T.C. BURSA ULUDAĞ ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ İŞLETME ANABİLİM DALI MUHASEBE VE DENETİM BİLİM DALI TÜREV FİNANSAL ARAÇLARIN TÜRKİYE MUHASEBE STANDARDI, TÜRKİYE FİNANSAL RAPORLAMA STANDARDI VE BÜYÜK VE ORTA BOY İŞLETMELER İÇİN FİNANSAL RAPORLAMA STANDARDI KAPSAMINDA DEĞERLENDİRİLMESİ YÜKSEK LİSANS TEZİ Müslime SÖZEN BURSA – 2018 T.C. BURSA ULUDAĞ ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ İŞLETME ANABİLİM DALI MUHASEBE VE DENETİM BİLİMDALI TÜREV FİNANSAL ARAÇLARIN TÜRKİYE MUHASEBE STANDARDI, TÜRKİYE FİNANSAL RAPORLAMA STANDARDI VE BÜYÜK VE ORTA BOY İŞLETMELER İÇİN FİNANSAL RAPORLAMA STANDARDI KAPSAMINDA DEĞERLENDİRİLMESİ YÜKSEK LİSANS TEZİ Müslime SÖZEN Danışman: Şükrü DOKUR BURSA – 2018 ÖZET Yazar Adı ve Soyadı : Müslime SÖZEN Üniversite : Bursa Uludağ Üniversitesi Enstitü : Sosyal Bilimler Enstitüsü Anabilim Dalı : İşletme Bilim Dalı : Muhasebe ve Denetim Tezin Niteliği : Yüksek Lisans Tezi Sayfa Sayısı :135 Mezuniyet Tarihi : Tez Danışmanı : Dr. Öğretim Üyesi Şükrü DOKUR TÜREV FİNANSAL ARAÇLARIN TÜRKİYE MUHASEBE STANDARDI, TÜRKİYE FİNANSAL RAPORLAMA STANDARDI VE BÜYÜK VE ORTA BOY İŞLETMELER İÇİN FİNANSAL RAPORLAMA STANDARDI KAPSAMINDA DEĞERLENDİRİLMESİ Küreselleşmenin getirdiği değişim hızı dünya üzerinde gelişmiş ve gelişmekte olan ülkelerin finansal piyasalarını etkilemiştir. Birbirleri ile iletişim halinde olan finansal piyasalar değişimin etkisiyle tek bir pazar durumuna gelmiştir. Uluslararası arenada, birçok uluslu şirketlerin yer alması sonucu karlılık oranları azalmıştır. Rekabet ortamı oluşmuş ve çeşitli finansal riskler ortaya çıkmıştır. Finansal araçlar çeşitlenerek türev finansal araçlar kullanılmaya başlanmıştır. Finansal piyasalarda hızla kullanımı artan türev finansal araçlar şirketlerin finansal risklerini yönetmelerini kolaylaştırmıştır. Aynı zamanda finansal piyasalara işlerlik kazandırmıştır. Şirketler ulusal ve uluslararası yasal yönergeler kapsamında bu işlemlerin muhasebe kayıtlarına nasıl yansıyacağı ile karşı karşıya kalmışlardır. Türev finansal araç kullanımı sonucunda oluşan işlemlerin finansal tablolara ve raporlara yansıması önem arz etmektedir. Bu çalışmanın amacı; türev finansal araçların türlerini, şirketlerin kullanma amaçlarını, muhasebe standartları kapsamında uygulama biçimini, nasıl iv muhasebeleştirileceğini ve Türkiye’de türev finansal araç kullanan şirketlerin hangi türev ürünü kullandığı ve ne amaçla kullandığı analiz edilerek açıklanmıştır. Anahtar Kelimeler: Türev Finansal Araçlar, Türev Finansal Araçların Muhasebeleştirilmesi, Türkiye Muhasebe Standartları, Türkiye Finansal Raporlama Standartları, Büyük ve Orta Boy İşletmeler için Finansal Raporlama Standardı, KAP, Türev Finansal Araç Kullanımı. ABSTRACT INVESTIGATION OF DERIVATIVE FINANCIAL INSTRUMENTS WITHIN THE SCOPE OF TURKISH ACCOUNTING STANDARDS, TURKISH FINANCIAL REPORTING STANDARDS AND LARGE AND MEDIUM-SIZE ENTERPRISES FOR FINANCIAL REPORTING STANDARD The pace of change brought by globalization has affected the financial markets of developed and developing countries around the world. The financial markets in communication with each other have become a single market under the influence of change. In the international arena, the resulting profitability rates has reduced due to the presence of many national corporations. A competitive environment has arisen and various financial risks have arisen. Financial instruments have diversified and derivative financial products have started to be used. Increasingly rapid use of derivatives financial in financial markets has facilitated the management of companies' financial risks. At the same time, it has brought financial operativeness. Companies have faced the question of how these transactions will be reflected in their accounting records under national and international legal guidelines. It is important that the transactions resulting from the use of derivative financial instruments reflect on financial statements and reports. The purpose of this study is; the types of financial derivatives, the intended use of the companies, accounting standards within the scope of the application form, how to recognize and use of derivative products which the company uses derivative financial instruments in Turkey, where it is analyzed and explained what purpose use. Keywords: Derivatives Financial Instruments, Accounting of Derivatives Financial Instruments, Turkish Accounting Standards, Turkey Financial Reporting Standards, Large And Medium-Size Enterprises For Financial Reporting Standard, Public Disclosure Platform, Use of Derivative Financial Instruments. v İÇİNDEKİLER TEZ ONAY SAYFASI ...................................................................................................... i ÖZET................................................................................................................................ iv ABSTRACT ...................................................................................................................... v İÇİNDEKİLER ................................................................................................................ vi TABLO LİSTESİ .............................................................................................................. x ŞEKİL LİSTESİ ............................................................................................................... xi KISALTMALAR ............................................................................................................ xii GİRİŞ ................................................................................................................................ 