T.C.

BURSA ULUDAĞ ÜNİVERSİTESİ 

SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ 

TÜRK DİLİ VE EDEBİYATI ANA BİLİM DALI 

YENİ TÜRK EDEBİYATI BİLİM DALI 

MODERN TÜRK ROMANINDA AYNA İMGESİ 

(1872-1973)

(Doktora Tezi) 

Zuhal EROĞLU KOŞAN 

BURSA 2021 





T.C.

BURSA ULUDAĞ ÜNİVERSİTESİ 

SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ 

TÜRK DİLİ VE EDEBİYATI ANA BİLİM DALI 

YENİ TÜRK EDEBİYATI BİLİM DALI 

MODERN TÜRK ROMANINDA AYNA İMGESİ (1872-1973) 

(Doktora Tezi) 

Zuhal EROĞLU KOŞAN 

ORCID: 0000-0002-7495-0135 

Danışman:   

Prof. Dr. Alev SINAR UĞURLU 

BURSA 2021 



 

      

 

Yemin Metni 

Doktora tezi olarak sunduğum "Türk Romanında Ayna (1872-1973)" başlıklı 

çalışmanın bilimsel araştırma, yazma ve etik kurallarına uygun olarak tarafımdan 

yazıldığına ve tezde yapılan bütün alıntıların kaynaklarının usulüne uygun olarak 

gösterildiğine, tezimde intihal ürünü cümle veya paragraflar bulunmadığına şerefim 

üzerine yemin ederim. 

24.05.2021 

Adı Soyadı: Zuhal Eroğlu Koşan 

Öğrenci No: 711541005 

Anabilim Dalı: Türk Dili ve Edebiyatı 

Programı: Doktora 

Statüsü:   Y.Lisans          Doktora             



x 

 

 

 

ÖZET 

Yazar Adı ve Soyadı  : Zuhal EROĞLU KOŞAN 

Üniversite   : Bursa Uludağ Üniversitesi 

Enstitüsü   : Sosyal Bilimler Enstitüsü 

Anabilim/Anasanat Dalı : Türk Dili ve Edebiyatı 

Bilim/Sanat Dalı              : Yeni Türk Edebiyatı 

Tezin Niteliği   : Doktora Tezi 

Sayfa Sayısı   : 22+803 

Mezuniyet Tarihi  : 16/06/2021 

Tez Danışmanı  : Prof. Dr. Alev SINAR UĞURLU 

MODERN TÜRK ROMANINDA AYNA İMGESİ (1872-1973) 

Ayna yüzyıllar boyunca özel ve kamusal olarak görüntüyü yansıtmak amacıyla 

kullanılan ve kendisine bu amacının çok ötesinde dinî, metafizik ve toplumsal 

anlamlar yüklenen bir nesne olmuştur. Genellikle kadınlarla özdeşleştirilen ayna, 

kişisel bir eşya ve mekanların önemli birer nesnesi olmasının yanı sıra dinî 

ritüellerde, falcılıkta da kullanılmış, zaman zaman tılsımlı olduğuna inanılmıştır. 

İnsanlara her zaman ilginç gelen ve hayatlarının önemli bir parçası olarak görülen 

ayna, çok farklı yönleriyle edebî metinlerde de farklı anlamlarda çeşitli amaçlarla 

kullanılmıştır. Efsanelerden romanlara uzanan bu yelpazede aynaya atfedilen 

anlam ve önem de değişmiştir. Modern edebiyatta, eski kullanımlar bir yandan 

korunurken, öte yandan yeni bağlamlar üretilmiş, aynanın anlam ve kullanım 

yelpazesi, özellikle bireyle ve toplumla ilişkisi bakımından sürekli genişlemiştir. 

Şemsettin Sami’den Halid Ziya Uşaklıgil’e, Ahmet Hamdi Tanpınar’dan Leyla 

Erbil’e, Murathan Mungan’a, Orhan Pamuk’a uzanan çizgide ayna, zaman zaman 

tekil metinlerin, zaman zaman yazarın külliyatının özünü temsil edebilecek kadar 

merkezî bir yerde durabilmektedir. Türk Edebiyatında aynanın izini sürmek, 

edebiyatın aslî hedeflerinden biri olan insanı ve toplumu anlamaya yarayacak 

önemli veriler sunmaktadır. Yeni Türk Edebiyatında aynayı nesne olarak alıp, 

bunun üzerinden geniş çerçeveli bir literatür taraması içeren çalışma henüz 

yoktur. Bu tez bu eksikliği kapatmayı hedeflemektedir. Malzemenin bolluğu 

nedeniyle tür ve zaman açısından kısıtlamaya gitmek zaruridir; bu nedenle en 

çeşitli ve bol malzemeyi vermesi itibarıyla roman türüne odaklanılmış, modern 

Türk Edebiyatının başlangıcı kabul edilen 1872’den 1973’e dek yazılan romanlar 

ele alınmıştır. Bununla birlikte diğer türlere giren ve/veya sınırlanan zamanı aşan 

diğer eserlere gerek görüldükçe, özellikle dipnotlarda referans verilecektir.  

 

Anahtar Kelimeler: roman, ayna, kadın, erkek, kimlik, tılsım 

 



xi 

ABSTRACT 

Name and Surname : Zuhal EROĞLU KOŞAN 

University : Bursa Uludağ University 

Institution : Institute of Social Science 

Field     : Turkish Language and Literature 

Branch     : Modern Turkish Literature 

Degree Awarded      : Doctorate 

Page Number     : 22+803 

Degree Date  : 16/06/2021 

Supervisor     : Prof. Dr. Alev SINAR UĞURLU 

THE IMAGE OF THE MIRROR IN THE MODERN TURKISH NOVEL 

(1872-1973) 

The mirror has been an object used to reflect the image both privately and 

publicly for centuries and attributed to religious, metaphysical, and social 

meanings. The mirror generally identified with women is a personal belonging and 

an important object of places, and it is believed to be magic from time to time. 

Mirror, which is always fascinating to people and seen as an important part of 

their lives, thereby has been used for various purposes in different meanings in 

literary texts. Ranging from legends to novels, the meaning and importance 

attributed to mirrors have also changed. In modern literature, while the old uses 

are preserved, new contexts also have been created, especially in terms of its 

relation to the individual and society. From Şemsettin Sami to Halid Ziya 

Uşaklıgil, from Ahmet Hamdi Tanpınar to Leyla Erbil, Murathan Mungan, and 

Orhan Pamuk, the mirror can at times stand in the center, representing the 

essence of individual texts and sometimes of the author's corpus. Tracing the 

mirror in Turkish literature provides important data to understand people and 

society, which is one of the main goals of literature. In Modern Turkish Literature,  

there is no study taking the mirror as an object and including a wide-framed 

literature review over novels. This dissertation aims to fill this gap. Due to the 

abundance of the material, the focus has been on the genre of novels, as it gives the 

most diverse and abundant material, and the novels written from 1872 to 1973, are 

handled with. 

Key Words: novel, mirror, woman, man, identity, magic 



xii 

 

 

 

ÖN SÖZ 

Boğaziçi Üniversitesi’nde Halid Ziya Uşaklıgil’in eserlerini mercek altına alan 

“Çağdaş Dönemin Önde Gelen Yazarları” başlıklı doktora dersinde Halid Ziya’nın 

romanlarında aynanın çok önemli bir işlevi olduğunu fark etmiş ve dönem sonu ödevimi 

bu konu üzerine hazırlamıştım. Bu ödevi daha sonra 22-23 Mayıs 2014 tarihlerinde 

Boğaziçi Üniversitesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü tarafından düzenlenen “Yazıdan 

Söze” başlıklı sempozyumda “Ayna Ayna Söyle Bana…: Halid Ziya Romanlarında 

Ayna” başlığıyla bildiri olarak sundum. Ahmet Hamdi Tanpınar, Leyla Erbil, Murathan 

Mungan, Orhan Pamuk gibi birçok yazarın romanlarında da ayna, anlatının anlam 

çerçevesini belirleyecek derecede önemli olduğu için bende bir “Ayna Kitabı” 

hazırlama fikri oluştu. Okuyacağınız tez, bu fikirden doğmuştur. 34 yıllık bir sürecin 

sonunda ortaya çıkan bu çalışmanın arkasında birçok kişinin emeği ve desteği vardır. 

İlk ve en büyük teşekkürü aileme borçluyum. Annem, babam, kız kardeşlerim ve 

ağabeyim “aile” olmanın sonsuz ve koşulsuz bir sevgi, saygı ve desteğe dayandığını her 

zaman gösterdiler. İyi ve kötü günde varlıklarını daima hissettiğim, hayatımla ilgili 

kararları kendim almam ve özgürce yaşamam için ellerinden geldiğince bana alan açan, 

tanıdığım en güzel insanlar… Bu tezde, okuyanın göremeyeceği, ancak benim asla 

unutmayacağım çok büyük emekleri, ödenmeyecek hakları var. 

Gözümü ailemle açtım, ama birçok öğretmenin ve akademisyenin de 

süzgecinden geçtim. İlköğretimden üniversiteye, her bir öğretmenime ayrı ayrı teşekkür 

ederim. Boğaziçi Üniversitesi ise her şeyiyle hayatımda bir dönüm noktasıdır. Boğaziçi 

sayesinde benim için yalnızca akademinin kapısı değil, her biri ayrı ufka bakan sayısız 

pencere de açıldı. Başta Türk Dili ve Edebiyatı ile Batı Dilleri ve Edebiyatları 

bölümlerinin hocaları olmak üzere tüm Boğaziçi ailesine bana kattıkları değerler için 

teşekkür ederim. Zengin arşivi ve güler yüzlü çalışanları sayesinde çalışmalarımda, 

bilhassa İngilizce kaynaklara ve eserlerin birinci baskılarına ulaşma konusunda kolaylık 

sağlayan Boğaziçi Kütüphanesi’ni ayrıca anmamak olmaz. 

Doktora çalışmamı yaptığım ve araştırma görevlisi olarak şu an çalışmakta 

bulunduğum Bursa Uludağ Üniversitesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü’ne hayatımın 



xiii 

 

 

 

çok anlamlı bir parçası olması itibarıyla özel bir teşekkür borçluyum. Akademik ve 

insani açılardan örnek aldığım güzel insan, Prof. Dr. Alev Sınar Uğurlu’ya gerek 

danışmanım gerek bölüm başkanım olarak üzerimdeki hakkını nasıl teslim ederim 

bilemiyorum, kendisine müteşekkirim. Tezi titizlikle okuyup değerlendirmiş, akademik 

bilgisi ve tecrübesi ile çalışmalarıma daima ışık tutmuştur. Öğrencisi olmak ve birlikte 

çalışmak benim için onurdur. Umuyorum kendisiyle hem akademik hem de sosyal 

hayatta daha uzun birlikteliklerimiz olur. 

Her sohbetimizde çalışmalarımda yeni pencereler açılmasını sağlayan Prof. Dr. 

Nesrin Karaca’ya akademik ve manevi desteği için minnettarım. 

Tez izleme komitemde bulunarak tezle ilgili çalışmalarımı ilgiyle takip eden ve 

fikirleriyle destek veren Prof. Dr. Kelime Erdal’a çok teşekkür ederim. 

Bursa Uludağ Üniversitesi’ni evim gibi hissetmemi sağlayan, birlikte 

çalışmaktan kıvanç duyduğum tüm hocalarıma ve araştırma görevlisi arkadaşlarıma ayrı 

ayrı teşekkür ederim. Bana gösterdikleri inceliği ve verdikleri desteği hiçbir zaman 

unutamam. Her zaman düşünceli, şefkatli ve sevgi dolu hâliyle, nezaketini ve manevi 

desteğini hiçbir zaman eksiltmeyen oda arkadaşım Arş. Gör. Ebru Kuybu Durmaz’a 

ayrıca teşekkür ederim. 

Tezde emeği olan diğer bir isim de Ferda’dır. Yoğunluğuna rağmen tezi okuyup 

değerlendiren, kitapların birinci baskılarına ulaşmam konusunda yardım eden 

arkadaşıma ne kadar teşekkür etsem azdır. 

Birlikte büyüdüğüm, başlangıçları-ilkleri-özelleri birlikte yaşadığım, birlikte 

yürüdüğüm yol arkadaşım Faik Emre Koşan’a gönülden borçluyum. Beni tanıdığı ilk 

günden beri akademiye olan bağlılığımı destekledi, bu süreçte onun desteği benim için 

çok önemliydi. 

Nihayet, varlığıyla bana verdiği ilham, yüksek moral ve enerjiyle çalışmalarıma 

daha sıkı sarılmamı sağlayan, hayatı güzelleştiren Barış… Bu tez, O’nadır. 

