T.C. ULUDAĞ ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ SİYASET BİLİMİ VE KAMU YÖNETİMİ ANABİLİM DALI YÖNETİM BİLİMLERİ BİLİM DALI TÜRKİYE’DE YEREL YÖNETİMLERDE YÖNETİCİLER VE VATANDAŞLAR PERSPEKTİFİNDEN E-DEVLET’İN BENİMSENMESİ: BURSA BÜYÜKŞEHİR BELEDİYESİ ÖRNEĞİ (DOKTORA TEZİ) Fatih GÜRSES BURSA-2016 T.C. ULUDAĞ ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ SİYASET BİLİMİ VE KAMU YÖNETİMİ ANABİLİM DALI YÖNETİM BİLİMLERİ BİLİM DALI TÜRKİYE’DE YEREL YÖNETİMLERDE YÖNETİCİLER VE VATANDAŞLAR PERSPEKTİFİNDEN E-DEVLET’İN BENİMSENMESİ: BURSA BÜYÜKŞEHİR BELEDİYESİ ÖRNEĞİ (DOKTORA TEZİ) Fatih GÜRSES Danışman: Doç. Dr. Mehmet Zahid SOBACI BURSA-2016 SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ YÜKSEK LİSANS/DOKTORA İNTİHAL YAZILIM RAPORU ULUDAĞ ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ SİYASET BİLİMİ VE KAMU YÖNETİMİ ANABİLİM DALI BAŞKANLIĞI’NA Tarih: …/11./2016 Tezin Başlığı/Konusu: “Türkiye’de Yerel Yönetimlerde Yöneticiler ve Vatandaşlar Perspektifinden E-Devlet’in Benimsenmesi: Bursa Büyükşehir Belediyesi Örneği” Yukarıda başlığı gösterilen tez çalışmamın a) Kapak sayfası, b) Giriş, c) Ana bölümler ve d) Sonuç kısımlarından oluşan toplam 95 sayfalık kısmına ilişkin 07/11/2016 tarihinde şahsım tarafından turnitin adlı intihal tespit programından aşağıda belirtilen filtrelemeler uygulanarak alınmış olan özgünlük raporuna göre, tezimin benzerlik oranı % 9’dur. Uygulanan filtrelemeler: 1- Kaynakça hariç 2- Alıntılar hariç/dahil 3- 5 kelimeden daha az örtüşme içeren metin kısımları hariç Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tez Çalışması Özgünlük Raporu Alınması ve Kullanılması Uygulama Esasları’nı inceledim ve bu Uygulama Esasları’nda belirtilen azami benzerlik oranlarına göre tez çalışmamın herhangi bir intihal içermediğini; aksinin tespit edileceği muhtemel durumda doğabilecek her türlü hukuki sorumluluğu kabul ettiğimi ve yukarıda vermiş olduğum bilgilerin doğru olduğunu beyan ederim. Gereğini saygılarımla arz ederim. Tarih ve İmza Adı Soyadı: Fatih GÜRSES Öğrenci No: 711215004 Anabilim Dalı: Siyaset Bilimi ve Kamu Yönetimi Anabilim Dalı Programı: Yönetim Bilimleri Bilim Dalı Statüsü: Y.Lisans Doktora Danışman Doç. Dr. Mehmet Zahid SOBACI ULUDAG UNIVERSITY SOCIAL SCIENCE INSTITUTE THESIS/DISSERTATION ORIGINALITY REPORT ULUDAG UNIVERSITY SOCIAL SCIENCE INSTITUTE TO THE DEPARTMENT OF POLITICAL SCIENCE AND PUBLIC ADMINISTRATION ADMINISTRATION SCIENCES Date: ……/……/20…… Thesis Title / Topic: “The Adoption Of E-Government From The Perspective Of The City Managers And The Citizens In Local Governments In Turkey: Bursa Metropolitan Munıcipality” According to the originality report obtained by myself by using the turnitin plagiarism detection software and by applying the filtering options stated below on 07/11/2016 for the total of 95 pages including the a) Title Page, b) Introduction, c) Main Chapters, and d) Conclusion sections of my thesis entitled as above, the similarity index of my thesis is % 9. Filtering options applied: 1- Match size up to 5 words excluded I declare that I have carefully read Uludag University Social Science Institute Guidelines for Obtaining and Using Thesis Originality Reports; that according to the maximum similarity index values specified in the Guidelines, my thesis does not include any form of plagiarism; that in any future detection of possible infringement of the regulations I accept all legal responsibility; and that all the information I have provided is correct to the best of my knowledge. I respectfully submit this for approval. Date and Signature Name Surname : Fatih GÜRSES Student No : 711215004 Department : Political Science and Public Administration Program : Administration Sciences Status : PhD vi    ÖZET Yazar Adı ve Soyadı : Fatih GÜRSES Üniversite : Uludağ Üniversitesi Enstitü : Sosyal Bilimler Enstitüsü Anabilim Dalı : Siyaset Bilimi ve Kamu Yönetimi Bilim Dalı : Yönetim Bilimleri Tezin Niteliği : Doktora Tezi Sayfa Sayısı : xiv+116 Mezuniyet Tarihi : …. / …. / 20…….. Tez Danışmanı : Doç. Dr. Mehmet Zahid SOBACI TÜRKİYE’DE YEREL YÖNETİMLERDE YÖNETİCİLER VE VATANDAŞLAR PERSPEKTİFİNDEN E-DEVLETİN BENİMSENMESİ: BURSA BÜYÜKŞEHİR BELEDİYESİ ÖRNEĞİ E-Devlet, günümüzde kamu yönetiminde yükselişe geçmiş olgulardan biridir. Türkiye artık bir tercih olmaktan çıkan bu olguya kayıtsız kalamamış ve özellikle 2000’li yıllardan itibaren Avrupa Birliğine uyum sürecinin de etkisiyle e-devlet proje ve uygulamalarına hız vermiştir. Gerek merkezi düzeyde gerekse yerel düzeyde e-devlet proje ve uygulamalarını başarılı bir şekilde yaşama geçirmenin yolu e-devlete en üst seviyede siyasi destek verilmesi, gerekli yasal düzenlemelerin kabul edilmesi, kamu kurumlarının idari kapasitelerinin arttırılması, e-devlet projeleri için yeterli bütçenin tahsis edilmesi ve teknolojik altyapının oluşturulmasından geçmektedir. Bununla birlikte, e-devlet sadece teknik değil, sosyolojik ve psikolojik bir olgudur. E-Devletin başarısı için sarf edilen bu çok boyutlu çabaların sonuç vermesi ve büyük yatırımlar yapılan e-devlet projelerinden arzu edilen sonuçların alınabilmesi için e-devletin kullanıcılar tarafından benimsenmesi gerekmektedir. Bu bağlamda, bu tez çalışmasının amacı, Bursa Büyükşehir Belediyesi örneği bağlamında, Birleştirilmiş Teknoloji Kabul ve Kullanım Teorisi (BTKKT) ölçeğinden yararlanarak, Türkiye’de yöneticilerin ve vatandaşların e-devleti benimsemesi üzerinde etkili olan faktörleri analiz etmektir. Bu amaç doğrultusunda, tez çalışmasında anket yönteminden yararlanılmıştır. Ampirik araştırmanın bulgularına göre, performans beklentisi, çaba beklentisi ve sosyal etki faktörlerinin vatandaşların ve yöneticilerin e-devleti kullanmaya yönelik davranışsal niyetleri üzerinde herhangi bir anlamlı etkisi bulunmamaktadır. Yine, e- devleti kullanmaya yönelik davranışsal niyet ile kullanım davranışı arasında hem yöneticiler hem vatandaşlar için anlamlı bir ilişki bulunmamaktadır. Bununla birlikte, kolaylaştırıcı koşullar faktörü vatandaşların ve yöneticilerin e-devleti kullanım davranışı üzerinde pozitif ve anlamlı bir etkiye sahiptir. Anahtar Sözcükler: E-Devlet, Yerel E-Devlet, Teknoloji Benimseme, E-Devletin Benimsenmesi, Bursa Büyükşehir Belediyesi vii    ABSTRACT Yazar Adı ve Soyadı : Fatih GÜRSES University : Uludağ University Institution : Social Sciences Institute Field : Political Science and Public Administration Branch : Administration Sciences Degree Awarded : PhD Page Number : xiv+116 Degree Date : …. / …. / 20…….. Supervisor : Doç. Dr. Mehmet Zahid SOBACI THE ADOPTION OF E-GOVERNMENT FROM THE PERSPECTIVE OF THE CITY MANAGERS AND THE CITIZENS IN LOCAL GOVERNMENTS IN TURKEY: BURSA METROPOLITAN MUNICIPALITY Today, e-government is becoming an increasingly important phenomenon in public administration. Turkey has not been indifferent to this phenomenon which is no longer an option; and with the impact of European Union accession period especially since 2000s, Turkey has accelerated the e-government projects and applications. The condition for successfully implementing the e-government projects and applications on both national and local levels is to provide political support at the top level, introduce necessary legal arrangements, increase the administrative capacity of public institutions, allocate adequate amount of budget and finally build up the technological infrastructure. Nonetheless, the e- government phenomenon is not only technical but also sociological and psychological one as well. In order to get the desired results from the multi-dimensional efforts for successful implementation of e-government and from big investments on e-government projects, the e- government should be adopted by its users. Within this context, the aim of this thesis is, with the help of Unified Theory of Acceptance and Use of Technology (UTAUT), to analyze the factors effective on the adoption of the e- government by the city managers and citizens in Turkey in the case of Bursa