1 BİRİNCİ BÖLÜM ............................................................................................................ 5 TÜREV FİNANSAL ARAÇLAR .................................................................................... 5 1. TEMEL KAVRAMLAR VE GENEL AÇIKLAMALAR ................................ 5 1.1. TÜREV FİNANSAL ARAÇ KAVRAMI ..................................................... 5 1.1.1. Finansal Varlık Kavramı ...................................................................... 7 1.1.2. Finansal Borç Kavramı ......................................................................... 8 1.1.3. Özkaynağa Dayalı Finansal Araç Kavramı ...................................... 10 1.1.4. Finansal Piyasa ve Türev Piyasa Kavramı ........................................ 10 1.2. TÜREV FİNANSAL ARAÇ ÇEŞİTLERİ ................................................... 13 1.2.1. Forward Sözleşmeleri .......................................................................... 13 1.2.1.1. Döviz Forward Sözleşmeleri ............................................................. 14 1.2.1.2. Faiz Forward Sözleşeleri .................................................................. 15 1.2.1.3. Mal Forward Sözleşmeleri ................................................................ 15 1.2.2. Futures Sözleşmeleri ........................................................................... 16 1.2.2.1. Döviz Futures Sözleşmeleri .............................................................. 17 1.2.2.2. Para (Faiz) Futures Sözleşmeleri ..................................................... 17 1.2.2.3. Mal Futures Sözleşmeleri ................................................................. 18 1.2.2.4. Futures ve Forward Sözleşmelerinin Karşılaştırması ..................... 18 1.2.3. Opsiyon Sözleşmeleri .......................................................................... 19 1.2.3.1. Opsiyon Piyasaları ............................................................................ 20 1.2.3.2. Opsiyon Türleri ................................................................................. 21 1.2.3.2.1. Alım Opsiyonları ......................................................................... 22 1.2.3.2.2. Satım Opsiyonları ....................................................................... 23 vi 1.2.3.3. Diğer Opsiyon Türleri ....................................................................... 23 1.2.3.3.1. Amerikan Tipi Opsiyonlar .......................................................... 23 1.2.3.3.2. Avrupa Tipi Opsiyonlar .............................................................. 24 1.2.3.3.3. Döviz Opsiyonları ....................................................................... 24 1.2.3.3.5. Hisse Senedi Opsiyonları ........................................................... 25 1.2.3.4. Opsiyon Fiyatlama Modelleri ........................................................... 25 1.2.3.4.1. Black ve Scholes Modeli ............................................................. 26 1.2.3.4.2. Binom Modeli ............................................................................. 27 1.2.4. Swap Sözleşmeleri ............................................................................... 28 1.2.4.1. Para (Döviz) Swapları ....................................................................... 30 1.2.4.2. Faiz Swapları .................................................................................... 31 1.2.4.3. Diğer Swap Türleri ........................................................................... 33 1.2.4.3.1. Özkaynak Swapları ..................................................................... 33 1.2.4.3.2. Mal Swapları ............................................................................... 33 1.2.4.3.3. Kokteyl Swapları ......................................................................... 34 1.2.4.3.4. Kredi Temerrüt Swapları ............................................................ 34 1.2.5. Varant Sözleşmeleri ............................................................................ 35 1.2.5.1. Varant Türleri ................................................................................... 35 1.2.5.2. Varantların Avantajları ve Dezavantajları ...................................... 37 1.2.5.3. Varant Opsiyon Karşılaştırması ....................................................... 37 1.3. TÜREV FİNANSAL ARAÇLARIN KULLANIM AMAÇLARI ............... 38 1.3.1. Riskten Korunma Amacı .................................................................... 39 1.3.2. Spekülasyon Amacı ............................................................................. 40 1.3.3. Arbitraj ................................................................................................. 40 1.4. TÜREV FİNANSAL ARAÇLARIN TAŞIDIĞI RİSKLER ........................ 