 



xiv 

İÇİNDEKİLER 
TEZ ONAY SAYFASI………………………………………..……....…................................v 

ÖZET…...……………………………………………………………….……….……............x 

ABSTRACT………………………………………………………………………..........…...xi 

ÖN SÖZ………………………………………………………………………...…...........…xii 

İÇİNDEKİLER……………………………………………….. …………………...........…viv 

KISALTMALAR……………………………………………………………...…..........…xxii 

GİRİŞ ............................................................................................................................... 1 

I. BÖLÜM

AYNANIN TARİHÇESİ VE EDEBİYATTAKİ YERİ 

A. AYNANIN TARİHÇESİ.................................................................................. 6 
B. AYNA-İNSAN İLİŞKİSİ ................................................................................19 

1. Aynanın Edebiyattaki Yeri .......................................................................................22 
a. Halk Edebiyatı ...................................................................................................24 

b. Mitoloji .............................................................................................................28 
c. Tasavvuf ............................................................................................................31 

ç. Divan Edebiyatı .................................................................................................35 
d. Doğu Edebiyatı ..................................................................................................39 

(1) “Bekâret Aynası’nın Harika Öyküsü” ........................................................39 
(2) Hay bin Yakzân (12. yy) ............................................................................41 

e. Batı Edebiyatı ....................................................................................................43 
(1) Afrodit (Venüs) .........................................................................................44 

(2) Narkisos ....................................................................................................44 
(3) Medusa .....................................................................................................46 

(4) Basilisk/Cockatrice....................................................................................49 
(5) Küçük Pamuk Prenses ...............................................................................50 

(6) II. Richard .................................................................................................53 
(7) Hamlet ......................................................................................................54 

(8) Karlar Kraliçesi ........................................................................................56 
(9) Alice Harikalar Diyarında: Aynanın İçinden  ............................................57 

(10) Dorian Gray’in Portresi  .........................................................................60 
(11) Dracula  ..................................................................................................61 

II. BÖLÜM

AYNAYA BAKAN KADINLAR 

A. NAMIK KEMAL ............................................................................................65 
1. Cezmi  ......................................................................................................................65 

B. AHMET MİTHAT EFENDİ ..........................................................................73 
1. Çengi  .......................................................................................................................73 

2. Henüz 17 Yaşında  ....................................................................................................76 
3. Dürdane Hanım  .......................................................................................................80 

4. Jön Türk ...................................................................................................................80 
C. RECAİZADE MAHMUT EKREM ...............................................................82 

1. Araba Sevdası...........................................................................................................82 
Ç. MİZANCI MEHMET MURAT .....................................................................87 

1. Turfanda mı Yoksa Turfa mı? ...................................................................................87 



xv 

 

 

 

D. FATMA ALİYE ..............................................................................................89 

1. Refet .........................................................................................................................89 
2. Levâyih-i Hayât ........................................................................................................95 

3. Enîn ..........................................................................................................................96 
E. NABİZADE NAZIM .......................................................................................97 

1. Zehra ........................................................................................................................97 
F. HÜSEYİN RAHMİ GÜRPINAR .................................................................. 100 

1. Mürebbiye .............................................................................................................. 100 
2. Metres .................................................................................................................... 103 

3. Kokotlar Mektebi .................................................................................................... 110 
G. HALİD ZİYA UŞAKLIGİL ......................................................................... 113 

1. Sefile ...................................................................................................................... 113 
2. Nemide ................................................................................................................... 116 

3. Ferdi ve Şürekâsı .................................................................................................... 121 
4. Aşk-ı Memnu .......................................................................................................... 127 

5. Kırık Hayatlar ........................................................................................................ 145 
Ğ. HALİDE EDİB ADIVAR ............................................................................. 146 

1. Seviyye Talip .......................................................................................................... 146 
2. Handan .................................................................................................................. 149 

3. Mev’ud Hüküm ....................................................................................................... 151 
4. Son Eseri ................................................................................................................ 152 

5. Kalp Ağrısı ............................................................................................................. 153 
6. Zeyno’nun Oğlu ...................................................................................................... 158 

7. Sinekli Bakkal ......................................................................................................... 162 
8. Tatarcık .................................................................................................................. 167 

9. Döner Ayna ............................................................................................................ 169 
10. Âkile Hanım Sokağı .............................................................................................. 170 

H. REFİK HALİT KARAY .............................................................................. 174 
1. Bugünün Saraylısı .................................................................................................. 174 

2. 2000 Yılın Sevgilisi ................................................................................................. 175 
3. Kadınlar Tekkesi .................................................................................................... 180 

I. YAKUP KADRİ KARAOSMANOĞLU ....................................................... 186 
1. Nur Baba ................................................................................................................ 186 

2. Ankara.................................................................................................................... 189 
3. Panorama ............................................................................................................... 191 

İ. REŞAT NURİ GÜNTEKİN ........................................................................... 193 
1. Çalıkuşu ................................................................................................................. 193 

2. Dudaktan Kalbe...................................................................................................... 210 
3. Yaprak Dökümü ...................................................................................................... 213 

4. Gökyüzü ................................................................................................................. 215 
5. Eski Hastalık .......................................................................................................... 216 

6. Ateş Gecesi ............................................................................................................. 217 
7. Miskinler Tekkesi .................................................................................................... 222 

J. SELAHATTİN ENİS ATABEYOĞLU ......................................................... 224 
1. Zaniyeler ................................................................................................................ 224 



xvi 

2. Endam Aynası......................................................................................................... 233 

K. NAHİT SIRRI ÖRİK.................................................................................... 236 
1. Kıskanmak .............................................................................................................. 236 

2. Sultan Hamid Düşerken .......................................................................................... 240 
L. PEYAMİ SAFA ............................................................................................. 243 

1. Sözde Kızlar ........................................................................................................... 243 
2. Mahşer ................................................................................................................... 250 

3. Bir Akşamdı ............................................................................................................ 251 
4. Cânân ..................................................................................................................... 259 

5. Fatih-Harbiye ......................................................................................................... 264 
6. Matmazel Noraliya’nın Koltuğu ............................................................................. 267 

7. Yalnızız ................................................................................................................... 270 
M. AHMET HAMDİ TANPINAR .................................................................... 274 

1. Mahur Beste ........................................................................................................... 274 
2. Huzur ..................................................................................................................... 277 

3. Aydaki Kadın .......................................................................................................... 281 
N. SUAT DERVİŞ ............................................................................................. 282 

1. Hiçbiri .................................................................................................................... 282 
2. Hiç ......................................................................................................................... 288 

3. Fosforlu Cevriye ..................................................................................................... 292 
4. Çılgın Gibi ............................................................................................................. 300 

5. Aksaray’dan Bir Perihan ........................................................................................ 304 
O. SÂMİHA AYVERDİ .................................................................................... 305 

1. Batmayan Gün ........................................................................................................ 305 
Ö. SABAHATTİN ALİ ...................................................................................... 308 

1. İçimizdeki Şeytan .................................................................................................... 308 
P. REŞAT ENİS AYGEN .................................................................................. 312 

1. Sarı İt  .................................................................................................................... 312 
R. ORHAN KEMAL ......................................................................................... 314 

1. Vukuat Var ............................................................................................................. 314 
2. Dünya Evi............................................................................................................... 315 

3. Hanımın Çiftliği...................................................................................................... 317 
S. PERİDE CELÂL ........................................................................................... 321 

1. Sönen Alev .............................................................................................................. 321 
2. Dar Yol................................................................................................................... 324 

3. Üç Kadının Romanı  ............................................................................................... 329 
4. Gecenin Ucundaki Işık ............................................................................................ 336 

5. Güz Şarkısı ............................................................................................................. 351 
Ş. ATTİLÂ İLHAN............................................................................................ 363 

1. Sokaktaki Adam ...................................................................................................... 363 
2. Kurtlar Sofrası ....................................................................................................... 365 

T. YAŞAR KEMAL…………………………………………………….........…….375 

1. İnce Memed……………………………………………………………….......……...375 

U. CENGİZ DAĞCI .......................................................................................... 377 
1. Ölüm ve Korku Günleri  ......................................................................................... 377 



xvii 

Ü. H. ERHAN BENER ...................................................................................... 383 

1. Yalnızlar  ................................................................................................................ 383 
2. Loş Ayna ................................................................................................................ 387 

V. LEYLA ERBİL ............................................................................................. 388 
1. Tuhaf Bir Kadın ...................................................................................................... 388 

Y. SEVGİ SOYSAL ........................................................................................... 399 
1. Yürümek ................................................................................................................. 399 

2. Yenişehir’de Bir Öğle Vakti .................................................................................... 404 

Z. ADALET AĞAOĞLU………………………………………………........……407 

1. Ölmeye Yatmak…………………………………………………………………........407 

III. BÖLÜM

AYNAYA BAKAN ERKEKLER 
A. ŞEMSETTİN SAMİ ...................................................................................... 411 

1. Taaşşuk-ı Talat ve Fitnat ........................................................................................ 411 
B. AHMET MİTHAT EFENDİ ........................................................................ 413 

1. Felâtun Bey ile Rakım Efendi.................................................................................. 413 
2. Paris’te Bir Türk .................................................................................................... 416 

3. Yeryüzünde Bir Melek ............................................................................................. 418 
C. NAMIK KEMAL .......................................................................................... 419 

1. Cezmi ..................................................................................................................... 419 
Ç. HÜSEYİN RAHMİ GÜRPINAR ................................................................. 420 

1. Şık .......................................................................................................................... 420 
2. Mürebbiye .............................................................................................................. 422 

3. Metres .................................................................................................................... 425 
4. Ben Deli Miyim? ..................................................................................................... 427 

D. HALİD ZİYA UŞAKLIGİL ......................................................................... 439 
1. Bir Ölünün Defteri .................................................................................................. 439 

2. Mai ve Siyah ........................................................................................................... 441 
3. Kırık Hayatlar ........................................................................................................ 448 

4. Nesl-i Ahîr .............................................................................................................. 451 
E. MEHMET RAUF .......................................................................................... 457 

1. Eylül ....................................................................................................................... 457 
F. HALİDE EDİB ADIVAR .............................................................................. 461 

1. Heyula .................................................................................................................... 461 
2. Seviyye Talip .......................................................................................................... 463 

3. Son Eseri ................................................................................................................ 463 
4. Tatarcık .................................................................................................................. 467 

G. REFİK HALİT KARAY .............................................................................. 468 
1. Sürgün .................................................................................................................... 468 

2. Nilgün .................................................................................................................... 469 
3. Bugünün Saraylısı .................................................................................................. 474 

4. İki Cisimli Kadın  ................................................................................................... 475 
5. Kadınlar Tekkesi .................................................................................................... 476 

Ğ. YAKUP KADRİ KARAOSMANOĞLU ...................................................... 479 
1. Kiralık Konak ......................................................................................................... 479 



xviii 

 

 

 

2. Ankara.................................................................................................................... 483 

H. REŞAT NURİ GÜNTEKİN ......................................................................... 484 
1. Çalıkuşu ................................................................................................................. 484 

2. Gizli El ................................................................................................................... 485 
3. Dudaktan Kalbe...................................................................................................... 486 

4. Yeşil Gece .............................................................................................................. 489 
5. Acımak ................................................................................................................... 490 

6. Gökyüzü ................................................................................................................. 491 
7. Ateş Gecesi ............................................................................................................. 495 

8. Değirmen ............................................................................................................... 498 
9. Miskinler Tekkesi .................................................................................................... 499 

I. NAHİT SIRRI ÖRİK ..................................................................................... 500 
1. Sultan Hamid Düşerken .......................................................................................... 500 

İ. PEYAMİ SAFA .............................................................................................. 501 
1. Şimşek .................................................................................................................... 501 

2. Mahşer ................................................................................................................... 504 
3. Cânân ..................................................................................................................... 512 

4. Matmazel Noraliya’nın Koltuğu ............................................................................. 515 
5. Biz İnsanlar ............................................................................................................ 519 

J. AHMET HAMDİ TANPINAR ...................................................................... 524 
1. Sahnenin Dışındakiler  ........................................................................................... 524 

2. Aydaki Kadın .......................................................................................................... 525 
K. SUAT DERVİŞ ............................................................................................. 528 

1. Ankara Mahpusu .................................................................................................... 528 
2. Aksaray’dan Bir Perihan ........................................................................................ 530 

L. SÂMİHA AYVERDİ ..................................................................................... 531 
1. İnsan ve Şeytan ....................................................................................................... 531 

M. KEMAL TAHİR .......................................................................................... 537 
1. Sağırdere ................................................................................................................ 537 

2. Körduman .............................................................................................................. 541 
3. Esir Şehrin Mahpusu .............................................................................................. 542 

N. ORHAN KEMAL ......................................................................................... 544 
1. Murtaza .................................................................................................................. 544 

2. Vukuat Var ............................................................................................................. 545 
3. Hanımın Çiftliği...................................................................................................... 547 

O. ATTİLÂ İLHAN ........................................................................................... 549 
1. Sokaktaki Adam ...................................................................................................... 549 

2. Zenciler Birbirine Benzemez ................................................................................... 556 
3. Kurtlar Sofrası ....................................................................................................... 562 

