DİN ADAMI ........................................................................ 311 1. Gündelik Hayat ............................................................................................. 311 a. Kazanç-Geçim ........................................................................................... 311 xvi b. Zaman Tanzimi ......................................................................................... 317 c. Beslenme Düzenleri .................................................................................. 320 (1) Sofra Kuralları ....................................................................................... 320 (2) İzin Verilen ve Yasaklanan Yiyecekler................................................. 321 d. Çilecilik ..................................................................................................... 325 e. Kılık-Kıyafet ............................................................................................. 329 2. Aile ilişkileri .................................................................................................. 335 a. Evlilik ........................................................................................................ 336 b. Eş ve Çocuklar .......................................................................................... 345 SONUÇ VE DEĞERLENDİRME ............................................................................. 347 KAYNAKÇA ............................................................................................................... 354 EKLER ......................................................................................................................... 374 ÖZGEÇMİŞ ................................................................................................................. 386 xvii EKLER LİSTESİ Ek 1: İran Kronolojisi _________________________________________________ 374 Ek 2: Daskyleion Antik Kenti’inde bulunmuş ve günümüzde İstanbul Arkeoloji Müzesinde sergilenen “sol ellerinde baresma tutarak bir kurban merasimi düzenleyen muğları tasvir eden” bir mezar steli. _____________________________________ 376 Ek 3: Daskyleion antik kentinde bir yapı önünde ibadet eden din adamı veya bir askeri betimleyen kabartma. _________________________________________________ 377 Ek 4: Turfan’daki beyaz kıyafetli Maniheist rahibeleri betimleyen bir resim. ______ 378 Ek 5: Turfan’daki beyaz kıyafetli Maniheist rahipleri gösteren bir resim._________ 379 Ek 6: Dâryûş’un Behistun’daki kayalara oyulmuş yazıtları. ___________________ 380 Ek 7: Kerdir’in Nakş-ı Receb’teki kitabesi ve bir tasviri. _____________________ 381 Ek 8: Üzerinde Maniheist ve Zerdüştî öğelerin harmanlandığı tasvirleriyle Wirkak adında bir Maniheist’e ait mezar. ________________________________________ 382 Ek 9: Dura-Europos’taki Mithraeum duvarlarında bulunan iki adet Mithraist din adamı tasviri. _____________________________________________________________ 382 Ek 10: Soğdya’da cenaze sonrası ritüel gerçekleştiren bir Zerdüştî din adamı. ____ 383 Ek 11: Mithra’nın boğayı kurban ettiğini tasvir eden meşhur Tauroktoni. ________ 384 Ek 12: Bebek İsa’yı ziyaret eden Frigya başlıklı iki muğu betimleyen bir kabartma. 385 file:///C:/Users/nevfe/Desktop/Eski%20İran%20Dinlerinde%20Din%20Adamı%20ve%20Ruhbanlık%20(İslam%20Öncesi%20İran%20Dinleri%20Arasında%20Karşılaştırmalı%20Bir%20Çalışma)%20renkli%204.4.docx%23_Toc101430673 file:///C:/Users/nevfe/Desktop/Eski%20İran%20Dinlerinde%20Din%20Adamı%20ve%20Ruhbanlık%20(İslam%20Öncesi%20İran%20Dinleri%20Arasında%20Karşılaştırmalı%20Bir%20Çalışma)%20renkli%204.4.docx%23_Toc101430673 xviii KISALTMALAR Ar. Arapça Aram. Aramice Av. Avestaca b. Baskı Bab. Babil dili Bkz. Bakınız böl. Bölüm C. Cilt çev. Çeviren Çin. Çince d. Doğumu E.Far Eski Farsça ed. Editör El. Elamca Er. Ermenice Far. Farsça Fl. Yaprak h. Hükümdarlığı kit. Kitap KMK Köln Mani Kodeksi Lat. Latince Lid. Lidya dili MÖ Milattan Önce MS Milattan Sonra ö. Ölümü Par. Part/Arsakid Dili Pâz. Pâzend Ph. Pehlevice PTB Persepolis Tahkimat Belgeleri s. Sayfa San. Sanskritçe Soğ. Soğd dili ss. Sayfalar Sür. Süryânîce sy. Sayı TDV Türkiye Diyanet Vakfı Uy. Uygurca v.dğr. Ve diğerleri vb. Ve benzeri vd. Ve diğerleri Ved. Vedalar vs. Vesaire y. Yaklaşık Yun. Yunanca 1 GİRİŞ A. ARAŞTIRMANIN KONUSU, AMACI VE ÖNEMİ İran toprakları Asya ve Avrupa arasında geçit konumunda olduğundan tarihin en eski dönemlerinden beri birçok medeniyetin etkisinde kalmış ve yine birçoklarını etkileyen bir coğrafya olagelmiştir.1 İran Platosu doğusunda Hindu Kuş Dağları ve Pamirler, batısında Elbruz ve Zağros dağları ile çevrelenmiş çöllerden ve yeşil alanlardan oluşan engebeli ve yüksek bir arazidir.2 Tarihin en eski dönemlerinden beri İran kültürel olarak batısındaki Anadolu; kuzeyindeki Kafkasya ve Ermenistan; kuzeydoğusundaki Soğdya, Saka ve Baktriya; güneyindeki Hindistan; güneydoğusundaki Haurvaiti, güneybatı ve batısındaki Babil ve Asur uygarlıklarından ilham almıştır.3 Şüphesiz ki İran’ın bugünkü demografik yapısında ve kültüründe kadim dönemlerde bu bölgeyi istila eden Aryan4 kavimlerinin etkisi büyüktür. Ancak Elamlılar, Gutiler, Kaslar ve Hurrilerin bakiyesi olduğu düşünülen yerli kavimler de bölgenin onlardan önceki sakinleri olarak bu bölgede yaşamlarını sürdüregelmişlerdir.5 Birçok uygarlığın iç içe geçtiği önemli bir kültürel havza olarak İran, birden çok dinin ve mezhebin doğduğu ve/veya gelişip serpildiği bir bölgedir. Bu bölgenin Aryan kökenlerinden gelen eski inanışlarını kendine has düalist kozmoloji ile bir araya getiren 1 Nimet Yıldırım, İran Mitolojisi (İstanbul: Pinhan Yayıncılık, 2012), 87. 2 Bernard Hourcade, “İran”, TDV İslâm Ansiklopedisi (Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı, 2000), 27/392-393; George G. Cameron, History of Early Iran (Chicago: The University of Chicago Press, 1936), 1-2. 3 A.T. Olmstead, History of The Persian Empire (London: The University of Chicago Press, 1948), XX. 4 “Aryan” adı (āˊrya, arya, ariya, Av. airiia) Aryan dillerini konuşan Eski İran, Hindistan ve bazı diğer antik halkların kendi kendini tanımlamasından oluşmaktadır. Dolayısıyla “Aryan” temelde dilsel bir kavram olup birlikte Hint-Avrupa dil ailesinin Hint-İran veya Aryan dalını oluşturan, ayrı bir dilsel ve kültürel gelişimi paylaşan, yakından ilişkili Hint-Aryan ve İran dillerini ifade etmektedir. Aryanların ilk kez tarih sahnesine çıkışı, M.Ö. iki binlerin ortalarına rastlamaktadır. Aryanlar üzerinde yapılan filolojik, teolojik ve kültürel tahliller başlangıçta Hint ve İranlıların atalarının tek bir halk olması gerektiğini göstermektedir. Aryan veya Ari kavimler Avesta’da “Airyanem Vaeja”, “İran-Vej” ya da “İranviç” olarak tabir edilen bir bölgeden, bir kolu Karadeniz üzerinden Avrupa’ya dağılmış, diğer bir kolu ise önce Soğdya olarak bilinen günümüzdeki Semerkant ve Buhara dolaylarına, daha sonra Belh ve Horosan’a yerleşmiş ve oradan İran’ın çeşitli bölgelerine dağılmışlardır. Bkz. Yıldırım, İran Mitolojisi, 83-88; Mary Boyce, A History of Zoroastrianism I (Leiden: Brill, 1975), 14; Mircea Eliade, Dinsel İnançlar ve Düşünceler Tarihi, çev. Ali Berktay (İstanbul: Kabalcı Yayınevi, 2003), 1/240-241; Maneckji Nusservanji Dhalla, History of Zoroastrianism (New York: Oxford University Press, 1938), 8; Rudiger Schmitt, “Aryans”, Encyclopædia Iranica (Eisenbrauns Inc., 2011); Nimet Yıldırım, “Eski İran’da Dinler ve Dinsel İnanışlar-I”, Doğu Araştırmaları 1/5 (2010), 6-7; Nimet Yıldırım, Fars Mitolojisi Sözlüğü (İstanbul: Kabalcı Yayınevi, 2008), 416; James Hope Moulton, Early Religious Poetry of Persia (Cambridge: Cambridge Universty Press, 1911), 6-7. 5 Bülent İplikçioğlu, Eskiçağ Tarihinin Ana Hatları (İstanbul: Marmara Üniversitesi Yayınları, 1990), 1/85. 