41 1.4.1. Risk Çeşitleri ........................................................................................ 42 1.4.1.1. Kredi Riski ......................................................................................... 42 1.4.1.1.1. Piyasa Riski ................................................................................. 43 1.4.1.1.2. Döviz Riski .................................................................................. 43 1.4.1.2. Faiz Riski ........................................................................................... 43 1.4.1.3. Likidite Riski ..................................................................................... 44 1.4.1.4. Düzenleme Riski................................................................................ 44 vii 1.4.2. Riskten Korunma İşlemleri ................................................................ 44 1.4.2.1. Kur Riskinden Korunma .................................................................. 45 1.4.2.2. Faiz Riskinden Korunma .................................................................. 46 1.5. TÜREV FİNANSAL ARAÇLARIN TARİHÇESİ ...................................... 47 1.5.1. Dünyada Türev Piyasaların Gelişim Süreci ...................................... 47 1.5.2. Türkiye’de Türev Piyasaların Gelişim Süreci .................................. 50 İKİNCİ BÖLÜM ............................................................................................................. 51 TÜREV FİNANSAL ARAÇLARIN MEVCUT MEVZUAT (MSUGT), TMS, TFRS VE BOBİFRS GÖRE DEĞERLEMESİ, SINIFLANDIRILMASI VE MSUGT’YE GÖRE MUHASEBELEŞTİRLMESİ ............................................................................. 51 2. TÜREV FİNANSAL ARAÇLARIN MEVCUT MEVZUAT (MSUGT), TMS, TFRS VE BOBİFRS GÖRE DEĞERLEMESİ VE SINIFLANDIRILMASI ......... 51 2.1. TMS-32 FİNANSAL ARAÇLAR: SUNUMU............................................. 53 2.2. TMS -39 FİNANSAL ARAÇLAR: MUHASEBELEŞTİRME VE ÖLÇME …………………………………………………………………………….. 56 2.3. TFRS-7 FİNANSAL ARAÇLAR: AÇIKLAMALAR ................................. 60 2.4. TFRS-9 FİNANSAL ARAÇLAR ................................................................. 63 2.5. BÜYÜK VE ORTA BOY İŞLETMELER İÇİN FİNANSAL RAPORLAMA STANDARDI VE FİNANSAL ARAÇLAR VE ÖZKAYNAKLAR STANDARDI ........................................................................... 65 2.5.1. BOBİ FRS Bölüm 9 Finansal Araçlar ve Özkaynaklar Standardı ve TMS 39 Farkları ................................................................................................. 67 2.5.2. BOBİ FRS – MSUGT/VUK – TFRS Karşılaştırması ...................... 68 2.6. TÜREV FİNANSAL ARAÇLARIN RİSKTEN KORUNMA VE SPEKÜLASYON AMACLI MUHASEBELEŞTİRİLMESİ .................................. 70 2.6.1. Forward Sözleşmelerinin Muhasebeleştirilmesi ............................... 70 2.6.1.1. Spekülasyon Amaçlı Kullanılan Forward Sözleşmelerinin Muhasebeleştirilmesi ....................................................................................... 70 2.6.1.2. Riskten Korunma Amaçlı Kullanılan Forward Sözleşmelerinin Muhasebeleştirilmesi ....................................................................................... 78 2.6.2. Futures Sözleşmelerinin Muhasebeleştirilmesi ................................. 82 2.6.2.1. Spekülasyon Amaçlı Kullanılan Futures Sözleşmelerinin Muhasebeleştirilmesi ....................................................................................... 82 2.6.2.2. Riskten Korunma Amaçlı Kullanılan Futures Sözleşmelerinin Muhasebeleştirilmesi ....................................................................................... 88 viii 2.6.3. Opsiyon Sözleşmelerinin Muhasebeleştirilmesi ................................ 91 2.6.3.1. Riskten Korunma Amaçlı Satım Opsiyon Sözleşmelerinin Muhasebeleştirilmesi ....................................................................................... 91 2.6.3.2. Riskten Korunma Amaçlı Alım Opsiyon Sözleşmelerinin Muhasebeleştirilmesi ....................................................................................... 96 2.6.4. Swap Sözleşmelerinin Muhasebeleştirilmesi ................................... 100 2.6.4.1. Riskten Korunma Amaçlı Kullanılan Swap Sözleşmelerinin Muhasebeleştirilmesi ..................................................................................... 100 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM ...................................................................................................... 104 2015-2016 YILLARINDA TÜREV FİNANSAL ARAÇ ÇEŞİTLERİNİN KAMUYU AYDINLATMA PLATFORMU’NDA MALİ TABLOLARI YAYINLANMIŞ BAZI ŞİRKETLERİN KULLANIM TERCİHLERİ İLE İLGİLİ BİR UYGULAMA .......... 104 3. KAMUYU AYDINLATMA PLATFORMU ................................................. 104 3.1. KAP’DA FAALİYET GÖSTEREN 87 ŞİRKETİN DENETİM RAPORLARININ İNCELENMESİ SONUCU TÜREV FİNANSAL ARAÇ KULLANIMLARI ................................................................................................. 109 3.3. KAP’DA FAALİYET GÖSTEREN 87 ŞİRKETİN DENETİM RAPORLARININ İNCELENMESİ SONUCU TÜREV FİNANSAL ARAÇ KULLANIM AMAÇLARI .................................................................................... 