Ö. YUSUF ATILGAN ....................................................................................... 570 
1. Aylak Adam ............................................................................................................ 570 

2. Anayurt Oteli .......................................................................................................... 576 
P. YAŞAR KEMAL ........................................................................................... 582 

1. İnce Memed ............................................................................................................ 582 
2. Ölmez Otu .............................................................................................................. 583 



xix 

 

 

 

R. CENGİZ DAĞCI .......................................................................................... 585 

1. Badem Dalına Asılı Bebekler .................................................................................. 585 
2. Üşüyen Sokak ......................................................................................................... 591 

S. ERHAN BENER ............................................................................................ 595 
1. Kedi ve Ölüm .......................................................................................................... 595 

2. Yalnızlar ................................................................................................................. 598 
3. Loş Ayna  ............................................................................................................... 608 

Ş. SEVGİ SOYSAL............................................................................................ 613 
1. Yürümek ................................................................................................................. 613 

T. OĞUZ ATAY ................................................................................................ 617 
1. Tutunamayanlar ..................................................................................................... 617 

IV. BÖLÜM 
BİREYİN HAYATINDA SOSYAL İŞLEVLERİYLE ÖNE ÇIKAN 

AYNALAR 
A. HÜSEYİN RAHMİ GÜRPINAR ................................................................. 625 

1. İnsan Önce Maymun Muydu? ................................................................................. 625 
B. HALİDE EDİB ADIVAR.............................................................................. 629 

1. Kalp Ağrısı ............................................................................................................. 629 
C. REFİK HALİT KARAY ............................................................................... 631 

1. Kadınlar Tekkesi .................................................................................................... 631 
Ç. YAKUP KADRİ KARAOSMANOĞLU ...................................................... 633 

1. Sodom ve Gomore .................................................................................................. 633 
D. REŞAT NURİ GÜNTEKİN .......................................................................... 635 

1. Gizli El  .................................................................................................................. 635 
E. SUAT DERVİŞ .............................................................................................. 637 

1. Çılgın Gibi ............................................................................................................. 637 
F. KEMAL TAHİR............................................................................................ 640 

1. Sağırdere ve Körduman .......................................................................................... 640 
2. Bozkırdaki Çekirdek ............................................................................................... 641 

G. ORHAN KEMAL ......................................................................................... 643 
1. Vukuat Var ............................................................................................................. 643 

2. Hanımın Çiftliği...................................................................................................... 643 
3. Eskici ve Oğulları ................................................................................................... 644 

Ğ. PERİDE CELÂL .......................................................................................... 646 
1. Gecenin Ucundaki Işık ............................................................................................ 646 

H. ATTİLÂ İLHAN ........................................................................................... 649 
1. Zenciler Birbirine Benzemez ................................................................................... 649 

2. Kurtlar Sofrası ....................................................................................................... 650 
I. FAKİR BAYKURT ........................................................................................ 652 

1. Irazcanın Dirliği ..................................................................................................... 652 
2. Amerikan Sargısı .................................................................................................... 654 

İ. ERHAN BENER ............................................................................................ 655 
1. Loş Ayna ................................................................................................................ 655 

 



xx 

 

 

 

V. BÖLÜM 

TILSIMLI VE TASAVVUFÎ AYNALAR 
A. HALİDE EDİB ADIVAR ............................................................................. 662 

1. Sinekli Bakkal  ........................................................................................................ 662 
B. REFİK HALİT KARAY ............................................................................... 664 

1. Nilgün .................................................................................................................... 664 
2. Kadınlar Tekkesi .................................................................................................... 669 

C. AHMET HAMDİ TANPINAR ..................................................................... 675 
1. Mahur Beste ........................................................................................................... 678 

2. Huzur ..................................................................................................................... 690 
3. Sahnenin Dışındakiler ............................................................................................ 694 

4. Saatleri Ayarlama Enstitüsü ................................................................................... 698 
Ç. SÂMİHA AYVERDİ..................................................................................... 702 

1. Aşk Budur! ............................................................................................................. 705 
2. Batmayan Gün ........................................................................................................ 711 

VI. BÖLÜM 
EŞYA OLARAK AYNA 

A. ŞEMSETTİN SAMİ ...................................................................................... 714 
1. Taaşşuk-ı Talat ve Fitnat ........................................................................................ 714 

B. NAMIK KEMAL .......................................................................................... 715 
1. İntibah .................................................................................................................... 715 

C. SAMİ PAŞAZADE SEZAİ ........................................................................... 718 
1. Sergüzeşt ................................................................................................................ 718 

Ç. HALİD ZİYA UŞAKLIGİL ......................................................................... 721 
1. Sefile ...................................................................................................................... 721 

2. Ferdi ve Şürekâsı .................................................................................................... 722 
D. FATMA ALİYE ............................................................................................ 724 

1. Udî ......................................................................................................................... 724 
E. AHMET MİTHAT EFENDİ ........................................................................ 725 

1. Jön Türk ................................................................................................................. 725 
F. HALİDE EDİB ADIVAR .............................................................................. 727 

1. Tatarcık .................................................................................................................. 727 
G. REFİK HALİT KARAY .............................................................................. 728 

1. Yezidin Kızı ............................................................................................................ 728 
2. Sürgün .................................................................................................................... 729 

3. Nilgün .................................................................................................................... 729 
Ğ. SELAHATTİN ENİS ATABEYOĞLU........................................................ 731 

1. Endam Aynası......................................................................................................... 731 
H. NAHİD SIRRI ÖRİK ................................................................................... 735 

1. Sultan Hamid Düşerken .......................................................................................... 735 
I. SÂMİHA AYVERDİ ...................................................................................... 737 

1. Batmayan Gün ........................................................................................................ 737 
İ. ORHAN KEMAL ........................................................................................... 738 

1. Hanımın Çiftliği...................................................................................................... 738 
2. Gurbet Kuşları ....................................................................................................... 739 



xxi 

 

 

 

J. PERİDE CELÂL ........................................................................................... 740 

1. Gecenin Ucundaki Işık ............................................................................................ 740 
K. YAŞAR KEMAL .......................................................................................... 743 

1. İnce Memed I .......................................................................................................... 743 
L. FAKİR BAYKURT ....................................................................................... 743 

1. Tırpan .................................................................................................................... 743 
2. Köygöçüren ............................................................................................................ 744 

SONUÇ .......................................................................................................................... 746 
KAYNAKÇA ................................................................................................................. 767 

İNCELENEN ESERLER .................................................................................. 767 
YARARLANILAN KAYNAKLAR .................................................................. 775 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 



xxii 

 

 

 

 

KISALTMALAR 

b.  : basım 

bkz.  : bakınız 

C.  : cilt (dergiler için) 

çev.  : çeviren 

ed.  : editör 

haz.   : hazırlayan 

İng. çev. : İngilizceye çeviren 

s.  : sayfa 

S.   : sayı (dergiler için) 

ss.  : sayfadan sayfaya 

vb.  : ve benzeri 

 vd.   : ve diğer(leri) 

yay. haz.  : yayına hazırlayan 

 



1 

 

 

 

GİRİŞ 

Narkisos suda yansımasını görünce kendisine âşık olur; ancak kendisiyle 

bütünleşmenin imkânsızlığı, yani arzunun gerçekleşememesi nedeniyle kendini seyrede 

ede ölür. Onun hikâyesi böylece biter; ama insanlığın hikâyesinin buradan başladığı 

düşünülebilir. Narkisos’un efsanesi bugün, Delfi Tapınağı’nın girişinde yazılı olan 

“Kendini tanı!” parolasıyla birlikte ele alınmaktadır. Narkisos, suda aksini gördüğü an, 

o zamana dek farkında olmadığı varlığının ilk kez bilincine varır. Kendisini merak edip 

öğrenmeye çalışmasıyla diğer varlıklardan ayrılan insan, suretten başlayarak maddi ve 

manevi bakımlardan kendi varlığını inceleme konusu yapar. Ne var ki çok çeşitli 

açılardan kendisini tetkik edebilmesine rağmen yüzünü göremez, bunun için yansıtma 

özelliği olan nesnelerden ve sudan faydalanır. Böylece bedenini bir bütün olarak 

görmeyi başarır, ama bu kez de bir yanılsamanın içine hapsolur. Aynada gördüğü 

kimdir? Bu noktada “kendilik” kavramı önem kazanır. İç dünyasını kimi zaman ortaya 

çıkarmak, kimi zaman saklamak, kimi zamansa iç dünyasının derinlikten yoksun olması 

nedeniyle hazır bir maskeyi takıp sosyal bir kimlik elde edebilmek için aynaya bakar. 

İnsanın kendisiyle karşılaşması insanda tekinsiz (uncanny) hislerin oluşmasına yol 

açmış, bu nedenle ayna, bilhassa üretiminin çok daha sınırlı olduğu dönemlerde, tılsımlı 

bir nesne gibi insanları büyülemiştir. Ayna, yaygınlaştıkça gizemini kısmen kaybetse de 

hâlâ ilgi çekici bir nesnedir. En temel sorunsalı her zaman insan olan edebiyatta bu 

sebeple daima kendisine yer bulmuştur.  

“Modern Türk Romanında Ayna İmgesi (1872-1973)” başlıklı bu tez, Türk 

romanında aynanın izini sürmeyi hedeflemektedir. Edebiyatta aynanın izini süren 

çalışmalar, Yusuf Çetindağ’ın Ayna Kitabı, Zehra Toska’nın “Klasik Şiirimizde Ayna”, 

Zülfi Güler’in “Şeyh Galib Divanında Ayna Sembolü” ve Osman Nuri Karadayı’nın 

“Alvarlı Hace Muhammed Lutfî Efendi’nin Şiirlerinde Ayna Sembolizmi” gibi Klasik 

Türk Edebiyatı alanında kitap ve makale düzeylerinde yapılmıştır. İngilizce kaynaklarda 

da bu alanda çokça referans verilen Jenijoy La Belle ve Sabine Melchior-Bonnet başta 

olmak üzere, Miranda Anderson, Simon Blackburn, Mark Pendergrast ve Chandra 

Tucker’ın yol gösterici çalışmaları mevcuttur. Modern Türk Edebiyatında ise bu alanda 

aynayı metaforik bir düzlemde ele alarak edebiyat metinlerine yaklaşan Nurdan 

Gürbilek’in Kör Ayna Kayıp Şark adlı kitabı, Yağmur Şengök’ün “Cahit Sıtkı 



2 

 

 

 

Tarancı'nın Şiirlerinde Ayna Motifi”, Şaziye Durukan’ın “Cumhuriyet Dönemi (1920-

1950) Türk Şiirinde Ayna”, Seçil Özyiğit Özgenç’in “Ahmet Hamdi Tanpınar’ın 

Roman ve Hikâyelerinde Ayna Motifi” ve Zeynep Angın’ın “Mit, Tarih, Kültür ve 

Edebiyat Ekseninde Ayna” başlıklı tezleri ve başka yazarlarca yazılmış, çoğu şiir 

üzerine makaleler bulunmaktadır. Türk romanında aynayı nesne olarak alıp, bunun 

üzerinden geniş çerçeveli bir literatür taraması içeren bir çalışma henüz yoktur. Bu tez, 

bu eksikliği kapatmayı hedeflemektedir.  

Roman türüne ait çok fazla malzeme olması nedeniyle tezde tür ve zaman 

açısından kısıtlamaya gitmek zarurîdir. Bireyi iç dünyasıyla birlikte dış dünyanın 

gerçekliği içinde işleyen roman, edebî türler içinde aynayı hemen hemen her boyutuyla 

ele alması nedeniyle tezde asıl odaklanılacak türdür. Aynanın kullanımının yerleşik 

edebî anlayışlara paralel olarak gittikçe artması ve aynanın geçtiği sahnelerin 

zenginleşmesi sebebiyle Türk Edebiyatında roman türünün ilk örneklerinden biri olarak 

kabul edilen Taaşşuk-ı Talat ve Fitnat’tan itibaren yüzyıllık bir zaman dilimi 

incelenmek istenmiştir. Bu nedenle Yeni Türk Edebiyatı’nın başlangıcı kabul edilen 

1872’den 1973’e dek yayımlanan romanlar ele alınmıştır. Yüzyıllık zaman dilimini 

belirleyen 1972 yerine 1973 yılının seçilmesinin nedeni, 1973’te yazılan Yusuf 

Atılgan’ın Anayurt Oteli’ni teze dâhil edebilmektir; zira bu roman modern bireyin 

sancılarını yansıtan çok çarpıcı bir örnektir. 1971’de yayımlanan Tuhaf Bir Kadın ve 

Tutunamayanlar gibi romanlarla birlikte, aynanın zaman içinde kullanımının nasıl 

değiştiğini göstermesi bakımından örneklemi tamamlayıcıdır. Ayrıca roman kişileri 

içinde aynaya bakan az sayıdaki erkek karakter arasında Zebercet’in saplantı ölçüsünde 

aynaya bakmasındaki istisnaî durumu tezin bütünlüğüne önemli bir katkı sağlamaktadır. 