2 ve zamanla bölgenin yegâne hakimi olmuş Zerdüştîlik, Babil’de Hıristiyan asketik bir dinî cemaatten kökenlenip başta Zerdüştîlik, Hinduizm ve Budizm olmak üzere ulaştığı bölgelerin dinlerinin temel karakteristiğini kendinde toplamakta bir beis görmeyen Maniheizm; toplumsal bir reform hareketi olarak doğmuş ama asillerin ve Zerdüştî ruhban sınıfının hedefi olarak yer altına çekilmiş olan Mazdekiye ve İran topraklarında muhtemelen Zerdüştîliğin bir fraksiyonu iken bir din hüviyeti edindiği batıda tamamen farklı niteliklere bürünen Mithraizm; İran coğrafyasının mayasını taşıyan dinler olarak öne çıkmaktadır. Bunların yanı sıra Şamanizm, Budizm, Hinduizm, Hıristiyanlık ve Yahudilik İslam öncesi İran’da yer edinmişlerdir. Bütün dinlerde olduğu gibi bu dinlerde de din adamı sınıfı önemli bir yer teşkil etmekteydi. Din adamları bazen halkla iç içe olup bazen şahın danışmanı olmakta bazen de şâhların dahi kullanamadığı yetkilerin icracıları olarak siyasete doğrudan etki etmekteydiler. İran ruhbanlığının en eski dönemlerden beri en belirgin özelliği soy bağıyla geçmesidir. Din adamları için Vedalar’da ve Gatalar’da geçen âtravan yerine eski Batı İran’dan yayılıp Sâsânî dönemi sonrasında da devam eden muğ kelimesi kullanılmaktaydı.6 Muğlar, Med ve Ahamenî dönemlerinde devletin resmi rahipleri konumuna yükseldiler. Ateş sunaklarına hizmet, libasyon ayinleri ve kurban törenleri, kutsal bir içecek olan haoma hazırlığı gibi birçok ritüel ve ayine öncülük ettiler. Döneme ait betimlemelerden bu ritüellerin İran coğrafyasının dışına çıktığı görülmektedir. Günümüzde Balıkesir ili Bandırma ilçesi sınırlarında kalan Daskyleion Antik Kenti’nde bulunan uzun elbise giyen ve ağzı bir bez ile örtülü iki rahibin ateş sunağı önündeki kurban seremonisini betimleyen rölyef bu duruma güzel bir örnektir.7 Persepolis’te bulunan kil tabletler de benzer din adamı tasvirleri ortaya koymaktadır. Ayrıca Selevki ve Arsakid dönemlerinden kalma bazı betimlemeler içeren rölyefler de günümüze ulaşmıştır.8 Bu çalışma; İslam öncesi İran’daki din adamlarının bilinen en eski dönemlerden itibaren inanışlarını, teolojiye etkilerini, ritüel ve ibadetlerin uygulaması ve gelişimindeki katkılarını, din alanı dışındaki faaliyetlerini ve sosyal yaşamlarını Zerdüştîlik, Zurvânîlik, 6 Mary Boyce, A History of Zoroastrianism II (Leiden: Brill, 1982), 19. 7 Boyce, Zoroastrianism II, 117-118; Muhammad A. Dandamayev, “Magi”, Encyclopædia Iranica (Eisenbrauns Inc., 2000). 8 Mary Boyce, Zoroastrians; Their Religious Beliefs and Practices (London, Boston, Henley: Routledge & Kegan Paul, 1979), 85; Dandamayev, “Magi”. 3 Anâhitâ kültü, Mithraizm, Maniheizm ve Mazdekiye çerçevesinde karşılaştırmalı bir şekilde araştırmayı amaçlamaktadır. Diğer taraftan bu çalışmayla söz konusu İslam öncesi İran’da etkililiği bilinen dinleri, din adamı ve ruhbanlık açısından inceleyerek birbirleri arasında tespit edilen ilişki ve farklılıklardan sonuç çıkarmak istenmektedir. Bu benzerlik ve farklılıkların siyasî, ekonomik, kültürel, coğrafi vb. faktörlerden ne şekilde etkilendiği ve bunları ne şekilde etkilediğinin tespiti bir diğer amaçtır. Aynı zamanda İran Devleti’nin bir dönem Anadolu üzerinden Avrupa kapılarına dayandığı ve öte yandan Mısır’ı ele geçirdiği düşünüldüğünde söz konusu dinlerin ele geçirilen bölgelerin din adamı kavramı üzerinde ne şeklide etkili olabileceği veya tam tersi bu dinlerin din adamı algısının ele geçirilen bölgelerden ne mahiyette etkilenmiş olabileceği hakkında daha sonraki çalışmalara ışık tutabilir. Araştırmamızın “Yahudilik, Hıristiyanlık, İslam vb. dinlerin din adamı algılarının İran temeli var mıdır? Varsa ne mahiyettedir?” sorularının cevaplarını doğrudan olamasa da dolaylı olarak vermesi beklenmektedir. Çalışmamız, alanında bir ilk olup daha önce İslam öncesi İran dinlerini din adamı açısından ele alan bazı çalışmalar olsa da bu çalışmalar genellikle din adamının bir veya birkaç fonksiyonuna odaklanmıştır ve detaylı bir yaklaşım ortaya koymamışlardır. Bu bakımdan bizim yaptığımız bu çalışma da araştırma konumuzun ehemmiyetini göstermektedir ve alanında ilk olma özelliği vardır. Bu konuda Mary Boyce’un, “Zoroaster the Priest”; Almut Hintze’in “On the Prophetic and Priestly Authority of Zarathustra”; Stephanie W. Jamison’un, “An Indo-Iranian Priestly Title Lurking in the Rig Veda? An Indic Equivalent to Avestan Karapan”; Philip G. Kreyenbroek’in, “Dādestān ī Dēnig on Priests” ve “The Zoroastrian Priesthood after the Fall of the Sasanian Empire”; Bruno Overlaet’in, “And Man Created God? Kings, Priests and Gods on Sasanian Investiture Reliefs”; Kurt Rudolph’un, “Zarathustra - Priester und Prophet: Neue Aspekte der Zarathustra- bzw. Gäthä-Forsching”; Shaul Shaked’in, “Administrative Functions of Priests in the Sasanian Period” adlı makaleleri ve Albert de Jong’un, “Traditions of the Magi: Zoroastrianism in Greek and Latin Literature” adlı kitabı Zerdüştî din adamları üzerine yapılmış müstakil akademik çalışmalardan bazılarıdır. Bunların dışında “The Encyclopædia Iranica” ve “Acta İranica” gibi ansiklopedilerin din adamı unvanlarına dair maddeleri de bu minvalde ele alınabilir. Ancak kaynaklarımız arasında da yerini alan bu çalışmalar tek bir dinin belli bir dönemi 4 üzerine odaklanmakta olup İran’daki ruhbanlık hakkında karşılaştırmalı bir yaklaşım içermemektedir. B. ARAŞTIRMANIN YÖNTEMİ, KAPSAMI, SINIRLILIKLARI VE ÇERÇEVESİ İran, birçok dinin yanı sıra bilinen ve bilinmeyen nice inanışları bir potada eritmiş bir coğrafya ve kültür ihtiva etmektedir. Bu, Ahamenî ve Arsakid dönemlerinin nispeten dinî çoğulcu atmosferi baz alındığında oldukça tutarlı görünmektedir. Zira siyasetin din ile devletin en başından beri iç içe olduğu Sâsânî döneminde baş mobed Kerdir’in ve akabinde selefi din adamlarının daha önceki inanışların çoğunu heretik olarak gördüğü ve inananlarına karşı kötü muameleler uyguladıkları bilinmektedir.9 Nitekim bilim insanlarınca Mithraizm’in böyle bir huzursuz ortamdan kaçarak Anadolu’da ve Batı’da yeniden can bulduğu düşünülmektedir. Her ne kadar İran kökenli olduğuna dair delillere sahip olsak da10 bu dinin İran kökenli dinlere benzer yanları olduğu gibi onlardan ayrıldığı yönlerinin de oldukça fazla olduğunu söyleyebiliriz. Buna benzer hususları Maniheizm’de de görmek oldukça ilginçtir. Her ne kadar Maniheizm’i İran coğrafyasının dışında birçok takipçi edinmesi açısından Mithraizm’e benzetebilsek de teolojileri ve pratikleri taban tabana zıt görünmektedir. Üstelik Maniheizm’i Zerdüştîliğe birçok yönden yaklaştırmak daha mümkün olsa bile söz konusu dinin Hıristiyan inancı ve Babil kozmolojisine dayanan kökeni, onu da farklı açılardan ele alabileceğimiz anlamına gelmektedir. Diğer taraftan manipülasyonlar ve tarihi kayıtların yok edilmesi gibi engellemeler nedeniyle hakkında neredeyse hiçbir sağlıklı bilgi bulunmayan Zurvânîlik, Anâhitâ kültü ve Mazdekiye’nin ise Mithraizm ve Maniheizm’e nazaran daha İranlı olduğu kanaatindeyiz. Çalışmamız yukarıda sayılan dinlerin birbirleriyle etkileşim ve gelişimini baz almamakla birlikte buna din adamlarının ve ruhban olarak addedilebilecek kişilerin etkisi ile dinin inanış ve pratiklerine katkısını konu edinmektedir. Bu hususların çoğu 9 Örneğin bkz. Kartir, “Kartir’s Inscription at Naqsh-i Rajab”, çev. Neil MacKenzie (Erişim 15 Kasım 2020); Kartir, “Kartir Inscription on the Kabah of Zartusht”, çev. Neil MacKenzie (Erişim 15 Kasım 2020). 10 Franz Cumont, The Mysteries of Mithra, çev. Thomas J. McCormack (London: Kegan Paul, Trench, Trubner & Co., 1903), 164. 