113 SONUÇ VE DEĞERLENDİRMELER ........................................................................ 118 KAYNAKÇA ................................................................................................................ 122 EKLER .......................................................................................................................... 131 ix TABLO LİSTESİ Tablo 1.1 Futures ve Forward Sözleşmelerinin Karşılaştırılması ………………….… 16 Tablo 1.2 Opsiyon Değişimi Yapılan Borsa Örnekleri …………………………….… 18 Tablo 1.3 Şirket Varantları ve Finansal Varantların Karşılaştırılması ………………. 32 Tablo 2.1 TMS 39 ve TFRS 9 Standartlarının İçeriğinin Karşılaştırılması ………..… 59 Tablo 2.2 Finansal Araçlar ve Özkaynaklar Karşılaştırması ………………………… 64 Tablo 3.1 Borsa Şirketlerinin Finansal Rapor Gönderim Süreleri …………………… 69 Tablo 3.2 Bağımsız Denetime Tabi Olacak Şirketler Kapsamında Yapılan Değişiklikler.…………………………………………………..…………… 70 Tablo 3.3 Şirketlerin 2015-2016 Yılları Türev Finansal Araç Kullanım Çeşitleri …... 72 Tablo 3.4 Şirketlerin Türev Finansal Araç Kullanma Amaçları ……………………... 77 x ŞEKİL LİSTESİ Şekil 1.1. Finansal Piyasaların Ayrımı ………………………………………………… 9 Şekil 1.2 Türev Piyasa İşleyişi ……………………………………………………….. 10 Şekil 1.3 Sabit-Değişken Oranlı Faiz Swapı (Düz Vanilya) ………………...……….. 28 Şekil 2.1 TFRS/UFRS 7 Finansal Araçlar: Açıklamalar Standardının Kapsamı …….. 57 xi KISALTMALAR ABD Amerika Birleşik Devletleri AMEX American Stock Exchange / Amerikan Borsası AŞ Anonim Şirket BDDK Bankacılık Düzenleme ve Denetleme Kurumu BIST İstanbul Borsa BOBİ FRS Büyük ve Orta Boy İşletmeler İçin Finansal Raporlama Standardı CBOE Chicago Board Option Exchange / Chicago Opsiyon Borsası CDS Credit Default Swap / Kredi Temerrüt Swapları CME Chicago Mercantile Exchange / Chicago Ticaret Borsası FASB Financial Acoounting Standards Board / Finansal Muhasebe Standartları Kurulu HPUGT Hesap Planı Uygulama Genel Tebliği IASC International Accounting Standards Committee / Uluslararası Muhasebe Standartları Komitesi IBM International Business Machines / Uluslararası İş Makineleri IMM International Monetary Market / Uluslararası Para Pazarı UFRS/IFRS Uluslararası Finansal Raporlama Standartları / International Financial Accounting Standards ISDA İnternational Swaps And Derivatives Association / Uluslararası Swap Araçları Birliği İMKB İstanbul Menkul Kıymetler Borsası KGK Kamu Gözetimi Muhasebe ve Denetim Standartları Kurumu KAP Kamu Aydınlatma Platformu KSM Kaydi Sistem Müdürlüğü KAYİK Kamu Yararını İlgilendiren Kuruluşlar LIFFE Londan International Financial Futures and Options Exchange / Londra Uluslararası Finansal Futures ve Opsiyon Borsası LİBOR London Interbank Offer Rate / Londra Bankalararası Teklif Oranı LTCM Long Time Capital Management / Uzun Süreli Sermaye Yönetimi MAFIT Marche a Terme International de France MKK Merkezi Kayıt Kuruluşu M.Ö. Milattan Önce MSUGT Muhasebe Sistemleri Uygulama Genel Tebliği NYCE New York Cotton Exchange / New York Pamuk Borsası / NYBT New York Board of Trade / New York Ticaret Odası PHLX Philadelphia Stock Exchange / Philadelphia Borsası RG Resmi Gazete SFAS Statement of Financial Accounting Standards / Finansal Muhasebe Standartları Açıklaması SPK Sermaye Piyasası Kurulu TC Türkiye Cumhuriyeti xii TCMB Türkiye Cumhuriyeti Merkez Bankası’nın TDS Türkiye Denetim Standartları TFRS Türkiye Finansal Raporlamam Standartları THP Tek Düzen Hesap Planı TL Türk Lirası TMDS Türkiye Muhasebe ve Denetim Standartları TMS Türkiye Muhasebe Standartları TMSK Türkiye Muhasebe Standartları Kurulu TTK Türk Ticaret Kanunu TÜRMOB Türkiye Serbest Muhasebeciler Mali Müşavirler ve Yeminli Mali Müşavirler Odası Birliği UDS Uluslararası Denetim Standartları UMS/ISA Uluslararası Muhasebe Standardı / International Accounting Standards VİOP Vadeli İşlem ve Opsiyon Borsası VOBAŞ Vadeli İşlem ve Opsiyon Borsası Anonim Şirketi VUK Vergi Usul Kanunu YFRÇ Yerel Finansal Raporlama Çerçevesi XBRL Geliştirilebilir İşletme Programlama Dili xiii GİRİŞ Küreselleşme sonucunda ortaya çıkan finansal riskleri en aza indirgemek amacıyla şirketler/kurumlar finansal araçlara ihtiyaç duymuşlar ve bu finansal araçların etkin kullanımı için borsalar kurulmuştur. Borsalarda işlem yapan bu kurumların/işletmelerin güvenliğini sağlamak için yasal çerçeveler oluşturulmuştur. Finansal risklerin ortaya çıkması nedeniyle, değişmekte olan piyasanın yapısı türev finansal araçların ortaya çıkmasına neden olmuştur. Temmuz 1944'te II. Dünya Savaşı sırasında Amerika Birleşik Devletleri’nde (ABD) küçük bir kasaba olan Bretton Woods'da, Birleşmiş Milletler Para ve Finans Sistemi (Uluslararası Para İdare Sistemi) Bretton Woods Sistemi adı altında ortaya çıkmıştır. Bretton Woods Sistemi dünyanın büyük devletlerinin ticari ve finansal işlemlerde uyulması gereken kurallarını belirleyen bir sistemdir. Türev finansal araçların ortaya çıkışı, 1970’li yılların başlarında Bretton Woods Sistemi’nin sonlanması sonucu, sabit kur sisteminden dalgalı kur sistemine geçilmesiyle başlamıştır. Devamında döviz kurlarının sürekli değişiklik göstermesi, petrol krizinin patlak vermesi, yüksek enflasyon artışı ve faiz oranlarının istikrarsızlığı gibi sonuçlar ile karşılaşılmıştır. Dünyadaki finans