Kırım doğumlu yazar Cengiz Dağcı’ya da eserlerini Türkiye Türkçesi ile yazıp 

Türkiye’de yayımladığı ve eserleriyle Türk Edebiyatını beslediği için tezde yer 

verilmiştir. Cengiz Dağcı’nın romanları, II. Dünya Savaşı’nın bireyin üzerindeki yıkıcı 

etkisini, bilhassa bilinçte yol açtığı sarsıntıyı ayna vasıtasıyla göstermesi nedeniyle 

edebiyat tarihinde özel bir yere sahiptir. Diğer türlere giren ve/veya sınırlanan zamanın 

dışında kalan metinlere de incelenen romanları tamamlamak maksadıyla dipnotlarda 

temas edilmiştir. Ayna, edebî eserlerde o kadar çok geçmektedir ki tezde her metne yer 

ayırmak mümkün olmadığı için edebî kanonda yer alan, dolayısıyla yaygın olarak 

bilinen yazarlara ve eserlere öncelik verilmiştir.  



3 

 

 

 

Bu tezde tetkik edilmek üzere 302 tane roman, oyun, anı-deneme, şiir ve öykü 

kitabı okunmuş, bunlardan 133 tanesi aynaya, kullanılan bir nesne ya da mekânda 

bulunan dikkate değer bir eşya olarak yer verdiği için incelenmiştir, 114 tanesinden 

konuyu genişletmek ya da örneklendirmek/benzer örnekleri göstermek maksadıyla 

sadece dipnotlarda bahsedilmiştir.  

İncelenen metinlerde, aynanın mekân tasvirlerinde art arda sıralanan birçok 

eşyadan yalnızca biri olduğu ya da sadece benzetme amacıyla kullanıldığı kısımlar, 

karakterlere ya da mekâna dair bilgi ya da fikir vermediği müddetçe teze dâhil 

edilmemiştir. Roman türünün ilk örnekleri bu durumun dışındadır, zira ilk romanlarda 

bu kısımlar Türk Edebiyatında yeni bir tür olan romanın önceki anlatılardan ayrıştığı 

noktalara işaret ettikleri için önem arz eder. Ayrıca tasavvufa dayanarak kurulanlardan 

başka aynayla ilgili benzetmeler ve mecazlar da tezin kapsamı dışında bırakılmıştır. Zira 

tasavvuf kendi başına geniş bir anlam çerçevesi oluştururken ve metnin temel bir unsuru 

olarak dikkati çekerken benzetme düzeyinde kalan birkaç kelimelik ifadeler metnin 

anlam örüntüsüne ciddi bir katkıda bulunmamaktadır. Bununla birlikte, aynalar 

tasavvufî boyutta ele alınırken Allah-insan ilişkisi üzerinde durulmamıştır. Tasavvuf 

düşüncesinde ayna, Allah’ın tecelli ettiği âlemin ve insanın sembolüdür. Bu tezde ise 

ayna tasavvufî, dinî veya mitolojik bir sembol olarak incelenmemiş; insanın iç 

dünyasını ve kişiliğini yansıtması açısından irdelenmiştir. Dolayısıyla derli toplu bir 

bütünlük elde etmek adına, insanların kullandıkları, gerçekten nesne olarak var olan ve 

metne varlığıyla anlam kazandıran aynalar incelenmiştir. 

Romanlarda yer alan aynalar, öncelikle tematik olarak tasnif edilmiştir. Söz 

konusu sınıflandırma şu şekilde yapılmıştır: Aynaya bakan kadın karakterler, aynaya 

bakan erkek karakterler, bireyin hayatında sosyal işleviyle öne çıkan aynalar, tılsımlı 

veya tasavvufî aynalar ve eşya olarak aynalar. Gerek yazarlar arasındaki gerekse 

yazarların kendi eserleri arasındaki ortaklıklar ve farklılıklar incelendiğinde böyle bir 

ayrım göze hemen çarpmaktadır. Bu ayrımda aynaya yüklenen toplumsal, dahası 

evrensel anlamlar öne çıkmaktadır. Bu bölümler, yazarlara göre alt bölümlere 

ayrılmıştır. Yazarların edebî anlayışları, aynaya verdikleri anlam ve önemi belirlediği 

gibi romanlarda aynanın kullanım sıklığını ve aynanın geçtiği sahnelerin 

ayrıntılandırılmasını da tayin eder. Aynı edebî anlayışa bağlı yazarların aynayı kullanım 



4 

 

 

 

biçimleri de buna uygun olarak benzeşmektedir. Araştırmaya konu olan eserler 

kronoloji gözetilerek incelenmiştir. Konu bütünlüğü ön planda tutulduğu için kronolojik 

sıralamada bu bütünlüğü bozmamak adına yazarların doğum tarihleri ve eserlerin ilk 

yayın tarihleri dikkate alınmıştır. Yazarlara göre yapılan kronolojik sıralama ağırlıkta 

olmakla birlikte yer yer tematik bütünlük dolayısıyla eserlerin yayın tarihlerine göre 

sıralama yapılmıştır.  

Tez, giriş ve sonuç bölümleri dışında altı bölümden oluşmaktadır. “Aynanın 

Tarihçesi ve Edebiyattaki Yeri” başlıklı birinci bölümde, edebî metinlerde aynanın 

geçtiği kısımları anlamlandırabilmek için aynanın tarihçesi verilerek aynanın edebiyatla 

ilişkisi üzerinde durulmuştur. Aynanın yüzyıllar boyunca farklı toplumlarda hangi 

amaçlarla kullanıldığı ortaya konduktan sonra mitolojide, Halk Edebiyatında, Divan 

Edebiyatında, Tasavvufta ve Dünya Edebiyatında aynanın yeri kısaca gösterilmiş, 

böylece Türk romanlarında aynanın kaynakları belirlenmeye çalışılmıştır. 

Buna göre aynaya bakan kadın ve erkek karakterler, “Aynaya Bakan Kadınlar” 

ve “Aynaya Bakan Erkekler” başlıkları altında ikinci ve üçüncü bölümlerde 

incelenmiştir. Karakterlerin aynaya baktıklarında ne gördükleri ve neye odaklandıkları, 

karakterlerin kişiliklerine dair önemli ipuçları verir. Ayrıca bu sahneler romanın 

gidişatında belirleyici olabilmektedir; yani karakterlerin epifanik anlar yaşamalarına 

neden olup kendilerine, hayata ve geleceğe dair tasavvurlarında gerçekleşen ani 

değişimler sebebiyle romanlarda bir bakıma dönüm noktası teşkil ederler. Aynayı 

kendilerini görmek için değil, etraflarını seyretmek için kullanan karakterler de 

mevcuttur. Böylece ayna kişisel bir nesne olmaktan çıkıp sosyal bir işlev kazanmış olur. 

Aynanın bu kullanımı “Bireyin Hayatında Sosyal İşlevleriyle Öne Çıkan Aynalar” 

başlığıyla dördüncü bölümde ele alınmıştır. Ayna, kişiye bağlı olmaksızın tamamen 

kendisine ait özellikleri itibarıyla da romanlarda yer alır. Aynanın tılsımlı bir nesne 

olarak kullanılması veya tasavvufî bir bağlamda işlenmesi, “Tılsımlı ve Tasavvufî 

Aynalar” başlığı ile beşinci bölümü oluşturur. “Eşya Olarak Ayna” başlığını taşıyan 

altıncı bölümde ise ayna, mekân ve mekânın sahibi hakkında bilgi ve fikir veren bir 

eşya olarak mekân tasvirleri içerisinde incelenmiştir. 

Tezin sonucunda şu sorulara cevap bulunması hedeflenmektedir: Aynalar 

genellikle kadınlarla özdeşleştirilmektedir, romanlarda böyle bir durum gözlemlenmekte 



5 

 

 

 

midir; öyleyse bu ilişki nasıl kurulmaktadır? Kadın yazarlarla erkek yazarların aynayı 

kullanış biçimlerinde ve aynaya yükledikleri işlevlerde, özellikle aynanın kadın ve 

erkeklerle olan ilişkileri açısından, benzerlikler ve farklılıklar nelerdir? Romanlarda 

aynaların geçtiği yerlere odaklanıldığında zamana, mekâna ve/veya karaktere dair ortak 

bir işlev gözlemlenebilmekte midir? Ayna, bir nesne olarak edebiyatta neyi/neleri 

anlatmak için kullanılmaktadır; yazara, döneme ve/veya belli bir işleve göre ne gibi bir 

bütünlük ya da farklılık arz etmektedir? Aynaların geçtiği kısımlardaki ortaklıklar ve 

farklılıklar nelerdir, ne anlama gelmektedir? Aynanın geçtiği kısımlar, yazarın romanını 

yazmadaki temel meselesini açığa çıkardığı yerler olabilir mi, öyleyse bu bölümlerin 

kuruluşu nasıl gerçekleşmektedir; yazarlar bu bölümlerde ne söylemektedir, neden 

böyle söylemektedir? Bu sorulara cevap ararken metinler hem kendi içlerinde hem de 

diğer metinlerle karşılaştırmalı bir bakış açısıyla ele alınmış, edebiyatın yanı sıra tarih 

ve psikoloji bilimlerinin kaynaklarından yeri geldiğince yararlanılmıştır. 

Tezde incelenen romanların ilk baskılarından faydalanılmaya özen gösterilmiştir. 

Bununla birlikte yazarların, metinlerin yeni baskılarında gerçekleştirdikleri değişimlerde 

aynanın kullanımının arttığı/değiştiği durumlar söz konusu olduğunda yeni baskılar esas 

alınmıştır.  Çeşitli nedenlerle ilk baskılara ulaşılamadığı durumlarda eserin -mümkünse 

bir akademisyen tarafından- özenle, özgün metne sadık kalınarak hazırlanmış olmasına 

dikkat edilmiştir. 1928’den önce Arap alfabesiyle basılmış olan metinlerin Latin 

temeline dayanan Türk alfabesine aktarımı sırasında noktalama işaretleri gerektiği 

durumlarda günümüzdeki kullanıma uygun olarak düzenlenmiş olup onun dışında 

metne herhangi bir müdahalede bulunulmamıştır. Yabancı dildeki kaynaklardan yapılan 

alıntıların Türkçeye çevirileri, çevireni belirtilmemişse tezin yazarı tarafından 

yapılmıştır. Aynanın, Türk Edebiyatında ilk romandan başlayarak yüzyıllık bir süreçte 

nasıl kullanıldığının incelendiği bu çalışma, Türk Edebiyatının gerek teknik gerekse 

insanın ele alınması bakımlarından geçirdiği dönüşümü göstermeyi ve okura 

karakterlerden hareketle -bireysel ve toplumsal düzlemlerde- insanı daha yakından 

tanımaya yarayacak görüş açıları kazandırabilmeyi hedeflemektedir. 

 



6 

 

 

 

I. BÖLÜM 

AYNANIN TARİHÇESİ VE EDEBİYATTAKİ YERİ 

 

A. AYNANIN TARİHÇESİ 

Birey hem içe dönük hem de yansıtmacı ikili (iki katmanlı) bir bakışla, 

kendisini özne olarak tanımlayabilir. “Kendini tanı” aynasında kendini 

(benliğini) incelemek, kendi imgesini diğerlerinin aynasında oluşturduğu için, 
öteki bakışların altında kendisi için bir temsile dönüşürken aynı zamanda kendi 

bilincinin efendisi olmasını sağlayarak bireye kendini tanıma şansı verir. 

Kendini görmek ve görünmek, kendini bilmek ve bilinmek – bunlar birbirine 

bağlı eylemlerdir.1 

 

“Kendini tanımak”, kişinin kendisini dışarıdan bir gözle görebilmesini, kendi 

kendisiyle karşılaşmasını gerektirir; çünkü insan taşıdığı bedeni bütünüyle göremez, 

dolayısıyla bedenin içinde taşıdığı ruhu da görebilmesi mümkün değildir.2 Özellikle 

insanın iç dünyasını yansıttığına inanılan yüz, insanın ayna olmaksızın göremediği ve 

belki de bu yüzden aynaya baktığında bedeninde en çok odaklandığı kısımdır. 