5 zaman kronolojik bir düzen içerisinde işlenmekten ziyade konu temelinde karşılaştırmalar yapılarak ele alınması düşünülmektedir. Araştırmamızın kapsamı İslam öncesi İran tarihiyle sınırlıdır. Fakat İslam sonrasında onuncu yüzyıla kadar tarihlenen Pehlevî metinleri, Sâsânî dönemi ve öncesine dair hükümler içerdiği için kaynaklarımız arasında yer almaktadır. Konumuz günümüzle bağlantılı olmadığı için çalışmamız daha çok literatür taraması, toplanan verilerin analiz edilmesi ve o günün koşullarını hesaba katarak yorumlanması şeklinde gerçekleşecektir. Yukarıda zikredilen birçok din ve inanış kendi çerçevesinden değerlendirilebileceği gibi asıl gayemiz karşılaştırmalı bir analiziyle bazı çıkarımlar yapabilmektir. Çalışmamızın en önemli sınırlılığı, tarihi kaynakların egemen ruhbanlarca manipüle edilmiş ve/veya heretik görülenlerin yok edilmiş olmasıdır. Yukarıda mevzubahis dinlerin bazılarının kendi inananlarına ait kaynakların günümüze ulaşamamış olması daha sınırlı bir çerçeve çizmemize neden olmaktadır. Öncelikle çalışmamızda İngilizce, Farsça ve Türkçe çalışmalar ele alınmış bunun yanında diğer dillerle ilgili çalışmalar ve varsa bu dillere yapılan çeviriler baz alınmış veya yardım alınarak çözümlenmeye çalışılmıştır. Diğer dillerden elde edilen bazı kaynaklarda özellikle Türkçeye çevrilirken yapılan hataların birkaç dilde inceleme yaptığımız için genellikle göz ardı edilmemiş olsa da gözden kaçan bazı hususların olması muhtemeldir. C. ARAŞTIRMANIN KAYNAKLARI Konumuzla ilgili yazılı kaynakları başlıca dört ana grupta ele alabiliriz. Bunlar; Dinlerin kurucularının veya müntesiplerinin kaleme aldığı kanonik nitelikteki kutsal metinler, Müslüman müelliflerin metinleri (ki çoğu Sâsânî resmi görüşünü aynen yansıtmaktadır), klasik dönem yabancı yazarların metinlerinden oluşan kaynaklar ve modern dönem bilimsel bulgulara dayalı kaynaklardır. 1. Kanonik Nitelikteki Kutsal Metinler Bu metinler dinlere göre değişiklik arz etmekte olup bunlardan Zerdüştî kaynaklar, Zerdüşt’e dayandırılan Gatalar’ın da dahil olduğu Zerdüştî kutsal kitabı Avesta’nın yanı sıra onun yorumlarından oluşan Zendler11 ve çoğu dokuzuncu yüzyıla 11 Zerdüştî kutsal kitabı Avesta, farklı farklı zamanlara tarihlenen bölümlerden oluşan bir kitaptır. Sâsâni dönemine kadar şifahi olarak aktarılan bölümlerin yazıya geçirilmesinden ve hatta farklı zamanlarda 6 kadar kaleme alınmamış olan Pehlevî metinlerden oluşan Dinkard, Bûndahişn12, Dâdistân-ı Dînî, Mâtikân-ı Hezâr Dâdistân, Ardâvirâfnâme, Minug-i Ḫıred, Nâmehâ-yı Minûçihr, Wizîdagîhâ-i Zâdspram, Pendnâme-i Azerbâd-ı Mârsipendân ve Şâyest nâ Şâyest gibi dinî külliyattan oluşmaktadır. Ayrıca Baş Mobed Kerdir’in dört Kitabesi ve başta I. Dâryûş (h. MÖ 549-485) olmak üzere Ahamenî ve Sâsânî şahlarının yazıtları ile devlet vakayinameleri bu kategoriye dahil edilebilir. Bu metinler Zerdüştî ruhbanlığı açısından doyurucu bilgi ve değerlendirme sunsa da diğer İran dinleri hakkında neredeyse suskundur. Bu nedenle karşılaştırmaya mahal vermemektedir. Mani dini kanonik metinleri, Maniheist din adamlarının misyoner faaliyetleri sonucunda dünyanın birçok bölgesinde yayılım göstermiştir. Bu nedenle Mani dinine ait kanonik metinlerin günümüze ulaşması mümkün olmuştur. Çalışmamızda kullandığımız kanonik materyalin başlıcaları Köln Mani Kodeksi (KMK) ve Kıpti dilinden çevrilen Kefalya kitabıdır. İlk kez Turfan kazılarında ele geçen Maniheist materyalin daha sonra Mısır’ın birçok bölgesinde ve bazı Asya ülkelerinde bulunan malzeme ile zenginleşmesi, kanonik metinleri Maniheizm’in en önemli kaynağı haline getirmiştir. Fragmanlar halindeki birçok Mani metninin derlendiği Iain Gardner ve Samuel N. C. Lieu’nun editörlüğünü yaptığı The Manichaean Texts from Roman Empire ve Mary Boyce’nin A Reader in Manichaean Middle Persian And Parthian Texts with Notes isimli çalışmaları burada önemli kaynaklardır. Bunların dışında Maniheist Uygurların tövbe duası olan Huastuanift de kaynaklarımız arasındadır. Ne yazık ki Mithraizm ve Mazdekiye’nin birbirlerine eklenmesinden meydana geldiği dilbilimciler ve tarihçiler tarafından değerlendirilmektedir. Maneckji Nusservanji Dhalla, Zoroastrian Theology From The Earliest Times to the Present Day (New York, 1914), 77-78, 119-120; Rivayetlere göre bugünkü Avesta metni, gerçek Avesta’nın çok az bir kısmı olup büyük kısmı kaybolmuştur. bkz. Ebu Reyhan Muhammed b. Ahmed el-Birûnî, Maziden Kalanlar (el- Âsâr el-Bâkiye), çev. Ahsen Batur (İstanbul: Selenge Yayınları, 2011), 176; Mehmet Alıcı, Kadim İran’da Din: Monoteizmden Düalizme Mecûsî Tanrı Anlayışı (İstanbul: Ayışığı Kitapları, 2012), 90; Avesta’yı kronojik ve etimolojik olarak kadim bölümleri içeren Gatalar ve ondan daha sonraya tarihlenen bölümleri ihtiva eden Genç Avesta olarak iki ana bölümde inceleyeceğiz. Benzer bir değerlendirme için bkz. Mary Boyce, Textual Sources for the Study of Zoroastrianism (Chicago: The University of Chicago Press, 1990), 1; Avesta pasajları için yararlandığımız kaynaklar için bkz. “The Zend-Avesta Part I The Vendidad”, çev. James Darmesteter, The Sacret Books Of the East (Oxford: Clarendon Press, 1880), 1-237; “The Zend- Avesta Part II”, çev. James Darmesteter, The Sacred Books of the East (Oxford: Clarendon Press, 1882), 1-381; “The Zend-Avesta Part III”, çev. L. H. Mills, The Sacred Books of the East (Oxford: Clarendon Press, 1887), 1-400; “Old Persian Texts”, www.avesta.org (Erişim 19 Ağustos 2017); Prods Oktor Skjærvø, “Zoroastrian Texts” (2007); Ali Nihad Tarlan, Zerdüşt’ün Gatalar’ı (İstanbul: Suhulet Matbaası, 1935). 12 Büyük (İran) Bûndahişn’i ve Hindistan Bûndahişn’i olmak üzere iki versiyondur. İkincisi ilk kitabın yozlaşmış özeti olarak değerlendirilmektedir. Bkz. Neil MacKenzie, “Bundahišn”, Encyclopædia Iranica (New York: Eisenbrauns Inc., 1989); Behramgore Tehmuras Anklesaria (ed.), Zand-Akasih Iranian or Greater Bundahishn Transliteration and Translation in English (Bombay: Feeroze Madressa, 1956); “The Bundahish”, çev. E. W. West, Sacred Books of the East (Oxford: Clarendon Press, 1880), 1-152. 7 kurucularına veya müntesiplerine ait elimize ulaşan bir metin yoktur. Mazdekiye’ye ait metinlerin yok edilmiş olması muhtemeldir. Mithraizm ise bir metne sahip olmayıp sözlü gelenek üzerinden devam etmiş olabilir. Bununla birlikte Mithraizm’in tapınak bulguları bilginler tarafından titizlikle yorumlanmaya çalışılmaktadır. 2. Müslüman Müelliflerin Eserleri İslamî kaynakların genellikle birbirinin aynı söyleme sahip olduğunu ve Sâsânî resmî ideolojisini yansıtan eski Pehlevî metinlerin birer replikası gibi olduğunu dile getirmek yanlış olmayacaktır. Bununla birlikte farklılıkları ve bu iddiamızdan ayrışanları da göz ardı edemeyiz. İslamî kaynaklar arasında en önemlileri Ebû Hanîfe Ahmed Dîneverî’nin el-Aḫbârü’ṭ-ṭıvâl’i, İbn Vâzıh el-Ya’kûbî’nin Târîh’i, Taberî’nin Târîh’i ve Bel’amî’nin onun hakkında yaptığı tercümesi, Mutahhar bin Tâhir el-Makdîsî’nin Bedʾ ve’t-Târîḫ’i, Hamza b. el-Hasen el-İsfahânî’nin Târîḫu Sinî Mülûki’l-Arż ve’l-Enbiyâ’sı, İbn-i Nedîm’in el-Fihrist’i, Mes’ûdî’nin Mürûcü’ẕ-Zeheb’i, İbn Miskeveyh’in Tecâribü’l-Ümem’i, Ebu Reyhân el-Bîrûnî’nin el-Âs̱ârü’l-Bâḳıye’si, Hârizmî’nin Mefâtîḥu’l-ʿUlûm’u, Firdevsî’nin Şâhnâme’si, Hâce Nizâmülmülk’ün Siyâsetnâme’si, İbnü’l-Belhî’nin Fârsnâme’si, yazarı bilinmeyen Mücmelu’t-Tevarih ve’l-Kısas ve Şehristânî’nin el-Milel ve’n-Niḥal’inden meydana gelmektedir. Bu eserlerin Zerdüştî ruhbanlığının yanında her ne kadar genel olarak Sâsânî resmî ideolojisini yansıtsalar da Mani (216 - 276) ve Mazdek (y. 488-496, 498-531) hakkında faydalı bilgiler verdiği yadsınamaz. Ancak çoğunun temel referansı Şâhnâme’nin de kaynağı ve bir Sâsânî kroniği olan İbn-ül Mukaffa’nın Arapçaya çevirdiği kayıp Ḫudâynâme’dir.13 Diğer taraftan el-Âs̱ârü’l-Bâḳıye, el-Fihrist ve Şehristânî’nin kaleme aldığı el-Milel ve’n- Niḥal’in Maniheizm hakkında verdiği bilgiler Maniheist kanonik metinlere benzerliği bakımından diğer İslamî metinlerden farklılık göstermektedir. 3. Klasik Dönem Metinleri Klasik kaynaklar ise olayları dışarıdan gözlemledikleri için farklı bir bakış açısına sahiptir. Bu onların ruhban sınıfının manipülasyonundan etkilenme olasılığını azaltmaktadır. Ancak başka bir kültüre kendi çerçevelerinden bakmalarına, anakronizme 13 Arthur Christensen, “Dû Tahrîr ez Sergüzeşt-i Mazdek”, çev. Ahmed Tefazzoli, Kitâb-ı Sahn (Tahran: İlmî, 1364), 1/31; Allahyar Hala’tberi - Abbas Zarei Mehrvarz, “Mazdek Hareketi Üzerine Bir Araştırma”, çev. Nevfel Akyar, Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 30/1 (2021), 302. 