Metropolitan Municipality. With this specific purpose in mind, the questionnaire method was used in this thesis study. According to the results of the empirical research, performance expectancy, effort expectancy and social influence had no significant effect on citizens and city managers’ behavioral intention to use the e-government. Moreover, there was no significant relationship between the behavioral intention and usage behavior to use the e-government for both the city managers and the citizens. However, the facilitating conditions factor had a positive and significant impact on the e-government usage behavior of the citizens and city managers. Keywords: E-Government, Local E-Government, Technology Adoption, Adoption of E-Government, Bursa Metropolitan Municipality. viii    ÖNSÖZ Türkiye’de onbeş yıldan fazla bir süredir kamu yönetiminin gündeminde olan e- devlet, mikro ve makro ölçekte pek çok proje ve uygulama ile ülke genelinde yaygınlaştırılmaya çalışılmaktadır. Geçen süre zarfında Türkiye’de e-devlete dair akademik alanda da pek çok ürün verilmiştir. Fakat bunların neredeyse tamamı e-devleti arz odaklı bakış açısıyla el alan çalışmalar olup, e-devlete talep odaklı yaklaşan çok az çalışma bulunmaktadır. E-Devletin benimsenmesi, kullanıcıların e-devlete dair algılarının ve e-devletten beklentilerinin ne olduğunu anlamaya imkan tanıyan ve bu anlamda, e- devlete talep odaklı yaklaşım sergileyen bir konu olarak karşımıza çıkmaktadır. Türkiye’de e-devletin benimsenmesi üzerine etki eden faktörlerin neler olduğunun araştırma konusu edildiği bu tez çalışmasında, yerel yönetimlerde vatandaş ve yöneticilerin e-devlete yönelik davranışsal niyetleri ve kullanma davranışları karşılaştırmalı şekilde ele alınmaktadır. Bu tez çalışması Uludağ Üniversitesi Bilimsel Araştırma Projeleri Birimi tarafından desteklenmiştir. Uludağ Üniversitesi Bilimsel Araştırma Projeleri Birimine teşekkürü bir borç bilirim. Ayrıca danışmanım Doç Dr. M. Zahid SOBACI, tez izleme komitesi üyesi hocalarım Doç. Dr. Mehmet ÇINAR, Yrd. Doç. Dr. Yasemin KAYA ve süreçte emeğini ve desteğini esirgemeyen Prof. Dr. Bekir PARLAK ve Yrd. Doç. Dr. Melih ENGİN başta olmak üzere tüm hocalarıma teşekkür ederim. Çalışmanın nihayete erebilmesinde en büyük paya sahip olan ise şüphesiz çok kıymetli ailemdir. Başta annem ve babam olmak üzere tüm sevdiklerime, ama özellikle de ben doktora tezi yazarken dünyaya gelen ve şu an bir buçuk yaşında olan kızım Hafsa Betül’ün tüm yükünü tek başına omuzlayarak bana en büyük desteği veren sevgili eşim Dildar’a minnettarım. Çalışmanın Türkiye’deki e-devlet literatürü ve uygulayıcı kurumlar nezdinde katkı sağlaması ümidiyle… ix    İÇİNDEKİLER TEZ ONAY SAYFASI ....................................................................................................... İİ ÖZGÜNLÜK RAPORU ................................................................................................... İİİ ORIGINALITY REPORT ................................................................................................İV YEMİN METNİ .................................................................................................................. V ÖZET ..................................................................................................................................Vİ ABSTRACT ...................................................................................................................... Vİİ ÖNSÖZ ........................................................................................................................... Vİİİ İÇİNDEKİLER ..................................................................................................................İX KISALTMALAR ............................................................................................................. Xİİ ŞEKİLLER LİSTESİ .................................................................................................... Xİİİ TABLOLAR LİSTESİ ................................................................................................... XİV GİRİŞ .................................................................................................................................... 1 BİRİNCİ BÖLÜM YEREL E-DEVLET 1. E-DEVLET: KAVRAMSAL ÇERÇEVE .......................................................................... 5 1.1. TANIM VE TERMİNOLOJİ ..................................................................................... 5 1.2. E-DEVLETİN BOYUTLARI .................................................................................... 8 1.3. E-DEVLETTE AKTÖRLERARASI İLİŞKİLER ..................................................... 9 1.4. E-DEVLET GELİŞİM MODELLERİ ..................................................................... 11 1.4.1. Layne ve Lee’nin Gelişim Modeli .................................................................... 11 1.4.2. Hiller ve Belanger’in Gelişim Modeli .............................................................. 12 1.4.3. Birleşmiş Milletler ve Amerikan Kamu Yönetimi Derneği Ortak Modeli ...... 13 1.5. E-DEVLETİN AMAÇ VE YARARLARI .............................................................. 14 1.6. E-DEVLETE DAİR ZORLUKLAR VE SORUN ALANLARI .............................. 16 2. YEREL E-DEVLET ......................................................................................................... 20 2.1. YEREL YÖNETİMLER VE BİLGİ VE İLETİŞİM TEKNOLOJİLERİ İLİŞKİSİ ................................................................................................................... 20 2.2. YEREL E-DEVLET VE E-BELEDİYE: KAVRAMSAL ÇERÇEVE ................... 21 2.3. YEREL E-DEVLETE GEÇİŞTE ATILMASI GEREKEN ADIMLAR ................. 23 bil5 Yeni Damga x    2.4. TÜRKİYE’DE YEREL YÖNETİMLERDE E-DEVLET ....................................... 26 2.5. TÜRKİYE’DE YEREL YÖNETİMLERDE E-DEVLET UYGULAMALARI ..... 29 2.5.1. İl Özel İdarelerinde E-Devlet Uygulamaları .................................................... 29 2.5.2. Belediyelerde E-Devlet Uygulamaları ............................................................. 31 2.5.3. Yerel E-Devlet ve Köyler ................................................................................. 36 İKİNCİ BÖLÜM E-DEVLETİN BENİMSENMESİ: TEORİ VE MODELLER 1. TEKNOLOJİ BENİMSEME ........................................................................................... 38 2. BENİMSEME TEORİLERİ VE MODELLERİ ............................................................... 39 2.1. TEKNOLOJİ BENİMSEME MODELLERİNİN ARKAPLANINDAKİ TEORİLER .............................................................................................................. 39 2.1.1. Gerekçeli Eylem Teorisi (GET) ....................................................................... 39 2.1.2. Planlı Davranış Teorisi (PDT) .......................................................................... 40 2.1.3. Yeniliklerin Yayılımı Teorisi (YYT) ............................................................... 43 2.1.4. Sosyal Bilişsel Teori (SBT) .............................................................................. 45 2.2. TEKNOLOJİ VE E-DEVLET BENİMSEMEYE DAİR TEORİ VE MODELLER ............................................................................................................ 46 2.2.1. Teknoloji Kabul Modeli (TKM) ....................................................................... 47 2.2.2. Kişisel Bilgisayar Kullanım Modeli (KBKM) ................................................. 49 2.2.3. Motivasyonel Model (MM) .............................................................................. 51 2.2.4. Teknoloji Kabul Modeli ve Planlı Davranış Teorisi Birleştirilmiş Modeli ...... 52 2.2.5.Teknoloji Kabul Modeli 2 (TKM2) ................................................................... 52 2.2.6. Teknoloji Kabul Modeli 3 (TKM3) .................................................................. 