piyasalarını yakından etkileyen bu durum, fiyat ve piyasa istikrarsızlığı yaratan bir risk olarak algılanmıştır. Tamamen yok edilemeyen finansal riskleri azaltmak ve risklerden korunmak için türev finansal araçlar ilk olarak gelişmiş ülkelerde kullanılmaya başlanmıştır. Böylece bu durum gelişmekte olan ülkeler karşısında gelişmiş ülkelerin bir adım daha öne geçmesine olanak sağlamıştır. Aynı zamanda gelişmiş ülke yatırımcılarının tamamen yok edemediği finansal riski minimize etmesine büyük fırsat yaratmıştır. Türev finansal araçların borsaları kurulmuş taraflar belirli kurallar kapsamında işlemler yaparak bu işlemleri bir sözleşme ile belgelendirip karşılıklı güven çerçevesinde kullanmaya başlanmışlardır. Borsada kullanılan türev finansal araçlar: forward, futures, opsiyon, swap ve varant sözleşmelerden oluşmaktadır. Türev finansal araçlar temelde beş ana guruba ayrılsa da kullanıcısının ihtiyacına göre kendi içerisinde alt başlıklara ayrılarak kullanımları çeşitlenmektedir. Yatırımcılar döviz kuru, faiz oranı, fiyat değişimleri nedeniyle bazı finansal risklere maruz kalmaktadır. Bu sebeple türev finansal araçlar farklı amaçlar doğrultusunda kullanmaktadır. Bazı yatırımcılar riskten korunmak için kullanırken, 1 diğer yatırımcı riski üstlenerek kâr elde etmek amacı ile spekülasyon yaratarak kullanabilir veya arbitraj yaparak farklı ülkelerdeki kur farklarından yararlanarak kar sağlayabilirler. Türev finansal araç kullanımının yaygınlaşmasıyla, işlemsel olarak muhasebe kayıtlarının tutulmasına gerek duyulmuştur. Muhasebeleştirme amacıyla bu araçların sınıflandırılması, kaydedilmesi, değerlendirilmesi ve raporlanması sürecinde finansal tablolara ve raporlara nasıl yansıtılacağı bir sorun haline gelmiştir. ABD’de Finansal Muhasebe Standartları Kurulu (Financial Acoounting Standards Board-FASB) ve İngiltere’de Uluslararası Muhasebe Standartları Komitesi (International Accounting Standards Committee-IASC) tarafından türev finansal araçların finansal tablolara yansıtılması ve kamuya açıklanması çerçevesinde yasalar ve standartlar düzenlenmiştir. Türkiye’de yaşanan ekonomik krizlerle beraber türev finansal araçları kullanmama eksikliği ilk olarak banka sektörünü olumsuz etkilemiş ve bu nedenle İzmir Vadeli İşlemler ve Opsiyon Borsası açılmıştır. Gerekli yasa, kanun ve standartlarla desteklenerek, Sermaye Piyasası Kurulu (SPK), Vergi Usul Kanunu (VUK), Bankacılık Düzenleme ve Denetleneme Kurulu (BDDK), Türkiye Muhasebe Standartları Kurulu (TMSK) ve Kamu Gözetimi Muhasebe ve Denetim Standartları Kurumu (KGK) tarafından önemli düzenlemeler yapılmıştır. Günümüzde küreselleşmenin de etkisiyle tüm dünyada olduğu gibi Türkiye’de de türev finansal araçlar yaygın olarak kullanmaya başlamış ve dünyada kabul gören standartlar kapsamında belirlenen yasalar ve kanunlar çerçevesinde işlem yapmaktadır. Özelliklede son yıllarda düzenlemesi ve yürürlüğe konulması KGK’ya ait olan standartlar: Türkiye Muhasebe Standardı (TMS), Türkiye Finansal Raporlama Standardı (TFRS) ve Büyük ve Orta Boy İşletmeler İçin Finansal Raporlama Standardı (BOBİFRS) kapsamında türev finansal araçların kullanımını Uluslararası Finansal Raporlama Standartları (UFRS) düzeyine taşımıştır. Bu kapsamda türev finansal araçların kullanımını ilgilendiren standartlar: TMS 39 Finansal Araçlar: Muhasebeleştirme ve Ölçme, TMS 32 Finansal Araçlar: Sunumu, TFRS 7 Finansal Araçlar: Açıklamalar, TFRS 9 Finansal Araçlar, BOBİ FRS: Bölüm 9 Finansal Araçlar ve Özkaynaklar bölümüdür. 2 KGK’nın düzenlediği bu standartların asıl amacı: Mevzuatta belirtilen kapsamda sorumlu olan şirketlerin finansal tablolarına yansıttığı bilgiler çerçevesinde hazırlanan ve Kamu Aydınlatma Platformu’nda (KAP) yayınlanan bağımsız denetim raporlarının tüm dünya üzerinde kullanıcısının anlayacağı şekilde doğrulanabilir, şeffaf ve karşılaştırılabilir olmasıdır. Böylece şirketler dünya üzerindeki piyasalarda yer alabilirler ve bu piyasalarda yatırımcı bularak işlem yapabilirler. Türkiye’deki şirketlerin birçoğu yurtdışında ortaklığı olan ve uluslararası ticaret yapan şirketlerdir. KAP’da bağımsız denetim raporu yayınlanan işletmeler bu kapsamda hazırladıkları finansal tabloları ile türev finansal araçların kullanımlarını uluslararası alanda ve ulusal alanda nasıl gerçekleştirdiklerini açıkça yansıtmaktadırlar. Birinci bölümünde öncelikle ağırlıklı olarak türev finansal araçlar kapsamlı bir şekilde tanımlanmıştır. Yapılan açıklamaların ve tanımların devamında, türev finansal araçların türleri, sınıflandırılması, kullanım amaçları, taşıdığı riskler, risklerden korunması, özellikleri ve geçmişten günümüze tarihi boyutu açıklanmıştır. İkinci bölümde Türkiye’de şu anda uygulama da olan, ulusal ve uluslararası standartları da kapsayan TMS, TFRS ve BOBİFRS (Bölüm 9 Finansal Araçlar ve Özkayanaklar)standartlarına değinilmiştir. Standartlarla ilgi yasal çerçeve açıklanmış, standartların aralarındaki ilişki ve farklara değinilmiş ve örnekler ile türev finansal araçların standartlar açısından riskten korunma amacı ile muhasebeleştirilmesi anlaşılır ve sade bir biçimde anlatılmaya çalışılmıştır. Örnek işlemler, türev finansal aracın kullanımına göre kısa ve uzun vadede alım-satım yapılmış gibi kurgulanarak, şirketlerin yaptıkları genel muhasebeleştirme