8 düşmelerine ve olayları yanlış yorumlamalarına neden olmaktadır. Diğer taraftan birinin yaptığı hatalı bir aktarım diğer kültüre ait eksik bilgiler nedeniyle diğerlerinde tekrarlanmaktadır. Klasik kaynaklar içinde şüphesiz en önemlisi Herodot’un (MÖ 480- 425) Tarihler (Histories)14 adlı eseridir.15 Herodot, Ahamenî Devleti’ndeki din adamları hakkında faydalı malumatlar vermektedir. Dördüncü yüzyılda yaşamış Bizanslı bir avukat ve yazar olan Agathias’ın Tarihler’i (Histories) ve Strabo’nun Coğrafya’sı (The Geography) da konumuz ile ilgili önemli kaynaklardır. Diğer önemli klasik kaynaklarımız arasında Büyük Kûruş’un (MÖ 600-530) kurgusal bir biyografisi olan Xenophon’un Cyropaedia, Prokopius’un De Bello Persico, Mazdekiye hakkında bilgiler ihtiva eden Malalas’ın (y. 491-578) Raporlar (Chronicle), Bardesan’ın The Book of the Laws of the Countries, Basil’in The Letters, Diogenes Laertius’un Lives of Eminent Philosophers, Epifanios’un De Fide, Platon’a atfedilen Alkibiades, Porfirios’un Abstinence from Animal Food adlı eserleri önemli bir yer tutmaktadır. Augustin’in Contra Faustum Manichaeum; İtiraflar (Confessiones), De Moribus Manichaerorum ve De Haeresibus adlı eserleri Maniheistlere yönelik reddiyeler içerirken bize de çalışmamızda önemli bilgiler sağlamaktadır. 4. Modern Dönem Bilimsel Bulgulara Dayalı Kaynaklar Tez çalışmasının genelinde birçok çalışmasından yaralandıysak da Mary Boyce’nin A History of Zoroastrianism serisi ve Zoroastrians Their Religious Beliefs and Practices en önemli kaynaklarımız arasındadır. Albert de Jong’un muğlar üzerine yaptığı detaylı çalışması Traditions of the Magi: Zoroastrianism in Greek and Latin Literature başta olmak üzere benzer çalışmaları da önemli kaynaklarımızdandır. Diğer taraftan Frantz Grenet’in arkeolojik bulgular üzerine çalışmaları, Hallock’un Persepolis Tahkimat Belgeleri (PTB) çevirisi ve E. W. West ile James Darmesteter’in Zend Avesta ve Pehlevî metin çevirileri bolca yararlandığımız akademik çalışmalardır. Tarihçi Percy Sykes’in A 14 Milattan önce 480-425 yıllarında yaşayan “Herodot’un Tarihleri”nin, Perslerle ilgili birçok bilgiyi barındıran en önemli klasik dönem kaynağı olduğu söylemek yanlış olmayacaktır. Pers kralı Büyük Kuruş ve Lidya kralı Kandaules dönemleriyle başlayan dokuz kitaplık serisinde tartışmalı birçok mesele olsa da kendinden sonra gelen yazarların ve dahi günümüz bilginlerinin en önemli kaynaklarından birisi konumundadır. Bkz. Albert De Jong, Traditions of the Magi: Zoroastrianism in Greek and Latin Literature, ed. R. Van Den Borek vd. (Leiden: Brill, 1997), 76-77; Martin Haugh, The Sacred Language, Writings and Religion of the Parsis, ed. E. W. West (London: Trübner & Co., Ludgate Hill., 1878), 5. 15 Bkz. Herodotos, Tarih, çev. Müntekim Ökmen (İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2019); ayrıca Rawlinson’un çevirisi için bkz. Herodotos, The Histories, çev. George Rawlinson (Idaho: Roman Roads Media, 2013). 9 History of Persia ve Nina Viktorovna Pigulevskaia’nın Kerîm Keşâverzi tarafından Farsçaya çevrilen Târîh-i Îrân ez Devrân-ı Bâstân tâ Pâyân-ı Sed’e Hecdehem Mîlâdî adlı çalışmaları önemli kaynaklardır. Sâsânî tarihi üzerine Arthur Christensen’in, Gulâm Rızâ Reşîd Yâsemî tarafından Farsçaya Îrân der Zamân-ı Sâsânîyân olarak çevrilen eseri, Teodor Nöldeke’in Abbâs Zeryâb Huv’î tarafından Farsçaya çevrilen Îrâniyân ve Arabhâ der Zamân-ı Sâsâniyân (Ta’lîgât-ı Nöldeke ber Bahş-ı Sâsâniyân-ı Târîh-i Taberî), Touraj Daryaee’nin Sasanian Persia the Rise and Fall of an Empire, Philip G. Kreyenbroek’in The Zoroastrian Priesthood after the Fall of the Sasanian Empire, Shaul Shaked’in Administrative Functions of Priests in the Sasanian Period ve Saîd Nefîsî’nin Târîh-i Temeddün-i Îrân- ı Sâsânî adlı çalışmaları önemli kaynaklarımızdandır. Çalışmamızda istifade ettiğimiz Maniheizm üzerine önemli kaynaklar arasında Michel Tardieu’nun M. B. DeBevoise tarafından İngilizceye çevrilen Manichaeism, J. P. Asmussen’in Manichaean Literature, Jason Beduhn’un A Regimen for Salvation: Medical Models in Manichaean Asceticism, Mary Boyce’nin A Reader in Manichaean Middle Persian And Parthian Texts with Notes, Iris Colditz’in Manichaean Time- Managemenet Laymen Between Religious and Secular Duties, Iain Gardner’ın “The Kephalaia of the Teacher”, Iain Gardner ve Samuel N. C. Lieu’nun editasyonunu yaptığı Manichaean Texts from the Roman Empire, Samuel N. C. Lieu’nun Manichaeism in the Later Roman Empire and Medieval China, Geo Widengren’in Mani and Manichaeism, ve Prods Oktor Skjærvø’nun An Introduction to Manicheism eserleri dikkate değer kaynaklarımız arasındadır. Mithra kültü üzerine Franz Cumont’un The Mysteries of Mithra, Roger Beck’in Mithraism since Franz Cumont ve The Religion of the Mithras Cult in the Roman Empire: Mysteries of the Unconquered Sun ve Manfred Claus’un Richard Gordon tarafından İngilizceye çevrilen The Roman Cult of Mithras: The God and His Mysteries adlı çalışmaları kayda değerdir. Ayrıca Otakar Klima’nın Cihângîr Fikrî Erşâd tarafından Farsçaya çevrilen Târîhçe-i Mekteb-i Mazdek ve Târîh-i Cünbüş-ü Mazdekîyân adlı çalışmaları ile Hâyde Rebîî ve Humâyûn Fulâdpûr’un Negâhî Tâze be Dâstân-i Mazdek ve Kubâd ve Arthur Christensen’in Nasrallâh Falsafî tarafından Farsçaya çevrilen 10 Saltanat-ı Kubâd ve Zuhûr-u Mazdek adlı makaleleri Mazdekiye üzerine önemli kaynaklardır. Yararlandığımız başlıca önemli Türkçe kaynaklar arasında Mehmet Alıcı’nın Kadim İran’da Din: Monoteizmden Düalizme Mecûsî Tanrı Anlayışı ve Işığın Elçisi Mani ve Gnostik Düşüncesi, Ahmet Altungök’ün Sâsânî tarihi üzerine çalışması Eski İran’da Din ve Toplum (MS 226-652), Nimet Yıldırım’ın İran Mitolojisi, Tarihçi Josef Wiesehöfer’in Mehmet Ali İnci tarafından Türkçeye çevrilen Antik Pers Tarihi yer almaktadır. Ayrıca Iranica, TDV, Acta İranica gibi ansiklopediler ve avesta.org sıkça kullandığımız diğer kaynaklardan bazılarıdır. Bu kaynakların hemen hepsinin konuları tek bir dine göre işlediği görülmektedir. Bu da dinlerin birbirinden ne şekilde etkilenmiş olabileceğini göz ardı etmeye neden olmaktadır. Tezimizde bu husus dikkate alınmak istenmekte ve kaynaklarımızın elverdiği kadarıyla İran’da neşet etmiş bütün dinlerin ruhban sınıflarının birbirlerinden ne şekilde etkilendiği veya birbirleriyle ne gibi bir ilişki içerisinde olduğu irdelenmek istenmektedir. 11 BİRİNCİ BÖLÜM: ESKİ İRAN’DA DİN VE DİN ADAMI KİMLİĞİ 12 A. İSLAM ÖNCESİ İRAN’DA DİN VE DİN ADAMI 1. İran’da Dinin Gelişimi Eski Aryan inanışlarına dair delillere, ilk olarak Gatalar1 ve Vedalar’dan ulaşabilmek mümkündür.2 Aryan inanışları arasında ateş, su, toprak ve ata ruhları üzerine kültlerin varlığı onların dinî anlayışlarının temelinde şamanik ritüeller ve totemcilik olduğunu göstermektedir.3 İran’ın kadim Tanrısı Ahura Mazda’nın Aryan kökenli Vedik Asuralar ile fonetik benzerliği kökenlerinin ortak olduğunu göstermektedir. Özellikle suların Tanrısı Varuna’nın zamanla İran’da önemli bir konuma geldiği ve Ahura Mazda’ya dönüştüğü tahmin edilmektedir.4 Diğer taraftan Varuna’nın adeta tamamlayıcı ikizi olan Mithra (Far. Mihr, Miura, Sn. Mitra) ise yargılayıcı tanrı olmasının yanında doğru sözlü olanların antlaşma ve güneş Tanrısıdır. Aryan kavimlerinin bunlar gibi Asuralar, Daevalar ve doğa Tanrıları olarak tasnif edilen Tanrılardan oluşan bir Tanrılar grubuna inandığı görülmektedir.5 Aryanların İran’da kurduğu bilinen en eski siyasî güç olan Med Devleti’nden (MÖ 700-550) elimize geçen herhangi bir yazılı kaynak bulunmamaktadır. Medlere dair bilgiler Asurlular gibi komşu devletlerin belgelerinden6 ve Batılı yazarların metinlerinden elde edilmektedir.7 Ancak bunlar Medlerin dinî inanışları hakkında net bilgiler ihtiva 1 Dil bilimciler tarafından Zerdüştîliğin kutsal kitabı Avesta’nın diğer metinlerinden ayrışan “Gata” (Gatha) ilahileri Hindu kutsal metinleri Vedalar’a fonetik olarak akraba bir lisanda yazılmıştır. Bu nedenle Zerdüşt veya onun yakın müritleri tarafından kaleme alınmış olabileceği değerlendirilmektedir. Avesta’da kendilerine has bir başlık altında toplanmamış olup Yesna bölümündeki 238 kıtalık 17 ilahiden (Yesna 27.13, 28-34, 43-51, 53) oluşmaktadırlar. Bkz. Haugh, The Sacred Language, 170-174; Moulton, Early Religious Poetry of Persia, 9; Alıcı, Kadim İran’da Din, 17-19; Haşim Rezi, Zerdüşt Hayat Zaman Mekân, çev. Erkan Çardakçı (İstanbul: Avesta Yayınları, 2014), 15-16; Boyce, Textual Sources, 1; Almut Hintze, “Zarathustra’s Time and Homeland: Linguistic Perspectives”, The Wiley Blackwell Companion to Zoroastrianism, ed. Michael Stausberg vd. (Chichester: John Wiley & Sons, Ltd., 2015), 32. 