İnsanoğlunun aynaya düşkünlüğü tam da burada yatar: Kendini tanımak isteyen insan, 

önce suretini görmek ister, bilhassa nasıl göründüğünü merak eder; çünkü nasıl 

göründüğüyle ne olduğu arasında doğrudan bir ilişki vardır. Böylece Sabine Melchior-

Bonnet’nin yukarıdaki alıntıda ifade ettiği gibi, hem içe dönük hem de mimetik ikili bir 

bakışla insan, aynadaki görüntüsü sayesinde kendisini özne olarak kurar. Bu noktada 

ayna, öznenin kendini kurmasıyla yakından ilişkili olduğu için romanlarda gerçek nesne 

ya da metafor olarak çokça kullanılmıştır. Williard McCarty, aynanın metaforik 

anlamlar üretmeye uygunluğunu şöyle açıklar: “Yansıyan görüntü hem tam olarak orada 

olan bir şeydir hem de orada değildir; dolayısıyla ‘burada-orada’ ya da ‘benlik-benlik 

değil’ şeklinde düşünen zihniyete meydan okur. Ontolojik olarak muğlak ve büyüleyici 

olduğu kadar dikkatsizler için de bir tuzaktır.”3 Ayna, kişinin bedenini yansıtırken bir 

yandan onu görünür kılarak aynanın yüzeyinde var eder, öte yandan bu suret gerçek 

 
1 Sabine Melchior-Bonnet, The Mirror: A History, New York: Routledge, 2002, s. 156. 
2 “Ruh” kelimesi, “fiziksel yapımızın dışında kalan, ancak bedenimiz aracılığıyla varlığını 

hissettiğimiz düşüncelerimiz, duygularımız, hatta özümüz” anlamında kullanılmıştır. 
3 Willard McCarty, “The Shape of the Mirror: Metaphorical Catoptrics in Classical Literature”, 

Arethusa, C. 22, S. 2 (1989), s. 162. (Vurgular yazara aittir.) 



7 

 

 

 

anlamda dokunulabilir olmadığı için gerçek değildir. Buna bağlı olarak, aynaya bakan 

orada gördüğü yansımayı bir imgeye dönüştürerek aldanabilir, benliğini bu imge 

üzerine kurmaya çalışabilir. 

İnsanın kendisini özne olarak inşa etmesinde aynanın oynadığı rol, daha çok Tanrı-

merkezli bakış açısından insan-merkezli bakış açısına geçişle birlikte, Aydınlanma 

Çağı’ndan sonra görülür. Bununla birlikte ayna, farklı nedenlerle yüzyıllar boyunca her 

zaman ilgi çeken bir nesne olmuştur. Adı anıldığında bile son derece merak uyandıran 

gizemli bir nesnedir; çünkü insan, bedeninin birçok uzvunu görebilmesine rağmen yüz 

ve sırt gibi bölgelerini görememektedir. Özellikle ruhu yansıttığına inanıldığı için yüzle 

birlikte ruhun da aynaya aksettiği kabul edilir. Bunun yanı sıra “aynanın ‘somut olmak 

gibi can alıcı bir nokta dışında bedenin tüm niteliklerini’ yansıtmasıyla aynadaki 

yansıma, bir gölge gibi, ruhun mükemmel bir formu olarak nitelendirilir.”4 Aynaya olan 

ilgi de buradan hareketle gündelik hayata, oradan da edebiyata uzanan bir çizgide çeşitli 

şekillerde tezahür eder. 

Ayna yüzyıllar boyunca görüntüyü yansıtmak amacıyla özel ve kamusal alanlarda 

kullanılan, kendisine bu amacının çok ötesinde dinî, metafizik ve toplumsal anlamlar 

yüklenen bir nesne olmuştur. Genellikle kadınlarla özdeşleştirilen ayna, kişisel bir eşya 

ve mekânların önemli birer nesnesi olmasının yanı sıra dinî ritüellerde ve falcılıkta da 

kullanılmış, zaman zaman aynanın tılsımlı olduğuna inanılmıştır. İnsanlara her zaman 

ilginç gelen ve hayatlarının önemli bir parçası olarak görülen ayna, çok farklı yönleriyle 

edebiyat metinlerinde de farklı anlamlarda ve amaçlarda kullanılmıştır. Efsanelerden 

romanlara uzanan bu yelpazede aynaya atfedilen anlam ve önem de zamanla 

değişmiştir. Bugün ayna, çok zengin bir çağrışım ve anlam hazinesine sahiptir. 

*** 

Ayna, Türkçenin en eski sözlüğü olarak kabul edilen Dîvânu Lügâti’t-Türk’te, 

“közŋü” şeklinde geçer, aynayla ilgili ayrıca “kö.g” ve “iki yüzlüg közŋü” tanımları da 

yer alır.5 Sözlükte “aynanın üstündeki pas” anlamına gelen (“kö.g”) bir kelimenin 

bulunması, aynanın parlaklığının olduğu kadar paslı oluşunun da mühim olduğunu 

 
4 McCarty, “The Shape of the Mirror”, s. 169. (Alıntı içindeki alıntı O. W. Von Vacano’nun The 

Etruscans in the Ancient (1960) başlıklı kitabından yapılmıştır.) 
5 Kâşgarlı Mahmud, Dîvânu Lugâti’t-Türk: Giriş-Metin-Çeviri-Notlar-Dizin, ed. Ahmet B. 

Ercilasun, Ziyat Akkoyunlu, 3. b., Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2018, s. 368, s. 402, s. 502. 



8 

 

 

 

ortaya koyar. Bu durum, tezin ilerleyen kısımlarında işlenecek olan aynanın bu 

özelliğine -bilhassa Tasavvuf felsefesinde- yapılan vurgunun çok eskilere dayandığını 

gösterir. Aynayla ilgili diğer tanım olan “iki yüzlüg közñü”, iki anlamda 

değerlendirilebilir. İlki eskiden ayna kullanılmadığında çevrilip bırakıldığı için arka 

tarafına çeşitli motifler işlenirdi, bu nedenle aynanın iki tarafı da kullanılmış olurdu. 

İkinci anlamı ise aynanın bu dünya ve doğaötesi arasında bir geçit işlevi gördüğüne 

inanıldığı için aynanın iki tarafında farklı evrenler olduğu kabul edilirdi.  

“Ayna” kelimesi “demir” anlamındaki Farsça “ayen (ahen)” kökünden türeyen 

“ayine” kelimesinden dilimize geçmiştir. Ayrıca Türkçedeki “gözgü” ve daha seyrek 

olarak “düzgü” kelimeleri de uzun zaman kullanılmaya devam etmiştir. Eski Anadolu 

Türkçesinde yaygın olan “gözgü”, Zehra Toska’nın bildirdiğine göre, 16. yüzyıldan 

itibaren yerini “ayine”ye ve Arapça karşılığı olan “mirat”a bırakmıştır.6 Bugün hâlâ 

kullanılmakta olan “ayna” kelimesi, Türk Dil Kurumu tarafından, “ışığı yansıtan, 

varlıkların görüntüsünü veren, cilalı ve sırlı cam” olarak tanımlanır.7 Ancak bu tanım, 

günümüz aynaları için geçerli olurken çok eski aynaları tanımlamakta yetersiz kalır; 

çünkü aynanın tarihi, insanlığın tarihi kadar eski zamanlara uzanır. Öncelikle nesne 

olarak üretilen aynalardan çok daha önce durgun su başta olmak üzere, üzerine düşen 

ışınları yansıtabilen yüzeyler ayna işlevi görmüştür. Buna göre cilalanmış madenî 

yüzeyler, durgun su, pencere camları birer ayna gibi kullanılabilirler.  

Bugün elimizde bulunan en eski aynalar Çatalhöyük’teki kazılardan çıkmış olup 

M.Ö. 6000 yıllarına ait olduğu tahmin edilmektedir. Bu aynalar, genelde siyah ve sert 

olan, volkanik cam da denilen obsidiyenin parlatılmasıyla yapılmıştır. Aynalarla ilgili 

kapsamlı bir çalışma yapan Secda Saltuk’un verdiği bilgilere göre, “bu aynalar buluntu 

durumları nedeniyle, J. Mellaart tarafından, rahibeler olgusu ile ilişkilendirilerek 

aynalarla din ve kutsallık açısından bağlantı kurulmaya çalışılmıştır. Bu yaklaşım hem 

ender olmalarını hem de yalnızca kutsal mekânlarda bulunmalarını açıklar.”8 

Bunun dışında çok eski dönemlerde aynalar pirit, altın, gümüş, bronz, bakır, tunç 

gibi madenlerin yüzeylerinin parlatılmasıyla da yapılmaktaydı. Mezapotamya ve 

 
6 Zehra Toska, “Klasik Şiirimizde Ayna”, Sultanların Aynaları, İstanbul, TC. Kültür Bakanlığı, 

1998, s. 31. 
7 “Ayna”, Güncel Türkçe Sözlük, Türk Dil Kurumu, (25.11.2020), sozluk.gov.tr. 
8 Secda Saltuk, Geçmişten Günümüze Ayna: Her Alanda Her Anlamda, İstanbul, Arkeoloji ve 

Sanat Yayınları, 2010, s. 34. 



9 

 

 

 

Mısır’da aynaların tarihinin çok eski olduğu, kazılardan elde edilen aynalara 

dayanılarak bilinmektedir. Bu aynalar daha çok saplı el aynaları olarak üretilmekteydi.9 

Ayrıca Ülker Erginsoy’a göre eldeki örnekler, “Neopolitik Çağ’dan itibaren saplı 

aynaların Yakındoğu’da her bölgede kullanıldığını gösterdiği gibi, çoğu kralî 

gömütlerden çıkarılmış olan ya da mezar kabartmalarında tanrıçaların elinde tasvir 

edilen bu eserlerin, tapınak kültüyle ilgili sembolik anlamlar taşıdıklarını 

kanıtlamaktadır.”10 Bu saplar insan, hayvan veya çiçek motifleri içermektedir. Saltuk’a 

göre “Mısır mezarlarında ortaya çıkarılan aynalardan anlaşıldığı üzere, en beğenilen 

sap bir insan figürüydü.”11 Bu durum, insanın kendisine düşkünlüğünü gösterir. 

Peter Pendergrast’a göre resimlerden ve kazılardan Mısırlı kadın ve erkeklerin 

ayna karşısında görünüşlerini düzenlemek için bir hayli vakit geçirdikleri anlaşılır.12 

Kadınlar dinî törenlerde Güneş’i temsil etmesi nedeniyle ellerinde ayna taşırlardı.  

Ayna, Mısır’ın en güçlü tanrısı olan Güneş Tanrısı Ra’nın yeryüzündeki sembolüydü.13 

Bu nedenle ayna şeklen Güneş’e benzetilirdi. Ayna aynı zamanda aşk, bereket, güzellik 

ve dans tanrısı olan Güneş tanrısının gözü Hathor ile de ilişkilendirilirdi. Buna göre 

zaman zaman aynanın ortasında tılsımlı gözler olarak, zaman zaman mezar resimlerinde 

dans eden, kıvrak ve çıplak, aynayı tutan kadın figürü ile karşımıza çıkar.14 Buna bağlı 

olarak, tanrılara ayna hediye etmek Mısır gelenekleri arasındaydı.  

Eski Mısır’da yaşam sembolü olan “ankh”, Pendergrast’ın aktardığına göre, ayna 

şeklindedir: Altta T şeklinde kolla biten yumurta şekli. Aynanın uzun adı, bu inanışa 

göre, “ankh-en-maa-her”dir; yani, “yüzünü görmek için yaşam gücü”, kısaca “yüzünü 

görmek”. Ayna ayrıca “kutsal”, “ölümsüz”, ve “hakikat” gibi dinî başlıklar da almıştır. 

Mısırlılar, insanın, temel melekesi, enerjisi ve kimliği olan Ka ile ruhu ya da bilinci olan 

Ba ikilisinden oluştuğuna inanırdı. Mumyalama da bu ikisini korumak üzere yapılırdı. 

Ba, insan öldüğünde gündüzleri gökyüzüne uçarken Ka, dünyada kalırdı. Mısırlıların 

ölülerin mezarlarına yemek götürmelerinin altında bu yatar. Ayrıca aynanın Ka’yı 

 
9 Kazılardan çıkan tarihî aynalar hakkında daha ayrıntılı bilgi için bkz: Secda Saltuk, Geçmişten 

Günümüze Ayna ve Mark Pendergrast, Mirror Mirror: A History of the Human Love Affair with 

Reflection, New York, Basic Books, 2004. 
10 Ülker Erginsoy, “İslam Maden Sanatında Ayna”, Sultanların Aynaları, İstanbul, TC. Kültür 

Bakanlığı, 1998, s. 60. 
11 Saltuk, Geçmişten Günümüze Ayna, s. 35. 
12 Pendergrast, Mirror Mirror, s. 4. 
13 Pendergrast, Mirror Mirror, s. 4. 
14 Pendergrast, Mirror Mirror, ss. 4-5. 



10 

 

 

 

muhafaza ettiğine, ikilinin aynanın derinliklerinde ortaya çıktığına ve öteki dünyaya 

geçişi mümkün kıldığına inanırlardı. Bu nedenle ayna, Mısır mezarlarında, duvar 

resimlerinde ve kazılarında bolca görülmektedir. 

Hititlerde ise ayna, kadınlığın simgesidir. Eski Giritlilerde ayna, daha çok dinle 

ilişkili olarak kullanılmaktaydı. Saltuk’a göre, “Ayna her çağda yaygın değildi. 