54 2.2.7. Birleştirilmiş Teknoloji Kabul ve Kullanım Teorisi (BTKKT) ....................... 56 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM E-DEVLETİN BENİMSENMESİNE YÖNELİK BİR ALAN ARAŞTIRMASI: BURSA BÜYÜKŞEHİR BELEDİYESİ ÖRNEĞİ 1. ARAŞTIRMANIN METODOLİJİSİ ............................................................................... 61 1.1. VERİ TOPLAMA ARACI ....................................................................................... 61 1.2. ARAŞTIRMANIN EVRENİ VE ÖRNEKLEMİ .................................................... 62 1.3. ARAŞTIRMANIN HİPOTEZLERİ ........................................................................ 64 xi    1.4. VERİ ANALİZ YÖNTEMİ ..................................................................................... 65 2. ARAŞTIRMA VERİLERİNİN ANALİZİ ....................................................................... 67 2.1. ÖRNEKLEME İLİŞKİN GENEL VERİLER .......................................................... 68 2.1.1. Katılımcıların İlçelere ve Belediyelere Göre Dağılımı .................................... 68 2.1.2. Katılımcılara Ait Demografik Veriler .............................................................. 69 2.1.3. Katılımcıların Bilgisayar ve İnternet Tecrübeleri ............................................ 71 2.2. ÖLÇME MODELİNİN TEST EDİLMESİ .............................................................. 72 2.2.1. Geçerlilik Analizi ............................................................................................. 73 2.2.2. Güvenirlik Analizi ............................................................................................ 74 3.BULGULAR ..................................................................................................................... 74 3.1. YAPISAL MODELİN TEST EDİLMESİ ............................................................... 74 3.2. DEMOGRAFİK DEĞİŞKENLERİN YAPISAL MODELE MODERATÖR ETKİSİNİN TEST EDİLMESİ ................................................................................ 76 4. ARAŞTIRMA BULGULARININ YORUMLANMASI ................................................. 78 4.1. DAVRANIŞSAL NİYET ÜZERİNE ETKİ EDEN FAKTÖRLER ........................ 78 4.1.1. Performans Beklentisi ile Davranışsal Niyet Arasındaki İlişki ........................ 79 4.1.2. Çaba Beklentisi ile Davranışsal Niyet Arasındaki İlişki .................................. 80 4.1.3. Sosyal Etki ile Davranışsal Niyet Arasındaki İlişki ......................................... 81 4.2. E-DEVLETİ KULLANMA DAVRANIŞI (GERÇEK KULLANIM) ÜZERİNE ETKİ EDEN FAKTÖRLER .................................................................................... 81 4.2.1. Kolaylaştırıcı Koşullar ile Kullanım Arasındaki İlişki ..................................... 82 4.2.2. Davranışsal Niyet ile Kullanım Arasındaki İlişki ............................................ 83 4.3. ARAŞTIRMA BULGULARINA YÖNELİK GENEL DEĞERLENDİRME ........ 83 5. SONUÇ ............................................................................................................................ 87 KAYNAKÇA ...................................................................................................................... 93 EKLER .............................................................................................................................. 100 ÖZGEÇMİŞ ....................................................................................................................... 116  xii    KISALTMALAR Kısaltmalar Bibliyografik Bilgi ABD Amerika Birleşik Devletleri AGFI Düzeltilmiş İyilik Uyum İndeksi BİT Bilgi ve İletişim Teknolojileri bkz. Bakınız BTKKT Birleştirilmiş Teknoloji Kabul ve Kullanım Teorisi C2C Vatandaş-Vatandaş CFI Karşılaştırmalı Uyum İndeksi CMIN/DF Ki-Kare/Serbestlik Derecesi E-Devlet Elektronik Devlet G2B Devlet-Özel Sektör G2C Devlet-Vatandaş G2E Devlet-Kamu Çalışanı G2G Devlet-Devlet G2NGOs Devlet-Sivil Toplum Kuruluşları GET Gerekçeli Eylem Teorisi GFI İyilik Uyum İndeksi İÖİ İl Özel İdareleri KBKM Kişisel Bilgisayar Kullanım Modeli KDT Kişilerarası Davranış Teorisi MERNİS Merkezi Nüfus İdaresi Sistemi MM Motivasyonel Model NGOs2C Sivil Toplum Kuruluşları-Vatandaş NFI Normlaştırılmış Uyum İndeksi PDT Planlı Davranış Teorisi Pol-NET Polis Bilgi Sistemi RMSEA Yaklaşık Hataların Ortalama Karekökü SBT Sosyal Bilişsel Teori SRMR Standartlaştırılmış Hata Kareleri Ortalamasının Karekökü TAKBİS Tapu ve Kadastro Bilgi Sistemi TKM Teknoloji Kabul Modeli TLI Normlaştırılmamış Uyum İndeksi UYAP Ulusal Yargı Ağı Projesi VEDOP Vergi Dairesi Tam Otomasyon Projesi YEM Yapısal Eşitlik Modeli YERELBİLGİ Yerel Yönetimler Bilgi Tabanı Projesi YerelNet Yerel Yönetimler Portalı Projesi YEREP Yerel Yönetimler İçin Eğitim Malzemesi Geliştirme Projesi YERYÖN Yerel Yönetimlerin Güçlendirilmesi Araştırma Projesi YYAEM Yerel Yönetimler Araştırma ve Eğitim Merkezi YYT Yeniliklerin Yayılımı Teorisi xiii    ŞEKİLLER LİSTESİ Şekil 1: Toplumsal Gelişme ve E-Devlet Kategorileri İlişkisi ............................................ 22  Şekil 2: Gerekçeli Eylem Teorisi ......................................................................................... 40  Şekil 3: Planlı Davranış Teorisi ........................................................................................... 41  Şekil 4: Gerekçeli Eylem Teorisi ve Planlı Davranış Teorisi .............................................. 42  Şekil 5: Yeniliklerin Yayılımı Teorisi ................................................................................. 44  Şekil 6: Sosyal Bilişsel Teori ............................................................................................... 45  Şekil 7: Teknoloji Kabul Modeli ......................................................................................... 48  Şekil 8: Kişesel Bilgisayar Kullanım Modeli ...................................................................... 50  Şekil 9: Teknoloji Kabul Modeli ve Planlı Davranış Teorisi Birleştirilmiş Modeli ............ 52  Şekil 10: Teknoloji Kabul Modeli 2 .................................................................................... 53  Şekil 11: Teknoloji Kabul Modeli 3 .................................................................................... 55  Şekil 12: Birleştirilmiş Teknoloji Kabul ve Kullanım Teorisi ............................................ 58  Şekil 13: BTKKT’de Dolaylı Etkiye Yönelik Tahmin ........................................................ 85  xiv    TABLOLAR LİSTESİ Tablo 1: Kamu Hizmet Sunumunda Değişen Paradigmalar .................................................. 5  Tablo 2: E-Devlet Tanımları .................................................................................................. 6  Tablo 3: E-Devletin Temel ve Alt Boyutları Bağlamında E-Devlette Temel Aktörler ve Aktörlerarası İlişkiler ............................................................................................. 11  Tablo 4: BTKKT Modelini Meydana Getiren Teori, Modeller ve Bileşenleri .................... 57  Tablo 5: Uyum İyiliği Ölçütleri ........................................................................................... 67  Tablo 6: Katılımcıların İlçelere ve Belediyelere Göre Dağılımı ......................................... 68  Tablo 7: Katılımcıların Cinsiyet, Yaş, Eğitim Düzeyi ve Gelir Düzeyi Dağılımı ............... 69  Tablo 8: Vatandaşların Meslek Gruplarına Göre Dağılımı ................................................. 70  Tablo 9: Yöneticilerin Belediyedeki Pozisyonları ve Mesleki Tecrübelerine Göre Dağılımı ................................................................................................................. 70  Tablo 10: Yöneticilerin Belediyede Bağlı Oldukları Birime Göre Dağılımı ....................... 71  Tablo 11: Katılımcıların Bilgisayar ve İnternet Tecrübelerine Göre Dağılımı ................... 72  Tablo 12: İlk Faktör Analizinde Uyum İyiliği Değerleri ..................................................... 