2 Nimet Yıldırım, “Fars Edebiyatında Metafizik Yolculuklar”, Doğu Esintileri 12/2 (2014), 92. 3 Yıldırım, İran Mitolojisi, 93. 4 Boyce, Zoroastrianism I, 37-38. 5 Ebu Reyhan Muhammed b. Ahmed el-Birûnî, Tahkiku Mâ li’l-Hind, ed. Ali İhsan Yitik, çev. Kıvameddin Burslan (Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2015), 52; Yıldırım, İran Mitolojisi, 86-87. 6 Asur belgelerine göre; Med kavimlerinin ayaklanması üzerine MÖ dokuzuncu yüzyılda Asur Kralı III. Salmanasar (MÖ 859-824) Med bölgesine saldırmış, köy ve kasabaları yağmalamış ve asileri öldürmüştür. Detaylı bilgi için bkz.; George Rawlinson, The Seven Great Monarchies of The Ancient Eastern World (New York: Jhon W. Lovell Company, 1959), 2/81-82. 7 Tahsin Yazıcı - Mürsel Öztürk, “İran”, TDV İslâm Ansiklopedisi (Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı, 2000), 22/413. 13 etmemektedir. Ancak arkeolojik kazılarda dinî amaçla kullanılan âteşkede benzeri İran’ın en eski tapınaklarından biri keşfedilmiştir.8 Söz konusu bulgulardan hareketle Medlerin de tıpkı kendilerinden sonra İran, Orta Asya ve Anadolu’yu içine alan büyük bir coğrafyada hüküm sürecek olan Ahamenîler gibi, Mazdeist inançlara sahip olduğu düşünülmektedir.9 Bununla birlikte Batılı yazarlardan Herodot Medlerin dinî inanışları hakkında görece daha kapsamlı bilgiler vermektedir. Herodot’a göre Medlerin din adamları aynı zamanda bir boyun üyeleri olup zamanla bütün bir coğrafyada hükümranlık sürecek olan muğlardı. Muğların dinî ritüelleri arasında Haoma sunusu, kurban, ateşe yapılan sunular, libasyon ayini vb. ibadetler yer almaktadır.10 Medlerin boyunduruğundan kurtularak egemenliğini ilan eden II. Kûruş ile tarih sahnesine çıkan Ahamenî Devleti’nin (MÖ 559-330) adının, II. Kûruş’un atalarından olan Akhamenes’ten11 geldiği tahmin edilmektedir. Ahamenî Devleti de Medler ile benzer dinî inanışlara sahiptir. Behistun’daki (Bisotun, Bîsetûn, Bîstûn) I. Dâryûş (h. MÖ 610-570) Yazıtlarından her iki devletin de Ahura Mazda’yı panteonun en yüce Tanrısı olarak benimsediği anlaşılmaktadır.12 Ancak yazıtlarda Mithra ibadeti Erdeşîr döneminde görülmektedir.13 İlginç bir husus olarak Ahamenî yazıtlarında Ahura Mazda’ya yalvarma yakarma ile ilgili birçok bölüm bulunsa da Zerdüşt’e dair hiçbir delil bulunmamaktadır.14 Bu Sâsânî öncesinde Zerdüşt’ün bilinmediği anlamına gelebilir. Benzer şekilde Zerdüştî teolojinin karakteristik özelliği olan düalizme dair net verilerin olmaması da bu minvalde değerlendirilebilir. Büyük Kûruş’un silindir yazmasındaki Marduk’a ve diğer Tanrılara yakarması15 ve I. Dâryûş’un Ahura Mazda’ya methiyeler dizerken aynı zamanda diğer Tanrılardan da 8 David Stronach, “Notes on Religion in Iran in The Seventh and Sixth Centuries B.C.”, Orientalia J. Duchesne-Guillemin Emerito Oblata, Acta Iranica 23 (Leiden: Brill, 1984), 9/479-480. 9 Rawlinson, The Seven Great Monarchies, 2/420. 10 Herodotos, Tarih, 1/107; Boyce, Zoroastrianism II, 19-20; Rawlinson, The Seven Great Monarchies, 2/60-67. 11 Muhtemelen Teispes’in selefi ve babasıdır. 12 Bkz. Rudiger Schmitt, The Bisitun Inscriptions of Darius the Great: Old Persian Text (London: Corpus Inscriptionum Iranicarum, 1991). 13 Rawlinson, The Seven Great Monarchies, 2/420. 14 Rawlinson, The Seven Great Monarchies, 2/420-421. 15 Bkz. Antoine Simonin, “The Cyrus Cylinder”, Ancient History Encyclopedia (Erişim 12 Aralık 2017). 14 bahsetmesi16 Pers döneminin düalist ya da tek Tanrılı olmayıp politeist bir karmaşık yapıya sahip olduğunu göstermektedir. Dönemin din adamlığının da ari bir ortodoks Zerdüştîlik yerine bölgeden bölgeye değişiklik gösteren çok fazla inanç ve ritüellerin gölgesinde oluştuğu anlaşılabilir. İskender’in istilası sonrası Selevki ve Arsakid hanedanlığı çok Tanrılı dinî unsurları beslemiş ve bu dönemlerde Ahamenî hanedanında olduğu gibi Mithra ve Anâhitâ adına mabetler inşa edilmiştir.17 Diğer taraftan Ahamenî döneminde İran aristokrasisinin etkisiyle Küçük Asya’ya giren ve orada koloni benzeri birlikler oluşturarak yerleşen muğların varlığı bilinmekteydi. Bunlar Arsakid ve Selevki dönemlerine gelindiğinde orijinal kimliklerini kaybetmişlerdi. Ahamenî döneminde ateş kültü, içkiler, kanlı kurbanlar, cenaze törenleri ve diğer ayinlerini icra etmeye devam etmekteydiler. Ancak zamanla bütün bu ritüellere Asur, Keldânî, Ermeni, Kapadokya ve diğer kavimlerin dinî unsurlarının eklendiği söylenebilir. Sonuç olarak, bu bölgedeki Zerdüştî dininin karakteri değişmişti ve artık İran’da olana benzemiyordu.18 İskender’in istilasıyla birlikte İran’da ise Zerdüştîliğin bir fetret devrine girdiği ifade edilebilir. Arsakid döneminde Avesta’nın ilk kez metin haline getirilmesi çalışmaları öncesinde yeknesak bir Avesta olmaması inanç ve ritüellerin farklı olmasındaki önemli bir etkendir. Anâhitâ Tapınağı’nın koruyuculuğunu yapan bir aileden gelen Erdeşîr’in İran şehinşâhı olmasıyla birlikte eski Ahamenî Devleti’ni canlandırmak istemesi Zerdüştîliğin de bir anlamda söz konusu fetretten çıkmasını sağlayacaktı. Ancak uzun bir süredir dinî metinlerin tedvin edilmemiş olması bu toparlanmanın hemen olmasını önlemiş olmalıdır. Büyük İskender’in İran’ı işgali sonrasında kurulan Selevki Devleti, Arsakidler19 (Part, Arsacid, Aşkânî) (MÖ 250 - MS 226) tarafından İran’dan çıkarılmış ve Selevkilerin zayıflamasıyla batıda sınırlarını geliştiren Arsakid Devleti yaklaşık 500 yıl İran’da hüküm sürmüştür.20 Nitekim ataları Anâhitâ Tapınağı’nın ruhbanları olan Bâbek oğlu Erdeşîr’in 16 Dâryûş’un Behistun yazıtlarında ve diğer kitabelerinde geçen “diğer Tanrılar”, “Tanrıların en büyüğü” ifadeleri onun çok Tanrılı bir inanışa sahip olduğunu göstermektedir. Bkz. Schmitt, The Bisitun Inscriptions, 70. 17 Ahmet Altungök, Eski İran’da Din ve Toplum (MS. 226-652) (İstanbul: Hikmetevi, 2015), 21-22. 18 Carsten Colpe, “Development of Religious Thought”, The Cambridge History of Iran: Seleucid Parthian, ed. Ehsan Yarshater (Cambridge: Cambridge University Press, 1983), 3/827. 19 Nimet Yıldırım, Arsakidlerin Aryan kökenli olduğunu ve Sakalar ile sadece komşuluk ilişkileri olduğunu iddia etmektedir. Bkz. Yıldırım, İran Mitolojisi, 121. 20 Bkz. İplikçioğlu, Eskiçağ Tarihinin Ana Hatları, 1/91-92; K. Schippmann, “Arsacids ii. The Arsacid Dynasty”, Encyclopaedia Iranica (New York: Eisenbrauns Inc., 2016), 2/5/525-536; Yıldırım, İran Mitolojisi, 120. 15 isyanı sonucunda Arsakid Devleti yıkılmış ve yerine Sâsânî devleti kurulmuştur.21 Arsakidlerin dinî inanış ve ritüelleri hakkında net bir bilgi bulunmasa da politeist bir teolojiye sahip oldukları düşünülmektedir. Bununla birlikte egemenlikleri altındaki topraklarda ateş tapınakları resmi bina statüsünde işlev görmektedir. Charakslı İsidor’a göre Arsakidlerin ilk başkentleri olan Eşak’ta hiç sönmeyen bir ateş bulunmaktaydı.22 Kralların tahta çıkma ve taç giyme törenlerinde tapınak ateşi yakma geleneği, önceki dönemlerdeki din adamlarının dinî görevlerine benzer şekilde görevlendirilmiş ruhbanların varlığı ve yakın akraba evliliklerinin yapılagelmesi, Arsakid dönemindeki inanışlar ve dinî yaşamın diğer Pers devletlerinden çok farklı olmadığı hakkında bilgiler vermektedir.23 İran’da İslam hakimiyeti öncesi kurulan son siyasî güç olan Sâsânî Devleti (MS 226-642) adını devletin kurucusu Bâbek oğlu Erdeşîr’in (MS 226-241) atası Sâsân’dan almaktadır. Sâsânîler kendilerini Arsakidlerin değil de Ahamenîlerin devamı olarak görmektedirler. Ancak Sâsânî Devleti’ni diğer İran devletlerinden ayıran en önemli özellik onun en başında bir din devleti olarak kurulmuş olmasıdır. Devletin inancı temelde Zerdüştîlik olsa da bu birçok nedenden dolayı farklı zamanlarda değişiklik arz etmiştir.24 Örneğin Sâsânî Devleti’nin son zamanlarına doğru Zurvânî teolojiden arındırılmış bir Zerdüştîlik göze çarpmaktadır. Oysa daha önceki ritüellerde Zurvân’a yapılan atıfların varlığı zaman içindeki Zerdüştî inancındaki teolojik değişimi göstermektedir.25 Bunun dışında dönemsel olarak Zerdüştî inanca açıkça aykırı olan Maniheizm ve Mazdekiye gibi dinlerin hükümdarlar tarafından benimsendiği ya da güçlenen Zerdüştî ruhbanlığına karşı denge unsuru olarak desteklendiği de vakidir.26 21 Schippmann, “Arsacids ii. The Arsacid Dynasty”, 2/5/525-536; İbn Cerir Taberî, Târihu’t-Taberî: Taberî Tarihi, çev. Cemalettin Saylık (Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2019), 2/41; Jacques Duchesne- Guillemin, “Zoroastrian Religion: Iranian Religion under Seleucids and Arsacids”, The Cambridge History of Iran: Seleucid Parthian, ed. Ehsan Yarshater (Cambridge: Cambridge University Press, 1983), 3/874. 