Yunanistan’da kadınların aynasız yaşamlarını sürdürebildikleri dönemler olmuştur; 

Yunanistan’da MÖ. 6. yüzyılın başına kadar ve Minos’ta da 6. yüzyıla kadar böyleydi. 

Aynaların Mısır’dan halka tanıştırılmasıyla birlikte aynalar birer sanat objesi 

olmuşlardır. Sapı, arka tarafı ve kenarı dekorasyon için kullanılmışlardır.”15 Kapaklı 

aynalarsa, 5. yüzyılda ortaya çıkmıştır. Bunlarda yine kapağın ya da aynanın arka 

yüzünün süslendiği görülür. Kapağa daha çok kadın başları işlenmiştir, Saltuk’a göre bu 

profiller döneminin moda kadınını temsil eder.16 

M.Ö. 600’lü yıllara dek tarım, ticaret ve madencilik yönünden zengin olan 

Etrüsklerde, mutlu bir öte yaşam için mezar koşulları önemliydi, bu nedenle ölünün 

evini inançlarının gerektirdiği gibi tam bir ev gibi döşediler. Bu eşyalar arasında 

bulunan ayna, Etrüskçede “görüntüsü aynaya yansıyan” demek olan “ruh” için 

konulurdu. Bununla birlikte, aynaların arka süslemeleri şimdiye dek bilinen diğer 

medeniyetlerin aynalarından farklıdır. Aynaların arkaları, yarı çıplak erkek ile konuşan 

ve flört eden kadınların cinsellikle dolu sahneleriyle süslenirdi. Bugünkü el aynalarına 

benzer aynalarda ise Diyonisos ve Eros tasvirleri görülmektedir.17 

Roma aynalarında daha çok metal hâkimdi ve süsleme bir zenginlik 

göstergesiydi. Romalı kadınlar ve erkekler, ayna karşısında bir hayli uzun zaman 

geçirirlerdi; çünkü güzellik erdem ve bereketlilikle ilişkilendiriliyordu. Bu nedenle alt 

sınıf Romalılar ve hizmetçiler de aristokratlarınkilere göre daha kalitesiz olmakla 

birlikte çeşitli aynalara sahiptiler. Seneca’dan aktaran Pendergrast’ın belirttiğine göre, 

İmparator Domitian, salonunu cilalanmış yansıtıcı taşlarla döşetti, böylece arkasında 

olanları da görebilecekti.18 İmparatorluğun çöküş döneminde, hedonist bir yaşamın 

yaygınlaşmasıyla birlikte aynalar zevk ve sefayla ilişkili olarak daha da önem kazandı. 

 
15 Saltuk, Geçmişten Günümüze Ayna, s. 47. 
16 Saltuk, Geçmişten Günümüze Ayna, s. 59. 
17 Saltuk, Geçmişten Günümüze Ayna, ss. 8-10. 
18 Saltuk, Geçmişten Günümüze Ayna, ss. 12-16. 



11 

 

 

 

Kişi içki içerken kendisini birçok aynada birden seyredebilsin diye kadehlerin içi çok 

yüzlü aynalardan yapılmaya başlandı. Benzer şekilde yatak odaları ve salonlar aynalarla 

döşendi.19 Nero, Altın Ev’ini gün ışığından daha üstün, baş döndürücü bir parlaklık 

veren fenjitle kapladığını söyler.20 Pendergrast’a göre, diğer Akdeniz insanları için ayna 

ruhu yansıtıyorken Romalılar için bizzat kişiyi yansıtır.21 Romalılarda büyük erotik 

aynalar metalden üretilirken seri üretime uygun ve kitlelerce kullanılan küçük cam 

aynalar da yapılmıştır. Çok kaliteli olmayan, günlük kullanım için ya da tılsımlı 

muskalar olarak kullanılan bu aynalar, tüm Roma topraklarındaki mezarlarda bulunur. 

İskitlerde ise ayna, herkes ayna sahibi olacak kadar yaygındır. Özellikle kadın 

eşyaları arasında aynaya sıklıkla rastlanır. Saltuk’a göre İskitlerde ayna, “insanoğlunun 

üstünlüğünü ele geçirmek için tetikte bekleyen kötü ruhları uzaklaştırmakta 

yardımcı”dır ve “Büyük Tanrıça’nın bir özelliği”dir.22 Dolayısıyla aynalar dinî-mistik 

bir amaca hizmet etmektedir. 

Çin’de aynalar, dinî ayinlerde, büyülerde ve aksesuar olarak tuvalette 

kullanılırdı. Aynaların, gerçekliği ve ruhu yansıttığına, ayrıca sihirli olabileceklerine 

inanılırdı ve toplumsal bir boyutu vardı.23 Ayna yapımında usta olan Çinlilerin ilk 

aynaları başlarda ince ve narinken daha dayanıklı olmalarını sağlamak üzere gittikçe 

kalınlaştırılmıştır. Çinliler “güneşten ateş toplayan” konkav dev aynaları üretiyorlardı.24 

Hem parlaklıkları hem de yuvarlaklıkları itibarıyla Güneş ve Ay ile karşılaştırılan 

aynalar, evreni temsil ederdi. Aynaların arkaları Simurg, ejderha, bitki, böcek ve kuş 

desenleriyle kaplanırdı. Evreni temsil eden kozmik aynalarda ise “dört yöne hükmeden 

solda Mavi Ejderha, sağda Beyaz Kaplan bulunurdu. Kızıl Kuş ve Kara Savaşçı da yin-

yang ile uyumludur.”25 Çinlilerde de kişi, ölümden sonra ona ışık tutması için mezara 

aynasıyla birlikte gömülür; ancak mezara gömülmeyip sonraki nesillere miras olarak 

bırakılan aynalar da mevcuttur. Bazı aynalar karı-koca arasında kırılarak aşklarının ve 

bağlılıklarının sembolü olarak saklanır; ayrıldıktan sonra aynanın parçalarının 

 
19 Saltuk, Geçmişten Günümüze Ayna, ss. 12-16. 
20 Diderot’dan aktaran Sabine Melchior-Bonnet, The Mirror: A History, İng. çev. Katharine H. 

Jewett, New York, London, Routledge, 2001, s. 12. 
21 Pendergrast, Mirror Mirror, s. 15. 
22 Saltuk, Geçmişten Günümüze Ayna, s. 71. 
23 Saltuk, Geçmişten Günümüze Ayna, ss. 73-74. 
24 Pendergrast, Mirror Mirror, ss. 16-21. 
25 Bir ayna yapımcısından aktaran Pendergrast, Mirror Mirror, s. 17. 



12 

 

 

 

birleşmesiyle yeniden birleşeceklerine inanılır. Çinlilerde iç organları gösteren, böylece 

içi temizleyen aynalar vardır. Organları göstermekten başka, iç dünyayı, gizli arzuları 

gösteren tılsımlı aynalar da söz konusudur. Kötü ruhlardan ve şeytandan korunmak için 

sırta giyilen, savaşlarda düşmana karşı göğse takılan ve ölüm döşeğindeki kişinin çıkan 

ruhunu yakalaması ve böylece kişiyi tekrar hayata döndürmesi için hastanın etrafına 

asılan aynalar da dikkati çeken bir başka gruptur. Aynaların cilası ve parlaklığı, 

aynaların gücüyle doğru orantılıdır. Ayna kırılsa da tılsımın devam ettiğine inanıldığı 

için yerden toplanıp diğer gıdalarla birlikte yenirdi. Çinliler için çok önemli olan ayna, 

Çin hükümdarları tarafından resmî hediye olarak sunulan nesneler arasındadır.  

Japonlar için de ayna günlük hayatın önemli bir parçasıdır. 17. yüzyıla kadar 

daha çok dinî bir anlamı olan ve tanrılarla ilişkilendirilen ayna, bu dönemden sonra daha 

seküler bir anlam kazanmaya başlar. Aktörler ve fahişeler aynayı hazırlıkları için 

kullanırlardı. Anneler kızlarına, uzun ömrü ve mutluluğu temsil eden evlilik aynaları 

verirdi. Ayrıca atalardan kalma aynaların ataların ruhlarını taşıdığı ve onlarla iletişime 

geçmeyi sağladığı düşünülürdü. Birçok kültürde olduğu gibi Japonlarda da aynalar 

kadınlarla ilişkilendirilmiştir.26  

Orta ve Güney Amerika’da milattan önceki zamanlarda bronz ve bakır aynaların 

kullanıldığı bilinmektedir. Batı yarımküredeyse antrasit, pirit ve obsidiyenden aynalar 

yapılmaktadır. Nicholas Saunders, “Amerikan kültürlerinde yansıyan suret ruhu ya da 

aynaya bakan insanın özünü simgeler” diyerek “şamanların ‘paralel tinsel dünyalar’la 

iletişime geçtiklerini” söyler.27 Muriel Porter Weaver’a göre, Olmekler de ruhlar ve 

görünmeyen efendilerin dünyasında yaşadılar. Avcılık ve ekim nedeniyle doğaya zarar 

verdikleri için ritüel ve kurbanlarla Güneş’i yaratan ateş tanrısı Jaguar’a bunun bedelini 

öderlerdi. Şaman yöneticiler, kendilerini ayna gibi gözleri olan ve bu sayede gece de 

görebilen Jaguar’la özdeşleştirirdi.28 Pendergrast, Olmeklerin kültürlerinin devamı 

sayılabilecek olan La Venta’da aynanın önemini korumaya devam ettiğini söyler. Bu 

kültüre ait aynalara bakıldığında, aynaların basit bir nesneden çok daha fazlası oldukları 

görülür. Boyna asılan aynaların, üzerlerindeki figürler düşünüldüğünde bu aynaları 

muhtemelen güneş ışığını karanlık odayı kutsal amaçlarla aydınlatmak isteyen 

 
26 Pendergrast, Mirror Mirror, ss. 20-21. 
27 Saunders’ten aktaran Pendergrast, Mirror Mirror, s. 21. 
28 Weaver’dan aktaran Pendergrast, Mirror Mirror, ss. 24-25. 



13 

 

 

 

şamanların, rahiplerin ya da elitlerin kullandığı tahmin edilmektedir. Pendergrast ayrıca 

bunun içgözlem için de kullanılabileceğini söyler.29 

Mayaların hayatlarında aynanın önemli bir yeri vardır. Vazolarda aynaların elit 

kesim tarafından nasıl kullanıldığını gösteren birçok sanatsal tasvir bulunur.30 Aztekler 

de Çinliler gibi aynayı üstlerinde taşırlar. Ayrıca ayna, tanrılardan birini aynayla 

özdeşleştirecek kadar önemlidir. “Dumanlı Ayna”31 olarak isimlendirdikleri sol 

ayağının yerinde ayna olan Gece Tanrısı Tezcatlipoca, ayna sayesinde her şeyi bilme ve 

insanların kalplerinin içini görebilme yetisine sahiptir. Ayna, insan gözü gibi işlev 

görür: görmek ve görünmek. Tezcatlipoca bir ayna olarak, parlak yüzeyiyle insanları 

kandırır: genci yaşlıyla, suçluyu masumla, karanlığı aydınlıkla…32 

Türklerin kullandıkları en eski aynalarsa demir, çelik ve bronzdandır. Özellikle 

Çin aynaları yaygındır. Türklerde aynaya sık bakmak iyi sayılmadığından aynalar 

kullanılmadıkları zaman ters çevrilmiştir. Zira, aynanın ruhların bulunduğu bir mekân 

olduğuna inanılır. Bu nedenle aynaların çevre süslemelerine son derece önem verilmiş, 

el aynaları ve minder aynaları çeşitli şekillerde süslenmiştir. Bezenen bu kısımlar 

aynaya bakılmadığı zaman öne çıkarılmış, bu şekilde aynalar aynı zamanda dekoratif 

birer nesneye dönüştürülmüştür. Şamanların ayinlerinde önemli bir yer tutan ayna, diğer 

toplumlardakine paralel olarak gaybî varlıklarla iletişime geçmek için kullanılmıştır. 

Bunun için aynayı, dünyadaki her şeyi gösteren aya ve güneşe tutarlardı. Asaları 

aynayla süslenen şamanları bu aynaların koruduğuna inanılırdı.33  

Selçuklu döneminde aynalar, gezegen ve burç sembolleriyle süslenmiş ve 

aynaların tılsımlı olduklarına inanılmıştır. İslam kültüründe yaygın olarak altın ve 

Güneş, gümüş ve Ay, demir ve Mars, cıva ve Merkür, bakır ve Venüs, kurşun ve Satürn, 

kalay ve Jüpiter arasında kurulan ilişkiler, Selçuklu aynalarında, özellikle aynaların 

arkasında kabartma desenler şeklinde görülür. Aynaların üzerine, sahibine uğur, bereket 

ve şifa getirmesi için yazılan dilekler bunu doğrular niteliktedir. Nermin Sinemoğlu’nun 

 
29 Pendergrast, Mirror Mirror, ss. 24-25. 
30 Ayrıntılı bilgi için bkz: Paul F. Healy, Marc G. Blainey, “Ancient Maya Mosaic Mirrors: 

Function, Symbolism, and Meaning”, Ancient Mesoamerica, C. 22, S. 2 (2011), ss. 229-44. 
31 Orijinalde “Smoking Mirror” olarak geçmektedir. Ayna, obsidiyenden yapılmış olduğu için 

rengi dolayısıyla böyle anılmaktadır. 
32 Tezcatlipoca hakkında ayrıntılı bilgi için bkz: Elizabeth Baquedano (ed.), Tezcatlipoca: 

Trickster and Supreme Deity, Boulder, Colorado: University Press of Colorado, 2014. 
33 Yusuf Çetindağ, Ayna Kitabı, İstanbul, Kitabevi, 2011, s. 283. 