73  Tablo 13: Düzeltme Sonrası Uyum İyiliği Değerleri ........................................................... 73  Tablo 14: BTKKT Faktör ve Ölçme Modeli Bazlı Güvenirlik ........................................... 74  Tablo 15: Yapısal Modelin Uyum İyiliği Değerleri ............................................................ 74  Tablo 16: Vatandaş Modeline İlişkin Yapısal İlişkiler ve İlişkilere Ait Değerler ............... 75  Tablo 17: Yönetici Modeline İlişkin Yapısal İlişkiler ve İlişkilere Ait Değerler ................ 75  Tablo 18: Vatandaş Örnekleminde Moderatör Etki ............................................................. 76  Tablo 19: Yönetici Örnekleminde Moderatör Etki .............................................................. 77  Tablo 20: Davranışsal Niyet Üzerine Etki Eden Faktörlere İlişkin Literatür Karşılaştırması ..................................................................................................... 79  Tablo 21: E-Devleti Kullanma Üzerine Etki Eden Faktörlere İlişkin Literatür Karşılaştırması ..................................................................................................... 82  1    GİRİŞ E-Devlet, genel olarak kamu sektöründe bilgi ve iletişim teknolojilerinin (BİT) kullanılmasıdır. Kamu sektöründe bu yenilikçi teknolojilerin kullanılmasıyla hizmetlerin etkin ve verimli sunulması, kamu harcamalarının azaltılması, kırtasiyeciliğin ortadan kaldırılması, kamu hizmetlerine erişimin (7 gün 24 saat) geliştirilmesi, şeffaflık, hesap verebilirlik ve katılımın güçlendirilmesi, kamu kurumları arasında bütünleşmenin sağlanması ve kamu kurumları ile partnerleri arasında işbirliğinin teşvik edilmesi amaçlanmaktadır. Esasında, e-devletten sağlaması beklenen bu faydalar, dünya genelinde gerek gelişmiş gerekse gelişmekte olan ülkelerin yürüttüğü reform girişimlerinin temel hedefleri ile benzerlik göstermektedir. O nedenle, e-devlet günümüzde idari reformların önemli bir boyutunu oluşturmaktadır. Devletler kamu yönetiminde BİT kullanımının gündeme getirdiği bu fırsatları görmezden gelmemiş ve günümüzde e-devlet projelerini yaşama geçirmek onlar için kaçınılmaz olmuştur. Dolayısıyla, e-devlet kamu yönetiminde yükselişe geçmiş olgulardan biridir. Nitekim, uluslararası örgütler ülkelerin e-devlet projelerine finansal destek vermekte, uluslararası düzeyde devletler e-devlet gelişimi açısından değerlendirilmekte ve derecelendirilmekte ve devletler kamu sektöründeki birçok sorunun çözümü için e-devlet projelerine başvurmaktadırlar. Türkiye bir tercih olmaktan çıkan bu olguya kayıtsız kalamamış ve özellikle 2000’li yıllardan itibaren Avrupa Birliğine uyum sürecinin de etkisiyle e-devlet proje ve uygulamalarına hız vermiştir. Türkiye merkezi düzeyde birçok e-devlet projesini (E-Devlet Kapısı, MERNİS, UYAP, VEDOP, TAKBİS, Pol-NET vb.) ve uygulamasını başarıyla yaşama geçirmiştir. Bununla birlikte, e-devlet olgusu sadece merkezi düzeyde uygulama alanı bulmamaktadır. Yerel yönetimler de BİT’lerin ortaya çıkardığı fırsatlardan yoğun bir şekilde yararlanmaktadır. Nitekim, yerel e-devlet BİT ile yerel yönetimlerin kesişim noktasını ifade etmektedir. Gerek merkezi düzeyde gerekse yerel düzeyde e-devlet proje ve uygulamalarını başarılı bir şekilde yaşama geçirmek e-devletin önündeki birtakım engellerin ortadan kaldırılmasına bağlıdır. Başka bir deyişle, e-devlet siyasal, yasal, yönetsel, toplumsal, mali ve teknolojik nitelikli başarı faktörlerinin karşılanmasını gerektirmektedir. Bu bağlamda, ülkelerin e-devlete en üst seviyede siyasi destek vermesi, gerekli yasal düzenlemeleri kabul 2    etmesi, kamu kurumlarının e-devlete ilişkin idari kapasitesinin artırılması, yeterli bütçeyi ayırması ve teknolojik altyapıya sahip olması gerekmektedir. Bununla birlikte, e-devlet sadece teknik değil, sosyolojik ve psikolojik bir olgudur. E-Devletin başarısı için sarf edilen bu çok boyutlu çabaların sonuç vermesi ve büyük yatırımlar yapılan e-devlet projelerinden arzu edilen sonuçların alınabilmesi için kullanıcılar tarafından benimsenmesi gerekmektedir. Nihayetinde, e-devlet projeleri ve uygulamaları nihai kullanıcıları tarafından benimsenip kullanılmadıkça bir anlam ifade etmeyecektir. O nedenle, e-devlet literatüründe e-devletin benimsenmesi çalışmaları son dönemde önemli bir yer edinmiştir. Bu doğrultuda, bu tez çalışmasının amacı, Bursa Büyükşehir Belediyesi örneği bağlamında, Birleştirilmiş Teknoloji Kabul ve Kullanım Teorisi (BTKKT) ölçeğinden yararlanarak, Türkiye’de yöneticilerin ve vatandaşların e-devleti benimsemesi üzerinde etkili olan faktörleri analiz etmektir. Bu tez şu temel sorulara cevap aramaktadır: 1) Türkiye’de yerel düzeyde vatandaşların ve yöneticilerin e-devleti benimsemesi üzerinde etkili olan faktörler nelerdir? 2) Türkiye’de yerel düzeyde vatandaşların ve yöneticilerin e- devleti benimsemesi üzerinde etkili olan faktörler için cinsiyet, yaş, eğitim düzeyi, gelir düzeyi ve tecrübe gibi demografik değişkenlerin moderatör etkisi bulunmakta mıdır? Bu temel sorulara cevap bulabilmek için çalışmada BTKKT ölçeğinde yer alan performans beklentisi, çaba beklentisi, sosyal etki, kolaylaştırıcı koşullar bağımsız değişkenleri ile davranışsal niyet ve gerçek kullanım (kullanma davranışı) bağımlı değişkenlerinden yararlanılarak geliştirilen hipotezler kullanılmıştır. Ayrıca cinsiyet, yaş, eğitim, internet tecrübesi ve bilgisayar tecrübesi gibi demografik değişkenlerin de moderatör etkisi araştırılmıştır. Buna göre öncelikle performans beklentisi, çaba beklentisi ve sosyal etki değişkenleri ile e-devlete yönelik davranışsal niyet arasında anlamlı bir ilişkinin olup olmadığı araştırılmıştır. Ardından, kolaylaştırıcı koşullar ve davranışsal niyet ile gerçek kullanım arasında anlamlı bir ilişki aranmıştır. Son olarak ise, her bir ilişkide cinsiyet, yaş, eğitim düzeyi, internet tecrübesi ve bilgisayar tecrübesi gibi değişkenlerin moderatör etkisinin olup olmadığına bakılmıştır. Bu tez çalışması, Türkiye’de e-devlet literatüründe üzerine çok fazla odaklanılmayan e-devletin benimsenmesi konusuna odaklanması ve bir saha çalışmasına dayalı olarak hem yöneticiler hem de vatandaşlar perspektifinden benimsemenin üzerinde etkili faktörleri ortaya koyması nedeniyle kayda değer bir özgünlüğe sahiptir. Nitekim, 3    Yükseköğretim Kurumu Tez Merkezi çerçevesinde yapılan taramada e-devletin benimsenmesine odaklanan ve bu konuyu her iki taraf açısından analiz eden bir tez çalışmasına rastlanmamıştır. Bu tez çalışmasında, literatür taraması ve anket yönteminden yararlanılmıştır. Özellikle e-devlete ve e-devletin benimsenmesine ilişkin literatür, tez çalışmasının odaklandığı olguyu iyi açıklayabilmek ve bu olgunun benimsenmesine dair teori ve modelleri kapsamlı bir şekilde ele alabilmek için titizlikle değerlendirilmiştir. Literatürde yer alan pek çok modelin iyi bir sentezi olması ve sosyal bilimler açısından kabul edilebilir değerlerin çok üzerinde bir açıklayıcılık oranına (%70) sahip olması nedeniyle çalışmada BTKKT ölçeği kullanılmıştır. Bursa’daki vatandaşların ve belediye yöneticilerinin e- devleti benimsemesi üzerinde etkili olan faktörleri belirlemek için vatandaşlara ve yöneticilere uygulanan anketler BTKKT modeline dayalı olması nedeniyle çok büyük ölçüde benzeşmektedir. Ancak, katılımcıların pozisyonları hesaba katılarak yöneticilere ve vatandaşlara farklı anket formları hazırlanmıştır. Dolayısıyla, yöneticilere ve vatandaşlara uygulanan anket formları arasında küçük farklılıklar vardır. Anket, 11.11.2015– 17.11.2015 tarihleri arasında 605 vatandaşa ve 155 yöneticiye uygulanmıştır. Anket verilerinin analizinde SPSS 22.0 ve AMOS 22.0 paket programlarınından yararlanılmıştır. Bu tez çalışmasının belirli sınırlılıkları da söz konusudur. Bu çalışma Türkiye’deki yerel yönetim birimlerinden sadece belediyelere odaklanmaktadır. Dolayısıyla, il özel idareleri ve köyler çalışmanın kapsamı dışında bırakılmıştır. Bunun temel sebebi, Türkiye’de yerel e-devletin e-belediye ile özdeşleşmiş olmasıdır. Ayrıca, tez çalışması örnek olarak sadece Bursa’yı kapsamaktadır. Bunun yanı sıra, birçok e-devlet benimseme modeli olmasına rağmen, en kapsamlı ve birleştirici model olması nedeniyle, bu tez çalışmasında BTKKT modeli temel alınmıştır. Bu tez çalışmasının bulgu ve sonuçları değerlendirilirken söz konusu sınırlılıkların dikkate alınması önem arz etmektedir. Bu bağlamda, bu tez çalışması üç bölümden oluşmaktadır. “Yerel E-Devlet” başlığını taşıyan ilk bölümde, kısaca e-devlete dair bir kavramsal çerçeve ortaya koyulmaktadır. E-Devlet tanımlanmakta, e-devletin boyutları, ortaya çıkardığı ilişki örüntüleri ve başarı faktörleri açıklanmaktadır. Daha sonra yerel e-devlet kavramı ele alınmaktadır. Ardından, Türkiye’de yerel e-devletin hali hazırdaki durumu yasal mevzuat ve uygulamalar bağlamında değerlendirilmektedir. 