22 Isidore of Charax, Parthian Stations By Isidore of Charax: An Account of the Overland Trade Route Between the Levant and India in The First Century B.C., ed. Wilfred H. Schoff (Philadelphia: The Commercial Museum, 1914), 9 (böl. 11). 23 Mary Boyce, “Arsacids iv. Arsacid Religion”, Encyclopaedia Iranica (New York: Eisenbrauns Inc., 1986), 2/5/540-541. 24 Yıldırım, İran Mitolojisi, 125-126; İplikçioğlu, Eskiçağ Tarihinin Ana Hatları, 1/93; Arthur Christensen, “Sasanid Persia”, The Cambridge Ancient History (Cambridge: Cambridge Universty Press, 1939), 7/110- 111. 25 Christensen, “Sasanid Persia”, 7/118. 26 Esko Naskali, “İran”, TDV İslâm Ansiklopedisi (Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı, 2000), 22/395; Christensen, “Sasanid Persia”, 7/112-114; Yıldırım, İran Mitolojisi, 125-127. 16 2. Ruhban Sınıfı a. Zerdüşt Öncesi ve Sonrası Modern çalışmalar Zerdüşt’ün ortaya çıkışını MÖ 1000-1700’lü yıllara kadar götürmekteyse de Zerdüştîliğe dair unsurların daha eski tarihlere dayandığı kabul edilmektedir. Bununla birlikte Avesta’nın Yesna bölümünde yer alan ve Zerdüşt’e veya yakın müritlerine ait olduğu düşünülen Gatalar’ın etimolojik tahlillerinden, İran’ın Bronz Çağı’na, hatta Taş Devri’ne uzanan kadim bir metin olduğu göz önüne alınırsa Zerdüştîliğin antik Aryanların ilk dinlerinden olabileceği fikri de abes kaçmayacaktır.27 Gatalar’da sosyal sınıflara dair net çizgiler bulmak zordur ancak Genç Avesta’dan anlaşıldığı üzere ilk dönem göçebe toplumu; çobanlar/köylüler (vâstrya, fşuyant), savaşçılar (rataêştar) ve ruhbanlar (âtravan) olarak sınıfsal hareketin kısıtlı olduğu üçlü bir yapı arz etmekteydi.28 Çobanlar aynı zamanda birer savaşçı olup bu ilk iki grup, din adamları sınıfından ayrılmaktaydılar. Din adamlarının başında başrahip bulunmaktaydı. Dinî vazifelerinin yanında sosyal normlara ve yönetime doğrudan ve dolaylı etki etmekteydiler. Zerdüşt’ün Aryanların yaklaşık MÖ 1200’lerde İran içlerine göçünden önce yaşadığı düşünüldüğünde ilk dönem sosyal yapısının Hint-Aryan karakterli olduğu ortaya çıkmaktadır. Boyce’a göre Kşathra Vairya, Spenta Armaiti ve Ahura Mazda’dan oluşan üçlü panteonda Kşathra Vairya erkeklerin ve Spenta Armaiti kadınların koruyucusuyken ruhban sınıfı Ahura Mazda ile ilişkilendirilmekteydi.29 Zamanla Zerdüştî din adamları inananlar üzerinde otorite kurmaya ve dini edindikleri mevkileri korumak için kullanmaya başladılar. Böylece ayin ve ritüellere bağlılığı öne çıkardılar. Zerdüşt’e uzandırdıkları soy kütükleriyle bir kast sınıfı oluşturarak kendilerine kurtuluş ve bağışlama yetkisi tanıdılar.30 Kavi ve karapanlar, muhtemelen kendisi de bu sınıflardan birine mensup olan Zerdüşt’ün bulunduğu toplumun dinamik bir parçasını oluşturmaktaydılar. Net bir yorum 27 Boyce, Zoroastrianism II, 1. 28 Arthur Christensen, Îrân der Zamân-ı Sâsânîyân, çev. Gulâm Rızâ Reşîd Yâsemî (Tahran: Emîr-i Kebîr, 1367), 149; Christensen, “Sasanid Persia”, 7/114; Maganlal Amritlal Buch, Zoroastrian Ethics (Baroda: Mission Press, 1919), 37-38; Boyce, Zoroastrians, 2. 29 Boyce, Zoroastrianism II, 1-3. 30 Haluk Hacaloğlu, Zerdüşt Ahura Mazda (İstanbul: Ruh ve Madde Yayınları, 1995), 88; Fatih Topaloğlu, Şia’nın Oluşumunda İran Kültürünün Etkisi (İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi, Doktora, 2010), 55. 17 mümkün olmasa da karapanların ritüel uzmanı olduğu anlaşılmaktadır.31 Gatalar’ın onları karşısına alması, onların eskiden beri yapageldikleri ibadet ve ritüelleri nedeniyledir. Gatalar sığırın kurban edilmesine ve kötü muamele görmesine karşı çıkar. Bu onu farklı kılan özelliği olarak öne çıkmaktadır.32 Özellikle karapanların sığır kurbanını mübah sayan Zerdüşt öncesi inancın bu ritüeli yerine getiren din adamlarından olması muhtemeldir. Nitekim Gatalar kavi ve karapanları ölümü kendilerinden uzaklaştırmak için33 -belki de şifa amacıyla- sığırı öldürüp sevinç çığlıkları atmakla suçlamakta34 ve bunun onların helakine neden olduğunu35 ilan etmektedir. Diğer taraftan Gatalar halkı ve idarecileri yoldan çıkaran bu din adamlarının sarhoşluğuna atıfta bulunur.36 Bu, muhtemelen söz konusu ritüelist din adamlarının ayinlerini, Haoma marifetiyle, sarhoş esrimeler yaparak icra ettiğini işaret etmektedir. Tapınakların ortaya çıkışı, buraların dinî hayatın gelişimsel odağını oluşturmaya başlaması ve yeni bir ruhban sınıfının ortaya çıkması gibi iki önemli gelişmeye neden olmuştur. Ahamenî döneminin başlarında herhangi bir hiyerarşinin olup olmadığı bilinmemekle beraber tapınaklar rahiplerin belli ailelere hizmet edip geçimini onlardan aldığı ödemelerle sağladığı yerler olmuştu. Muhtemelen Ostanes37 gibi krallara hizmet eden din adamlarının sonraki kuşakları da onların seçkinliklerinden faydalanarak otorite elde etmişti. Bununla birlikte öğrencilerinden ve takipçilerinden aldıkları hediyeler ve sunularla nesilden nesile idare eden mütevazı din adamları ve bilginler de önemli bir kitleyi oluşturmaktaydı. Örneğin kuşaktan kuşağa Kûruş’un mezarında ikamet eden ve kralın ruhu için ayinler düzenleyen ve sunular takdim eden ruhbanlar bu bağışlarla yaşamlarını sürdürmekteydiler.38 31 Boyce, Zoroastrianism I, 12. 32 Jussi Aro, “Zerdüşt Muamması”, çev. Esko Naskali, Marmara Türkiyat Araştırmaları Dergisi 1/2 (2014), 207. 33 Yesna 32/14. 34 Yesna 32/12. 35 Yesna 32/15. 36 Yesna 46/11, 48/10. 37 Platon’un bir öğrencisi olan sözde-Hermodorus’un bahsinde Ostanes ile birlikte Astrampsychos, Gobryas ve Pazatas adlı din adamlarının da adları geçmekle birlikte bunların Zerdüşt’ten İskender’e kadar uzanan önemli bir muğ sülalesinin üyeleri olduğu ifade edilir. Diogenes Laertius, Lives of Eminent Philosophers, çev. R. D. Hicks (London: William Heinemann, 1925), 1/2; Ancak İran geleneğinde, buna benzer isme sahip bir din adamına dair kanıt henüz yoktur. Colpe, “Development of Religious Thought”, 3/828. 38 Boyce, Zoroastrianism II, 228-229; Boyce, Zoroastrians, 66. 18 Mabetlerin, kutsal ateşlerin ve türbelerin koruyucularından oluşan bu yeni bir din adamı sınıfı İran’da kalıtsal yani babadan oğula geçen bir hiyerarşiye sahipti. Örneğin Agustus döneminde Sardis’teki39 bir yazıt, kalıtım yoluyla geçen rahipliğe vurgu yapmaktadır. Bu tür din adamlığı eski Farsçada “kutsal mekânın efendisi” anlamına gelen ‘Baginapati’ kelimesi ile ifade edilmektedir.40 Tapınak ibadetinin ortaya çıkışının aynı zamanda toplumda birtakım değişiklikleri dayattığı iddia edilebilir. Daha önceleri yüksek mekanlarda veya mevsimlik kutlamalarda binalara ve din adamlarına gereksinim duymayan aynı zamanda takipçilerinden maddî taleplerde bulunmayan Zerdüştîlik, tapınakların ve onlara bağlı rahip sınıflarının ortaya çıkmasıyla refahın sürdürülebilir olması için kutsal ateşe sunularda bulunmayı dikte etmekteydi. Din adamları bireylerin ve toplumun mutluluğu için Pers toplumunun maddî zenginliklerini kendi uhdelerine aktardılar. Zamanla tapınakların başrahipleri köleleri ve mülkleri ile birlikte feodal ağalar haline gelerek hatırı sayılır bir gücün sahibi oldular.41 Din adamları ve peygamberler için kullanılan çeşitli kadim İran terimleri, pagan İran’da karmaşık bir dinî yaşam ve deneyim örüntüsü ortaya çıkarır. Bununla birlikte temel ritüelleri ve ibadetleri yerine getirme ihtiyacı, toplumun dinî yaşamı içerisinde bilge/kâhin ve ritüelist din adamını (zaotar) meydana getirmiş olmalıdır. Hint-İran geleneğinde her bir erkeğin resmi ritüeller de dahil dinî sorumlulukları olduğu açıkça görülür. Rahip olarak yetiştirilenlerin ise düzenli dinî yükümlülükleri yerine getirmesi gerekmekteydi.42 Mithraizm’in oluşumunda Persler kadar Roma kültürünün ve hatta diğer bazı yerel inanış ve uygulamaların etkisinin varlığı nettir. Cumont’a göre, Mithraizm’in kurucuları kesinlikle İran kökenliydi. Ancak bunun klasik muğlar veya Küçük Asya’da etkili olan maguseanlar olup olmadığı net değildir.43 Bivar, Mithraizm’in Med kökenli bir din olabileceğine dair deliller öne sürmektedir.44 Antik Romalı Mithraistler, kendi kültlerinin, Mithra tarafından İran’da yaratılan dünyaya benzer bir mağarada kutsanan Zerdüşt 39 Günümüzdeki Manisa’nın Salihli ilçesine bağlı Sart Mahallesi yakınlarında kurulmuş antik Lidya kenti. 