14 

 

 

 

bildirdiğine göre, “Üzerlerinde yazılar, tarih ve sahibinin adı bulunan halkalı aynalar, 

uğur getirdiklerine inanılan tılsımlı aynalardır ve özel olarak bu amaçla kullanılmak 

için yapılmışlardır. Saplı aynalar ise günlük hayatta kullanılmışlardır.”34 13. yüzyıl 

sonunda ve 14. yüzyılda aynaların tılsımlı olduğuna dair inanç gittikçe söner.  

13. yüzyıldan sonra camın arkasının gümüş ya da kurşunî levhalarla 

kaplanmasıyla, bugünkü sırlı aynaların temelini teşkil eden aynalar üretilmeye 

başlanmıştır.  Selçuklular da camı basit bir şekilde sırlayarak cam aynalar üretmiştir. 

Yine de 15. yüzyılda Venedikliler tarafından üretilen sırlı aynalara kadar aynalar daha 

çok madenden yapılmıştır. Venediklilerse ince bir kalay yaprağın üzerini cıvayla 

kapladıktan sonra üzerine camı yerleştirirlerdi. Murano adasında, özellikle dönemi için 

son derece bilgi ve ustalık gerektirecek bir teknikle ayna üretirlerdi ve tekniklerini gizli 

tutarlardı. İnce bir kalay yaprağı düz bir zeminde cıvayla kaplanarak üzerine önce kâğıt, 

sonra da cam yerleştirilir ve en son aradaki kâğıt dikkatli bir şekilde çekilirdi. Cıvayla 

kalayın amalgam hâline gelerek cama yapışmasıyla elde edilen aynalar, sırı bozulmasın 

diye arka yüzünden kaplanırdı. Dönemine göre oldukça iyi gösteren, saray ve soylular 

tarafından talep edilen bu aynalar, lüks ve ihtişam göstergesiydi. Venedikliler ürettikleri 

aynaları yalnızca Avrupa’ya değil, doğudaki ülkelere de gönderiyorlardı. Örnek olarak, 

İsfahan Sarayı’ndaki aynalı oda ve aynalı süslemeler, Lahor Sarayı’ndaki kraliyet 

odalarında bulunan aynalar Venedik’ten getirilmiştir.35 Adeta dünyaya yayılan ve 

sarayları süsleyerek sahibinin gücünü simgeleyen Venedik aynaları, yüzyıllarca ayna 

yapımında tek marka olmuştur. Ancak bu noktada Venediklilerin de sırlı ayna tekniğini 

zaman içinde geliştirdiklerini belirtmek gerekir. 15. yüzyıldan 19. yüzyıla kadar sırlama 

tekniği sürekli gelişmiştir.  

Fransızların bu tekniği öğrenmesiyle yapımı sır olmaktan çıkan ayna, giderek 

daha fazla üretilmeye başlandı ve kullanımı yaygınlaştı. Fransızların aynaya ve 

aynacılara verdiği önem, Venediklilerden aynanın sırrını öğrenme çabaları ve bu sırrı 

öğrendikten sonra ayna üretiminde söz sahibi olmaları, ayna üzerine yapılmış 

çalışmalarda ısrarla üzerinde durulan bir konudur.36 Aynacılar, saray tarafından birer 

soylu gibi el üstünde tutulmuştur. Soylular ihtişamlarını vurgulamak için büyük aynalar 

 
34 Nermin Sinemoğlu, “Ayna” maddesi, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, İstanbul, 

1991, C. 4, s. 260. 
35 Melchior-Bonnet, The Mirror, s. 21. 
36 Ayrıntılı bilgi için bkz: Pendergrast, Mirror Mirror; Melchior-Bonnet, The Mirror. 



15 

 

 

 

sipariş etmişlerdir. Bunun en önemli örneklerinin başında Versailles gelir. 

Versailles’daki şato Saint-Louis gününde kamuya açılırdı. Kraliyet dairelerine akın eden 

yoksullar, hayret dolu kocaman gözlerle etrafı ve aynalarda kendilerini seyrederdi. 

Kişinin baştan ayağa kendisini görebildiği aynaların yaygın olmadığı bir dönemde 

aynalar, açıkça sınıf göstergesiydi. Büyülü bir atmosferde her şeyin adeta bir temsile 

dönüştüğü Versailles’a insanlar görmek ve görünmek için giderdi.37  

Osmanlılarda ise, cam ile ilgili düzenlemeler ilk kez 17.  yüzyılda görülür. 

Evliya Çelebi’nin bildirdiğine göre, özellikle merkez kabul edilen İstanbul’da bu 

yüzyılda 90 aynacı dükkânı ve Kerbela’da şehit olan Hüsamettin Necefî isimli bir pirleri 

olan 105 aynacı bulunmaktadır.38 Bu nedenle Osmanlıların son dönemlerinde aynalar 

eskiye oranla çeşitlenir. Her sosyal ve ekonomik tabakadan insan aynaya sahip 

olabilmektedir. Yine de değerli taşlarla bezeli, özel işlemeli aynalar zenginlik göstergesi 

olup genellikle saray ve konaklarda bulunur. Osmanlı padişahlarına kaptan paşalar ve 

yabancı elçiler çeşit çeşit aynalar hediye etmişlerdir. Alt tabakadan insanların aynaları 

ise daha küçük ve tahta çerçeveliydi. Osmanlılarda aynalar, dışarıdan gelenler dışında, 

daha çok demirden dövülerek yapılmıştır. 15. yüzyıldan sonraysa billur aynalar da 

görülmektedir. 

Aynaları ile meşhur Versailles ve Schönbrunn Sarayları, akla Osmanlı’daki 

saraylarda bulunan aynaların özelliklerinin nasıl olduğu sorusunu getirir. 1460-1478 

yılları arasında Fatih Sultan Mehmet tarafından yaptırılan, 19. yüzyıla kadar Osmanlı 

padişahlarının ikamet edip imparatorluğu yönettikleri Topkapı Sarayı’nda aynaların 

varlığı hakkında elde bilgi yoktur. Topkapı Sarayı üzerine çalışan Gülru Necipoğlu, 15. 

ve 16. Yüzyılda Topkapı Sarayı: Mimarî, Tören ve İktidar başlıklı kitabında sarayla 

ilgili çeşitli kaynaklara dayanarak ayrıntılı bilgi vermekle birlikte aynalardan söz 

etmez.39 Yaklaşık dört yüzyıl Osmanlı padişahlarının evi olmasının ötesinde 

imparatorluğun yönetim, sanat ve eğitim merkezi olmasıyla dikkat çeken Topkapı 

 
37 Louis-Sebastian Mercier’den aktaran Melchior-Bonnet, The Mirror, s. 87 ve s. 147. 
38 “Ehl-i hâl, âyineciyân: Dükkân 90, neferât 105, pîrleri Hüsâmeddîn Necefî‘dir kim İmâm 

Hüseyin belin bağladı ve İmâm Hüseyin ile Kerbelâ‘da şehîd olup kabri andadır. Bu tâ’ife dükkânların 

niçe bin âyine-i moran ile zeyn edüp geçerler.” (Seyit Ali Kahraman vd. (haz.), Evliya Çelebi 

Seyahatnamesi 1. Kitap: İstanbul Topkapı Sarayı Bağdat 304 Numaralı Yazmanın Transkripsiyonu-

Dizini, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 1996, s. 334.) 
39 Gülru Necipoğlu, 15. ve 16. Yüzyılda Topkapı Sarayı Mimarî, Tören ve İktidar, çev. Ruşen 

Sezer, 1. b., İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2007. 



16 

 

 

 

Sarayı kullanıldığı süre boyunca, yani 19. yüzyıla kadar eklenen yapılarla sürekli 

genişlemiştir. Böyle bir sarayda aynanın olmaması elbette düşünülemez, ancak tarih 

itibarıyla aynaların ebatlarının küçük ve sayılarının az olduğu tahmin edilebilir.   

Osmanlı’da aynalarıyla tanınan saraylar mevcuttur. Yapımı 1614 yılında 

tamamlanan Aynalıkavak Kasrı bunların başında gelir. Semavi Eyice’nin aktardığına 

göre, Aynalıkavak Sarayı’na dair söylentiler Osmanlı saraylarında aynanın göz ardı 

edilemeyecek bir konumda olduğunu göstermektedir:  

Venedik Cumhuriyeti'yle 1718'de imzalanan barış antlaşmasının arkasından 
Venedik'ten hediye olarak büyük ve değerli aynalar gelmiş ve bunlar Tersane 

Sarayı’nın iç duvarlarını süslemede kullanılmıştır. Bu sebeple "Kavak kadar 

uzun endam aynaları " sözünün Aynalıkavak adına dönüşmüş olduğu ve buranın 

artık bu adla tanındığı söylenmektedir.40 

Sarayın adını nereden aldığı tam olarak bilinmemekle birlikte, isminde yer aldığına göre 

aynalar, özellikle endam aynaları bu sarayda ihtişamın mühim bir parçasıdır.  

Dolmabahçe Sarayı’nda da aynalar önemli bir yer teşkil eder. Selçuk Eracun’un 

hazırladığı Osmanlı’nın Muhteşem Mirası: Dolmabahçe Sarayı kitabında, “büyükelçi 

veya diğer temsilcilerin resmi kabulünde ve elçiler için yapılan resmi toplantılarda” 

kullanılan Süfera Salonu şöyle tasvir edilmektedir:  

Salonda bulunan eserler, sanatsal güzelliklerinin yanında salona gelen elçilerin 
üzerinde psikolojik olarak, İmparatorluğun gücünü ve ihtişamını anlatan etkiler 

de taşımaktadırlar. Dekorasyonun vazgeçilmez unsurlarından birisi olan 

aynalar çeşitli stratejik noktalara bilinçli olarak yerleştirilmişlerdir. Bunların 
içine bakıldığında ise salonun diğer kısımlarının ayna içinde iç-içe geçerek 

sonsuz bir şekilde devam eder bir görüntü vermektedir. Sanatsal bir uygulama 

olan bu teknik, Viyana’da Schönburnn’da uygulanmaya başlamıştır.41  

Aynalar, Avrupa’da aynalarıyla meşhur bir salon olan Schönbrunn Sarayı’na benzetilen 

Dolmabahçe Sarayı’nda benzer işlevlerle yer alır. Dolmabahçe Sarayı’nın diğer 

salonlarında da ayna kullanımı dikkati çeker: 

Büyükelçi veya diğer temsilcilerin resmi kabulü öncesinde ve sonrasında geçici 

bir süre bekletildikleri yer İntizar (Bekleme) Odası olarak kullanılmıştır. İlk oda 
giriş, ikinci oda misafir odası olarak kullanılır. Ferah ve aydınlık olan 

odalarda, ünlü ressam İvan Kostantinovich Aivazovsky’nin değerli tabloları 

duvarları süslemektedir. Altın varaklı ayna ve konsol takımı üzerinde Sultan 

Abdülmecit tuğrası taşımaktadır.42 

 
40 Semavi Eyice, “Aynalıkavak Sarayı”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, İstanbul: 

TDV İslâm Araştırmaları Merkezi, 1991, C. 4, s. 264. 
41 Selçuk Eracun, Osmanlı’nın Muhteşem Mirası: Dolmabahçe Sarayı [e-kitap], İstanbul: As 

Book, 2000. 
42 Eracun, “Misafir Bekleme Salonu”, Dolmabahçe Sarayı. (Vurgular yazara aittir.) 



17 

 

 

 

Tasvir “Misafir Bekleme Salonu”na aittir.43 Odanın dekoru, resimlerle birlikte 

düşünüldüğünde ziyaretçileri etkilemeye yönelik tasarlanmıştır, ayna da bunun önemli 

bir parçasıdır. Aynanın altın varaklı oluşu, tamamen sahibinin gücüyle ilişkilidir. 

Nitekim aynanın üzerinde sultanın tuğrasının bulunması bunu kanıtlar niteliktedir. 

Odanın ferah ve aydınlık oluşu aynaya bakışı, dolayısıyla mekâna ve mekânın sahibine 

bakışı etkileyen bir unsur olarak düşünülebilir.  