4    Tezin ikinci bölümü “E-Devletin Benimsenmesi: Teori ve Modeller” başlığını taşımaktadır. Bu bölümde, öncelikle e-devletin benimsenmesine ilişkin modellerin arka planında yer alan Gerekçeli Eylem Teorisi, Planlı Davranış Teorisi, Yeniliklerin Yayılımı Teorisi ve Sosyal Bilişsel Teori açıklanmaktadır. Ardından bu teorilere dayalı olarak geliştirilen teknoloji benimseme modelleri (Teknoloji Kabul Modeli I-II-III, Kişisel Bilgisayar Kullanım Modeli, Motivasyonel Model, Teknoloji Kabul Modeli ve Planlı Davranış Teorisi Birleştirilmiş Modeli) detaylı bir şekilde ele alınmıştır. Böylece, ilgili literatürden e-devletin kullanıcılar tarafından benimsenmesi üzerinde etkili olduğu düşünülen faktörler gözler önüne serilmektedir. “E-Devletin Benimsenmesine Yönelik Bir Alan Araştırması: Bursa Büyükşehir Belediyesi Örneği” başlığını taşıyan tezin üçüncü ve son bölümünde, ampirik araştırmaya ve bulgularına yer verilmektedir. Bu bölümde, öncelikle araştırmanın metodu açıklanmakta ve uygulanan ölçeğin güvenirlik ve geçerliği hakkında bilgiler verilmektedir. Ardından, araştırmanın bulguları (değişkenlerin e-devletin benimsenmesi üzerindeki etkileri ve demografik değişkenlerin moderatör etkisi) vatandaşlar ve yöneticiler açısından detaylı bir şekilde sunulmaktadır. Daha sonra, çalışmanın bulguları, ilgili literatürdeki diğer çalışmaların bulguları ile karşılaştırmalı bir şekilde tartışılmaktadır. 5    BİRİNCİ BÖLÜM YEREL E-DEVLET 1. E-DEVLET: KAVRAMSAL ÇERÇEVE 1.1. TANIM VE TERMİNOLOJİ Elektronik Devlet (E-Devlet), kamunun sunduğu veya kamusal nitelikteki her türlü bilgi verme, iletişim ve işlem hizmetlerinin başta internet olmak üzere BİT kanalıyla gerçekleştirilmesi olarak tanımlanabilir. E-Devlet olgusunu bilgi toplumunun bir yansıması olarak değerlendirebilmek mümkündür. Çünkü, e-devlet aslında bilgi toplumunu karakterize eden teknolojik gelişmelerin kamu yönetimi alanında değişimi tetiklemesiyle ortaya çıkmıştır. E-Devlet, kamu yönetimi mekanizmasının idari süreçlerini basitleştirmesi ve bütünleştirmesi, hizmet sunumu anlayışını değiştirmesi ve paydaşlarıyla ilişkilerini dönüştürmesi bakımından önemli bir role sahiptir (Sobacı, 2012: 5). Söz konusu değişim ve dönüşüm süreçlerinin aslında kamuda hizmet sunumunda köklü bir paradigma değişimini de beraberinde getirdiği ifade edilebilir. Bu bağlamda, e-devlet uygulamalarının günden güne yaygınlık kazanmasıyla birlikte ülkeler açısından “geleneksel/bürokratik paradigma”dan kopuş, “e-devlet paradigması”na yöneliş anlamında bir seyir izlendiği gözlenmektedir. Aşağıda Tablo 1’de kamu hizmet sunumunda bürokrasi ve e-devlet paradigmalarının karşılaştırmasına yer verilmektedir. Tablo 1: Kamu Hizmet Sunumunda Değişen Paradigmalar Bürokrasi Paradigması E-Devlet Pradigması Yönelim Maliyet-etkin üretim Kullanıcı memnuniyeti ve kontrolü, esneklik Süreç Organizasyonu İşlevsel rasyonellik, bölümlendirme, dikey hiyerarşik kontrol Yatay hiyerarşi, ağ organizasyonu, bilgi paylaşımı Yönetim İlkesi Kural ve yetkiyle yönetim Esnek yönetim, merkezi koordinasyona dayalı bölümler arası takım çalışması Liderlik Tarzı Komuta ve kontrol Kolaylaştırma ve koordinasyon, yenilikçi girişimcilik İç İletişim Yukarıdan aşağıya, hiyerarşik Merkezi koornisayona dayalı çok yönlü ağ iletişimi, doğrudan iletişim Dış İletişim Merkezi, resmi, sınırlı kanallar aracılığıyla Resmi ve gayri resmi, doğrudan ve hızlı geribildirim, çoklu kanal Hizmet Sunum Şekli Belgeye dayalı, yüzyüze iletişim ile Elektronik ortam üzerinden transfer, online iletişim ile Hizmet Sunum İlkeleri Standardizasyon, tarafsızlık, eşitlik Kullanıcıya uyarlama, kişiselleştirilmiş hizmet Kaynak: Ho, 2002: 437. 6    Esasında, kamu yönetiminde BİT’lerden yararlanmak yeni bir olgu değildir. Bununla birlikte, özellikle internetin icadından önce, kamu yönetiminde BİT’ler kurum içi iletişimi geliştirmek ve rutin yönetsel faaliyetleri kolaylaştırmak için kullanılırken, 1990’lı yıllardan itibaren BİT kullanımı kamu yönetiminin dış dünya ile iletişiminde ön plana çıkmıştır (Ho, 2002: 435). E-Devlet kavramı, ilk defa 1993 yılında Amerika Birleşik Devletleri’nde (ABD), “Ulusal Performans Değerlendirmesi” girişiminin raporunda kullanılarak ünlenmiştir (Heeks ve Bailur, 2007: 244). İlgili literatürde BİT’lerin kamu yönetiminde kullanımını ifade eden tek kavram e-devlet değildir. “Dijital/sayısal devlet” (digital government), “online devlet” (online government), sanal devlet (virtual government) ve akıllı devlet (smart government) gibi kavramların ilgili literatürde e-devlet kavramıyla aynı anlamda kullanıldığı görülmektedir. Ancak, e-devlet kavramının ilgili literatürü domine ettiği iddia edilebilir. Bununla birlikte, e-devletin herkesçe uzlaşılan bir tanımından bahsedebilmek mümkün değildir. Bu yüzden, ilgili literatürde başlı başına e-devletin tanımlanması sorununa odaklanan ve yaygın kabule sahip bir e-devlet tanımına ulaşmayı amaçlayan akademik çalışmalar dahi ortaya çıkmıştır (Sobacı, 2012: 6). Aşağıda yer alan Tablo 2’de literatürde öne çıkan bazı e-devlet tanımlarına yer verilmektedir. Tablo 2: E-Devlet Tanımları Tanım Referans E-Devlet, yönetimin internet ve diğer dijital araçlar vasıtasıyla bilgi ve hizmet sunumudur. LaVigne, 2002: 1244 E-Devlet, yönetimin faaliyetlerini desteklemek, yönetimin vatandaşla olan bağını kuvvetlendirmek ve kamu hizmeti sunmak gibi amaçlarla bilgi teknolojilerinin kullanılmasıdır. Dawes, 2002: 1; Cook vd., 2002: 3 E-Devlet, geleneksel devlet modeline göre daha iyi bir devlet modeli ortaya çıkarmak için başta internet olmak üzere, BİT’lerin bir araç olarak kullanılmasıdır. OECD, 2003: 63 E-Devlet kamu kuruluşlarının faaliyetlerini geliştirmek amacıyla BİT kullanımıdır. Heeks, 2008: 1 BİT’lerin özellikle de web uygulamalarının; idari ve yönetsel fonksiyonları kolaylaştırıp, vatandaşlar ve paydaşların bilgi ve hizmetlere erişimi için uygun ortamı sağlamak, paydaşlara dönük etkileşim ve işlemleri kolaylaştırmak ve demokratik kuruluş ve süreçlere katılım için daha iyi olanaklar sunmak suretiyle sorumlu ve maliyet-etkin devleti desteklemek üzere kullanılmasıdır. Annttiroiko, 2008: xliii E-Devlet günümüz toplumlarında devletler ve vatandaşlarının birbirlerine karşı yerine getirmekle yükümlü oldukları ödev ve sorumluluklarını elektronik ortam üzerinde kesintisiz ve güvenli şekilde karşılıklı olarak yürütmeleridir Arifoğlu vd., 2002: 12 7    Sobacı (2012: 7), e-devlet tanımlarını “amaç odaklı tanımlar” ve “ilişki odaklı tanımlar” olmak üzere iki kategoride değerlendirmektedir. Buna göre, amaç odaklı tanımlar, kamu hizmetlerinde etkinlik ve verimlilik sağlamak, yönetsel süreçleri basitleştimek, vatandaşları karar alma ve politika oluşturma süreçlerine dahil etmek gibi hususları ön plana çıkaran tanımlar iken; ilişki odaklı tanımlar ise, vatandaş, özel sektör, sivil toplum örgütleri ve diğer kamu kurumları ile iletişimin güçlendirilmesine vurgu yapan tanımlardır. Annttiroiko (2008: xlii) ise, e-devlet tanımlarının dört temel unsuru içerdiğini iddia etmekte ve e-devleti bu unsurların bütünü olarak algılamaktadır. Bu unsurlar, teknolojik araçlar, amaçlar ve devletin aktif rolü, vatandaşlar ve paydaşlar ile uygulama alanlarıdır. Teknolojik