40 Boyce, Zoroastrianism II, 229. 41 Strabo, The Geography of Strabo, çev. Duane W. Roller (London: Cambridge University Press, 2014), 12/3.37; Boyce, Zoroastrianism II, 229-230. 42 Boyce, Zoroastrianism I, 13. 43 Cumont, The Mysteries of Mithra, 164. 44 Bkz. A. D. H. Bivar, “Mithraism: A Religion of the Ancient Medes”, Iranica Antiqua 40 (2005), 346- 348. 19 tarafından kurulduğuna inanmaktaydılar.45 Dahası Mithraizm’in en dereceli rahiplerinin başına verilen mobedan-ı mobed benzeri Pater Patrum (babaların babası) unvanı46 İran kökeninden kalmış gibi görünmektedir. Yukarıda belirtildiği gibi belli birtakım hiyerarşik sınıflamalar olsa da din adamı sınıfının Zerdüştî ruhbanlığı gibi kalıtıma dayalı veya Maniheizm’de olduğu gibi üyelerin yaşantısına bağlı olarak oluşup oluşmadığı konusunda nerdeyse hiçbir bilgiye sahip değiliz. Dahası bu yapının bir din adamlığı tesis edip etmediğinin yanı sıra evrensel, normatif ya da belli sayıda inananla sınırlı olup olmadığını da bilmemekteyiz. Ancak örgütlenmelerinin bu ikisi kadar güçlü olması dikkate değer bir husustur.47 b. Sâsânî Dönemi Sâsânî dönemine gelindiğinde din adamları miladi üçüncü yüzyıldan itibaren toplumun diğer sınıflarıyla birlikte katı bir sınıflandırmaya tabi olmuşlardı. Toplumun diğer kesimlerine göre ruhbanlar rütbe ve işlev bakımından daha da bölünmüş bir sınıf oluşturuyordu: Başrahipler, ateş ayinlerine katılan rahipler, uzman ilahiyatçılar, hâkimler ve bilgin rahipler din adamları arasından seçilen ruhban sınıflarıydı. Hîrbedestân gibi metinlere bakıldığında, dinî faaliyetlerde önemini ve uzmanlığını kanıtlayan daha fazla ruhban unvanıyla karşılaşılır.48 Bunlar devlet yönetimi ve saray içinde de çeşitli işlevlere sahiptiler. Hâkimler bu zümredendi çünkü imparatorluğun kanunlarını ve normlarını düzenleyen dinî meseleler hakkında bilgi sahibiydiler. Ayrıca meclis üyesi (enderzbed) olarak da görev yaptılar ve epigrafik kalıntılara dayanarak aynı zamanda önemli görevliler olan meclis üyesi rahiplerin (mogan-ı enderzbed) varlığını bilmekteyiz. Diğer önemli rahiplik makamları arasında Ohrmazd Rahibi (ohrmazd-ı mobed) vardı. Bu unvanlar bir anda ortaya çıkmamış olup Sâsânî hanedanının başından sonuna, idari makam olarak devletin büyümesine paralel olarak rütbe ve unvanlar gitgide artmıştır. Miladi beşinci yüzyıla gelindiğinde, her rahip sınıfının kendi şefi vardı ve kanıtlar 45 Porphyry, Select Works of Porphyry: Containing His Four Books on Abstinence from Animal Food; His Treatise on the Homeric Cave of the Nymphs; and His Auxiliaries to the Perception of Intelligible Natures, çev. Thomas Taylor (London: J. Moyes, 1823), 175. 46 Manfred Claus, The Roman Cult of Mithras: The God and His Mysteries, çev. Richard Gordon (New York: Routledge, 2001), 138. 47 Cumont, The Mysteries of Mithra, 164-165; Roger Beck, “Mithraism”, Encyclopædia Iranica (Eisenbrauns Inc., 2002). 48 Bkz. Firoze M. Kotwal - Philip G. Kreyenbroek (ed.), The Hērbedestān and Nērangestān (Paris: L’association Pour L’avancement des Etudes Iraniennes, 1992), c. I, II. 20 bunlardan ikisinin mobedlerin şefi için mobedan-ı mobed ve âteşkede ayinleri düzenleyen öğretmen-rahipler için “hîrbedan-ı hîrbed” olduğunu gösterir.49 Dinkard’dan ruhban bir aileden gelen Sâsânî Devleti’nin kurucusu Erdeşîr’in devletin resmi dini olarak belirlediği Mazdeist din için Hîrbedan-ı Hîrbed Tenser’den adil bir şekilde tüm öğretileri bir araya getirmesini istemektedir. Metne göre Tenser güvenilir olanları seçmiş ve diğer öğretileri kanonun dışında bırakmıştır.50 Daryaee, buradan Erdeşîr’in Zerdüştîlik konusunda çok bilgili olmadığı, bu nedenle dinî otorite olarak Tenser adında bir din adamını seçtiği sonucunun çıkarılabileceğini iddia etmektedir. Ayrıca Erdeşîr ve ailesinin Anâhitâ kültüne aşina olduğu, ancak bir bütün olarak Mazdeist gelenek hakkında malumatı olmadığı sonucuna varılabilir. Dinkard’ın bu kısmı bize, Erdeşîr’in dinî görüşlerinin imparatorluktaki tüm Zerdüştîler tarafından kabul edilmediğine dair başka kaynaklar tarafından da doğrulanan başka bir ipucu vermektedir. İlk olarak metin, Zerdüştîler hakkında dağınık bilgilerin ve farklı doktrinlere sahip fraksiyonların bulunduğunu bildirmektedir. Tenser ise görece “güvenilir” ruhbanlar tarafından aktarılan metinler, belgeler ve sözlü geleneğe dayanarak Zerdüştîliği sistematize etmeye çalışmıştır.51 Bu açıdan Sâsânî Zerdüştîliğini gerçek dinden bir sapma olarak ele almak da mümkündür. Zira Erdeşîr döneminde bu dinî kaideleri kabul etmeyen birçok ruhban bulunmaktaydı. Sâsânîlerin icat ettiği bu yeni gelenek, Sâsânî Devleti ve ruhbanları tarafından benimsenmiş ve Zerdüştî inananlar da buna uygun hale getirilmiştir. Daryaee’ye göre başlangıçta ortodoks bir dinden ve ruhbanlıktan söz edilemez.52 Bu görüşe paralel olarak Tenser’in mektubunda Gilan ve Mâzenderân hükümdarı onu sapkınlıkla ve dine hurafeler sokmakla suçlamaktadır.53 Gerçek Zerdüştîlik veya ortodoksluğun ne olduğu sorunu ise din adamları arasında bir tartışma konusu olarak Sâsânî Devleti’nin son bulmasına kadar devam edecektir. 54 49 Touraj Daryaee, Sasanian Persia the Rise and Fall of an Empire (London: I. B. Tauris & Co. Ltd, 2009), 43. 50 Mansour Shaki, “The Dēnkard Account of the History of the Zoroastrian Scriptures”, Archiv Orientalni 49 (1981), 115. 51 Daryaee, Sasanian Persia, 70. 52 Daryaee, Sasanian Persia, 71. 53 Mary Boyce, The Letter of Tansar (Roma: Istituto İtaliano per il Medio ed Estremo Oriente, 1968). 54 Daryaee, Sasanian Persia, 71. 21 Vilayetlere gönderdiği mektubunda Hîrbedan-ı Hîrbed Tenser, devlet ve din otoritesini birleştirmek için çabaladığını ifade etmektedir.55 Ancak İskender sonrası Selevki ve Arsakid dönemlerinin karmaşası içerisinde Mazda, Mithra ve Anâhitâ başta olmak üzere birçok kültün oluşturduğu heterodoks bir dinî yapı ile baş etmek zorundaydı. Hatta Sâsânî Şâhları II. Şâpûr ve III. Şâpûr’un yaptırdığı Kirmanşâh yakınlarında bulunan Tak-ı Bustan’daki duvar işlemeleri Ahamenî dönemini Ahura Mazda, Anâhitâ ve Mithra gibi üç önemli Tanrısını tasvir etmektedir. Bu, eski Pers politeist inanç sisteminin o dönemde bile halen süregeldiğini gösteren önemli bir delildir.56 Zerdüştîliğin bir ortodoks yol arama çabası sırasında I. Şâpûr döneminde Babil’de Mani’nin çıkması ve kendini Zerdüşt’ün varisi ilan etmesi sonrasında sarayın, Hindistan’da Hinduizm ve Budizm’den etkilenerek evrensel bir dil kullanan Mani’nin gnostik inancını yaymasına salahiyet vermesi belki de bu çoğulcu yapıdan kaynaklanmaktaydı.57 Çünkü o dönemde buna net bir şekilde karşı çıkacak bir ortodoks Zerdüştî ruhani kurumu bulunmamaktaydı. Sâsânî Devleti, kurucusu Erdeşîr’den beri bir nevi din devletiydi. Din adamlarının yetkileri ve etkileri daha önceki Pers ve Med devletleriyle kıyaslanamayacak derecede büyüktü. Din adamları bu yetkilerini bazen şâhın değiştirilmesine kadar kullanabilmekteydi. Ancak devletin sonuna doğru din adamı sınıfında bozulmalar baş göstermeye başlamıştı. Ruhban sınıfındaki bozulma; muğ ve rahiplerin ahlakına, inancına ve ibadetlerine bile yayılmıştı. İrtidat, açgözlülük, ihmal, iş anlaşmaları, küçük ve beyhude meselelere çok fazla önem verme ve dinî meselelere olan inancın zayıflığı gibi hususlar yozlaşan din adamı sınıfının önemli problemleriydi. Diğer taraftan dinin ilkelerini güçlendirmek için çalışan din adamları da bulunmaktaydı. Haugh, Hüsrev Pervîz’in (h. 590-628) Avesta’nın yeniden yorumlanması amacıyla alanında en yetkin din adamlarını bir araya getirdiğini ifade etmektedir.58 Zerdüştî din adamları ilk zamanlar tek bir sınıftan müteşekkilken daha sonra yargıçlar, din alimleri ve din uzmanı ilahiyatçılar ve bilgin/öğretmen-rahiplerin teşkil ettiği sınıflara ayrılmışlardı. Din adamları yönetim, hukuk, eğitim ve din işlerinin 55 Boyce, The Letter of Tansar, 33-34. 