Beylerbeyi Sarayı da aynaları ile tanınan Osmanlı saraylarından biridir. Yılmaz 

Öztuna, “Boğaziçi’nin Beyaz İncisi: Beylerbeyi Sarayı” başlıklı yazısında Sultan I. 

Mahmut’un yaptırmış olduğu, daha sonra II. Mahmut ve I. Abdülmecit’in de uzun süre 

ikamet ettiği Beylerbeyi Sarayı’nın Sultan Abdülaziz tarafından yıktırılıp yerine 

“XIX’uncu asırda orta büyüklükteki Avrupa krallılarının hükümdar sarayları gibi” yeni 

bir saray yaptırdığını belirtir.44 Yeni Beylerbeyi Sarayı, “eskisi gibi Türk üslubunda 

değil, Avrupa üslubunda yekpare ve mermerden” olup “[g]eniş ölçüde eski sarayın 

enkazından ve eşyasından istifade edildi. Yeni saray, eskisinden küçüktü. Fakat hem 

Avrupa üslubunda, hem de derli toplu idi.”45 Yeni saraya geçerken eski eşyaların büyük 

oranda muhafazası, eskinin tamamen yok sayılmadığını göstermektedir. Eskiden de 

sarayda önemli bir yere sahip olan ayna, yeni sarayda da güç ve ihtişam göstergesi 

olarak kullanılmaya devam etmiştir. Öztuna’nın belirttiğine göre, “[eski Beylerbeyi] 

Sarayı[’nı] gezen Miss Pardoe’nun tabiriyle ‘dünyanın en muhteşem altı adet endam 

aynası’ bu sarayda idi. […] Yeni sarayda da ‘Alt Kat sofası’ denen giriş salonu, 

kırmızı-beyaz takımlarla döşenmiştir. Değerli boy aynaları, heykeller, Yıldız yapısı çok 

değerli vazolar, muazzam billur Boheme avizeler vardır.”46 Beylerbeyi Sarayı’nın 

dekorunda aynaya ciddi bir yer ayrıldığı ortadadır. 

Nermin Sinemoğlu, genel olarak Osmanlı’da aynalarla ilgili şu tespitte bulunur: 

Osmanlılar altın, gümüş, yeşim, demir ve bronzdan yapılmış zengin bezemeli ve 

çoğunlukla saplı aynalar kullanmışlardır. XVI. yüzyılın ikinci yarısıyla XVII. 
yüzyıla tarihlenen bazı altın ve yeşim aynalar, Osmanlı sanatının ölçülü sadelik, 

zenginlik ve üstün tekniğinin örnekleri olarak Topkapı Sarayı Müzesi’nin 

Hazine Dairesi’nde sergilenmektedir. XVIII. yüzyılın ortalarından itibaren de 

 
43 Dolmabahçe Sarayı hakkında ayrıntılı bilgi için ayrıca bkz: Cemal Öztaş (ed.), Dolmabahçe 

Sarayı, İstanbul: TBMM Milli Saraylar, 2005. 
44 Yılmaz Öztuna, “Boğaziçinin Beyaz İncisi: Beylerbeyi Sarayı”, Hayat Târih Mecmuası özel 

ilavesi, 8. fasikül, t.y, ss. 54-55. 
45 Öztuna, “Boğaziçinin Beyaz İncisi: Beylerbeyi Sarayı”, s. 55. 
46 Öztuna, “Boğaziçinin Beyaz İncisi: Beylerbeyi Sarayı”, ss. 55-59. 



18 

 

 

 

Batı sanatının tesiriyle sarayların iç süslemelerinde, görkemli çerçeveler 

içindeki boy aynalarına yer verilmeye başlanmıştır. En zengin örnekler 
arasında Dolmabahçe ve Beylerbeyi sarayları ile Aynalıkavak Kasrı’nı saymak 

mümkündür.47 

18. yüzyıldan itibaren Batı’yla etkileşim arttıkça, Batı estetiği Osmanlı’da yerleşmeye 

başlamış, saraylardaki aynaların boyutları ve çerçeveleri itibarıyla şekilleri de 

değişmiştir. Ayna yapımının kolaylaşması, aynalara ulaşımı kolaylaştırdığı için 

saraylardaki aynaların boyutlarının büyümesinin yanı sıra sayılarının da artmasını 

sağlar. 

Aynaların yaygınlaşması ve hemen her eve girerek gündelik hayatın bir parçası 

olması, Avrupa’da ancak 18. yüzyılda görülür. Artık ayna, evin son derece önemli bir 

unsurudur ve evlerdeki ayna sayısı zamanla artmaktadır. Aynalar, duvar halısının yerini 

alarak evlerdeki ve kafelerdeki mobilya ve dekoru şekillendirmeye başlar, bu dönemin 

adeta sembolü olur. Öyle ki Mechior-Bonnet, Batı’da bugünkü anlamda banyonun 

ortaya çıkışında aynaların rolüne işaret ederek, insanların kişisel bakımları, giyinmeleri 

ve süslenmeleri için en az üç aynanın olduğu bir odanın (cabinet de toilette) 

başlangıcını bu döneme götürür.48  

Daha iyi gösteren, daha kaliteli ve daha büyük boy aynaları üretebilmek için 

çalışmalar aralıksız devam eder; nihayetinde 19. yüzyılda ayna yapımı, Alman kimyacı 

Justus von Liebig’in bulduğu yeni bir yöntemle üretilmeye başlanır. Gümüş nitratın 

cama özel bir yöntemle sıvanmasıyla aynada daha iyi bir görüntü elde edilir; ancak bu 

sır çabuk bozulduğundan gümüş, yerini alüminyuma bırakır. 1903’te Emil Bloch, düz 

camın arkasını gümüş veya altın folyo ile kaplayarak “transparan/şeffaf” veya “çift 

taraflı” ayna denilen, normal ışıkta ön yüzüne bakan kişi sadece kendisini görürken arka 

tarafındaki kişinin aynanın diğer tarafını görebildiği, loş ışıktaysa şeffaflığı belli olan 

aynayı üretir.49 

 
47 Nermin Sinemoğlu, “Ayna”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, İstanbul: TDV İslâm 

Araştırmaları Merkezi, 1991, C. 4, s. 260. 
48 Ayrıntılı bilgi için bkz: Melchior-Bonnet, The Mirror, ss. 80-87. 
49 Ayna üretimi Türk edebiyatında iki romanda görülür. Reşat Enis’in Afrodit Buhurdanında Bir 

Kadın romanında ayna fabrikasında çalışan bir kızdan söz edilir, ancak bu kişinin fabrikada ne iş 
yaptığından, nasıl çalıştığından bahsedilmediği gibi ne ayna fabrikasında çalışan kız ne de başka birisi 

romanda aynaya bakarken görülür. (Reşat Enis [Aygen], Afrodit Buhurdanında Bir Kadın, 2. b., İstanbul: 

Semih Lûtfi Kitabevi, 1945.) Kemal Tahir’in Kelleci Memet romanında Mustafa’nın hapishanede kahve 

kutusu yapmasını ve ayna dökmesini öğrenerek bu zanaat sayesinde çok para kazandığı söylenir. 

Yetenekli olduğu için Kelleci Memet’e de ayna dökmesi tavsiye edilir. (Kemal Tahir, Kelleci Memet, 1. 

b., İstanbul: Remzi Kitabevi, 1962.)  



19 

 

 

 

Aynalar, yapıldıkları maddelerden üzerlerindeki desenlere kadar birçok açıdan 

yorumlanmakta, bunlar aracılığıyla dönemlerinin dinî, sosyal, kültürel ve ekonomik 

özelliklerine ve değerlerine ait bulgular ortaya konmaktadır. Bu bakımdan dünyanın her 

yerinden çeşitli müzelerdeki aynaları, sergileri ve katalogları incelemek, insanın aynayla 

olan ilişkisini görmeyi sağlar ve bu sayede geçmişteki insana bir nebze de olsa 

dokunabilmenin bir yolunu oluşturur.50 

 

B. AYNA-İNSAN İLİŞKİSİ 

En eski zamanlardan günümüze dek çerçeveleri ve sapları sanat eseri gibi 

kültürel ögelerle işlenen ayna, son derece değerlidir. Soylular hâlâ evlerini devasa 

tabloların yanı sıra devasa aynalarla donatırlar. Özellikle karşılıklı konulan aynalarla iç 

içe geçen yansımalar mekânı uzatıp sonsuz bir mekân algısına yol açarak ev sahibinin 

gücünü temsil eden simgelere dönüşür. 

Aynaların nasıl güç ve ihtişam göstergesi olduğunu anlamak için, insanın 

aynayla olan ilişkisine yakından bakmak gerekir. İnsanın aynada kendini tanımasıyla 

ilgili çalışma ilk kez 1936’da 14. Uluslararası Psikanaliz Kongresi’nde Jacques Lacan 

tarafından sunulmuştur. Bu çalışma, 1937’de International Journal of Psychoanalysis’te 

rapor olarak yayımlansa da makale olarak basımı 1949 yılında Zürih’te düzenlenen 16. 

Uluslararası Psikanaliz Kongresi’nde genişletilerek ve yeniden yazılarak sunulmasından 

sonradır. Lacan bu konuşmasında, insanın kendi yaşıtı diğer türlerle kıyaslandığında altı 

aylıktan itibaren şempanzeler başta olmak üzere diğer türlerden farklılığının kanıtı 

olarak, aynadaki görüntüsüyle kendisi arasında ilişki kurabilmesini, kendisini aynada 

tanımasını öne sürer. Buradan hareketle, karşılaştırmalı psikolojinin de ortaya koyduğu 

gibi, insan bebekken bile davranışlarının diğerlerinin eylemlerinde yansılandığını 

 
50 Bu açıdan, aynaları kronolojik bir sırayla tek tek inceleyen ve aynalardan yola çıkarak tarihsel 

ve toplumsal bir bakışla daha kapsamlı çalışmalar ortaya koyan Secda Saltuk’un Geçmişten Günümüze 

Ayna: Her Alanda Her Anlamda kitabına ve Topkapı Müzesi’nde 1998 yılında sergilenen “Sultanların 

Aynaları” kataloğunu konuyla ilgili farklı isimler tarafından yazılmış makalelerle birlikte hazırlayan Ersu 
Pekin’in aynı isimli çalışmasına bakılabilir. Bu çalışmalarda, eskiden başlayarak günümüze doğru aynalar 

yapıldıkları malzemeler, şekilleri ve desenleri açısından ayrıntılı şekilde incelenmektedir. Özellikle desen 

okumaları, insanın, kullandığı nesneleri, dinî ve kültürel kodlarla bezeyerek nasıl sanatsal bir boyuta 

taşıdığını, böylece sanatın nesneyi nasıl evrenselleştirerek ona dokunan insanı bugüne taşıdığını 

göstermesi açısından son derece önemlidir, ancak bu konu bu çalışmanın sınırlarını aştığı için burada 

etraflı bilgi verilmeyecektir. 



20 

 

 

 

gözlemler, kendisini kendisi dışındaki bir imgeyle özdeşleştirir ve egosunu oluşturur. 

Lacan’a göre bu süreçte ayna çok kritik bir öneme sahiptir: 

Beslenmesi, bakımı, güvenliği, yatıştırılma ve rahatlatılma ihtiyaçları vb. birçok 
bakımdan bütünüyle ebeveynlerine/bakıcılarına muhtaç ve bağımlı olduğu bu 

evrede çocuk, ayna evresinde, orada aynanın önünde, ilk taslakları biçiminde 

de olsa bir özerklik ve hâkimiyet vaadi/yaşantısı karşısındadır. 
(…) 

Bu oldukça sınırlı gözlem verisi temelinde, egonun daha sonraki serüvenine 

umut içinde bakmak ve olgun kendiliği, kendini-yapan insanı taslak halinde 
algılamak mümkün görünmektedir. Tam da bu nedenle sözü edilen şey, 

çocukluğun tek bir enstantanesi olmaktan çok, düzenleyici gelişme ilkesidir. Ya 

da, ayna evresini bireyin tarihinde sınırlı, gelip geçen bir evre olarak 

düşünmekten daha çok, insan-öznenin sürekli kavgasını verdiği bir 
mücadelenin, kendini inşâ etme mücadelesinin alanı olarak, deyim yerindeyse 

bir arena gibi anlamalı.51 

Lacan, “ayna evresi” ile öznenin oluşumunun bir süreç olduğuna işaret ederek aynanın 

bu süreçteki rolüne dikkati çeker. İnsan kendisini özne olarak kurmak için -gerçek ya da 

metaforik düzlemde- aynaya ihtiyaç duyar; çünkü kendisini görmesi gerekir. Özne-

benin aynayla karşılaşmasını, “[ö]znenin biteviye bir biçimde kendi imgesiyle 

büyülendiği ve yakalandığı bir karşılaşma sahası” olarak gören Lacan şöyle der: “Ayna 

evresini, analizin bu terime