araçlar, bütün e-devlet tanımlarının ilk ve temel bileşeni olan, e-devletin teknolojik boyutunu ifade eder ve “e” kısaltmasına tekabül eder. Bu unsur, BİT’lerin kullanılması ve benimsenmesine vurgu yapmaktadır. Amaçlar ve devletin aktif rolü unsuru, devlet tarafından BİT’lerin kullanılma ve benimsenme amacını ortaya koyan ifadelerdir. Bu unsur e-devlet tanımlarına kamu sektöründe dönüşüm ve reform gibi büyük amaçlar veya hizmet sunumunda etkinliğin arttırılması, daha iyi hizmet sunumu ve vatandaş katılımının teşvik edilmesi gibi ifadelerle yansımaktadır. E-Devlet tanımlarındaki vatandaşlar ve paydaşlar unsuru ile e-devlet tanımlarının çoğunda başta vatandaşlar ve iş dünyası olmak üzere e-devletin benimsenmesinde kilit role sahip paydaşlara vurgu yapılmaktadır. Bu unsur, e-devlete ilişki odaklı yaklaşan ve yönetişim fikri ile de bağlantılı tanımları yansıtmaktadır. Uygulama alanları; bu tanımlar yönetsel fonksiyonlar, finansal yönetim, hizmet sunumu (e-sağlık, e-eğitim vb.), politika oluşturma, politik liderlik, yönetişim ve demokrasi pratikleri gibi işlevsel alanlar ve uygulamalara odaklanan tanımlarla ilişkilidir. Buraya kadar anlatılanlardan anlaşılacağı üzere, e-devlet çok boyutlu ve çok aktörlü bir kavramdır. Bu bağlamda, e-devletin temel aktörlerini kamu kurumları, kamu personeli, vatandaşlar, özel sektör ve sivil toplum kuruluşları olarak sıralayabilmek mümkündür. Çok boyutlu bir kavram olarak e-devlet ise, e-devlet uygulamalarının amaç, alan ve niteliğine göre çeşitli alt boyutlarıyla karşımıza çıkmasıdır. 8    1.2. E-DEVLETİN BOYUTLARI Cook vd. (2002: 3) e-devleti dört boyutta ele almışlardır: e-yönetim, e-hizmet, e- ticaret ve e-demokrasi. E-Yönetim: Elektronik kayıt sistemine geçmek suretiyle kamu kurumlarında iş süreçlerini daha etkin hale getirmek, bilgi akışı ve entegrasyonu geliştirmek ve bu sayede kamu yönetimini geliştirmek ve iyileştirmek amacıyla yönetimde BİT’lerin kullanılması olarak tanımlanabilir (Dawes, 2002: 2). Buradan hareketle, e-yönetim daha çok kamu kurumlarının yönetsel faaliyetlerini destekleyen kurumun içine dönük BİT temelli faaliyetlerdir (Cook vd., 2002: 7). E-Yönetim, kamu nezdinde çoğunlukla önemsizmiş gibi algılanmasına rağmen, e- devletin vaat ettiği düşük işlem maliyetleri, yüksek hizmet kalitesi, vatandaş katılımı gibi çıktılara (Dawes, 2002: 2) ancak e-yönetimin geliştirilmesi ve yaygınlaştırılması sayesinde ulaşılabilecek olması e-yönetimin önemini gözler önüne sermektedir. E-Hizmet: Vatandaşlar başta olmak üzere tüm yararlanıcılara kamusal hizmetlerin elektronik ortamda sunulması anlamında kullanılan bir kavramdır (Sobacı, 2012: 9). Avrupa Komisyonu e-devlet hizmetlerini bilgilendirme, iletişim ve online işlem hizmetleri (European Commission, 1998: 8) olmak üzere üç başlık altında ele almıştır. Bilgilendirme hizmetleri, devletin elinde bulunan kamusal nitelikli pek çok bilgiyi (çeşitli istatistikler, ulaşım, trafik, kamu hizmet rehberi, meclis kayıtları vb.) sistematik bir şekilde elektronik ortamda vatandaşlarına sunması olarak ifade edilebilir. İletişim hizmetleri, devletin vatandaşlar ve çeşitli gruplarla e-mail, chat programları gibi elektronik iletişim platformları üzerinden günlük yaşama ilişkin konularda görüş alışverişinde bulunma ve politik konulara ilişkin tartışma gibi amaçlarla kullanmasıdır. Online işlem hizmetleri ise, form doldurma, program ve kurs kaydı, vergi ve borç ödeme, referandum ve hatta seçimlere kadar pek çok işlem temelli hizmetin online ortamda gerçekleştirilmesi olarak anlaşılabilir. E-Ticaret: E-Ticaret özel sektörün BİT vasıtasıyla kamu ile girdiği ticari ilişkiler olarak açıklanabilir (Yıldız, 2002: 238). Bu bağlamda, kamu kurumlarının üstlenmiş oldukları görev ve sorumluluklarını yerine gerirken gereksinim duyduğu her türlü girdi ve materyalleri elektronik ortamda temin etmesi (Sobacı, 2012: 9) başta olmak üzere kamu sektörü ve özel sektör arasında elektronik ortamda yürütülen tüm faaliyetler e-ticaret olarak değerlendirilmektedir. 9    E-Demokrasi: “Siyasal faaliyetlerde BİT’lerin imkanlarından yararlanma” veya “BİT’lerin demokratik süreçte kullanılması” (Gronlund, 2002: 3) olarak tanımlanabilir. Bu bağlamda, e-demokrasinin kapsamına siyasal partilerin yürüttükleri online siyasi kampanyalar, online lobicilik ve siyasi savunuculuk, temsili kurumlarca geliştirilmiş demokrasiye dönük e-devlet uygulamaları, medya ve portal web siteleri, internet endüstrisi ve teknik topluluklar tarafından sağlanan teknik standartlar ve araçlar (örneğin web 2.0 uygulamalarının her biri), sivil toplumun BİT temelli çabaları (e-sivil toplum) ve e-yurttaş girişimleri gibi faaliyetlerin her birinin dahil edilebileceğini söylemek mümkündür (Clift, 2002). Bu şekliyle, e-demokrasi sanal meclis toplantıları, siber kampanyalar, anketler, kamuoyu araştırmaları, forumlar, toplantı gündem ve tutanaklarına erişim ve elektronik oylama dahil olmak üzere bir dizi vatandaş katılımını arttırıcı faaliyetleri bünyesinde barındırmaktadır (LaVigne, 2002: 1246). E-Demokrasi günümüzde başta oy vermek olmak üzere siyasal hayata katılım davranışı gösteren vatandaş sayısında gözlemlenen azalışa binaen BİT temelli uygulamaları kullanmak suretiyle vatandaşların siyasal hayata katılım oranını ve nitelikli katılımını arttırmanın bir aracı olarak görülmektedir. E-Demokrasi, etkin ve katılımcı bir toplum meydana getirmenin bir aracı olarak kabul edilmektedir (Akgün, 2003:69). Bu nedenle, e-demokrasi siyaset bilimi ve kamu yönetimi alanındaki akademisyenler için başlı başına bir çalışma alanı haline gelmiştir (Sobacı, 2012: 9). 1.3. E-DEVLETTE AKTÖRLERARASI İLİŞKİLER E-Devletin temel aktörleri arasındaki ilişkileri aşağıdaki şekilde açıklayabilmek mümkündür: Devlet-Devlet (G2G) ilişkisi, esasen kamu yönetiminin gerek farklı gerekse aynı yönetim kademesinde bulunan kamu kurumları arasındaki BİT temelli ilişkileri anlatmak için kullanılmaktadır. Bu ilişki neticesinde kamu kurumları, genel olarak yönetsel süreçlerde ve hizmet sunumunda fayda sağlamayı hedeflemektedirler. Devlet-Kamu Çalışanı (G2E) ilişkisi, bir kamu kurumu ile personelinin elektronik ortamda girdiği ilişkiyi ifade etmektedir. G2E ilişkisi, kurumun çalışma düzeni ve işleyişi üzerinde etkilidir. Devlet-Vatandaş (G2C) ilişkisi, doğumundan ölümüne devletle gerek zorunlu gerekse ihtiyari olmak üzere kaçınılmaz şekilde ilişki içerisinde bulunan vatandaşın, bu 10    ilişkilerinde BİT’lerden yararlanması sonucu ortaya çıkmaktadır. G2C ilişkisi, devletin vatandaşına yüklediği birtakım ödevlerin yerine getirilmesinden kaynaklı olabileceği gibi; vatandaşın, devletten beklediği birtakım hizmetlerin yerine getirilmesi ya da birtakım demokratik süreçlerin gerçekleştirilmesi esnasında da karşımıza çıkabilir. Devlet-Özel Sektör (G2B) ilişkisi, kuruluşundan feshine devletle kaçınılmaz şekilde ilişkiye geçmek durumunda olan özel sektörün, eskiden kağıt temelli yürüttüğü faaliyetlerini elektronik ortama taşımasıyla ortaya çıkmaktadır. Özel sektör kuruluşları, kuruluş başvurularından, vergi kimlik numarası edinme, ticaret sicil kaydı, vergi ödeme, elektronik gümrükleme gibi ticari faaliyetlerinin her aşamasında elekronik ortamda kamu kurumlarıyla ilişki içerisindedir. Bunun dışında işletmeler herhangi bir kamu kurumuyla ticari ilişkiye de (kamu ihaleleri gibi) girebilmektedir. Literatürde vurgu yapılan temel aktörler ve aktörler arası ilişkiler bunlar olmakla birlikte, bunun yanında “Devlet-Sivil Toplum Kuruluşları (G2NGOs)”, “Sivil Toplum Kuruluşları-Vatandaş (NGOs2C)” ve “Vatandaş-Vatandaş (C2C)” ilişkilerine vurgu yapan çalışmalar da bulunmaktadır (Bensghir ve Yıldız, 2002; Yıldız, 2007: 650). Aşağıda yer alan Tablo 3’te e-devletin temel aktörlerine ve söz konusu aktörler arasındaki ilişkilere e-devletin alt boyutları bağlamında yer verilmektedir. 