56 Daryaee, Sasanian Persia, 106. 57 Daryaee, Sasanian Persia, 74. 58 Christensen, Îrân der Zamân-ı Sâsânîyân, 638-639; Martin Haugh, Essay on the Pahlavi Language (Stuttgart: The K. Hofbuchdruckerei zu Guttenberg, 1870), 147. 22 idaresini kendi aralarında bölüşmüşlerdi. Bunların başında mobedan-ı mobed unvanlı ülkedeki tüm din adamlarının en kıdemlisi bulunmaktaydı. Daha sonra hîrbedan-ı hîrbed ve dâdvarân-ı dâdvar gelmekteydi.59 Bütün bunlara ilaveten Firdevsî Şâhnâme’sinde İslam öncesi Aryan din adamları için ‘mobedân’ ya da ‘dinî-âverân’, akıllı kişiler anlamında ‘behredân/bâhiredân’ ve yıldızlar ile ilgilenmelerine atfen ‘sitâreşinâsân’ olarak alternatif bir isimlendirme sunmaktadır.60 Sâsânî dönemi verilerinin sözlü gelenekten onuncu yüzyıla kadar metne dökülmemesi onların dönemin koşullarını yansıtıp yansıtmadığı konusunda soru işareti oluşturur. Kullanılan terminolojinin Sâsânî dönemine ya da sonrası döneme ait olup olmadığını tam anlamıyla bilmek mümkün değildir. Örneğin destûr, mobed ve hîrbedin Sâsânî İran’ındaki anlamıyla onuncu yüzyıldaki anlamının kayda değer bir şekilde farklılaştığı anlaşılabilir. Buradaki en dramatik değişimin hîrbed sınıfında olduğu görülmektedir. Hîrbedin Sâsânîlerin ilk dönemlerindeki öğretmen ve alim vasfı, onuncu yüzyılda kaleme alınan metinlerde kaybolmuş ve muğlar ile eşdeğer bir ritüel rahibi konumuna inmiştir.61 Erdeşîr döneminin ünlü din adamı Tenser, Zerdüştîliğin ikinci kurucusu sayılan Kerdir, Behram- ı Gur’un din adamı Zervandaz Sâsânî döneminin kayda değer din adamları ve hîrbedleriydi. Hem din adamı hem de ulemadan olmaları, onların Hîrbedan-ı Hîrbed unvanıyla en üst mertebede temsil edilmelerini sağlamaktaydı. Ancak Sâsânîlerin son dönemlerindeki ekonomik sıkıntılar, hîrbedlerin merkez ve taşra yöneticiliğinin yanı sıra âteşkedelerde ritüeller icra etmeye başlamasına neden olmuştur.62 Bu dönemlerdeki farklı iş tanımları halkın ekonomik durumun bozulması sonucu eğitime harcadığı paranın düşmesi ve hîrbedlerin öğretmenlikten para kazanamamasından kaynaklıdır.63 Dokuzuncu yüzyıla gelindiğinde tapınakların idaresi bakımının öneminin artmasına ve 59 Ahmed Bin İshâk Yakûbî, Târîh-i Yakûbî, çev. Muhammed İbrâhîm Âyetî (Tahran: Şirket-i İntişârât-ı İlmî ve Ferhengî, 1382), 1/219; Christensen, Îrân der Zamân-ı Sâsânîyân, 151; Saîd Nefîsî, Târîh-i Temeddün-i Îrân-ı Sâsânî (Tahran: Şirket-i Mütâlaât ve Neşr-i Kitâb-ı Pârse, 1387), 40-41; Christensen, “Sasanid Persia”, 7/115-116; Philip G. Kreyenbroek, “The Zoroastrian Priesthood after the Fall of the Sasanian Empire”, Transition Periods in Iranian History, (1987), 151-152; Daryaee, Sasanian Persia, 43; Altungök, Eski İran’da Din ve Toplum, 45. 60 Yıldırım, İran Mitolojisi, 108; Yıldırım, “Eski İran’da Dinler ve Dinsel İnanışlar-I”, 22. 61 Kreyenbroek, “The Zoroastrian Priesthood”, 153-154. 62 Altungök, Eski İran’da Din ve Toplum, 52; Taberî, Târihu’t-Taberî, 2/84; Abdulhüseyin Zerrinkôb, Târîh-i Îrân Ba’de ez İslâm (Tahran: Müessese-i İntişârât-i Emîr-i Kebîr, 1383), 165; Philip G. Kreyenbroek, “Hērbed”, ts., 226-227. 63 Kreyenbroek, “Hērbed”. 23 hîrbedlerin ayin yönetip yönetemeyeceği üzerine tartışmalara şahit olunmaktadır.64 Onuncu yüzyılda ise hîrbed sınıfı din adamları, kadim dönemlerdeki bilgin mertebesinden alt kategorilerde ayin düzenleyen ritüelist ruhbanlar seviyesine gerilemişlerdi.65 Muhakkak ki Sâsânî dönemi içerisinde ana koldan ayrılmış birçok Mazdeist fraksiyon mevcuttu. Ancak bunların çoğunun bilgisi günümüze ulaşmamıştır. Sâsânî Devleti genel olarak bir ortodoks Zerdüştîlik ortaya koymaktaydı ancak halk nazarında eski inanışların etkisi, ele geçirilen bölgelerin kültürü ve dönem dönem devletin sosyo- ekonomik olarak darboğaza düşmesi gibi etkenlerden dolayı farklı din ve mezheplerin benimsendiği görülmektedir. Bunlardan en iyi bilineni Sâsânî döneminin Babilli bir peygamberi olarak İran’da dinini yaymaya başlayan Mani’nin dinidir. İleride de değinileceği üzere gnostik bir dinî çerçeve sunmasına rağmen oldukça yayılmacı bir din olan Maniheizm dinî faaliyetlerini seçkinler (ardâvân) olarak tanımladığı din adamlarıyla yerine getirmekteydi.66 Yukarıda da bahsedildiği üzere kendi içerisinde bir hiyerarşiye sahip olan bu gruplar dinî ayin ve ibadetleri yerine getirirken dinleyiciler (niyoşegân) sınıfı olan inananlar onlara hizmet etmek zorundaydılar.67 Zerdüştî din adamlarının aksine babadan oğula geçmeyen ancak yetiştirme ile ruhban olabilen bu din adamları dervîş sınıfına benzemekte ve asketik/münzevi bir hayat sürmekteydiler.68 Mobed Kerdir’in dayattığı ortodoks Zerdüştîliğe rağmen halk tarafından rağbet edilen Mithra, Zurvân ve Anâhitâ kültleri halen devam etmekteydi. Yeryüzündeki suların Tanrıçası olarak inanılan Anâhitâ halk ve soylular tarafından da ilgi görmekte ve din adamları tapınaklarda ibadet ve ritüellerini gerçekleştirmekteydi. Zurvân kültünün de bu dönemde oldukça revaçta olduğuna dair veriler, çoğu araştırmacı tarafından din adamlarının ortodoks Zerdüştîliği bu yöne kanalize ettiği şeklinde yorumlanmaktadır.69 Ancak Sâsânîlerin son dönemlerinden onuncu yüzyıla kadar olan Pehlevî metinlerin 64 Yakûbî, Târîh-i Yakûbî, 1/219; Philip G. Kreyenbroek, “Dādestān ī Dēnig on Priests”, Indo-lranian Journal 30 (1987), 195. 65 Kreyenbroek, “Hērbed”. 66 M39/v/ ii/8–11, Parthian; M77/r/14–15, Parthian; Hans-Joachim Klimkeit, Gnosis on the Silk Road: Gnostic Texts from Central Asia (San Francisco: HarperCollins, 1993), 57, 59. 67 Iain Gardner, The Kephalaia of the Teacher, ed. J. M. Robinson - Hans-Joachim Klimkeit (Leiden, New York, Köln: Brill, 1995), 201-202. 68 Iris Colditz, “Manichaean Time-Managemenet Laymen Between Religious and Secular Duties”, New Light on Manichaeism Papers from the Sixth International Congress on Manichaeism, ed. Jason BeDuhn (Leiden, Boston: Brill, 2009), 74. 69 Daryaee, Sasanian Persia, 81-82; Christensen, “Sasanid Persia”, 7/118. 24 çoğunda Zurvân’a dair verilerin dikkate değer azlığı bunların ruhban çevrelerce dinden çıkarılmış olabileceğini düşündürmektedir.70 Sâsânî döneminde teveccüh edilen diğer dinî bir hareket ise devletin ve halkın kuraklık ve ekonomik sorunlarla karşı karşıya geldiği dönemde halkın çıkarlarını gözeterek ortaya çıkmış bir din adamı olan Mazdek’in kurduğu Mazdekiye’dir. Soyluların ve Zerdüştî din adamlarının baskısından kurtulmak isteyen Sâsânî şâhı Kubâd tarafından mobedan-ı mobed mevkiine getirilen Mazdek, para ve malların herkesin ortak hakkı olduğu yönündeki görüşüyle sıkıntı içindeki halkın soyluların ambarlarını yağmalamasına cevaz vermişti.71 Bu nedenle halk nazarında önemli bir kitleye sahip olsa da din adamları ve soylular tarafından benimsenmemiş ve Kubâd’ın oğlu Hüsrev Enûşirvân (h. 531- 579) döneminde kendisi ve yakın inananları katledilmiş, kitapları yakılmıştır.72 Mezhebine ait bilgileri çoğunlukla muhalifi olduğu Sâsânî resmi tarihinden elde ettiğimiz Mazdek’in ölümünden sonra inananlar hakkında tahkikatlar yapılmış olsa da Sâsânî sonrası dönemde halk hareketi olarak bazı İran dinî cemaatlerinde tekrar meydana çıkması73 İran toplumunun Mazdekiye’ye gösterdiği ehemmiyet açısından dikkate değerdir. B. RUHBAN SINIFLARINA DAİR KAVRAMLAR Zerdüştî ruhbanlarını incelemek istediğimizde karşılaştığımız en önemli sorun ruhbanların belli bir sınıfsal düzende ele alınamamasıdır. Özellikle Vedalar dönemi de düşünüldüğünde iki bin yıldan fazladır evrim geçiren ruhban sınıfı ortaya çıkmaktadır. Bu sınıfın alt kollarının bazıları başlarda genel bir sınıfı temsil ediyorken daha sonra özel b