işlemi uygulanmıştır. Muhasebe uygulamasında Muhasebe Sistemleri Uygulama Genel Tebliği (MSUGT) kapsamında nazım hesaplar ve işlemlere uygun diğer hesaplar kullanılmıştır. Üçüncü bölümde KAP’da 13.01.2018 tarihinde işlem gören ve bağımsız denetim raporları yayınlanan 518 şirket arasından türev finansal araçları kullanan 87 şirketin 2015-2016 yılı finansal tabloları ve bağımsız denetim raporları incelenmiştir. Şirketlerin bağımsız denetim raporları incelenerek 2015-2016 yılı türev finansal araç kullanım türlerine ve hangi finansal sözleşme üzerinden türev finansal araç kullanma amaçları incelenmiştir. Şirketlerin türev finansal araç kullanımı finansal tablolarında açıkça yer alsa da, bağımsız denetim raporlarının dipnotlarına bakılarak ve açıklamalar bölümü 3 incelenerek raporlar detaylı gözlemlenmiş ve sonuçlar açık bir şekilde ifade edilmiştir. Tez kapsamında 87 şirketin bağımsız denetim raporlarında istenilen tüm bilgilere ulaşıldığı için bu şirketlerin raporları örneklem olarak alınmıştır. 4 BİRİNCİ BÖLÜM TÜREV FİNANSAL ARAÇLAR 1. TEMEL KAVRAMLAR VE GENEL AÇIKLAMALAR Türev finansal araçlar yaklaşık kırk beş senelik bir geçmişe sahiptir. Bu geçmiş yakın bir tarih olsa da finansal araçların ortaya çıkış sebebini tanımsal ve kavramsal olarak açıklamaktadır. Türev finansal araçlar literatürde vadeli işlemler olarak da adlandırılmaktadır. Bu işlemler iki veya daha fazla taraf arasında yapılabilir, taraflar gelecekteki fiyat riskini yönetir, kendilerini fiyat riskinden korurlar, aynı zamanda bu işlemi yatırım amacı ile kullanabilirler. Tarafların belirli sözleşme ve belirli yükümlülüklere bağlı olarak bugünden fiyatları sabitleyerek gelecekteki fiyat farklılıklarına karşı alım-satım yaparlar. Türev finansal araçların günümüzde kullanımı artarak, kendi içinde alım-satımı yapılan bir pazar (piyasa) oluşturmuştur. 1.1. TÜREV FİNANSAL ARAÇ KAVRAMI Türev finansal araçlar temel tanımları ile bilinse de gelişim süresi boyunca farklı türevleri üretilerek tanımı üzerinde değişikliğe uğramıştır. Bu tanımları genel kapsamı aynı olsa da ihtiyaca göre kullanım alanlarında büyük farlılıkları bulunmaktadır. Türev finansal araçlar; ürün fiyatlarına, faiz oranına, döviz kuruna ve yüksek miktardaki para hareketlerine bağlı olarak değerlenen sözleşme sahiplerine hak ve yükümlülük veren araçlardır. Türev finansal araçların değeri piyasa değişikliklerine karşı duyarlıdır ve sözleşmelerle belirlenen hak ve yükümlülüklerin değerini değiştirir. Başlangıçta ufak yatırımlarla başlanabilir büyük yatırımlar gerektirmez ve sözleşmede bedelin gelecekte ödenmesi gibi niteliklere sahiptir.1 Uluslararası türev finansal piyasalarda yatırımcıyı faiz, fiyat ve kur risklerinden korumak için ortaya çıkan, fiyatları başka bir türev finansal aracın fiyatına bağlı olan, vade sonunda veya vade içerisinde değeri sözleşmeye bağlı varlık tarafından belirlenen bir finansal üründür.2 Türev, bir başka temel unsurdan üretilmiş bir araçtır. Türevin değeri, türetilen temel unsurun değerine bağlıdır. Bu temel unsurlar arasında hisse senetleri, hazine bonoları, döviz kurları, faiz oranları, kredi çeşitleri, endeksler, emtialar ve diğer türev 1 İsmail Ufuk Mısırlıoğlu, “Türkiye Muhasebe Standartlarına Göre Finansal Araçların Muhasebeleştirilmesi”, Mali Çözüm Dergisi, S. 86 (2008), s. 67. 2 Turhan Korkmaz, Ali Ceylan, Sermaye Piyasası ve Menkul Değer Analizi, 1. b., Bursa: Ekin Kitapevi, 2004, s. 315–16. 5 enstrümanlar yer alır. Türev sözleşmesi açısından bakıldığında sadece iki taraf arasında bir anlaşmadır. Örneğin, türev bazı şirketlerin ihraç ettiği hisse senetleri yani yapılan opsiyon sözleşmesidir. Opsiyon sözleşmesinin değeri hisse senedinin performansına bağlıdır. Türeve diğer bir örnekte, faiz oranı endeksinden türetilen faiz oranı takasıdır. Türevler iki ana kategoriye ayrılır: Finansal türevler ve Emtia türevleridir.3 Finansal türevler; hisse senedi, tahvil, faiz oranları ve döviz kurları gibi finansal araçlardan türemiştir. Emtia türevleri; değerli metaller, tarım ürünleri ve emtia endeksleri gibi temel mallardan türetilmektedir. Türev aracların eş anlamlıları; türev finansal enstrümanlar, türev sözleşmeler, türev ürünler ve finansal türevler olarak adlandırılmaktadır.4 Klasik tanımı; gelecek, vadeli, takas veya opsiyon sözleşmesidir. Türev finansal araçları yalnızca bu şekilde tanımlamak sakıncalıdır. Çünkü günümüzde birçok sözleşme çeşidi ortaya çıkmakta, arasında mevcut ayrımlar yapılamamakta ve önümüzdeki yıllarda daha da bu karmaşa artacak gibi görünmektedir.5 Buradan yola çıkarak günümüzde standartlar çerçevesinde türev finansal araçlar geniş tanımlara sahiptir. KGK’nın yayınladığı standartlar kapsamında mevzuata göre türev finansal araçların iki tanımı bulunmaktadır: TMS 32’de yapılan tanıma göre finansal araçlar, “Bir işletmenin finansal varlığı ile diğer bir işletmenin finansal borcunda ya da özkaynağa dayalı finansal aracında artışa neden olan herhangi bir sözleşmedir”6 şeklinde ifade edilmiştir. BOBİ FRS’de yapılan tanıma göre finansal araçlar, “Bir işletmenin finansal varlığının, başka bir işletmenin de bir finansal yükümlülüğünün veya özkaynak aracının artmasına neden olan sözleşmelerdir.”7 şeklinde tarif edilmiştir. Türev finansal araçların farklı şekillerde tanımı yapılmaktadır. Bu tanımlar doğrultusunda; • İşletmenin finansal varlığı veya işletmenin finansal borcu olan, 3 Khader Shaik, Managing Derivatives Contracts, 1. b., ABD: Publisher Apress, 2014, s. 4. 