11    Tablo 3: E-Devletin Temel ve Alt Boyutları Bağlamında E-Devlette Temel Aktörler ve Aktörlerarası İlişkiler Aktörlerarası İlişki Etki Biçimi Devlet Açısından Dış/İç İlişki Bireysel/ Kurumsal E-Devlet Temel Boyutları E-Devletin Alt Boyutları Örnek G2G Doğrudan İç Kurumsal E-Yönetim e-işbirliği e-koordinasyon e-entegrasyon -Kamu kurumlarının ortak veri tabanı ve sistem kullanımı G2E Doğrudan İç Bireysel E-Yönetim e-öğrenme e-koordinasyon e-entegrasyon -Hizmet içi eğitimler -Personele yönelik kişisel hizmetler (özlük işleri, maaş vb. anlamında) G2C Doğrudan Dış Bireysel E-Hizmet e-bilgilendirme e-beyanname e-tahsilat,e-işlem -Vatandaşa yönelik her türlü hizmet sunumu E-Demokrasi e-bilgilendirme e-danışma e-müzakere e-katılım e-yönetişim e-referandum e-oylama -Kamusal nitelikteki bilginin paylaşılması, - Vatandaşın yönetime istek, şikayet ve önerileri için ulaşabilmesi, -Kamu politikası oluşturma sürecinde online toplantılar ve platformlara katılabilmesi, -Karar alma süreçlerine online olarak katılabilmesi, - Online referandum ve online oy verme işlemi gerçekleştirebilmesi G2B Doğrudan Dış Kurumsal E-Ticaret e-alışveriş e-ihale e-ortaklık -Kamunun ihtiyaç duyduğu mal ve hizmetleri gerek doğrudan temin, gerekse ihale yöntemiyle tedarik edebilmesi, -İnternet ortamında yürütülen kamu-özel sektör ortaklık faaliyetleri E-Hizmet e-tahsilat e-beyanname -Özel sektörün beyanname verme, vergi, harç vb. ödeme gibi işlemlerini gerçekleştirebilmesi G2NGOs Doğrudan Dış Kurumsal E-Hizmet E-Demokrasi e-örgütleme e-müzakere e-yönetişim -Kamusal meselelere dair internet ortamında bir araya gelen gönüllülerin kamu kurumlarının oluşturduğu gönüllü havuzlarında toplanması Dolaylı - sivil toplum kuruluşlarının toplumsal meselelerle ilgili görüşlerini online ortamda dillendirmesi NGOs2C Dolaylı Dış N/A E-Hizmet E-Demokrasi e-örgütleme e-müzakere e-yönetişim -STK’ların vatandaşları kamusal meseleler hakkında örgütlemesi C2C Dolaylı Dış N/A E-Demokrasi e-müzakere e-yönetişim -İnternet üzerinde kamusal meselelere dair tartışma platformlarının oluşturulması Kaynak: Tablonun hazırlanmasında Yıldız, 2002’den yararlanılmıştır. 11    1.4. E-DEVLET GELİŞİM MODELLERİ E-Devlet literatüründe “olgunluk modeli” (maturity model) olarak da anılan e- devlet gelişim modelleri (evolution model) e-devlet hizmetlerinde gelişim seyrinin basitten gelişmişe bir dizi aşama üzerinden belirlemeye tabi tutulduğu modellerdir. E-Devlet gelişim modelleri ülkeler ve kamu kurumları tarafından e-devlet stratejisi belirlenirken e- devlet faaliyetlerinin hangi aşamalar takip edilerek oluşturulmasının daha yararlı olabileceği hakkında ipucu vermesi bakımından önemlidir. Bu şekliyle gelişim modelleri e-devlet hizmet kalitesini arttırmak isteyen kurumlar açısından bir rehber işlevi görmektedirler (Fath-Allah vd., 2014: 71). Literatürde öne çıkan bazı e-devlet gelişim modelleri şunlardır: 1.4.1. Layne ve Lee’nin Gelişim Modeli Layne ve Lee’nin (2001: 123-125) ABD’deki e-devlet girişimlerine dair gözlemlerinden hareketle geliştirdikleri model kataloglama (cataloguing), işlem (transaction), dikey bütünleşme (vertical integration) ve yatay bütünleşme (horizontal integration) olmak üzere dört aşamadan meydana gelmektedir:  Kataloglama: Bu aşama yönetimlerin web site kurma yoluyla online ortamda varlık gösterme adına bir girişimde bulundukları, başlangıç aşaması olarak kabul edilebilecek bir aşamadır. Bu aşama yönetimsel bilginin kataloglanması ve bilgi sunumundan ibarettir. Bu aşamada web sitesi aracılığıyla bilgi paylaşımında bulunulur. Bu sayede vatandaş kamusal bir takım bilgilere ulaşabilir ve belirli bir takım başvuru vs. formlarını indirebilir. Bir çok kamu kurumunun web geliştirme ve e-devlet faaliyetleri değerlendirildiğinde bu aşamaya dahil oldukları gözlenmektedir.  İşlem: Bu aşama yönetimin meydana getirdiği online arayüz vasıtasıyla vatandaşın elektronik ortamda işlem yapmak suretiyle e-devlet hizmeti almasına odaklanan bir aşamadır. Bu aşama işlem tabanlı e-devlet olarak da adlandırılabilir ve bu aşamada lisans yenileme, para cezası ödeme gibi online arayüzler vasıtasıyla canlı veritabanı bağlantıları gerçekleştirilebilir. İşlem aşamasının ideal durumunda ulaşılmak istenen ise kamu personeli ile minimum düzeyde yüz yüze etkileşime gereksinim duyulmasıdır. Bu ise dikey ve yatay bütünleşmeyi gerekli kılmaktadır. 12     Dikey Bütünleşme: Bu aşama benzer faaliyet alanlarına sahip farklı yönetim kademesindeki hizmet birimlerinin (örneğin Türkiye için yerel, bölgesel ve ulusal düzeyde kamu kurumları anlaşılabilir) birbirleriyle bağlantılı şekilde hizmet sunmaları olarak anlaşılmalıdır. Belediyelerin şehrin çeşitli yerlerine güvenlik maksadıyla yerleştirdikleri kameraların görüntü kayıtlarına emniyet genel müdürlüğü bünyesindeki herhangi bir birimin asayişi temin maksadıyla sürekli olarak ulaşabilmesi dikey bütünleşmeye bir örnek olarak verilebilir.  Yatay Bütünleşme: Bu aşama ise farklı faaliyet ve hizmet alanlarına sahip tüm kamu kurumları arasındaki entegrasyona vurgu yapmaktadır. Yatay bütünleşme tüm kamu kurumlarının ortak bir veritabanı üzerinden bağlantılı hale getirilmesi ve vatandaşın bir e- devlet portalı aracılığıyla tüm işlerini elektronik olarak buradan gerçekleştirebilmesi idealini yansıtan bir aşamadır. Nikah işlemleri için başvuran çiftlere ait ikametgah, hüviyet, sağlık raporu ve sabıka kaydı gibi bilgilere belediyenin ilgili biriminin vatandaştan herhangi bir evrak istemeden direkt sistem üzerinden ulaşabilmesi yatay bütünleşmeye örnek olarak verilebilir. 1.4.2. Hiller ve Belanger’in Gelişim Modeli Hiller ve Belanger (2001: 15-16)’in geliştirdikleri model bilgilendirme (information), çift yönlü iletişim (two-way communication), işlem (transaction), entegrasyon (integration) ve katılım (participation) olmak üzere beş aşamadan meydana gelmektedir:  Bilgilendirme: Bu aşama kurumların kendi web siteleri üzerinden bilgi paylaşımı faaliyetinden ibarettir. Burada kurumlar açısından dikkat edilmesi gereken ise vatandaşa ihtiyacı olan bilgiyi doğru ve zamanında sunmalarıdır.  Çift Yönlü İletişim: Bu aşama kurumların vatandaşlarla iletişime geçtiği, vatandaşların basit istek ve beklentilerine cevap verilen bir aşamadır. Bu aşamada vatandaşlar kamu kurumlarıyla e-posta yoluyla iletişime geçebilir, bir takım online talep formları doldurmak suretiyle istek ve beklentilerini yönetime ulaştırabilir. Yönetim vatandaşın talep ettiği bilgiyi hemen (eş zamanlı) göndermeyebilir fakat ya kağıt evrak ya da e-posta göndermek suretiyle vatandaşa geri dönüş yapılır. 13     İşlem: Bu aşamada kamu kurumları elektronik ortamda işlem gerçekleştirmek suretiyle vatandaşa hizmet sunumunda bulunurlar. Bu durumda kamu görevlisinin yerini bilgisayar ikame etmiş olmaktadır. Bu duruma örnek olarak internet üzerinden vergi, harç vb. yatırma, fatura ödeme gibi işlemler örnek verilebilir. Kamu kurumlarının online işlem tabanlı hizmetlerinin sayısı günden güne artış göstermektedir.  Entegrasyon: Bu aşama tüm kamu hizmetlerinin tek bir portal üzerinden entegre hale getirilmesi anlamına gelmektedir. Entegrasyon aşaması kamu kurumları açısından pahalı olabilecek arka ofis uygulamalarını gerekli kılan, tüm kamu kurumlarının aynı portala dahil olabilmesi bakımından ülkeler için zaman alıcı bir aşamadır. Fakat gerçekleştirildiği taktirde hem yönetimler hem de vatandaşlar için para ve vakit tasarrufu, hizmet kalitesinin arttırılması gibi faydaları olabilecek bir aşamadır.  Katılım: Bu aşamada vatandaşlara kamu kurumları web siteleri üzerinden online kayıt olma, yorum yapabilme ve oy kullanabilme imkanı sunulmaktadır. Birinci planda bu aşama modelin ikinci aşaması olarak bilinen çift yönlü iletişime benzer görülebilir fakat ayrı bir kategori olmayı gerektirecek kadar önemlidir. Öncelikle bu aşamada ikinci aşamadan farklı olarak eş zamanlılık imkanı mevcuttur. Öte yandan bu aşamada katılımın daha ziyade politik meseleler ekseninde ele alındığı söylenebilir. Bu aşama özellikle mahremiyet endişesi taşıyan vatandaşın politik meselelere katılımının sağlanması bakımından önemli bir aşama olarak değerlendirilmektedir. 