4 Khader Shaik, a.g.e., s. 4. 5 Dimitris N. Chorafas, Wealth Management: Private Banking, Investment Decisions, and Structured Financial Products, Butterworth-Heinemann, 2011, s. 186. 6 KGK, “TMS 32 Finansal Araçlar: Sunum Standardı”, C. 05.03.2014 Tarih ve 28932 Sayılı Resmî Gazete’de Yayımlanan 13 sıra no’lu Tebliğ § (2017), s. 5. (10.11.2017). 7 KGK, Büyük ve Orta Boy İşletmeler için Finansal Raporlama Standardı, “29.07. 2017 Tarihli ve 30138 Sayılı Mükerrer Resmî Gazete’de Yayımlan 56 Sıra No’lu Tebliğ, Bölüm 9 Finansal Araçlar ve Özkaynaklar”, s. 51. (11.11.2017). 6 • En önemli amacı piyasa riskinden korunmak olan, • Sözleşme sahibine hak ve yükümlülük sağlayan, • Teslimi ve ödemesi gelecek bir tarihte olan, • Bugünden alım satımı yapılabilen, • Uluslararası alanda alım satım piyasası bulunan. Ekonomik araçlar olarak geniş açıdan tanımı yapılabilir. Türev finansal araçlar geçmişte kriz ortamında finansal riskleri yönetebilmek için üretilmiştir. Günümüzde halen kriz ortamında finansal riskleri yönetebilmek için kullanılan en önemli unsurlardan biridir. 1.1.1. Finansal Varlık Kavramı Finansal varlıkların faklı tanımları yapılsa da esasta KGK, TMS 32 standardında ve BOBİ FRS’de tanımı açıklanarak kapsamını belirtmiştir. Böylece yapılan birçok yorum ve tanımın önüne geçerek finansal varlıkları netleştirmiştir. Finansal varlıklar TMS 32’de “Nakit, başka bir işletmenin özkaynağına dayalı finansal araç, başka bir işletmeden nakit ya da başka bir finansal varlık almak için veya potansiyel olarak işletmenin lehine olan koşullarda finansal varlık veya borçların başka bir işletme ile takas edilmesi için düzenlenen sözleşmeden doğan haktır. İşletmenin özkaynağına dayalı finansal aracıyla ödenecek ya da ödenebilecek olan yani işletmenin değişken sayıda özkaynağına dayalı finansal aracını almak zorunda olduğu ya da olabileceği bir türev olmayan sözleşme veya işletmenin belirli sayıda özkaynağına dayalı finansal aracını, belirli bir nakdini ya da başka bir finansal varlığını takas etmesi dışındaki şekillerde ödenecek ya da ödenebilecek bir türev sözleşmedir.”8 olarak tanımlanmaktadır. Finansal varlıklar kavramsal çerçeve TMS 1 kapsamında raporlanarak sunumu yapılmaktadır. Bu tanım çok açık olmasa da finansal varlıklar örneğin;9 • Kasa, Alınan Çekler, Banka Mevcutları, Tahsil Edilecek Kuponlar, • Hisse senetleri, Hisse Senedi ile Değiştirilebilir Tahvil, Rüçhan Hakkı Kuponları, Kar-Zarara Katılım Belgesi, Muvakkat İlmühaber, • Hazine Bonosu, Devlet Tahvili, Varlığa Dayalı Menkul Kıymetler, 8 KGK, TMS 32 Finansal Araçlar: Sunum Standardı, s. 5. 9 Emin Kurtcebe, Türev Finansal Araçlar Ve Muhasebeleştirilmesi, (Yayınlanmamış Doktora Tezi), Denizli: Pamukkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2015, s. 10. 7 • Finansman Bonoları, Özel Sektör Tahvilleri, Senetsiz Ticari Alacaklar, Banka Bonoları vb. Senetli, • İştiraklerden, Ortaklardan, Bağlı Ortaklıklardan Alacaklar, • Bağlı Menkul Kıymetler, • Bağlı Ortaklıklar, İştirakler, • Hisse Senedi Alım Opsiyonları, • Vadeli İşlem Sözleşmeleri, gibi borçlanma senetlerine yapılan yatırımdır diyebiliriz. Diğer bir sınıflandırma yaparak dört ana gruba ayırabiliriz.10 • Gerçeğe Uygun Değer Farkı Kâra (Zarar) Yansıtılan Finansal Varlıklar, • Vadeye Kadar Elde Tutulacak Olan Finansal Varlıklar, • Kredi Ve Alacaklar, • Satılmaya Hazır Finansal Varlıklar, Türev finansal araçlar içerisinde yer almayan varlıklar örneğin; stoklar, maddi duran varlıklar, finansal kiralama yoluyla edinilen maddi varlıklar veya patentler ve markalar gibi maddi olmayan duran varlıklardır. Çünkü bu tür maddi ve maddi olmayan varlıkların elde bulundurulması, nakdin akışını etkiler ama kazanılan haklarda artışa sebep olmaz. Devlet tarafından alınan vergilerde peşin ödenmiş giderler kapsamına girdiği için finansal varlık olarak kabul edilemez. 1.1.2. Finansal Borç Kavramı Finansal borç kısaca, bir işletmenin diğer işletmeye finansal varlık vermesi sonucu oluşan yükümlülüktür. Finansal varlık kavramı gibi finansal borç kavramı da KGK tarafından TMS 32 ve BOBİ FRS’de tanımlanmış ve açıkça belirtilmiştir. Bir işletmenin başka bir işletmeye finansal varlık vermesi veya finansal varlık değişimlerinden doğan finansal borç (borç senetleri, ticari borçlar, krediler, mali borçlar, müşterilere borçlar, iştiraklere borçlar ve bağlı ortaklık, ihraç edilmiş menkul kıymetler, türev araçlar gibi) sözleşmeye dayalı bir yükümlülüktür. Finansal borç TMS 32 standardı kapsamında; “(a) 10 Volkan Demir, TFRS/UFRS Kapsamında Finansal Araçlar, 2. b., Ankara: Nobel Yayıncılık, 2015, s. 91. 8 (i) Başka bir işletmeye nakit ya da başka bir finansal varlık verilmesi için veya (ii) Potansiyel olarak işletmenin aleyhine olan koşullarda finansal varlık veya borçların başka bir işletme ile takas edilmesi için düzenlenen sözleşmeden doğan yükümlülüktür. (b) İşletmenin özkaynağına dayalı finansal aracıyla ödenecek veya ödenebilecek olan. (i) İşletmenin değişken sayıda özkaynağına dayalı finansal aracını vermek zorunda olduğu ya da olabileceği bir türev olmayan sözleşme. (i) İşletmenin belirli sayıda özkaynağına dayalı finansal aracının, belirli bir nakit tutar ya da başka bir finansal varlık ile takas edilmesi dışındaki şekillerde ödenecek ya da ödenebilecek bir türev sözleşme.”11 olarak tanımlamıştır. Finansal borçlar piyasalarda genelde şu isimlerle anılırlar;12 • Bankalara ve finans kurumlarına tüm mali borçları, • Alınan kredileri, • Senede bağlı olan veya olmayan tüm ticari borçları, • Müşterilerine borçları, • Ortaklarına borçları, • Bağlı ortaklığa ve iştiraklere borçları, • Varlığa dayalı menkul kıymet, tahvil, finansman bonosu ve menkul kıymete bağlanmış borçlar (ihraç edilmiş menkul kıymetler), • İleride ödeme yükümlülüğü doğuracak opsiyonlar (yazılan opsiyonlar), • Ödeme taahhüdü yaratan türev araçlar, • Ödeme taahhüdü bulunduran vadeli işlem sözleşmeleri, • Açılan kredi limitleri, Bazı bileşik araçlar bulunmaktadır, tüm araçlar finansal borç olarak değerlendirilemez. Hisse senedi ve değiştirilebilir tahviller bileşik araç kapsamına girerek borç ve özkaynak bileşenlerine ayrılır. Borç gerçeğe uygun değeri ile hesaplanır ve kalan değer özkaynaklara aktarılır. 11 KGK, TMS 32 Finansal Araçlar: Sunum Standardı, s. 5–6. 12 Emin Kurtcebe, a.g.t., s. 10–11. 9 1.1.3. Özkaynağa Dayalı Finansal Araç Kavramı Finansal aracı ihraç eden işletmenin öz kaynağına dayalı finansal aracıyla yapılabiliyorsa ve finansal araçlar olarak finansal varlık veya finansal borç yapmayı gerektirecek bir yükümlülük içermeyen bir sözleşme ise bu şekilde olan finansal araç özkaynağa dayalı finansal araçtır. TMS 32 standardı kapsamında Özkaynağa (Hisse senedine) dayalı finansal araç: “İşletmenin tüm borçları çıkarıldıktan sonra varlıklarında bir payı/hakkı gösteren sözleşmedir.”13 Öz kaynağa dayalı finansal araçlara örnek verecek olursak hisse senetleri ve değiştirilebilir tahvillerin borçtan ayrılan kısmı, varantlar, alım opsiyonları ve bazı satım opsiyonları örnek olarak verilebilir. 1.1.4. Finansal Piyasa ve Türev Piyasa Kavramı Piyasa kısaca, dünya üzerinde alıcı ve satıcının bir araya gelerek arz ve taleplerin karşılandığı yerdir. Günümüzde artık her ürünün bir piyasası vardır. Kullanıcının ihtiyacına göre önce finansal piyasalar oluşmuş, zamanla finansal piyasaların kapsamı için de yeni bir piyasa oluşarak türev piyasalar adını almıştır. Finansal piyasalar menkul kıymetlerin değişime uğradığı veya kısa ve uzun vadeli fon talebinin karşılandığı piyasalardır.14 Finansal piyasalar birçok alt dala ayrılmaktadır. Bunlardan biri olan türev piyasalar kendi içinde farklı piyasalara ayrılır. Bu ayrım türev piyasalarda işlem yapılan türev finansal araçlara bağlı olarak: Forward (vadeli) piyasalar, Future (gelecek) Piyasalar, Opsiyon (tercihli işlem) Piyasalar, Swap (takas) Piyasalar ve son zamanlarda yeni yeni kullanılan Varant Piyasalar adı altında beş ana guruba ayrılmaktadır. 13 KGK, TMS 32 Finansal Araçlar: Sunum Standardı, s. 5. 14 Lale Karabıyık, Adem Anbar, Sermaye Piyasası ve Yatırım Analizi, 1. b., Bursa: Ekin Kitabevi Yayınları, 2010, s. 57. 10 Şekil 1.1. Finansal Piyasaların Ayrımı Forward (vadeli) Piyasalar Future (gelecek) Piyasalar Finansal Türev Piyasalar Piyasalar Opsiyon (tercihli işlem) Piyasalar Swap (takas) Piyasalar Kaynak: Yazar Tarafından Tablolaştırılmıştır Finansal piyasaların özellikleri şöyle sıralanabilir;15 • Fon az ve talep edenleri bir araya getirerek aralarında iletişimi sağlar • İşletmelere finansal kaynak sağlayarak ekonomik büyüme yardımcı olur • Menkul kıymetlerin hem hızla paraya çevrilmesini sağlar hem de fiyat oluşumlarını sağlar • Risk oluşumlarında riski önlemede kullanılan araçların oluşumunu hızlandırır. Türev piyasalar veya vadeli işlemler piyasaları olarak bilinen piyasaları kısaca tanımlarsak; türev ürünlerin alım satım işlemlerinin yapıldığı ve gelecekte oluşabilecek risklerin önlenmesini sağlar.16 Türev piyasalar türev ürünlerle işlem yapan yatırımcıya, belirsizlik koşullarından kaynaklanan risklerden korunma ve piyasalarda oluşan fiyatların öğrenme olanağını verir. Böylece belirsizlik ortamı azaldıkca risk azalır ve risk azalırsa işlem yapma potansiyeli çoğalır. Türev piyasalarda karşı karşıya kalan yatırımcılar, firmalar ve aracı kurumlar ihtiyaçlarına cevap bulurlar. Bunun sonucu olarakta türev piyasalarda alım satımı yapılan türev varlıkların, ülkelerin ekonomik 15 Lale Karabıyık, Adem Anbar, a.g.e., s. 2–3; Turhan Korkmaz, Ali Ceylan, a.g.e., s. 7. 16 Şakir Dızman, “Türev Finansal Ürünlerin; Türkiye Muhasebe Standartları (TMS), Türkiye Finansal Raporlama Standartları (TFRS) Ve Yeni Hesap Planı Taslağı Kapsamında Muhasebeleştirilmesi”, Erzincan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, C. 7, S. 1 (2014), s. 18–19. 11 düzeyi üzerinde, para politikası üzerinde, piyasalarda işlem yapanların güveni üzerinde ve firmaların finasmanı üzerinde olumlu bir şekilde etkisi vardır.17 Piyasaların işleyişini sağlamak için piyasada alım satım yapan piyasa düzenleyicileri pazarda bir araya gelerek türev piyasaların oluşumunu sağladığı gibi kendi amaçları doğrultusunda ihtiyaca göre istediği türev ürünü kullanabilirler. Şekil 1.2. Türev Piyasa İşleyişi Müşteri Fin ansman Operasyon Pazarı Tüccar 1 Risk Ticari Müşteriler Tüccar 2 1 Komisyoncu Yasal Satıcı Pazarı Denetim Maliye Düzenleyici Tüccar N