1.4.3. Birleşmiş Milletler ve Amerikan Kamu Yönetimi Derneği Ortak Modeli Birleşmiş Milletler ve Amerikan Kamu Yönetimi Derneği’nin ortak geliştirdikleri modele göre bir ülkenin online varlığı şu beş aşamada ele alınabilir (UN/ASPA, 2002: 12- 14): Ortaya Çıkma (Emerging), Gelişmiş/Geliştirilmiş (Enhanced), Etkileşimli (Interactive), İşlem (Transactional) ve Tam Entegre/Kesintisiz (Fully Integrated or Seamless).  Ortaya Çıkma: Bu aşama ülkelerde kamu kurumları tarafından birbirinden bağımsız olarak, herhangi bir etkileşime imkan vermeyecek şekilde tek yönlü örgütsel ve politik bilgi sunma amacıyla fakat durağan ve sıkça güncellenmeyen kurumsal web sitesi oluşturma faaliyetlerinin başladığı bir dönemdir. Ortaya çıkma aşamasında web siteleri 14    üzerinden kamu kurumları ve görevlilerinin adres ve telefon bilgilerine ulaşılabilir, web sitelerinde nadiren sıkça sorulan sorular gibi bölümlere rastlanabilir.  Gelişmiş/Geliştirilmiş: Bir ülkenin online varlığı kamu kurumlarının kurumsal web sitelerinin sayışındaki artışla doğru orantılıdır. Bu aşamada kamu kurumları içeriğinde daha spesifik bilgilerin yer aldığı ve daha sık güncellenen bir web site yayıncılığı faaliyeti içerisine girerler. Bu aşamada kamu kurumlarının web sitelerinde diğer kurumların web sitelerine ait linkler, resmi yayınlar, mevzuat bilgileri, haber bültenleri ve e-mail adresleri yer almakta; vatandaşlara web sitesi üzerinden site içi arama yapabilme imkanı sunulmaktadır.  Etkileşimli: Bu aşama önemli sayıda kamu kurumu ve hizmetinin internet üzerinden erişime açıldığı; e-mail ve kişisel görüş bildirme imkanı sağlayan yorum alanları (duvarlar) aracılığıyla vatandaşla hizmet sağlayıcılar arasındaki resmi etkileşimlerin daha girift hale geldiği; vatandaşın daha spesifik aramalar yapabildiği; bir takım formlar indirip bunları online ortamda yetkililere ulaştırabildiği; web site içeriğinin düzenli olarak güncellendiği bir aşama olarak karşımıza çıkmaktadır.  İşlem: Bu aşama güvenli siteler aracılığıyla kullanıcı şifreli ve dijital imzalı işlemlerin gerçekleştirilebildiği bir aşamadır. Bu aşamada vatandaşlar vergi, ceza ve fatura ödemesi gibi online ödemelerde bulunabilir; vize ve pasaport işlemleri, doğum ve ölüm kayıtlarıyla ilgili işlemleri online ortamda güvenli bir şekilde gerçekleştirebilir.  Tam Entegre/Kesintisiz: Bu aşamada kamu hizmetlerine online ortamda çabucak erişim sağlayabilmek maksadıyla hizmetlerin ortak/benzer hizmet kategorilerinde birleştirilmek/toplanmak suretiyle online olarak sunulduğu, bu sayede farklı düzeydeki kamu kurumları arasındaki sınırların ortadan kaldırılarak tam entegrasyonun sağlandığı bir aşamadır. 1.5. E-DEVLETİN AMAÇ VE YARARLARI Başarılı bir şekilde yaşama geçirilen e-devlet projeleri ve uygulamalarının bireysel, kurumsal ve toplumsal çeşitli amaç ve faydaları söz konusudur. Bu amaç ve faydalar kısaca şöyle açıklanabililir: 15    Kamu Yönetiminde Şeffaflık, Hesapverebilirlik ve Devlete Güvenin Artması: E- Devlet uygulamaları kamu yönetiminde şeffalık ve hesapverebilirliğe katkı sağlayarak devlete güvenin arttırılmasının iyi bir aracı olabilir. E-Devlet uygulamaları sayesinde gizlilik uygulamalarını mümkün olan alt düzeye indirmek, bilgi edinme hak ve özgürlüklerinin önünün açılması, bilginin hızlı bir şekilde toplumun ilgili tüm kesimlerine ulaştırılması mümkün görünmektedir (Kösecik ve Karkın, 2004: 99). Maliyetlerin Azaltılması ve Ekonomik Gelişmeye Katkı: E-Devlet uygulamalarının hayata geçirilmesi neticesinde yönetim basitleşecek, mükerrer işlemler önlenebilecek (Uğur ve Çütçü, 2009: 3), kağıt tabanlı işlemler ortadan kaldırılacak (Aylıkçı, 2014: 26), bu sayede hem bürokrasinin ortadan kaldırılması ve maliyetlerin azaltılması hem de kaynak israfının önüne geçilebilmesi mümkün olabilecektir. Kamu kurumlarının hizmetleri için hazır bulundurduğu personel sayısında azalma, dolayısıyla personel giderlerinde azalma, kamu kurumlarının fiziksel donanımı ve eskimeler nedeniyle ortaya çıkan amortisman maliyetlerinde azalma gözlenebilecektir (Karaarslan, 2011: 23). Verimlilik ve Hizmet Kalitesinin Artırılması: E-Devletin, en beklendik amaç ve yararları arasında kamuda verimliliğin ve hizmet kalitesinin arttırılması yer almaktadır (Kösecik ve Karkın, 2004: 100). Bu yüzden, kamu yönetiminin kamu hizmetlerinde verimliliğin ve hizmet kalitesinin arttırılması için BİT’lerin imkanlarından mümkün olan en üst düzeyde yararlanması gerekmektedir (Maraş, 2011: 123). Hızlılık ve Mekana Bağımlılığın Ortadan Kaldırılması: E-Devlet uygulamalarının bir diğer faydası kamu hizmetlerinin sunumunda hızlılığın sağlanması ve mekana bağımlılığın ortadan kaldırılmasıdır. Hizmetin sunumundaki hız hizmet kalitesini belirleyen önemli etkenler arasında yer almaktadır. Yönetimlerin, vatandaşların kendisinden beklediği çeşitli hizmetleri online olarak sunabilecek altyapıyı oluşturmaları neticesinde hizmetlerin sunumunun gecikmesi durumu ortadan kalkmış olacaktır (Kösecik ve Karkın, 2004: 100). Öte yandan, online ortamda sunulan hizmetler niteliği itibariyle vatandaşı mekana bağımlılıktan kurtaracaktır. Vatandaşlar, istedikleri zaman istedikleri yerden hizmet alabileceklerdir. Bu toplumun dezavantajlı kesimleri başta olmak üzere vatandaşların hizmete erişimi açısından büyük bir fırsat ve kolaylık sağlayacaktır. Kamu Hizmetlerinde Süreklilik ve 7/24 Hizmet İmkanı: Kamu hizmetleri niteliği itibariyle kamu yararı doğuran hizmetlerden sayıldığından sürekli ve düzenli bir biçimde 16    yerine getirilmesi gerekir. E-Devlet ile kamu kurumları çok daha fazla hizmeti 365 gün 7/24 sunabileceklerdir. Kamu Hizmetlerine Erişilebilirliğin Artması: Kamu hizmetlerine e-devlet uygulamaları aracılığıyla erişilebilirlik; engelliler ve farklı programlar kullanan vatandaşlar dahil tüm kesimlerin kamu hizmetlerine e-devlet üzerinden kolayca ulaşabilmesi anlamına gelmektedir (Durmuş ve Çağıltay, 2012: 295). Hata Oranlarının En Aza İndirilmesi: Kamuda e-devletin tesisi ile insan odaklı hataların en aza indirilmesi söz konusu olabilecektir. Nitekim, herhangi bir evrakın kamu kurumuna ulaşmasından itibaren hangi birimde ve ne için bulunduğu online olarak kolayca izlenebilecek, böylece etkin bir kontrol mekanizması geliştirilmiş ve kamu personelinin yapacağı hatalar da en aza indirilmiş olacaktır (Aylıkçı, 2014: 27-28). Kamu Hizmetlerine Katılımın ve Demokrasi Düzeyinin Artması: Katılım ve demokrasi kavramlarının e-devlet uygulamaları içerisinde önemli bir yere sahip olduğu söylenebilir. BİT’lerin demokratik süreci destekler mahiyette kullanımının siyasal katılıma dair kolaylaştırıcı ve ilgi arttırıcı bir unsur olacağı ve sonuç itibariyle siyasal katılıma ve demokratik sürece katkı sağlayacağı düşünülmektedir. Politika Oluşturma Süreçlerinin İyileştirilmesi: İnternet başta olmak üzere BİT’lerin neredeyse her bir türü (örneğin kioks terminalleri, cep telefonları vs.) politika belirleme süreçlerinde vatandaşların görüşlerinin alınmasının iyi birer aracı olabilirler. Mahiyeti ne şekilde gerçekleşirse gerçekleşsin, e-devlet bugüne dek hiç olmadığı kadar geniş politik katılım alanları meydana getirmektedir. Böylece politika oluşturma süreçlerinin hem nicel hem de nitel olarak iyileştirilmesine katkı sağlayacağı düşünülmektedir. 1.6. E-DEVLETE DAİR ZORLUKLAR VE SORUN ALANLARI E-Devletin beklenen ekonomik, mali, yönetsel ve toplumsal nitelikli faydalarının ortaya çıkabilmesi için birtakım gerekliliklerin sağlanması ve e-devletin önündeki engellerin aşılması gerekmektedir. Söz konusu engel ve sorunlar, siyasal, yasal, teknik ve kültürel olabilir. E-Devletin başarısı için mutlak surette karşılanması gereken önkoşullar ve aşılması gereken sorunlar kısaca şöyle açıklanabilir: 17    Lider İnisiyatifi ve Bürokratik Direnç: Bir örgütte lidere rağmen bir değişimi gerçekleştirmek neredeyse imkansızdır. Bu yüzden, e-devlet dönüşümünde başarıyı yakalamak için tüm yönetim kademelerindeki seçilmiş ve atanmış yöneticilerin itici güç olarak e-devlet politika hedeflerini anlaması ve sahiplenmesi gerekmektedir (infoDev, 2002: 7). E-Devlet’e geçiş, kamu kurumları için geleneksel iş görme biçimlerinin ve bürokrasi kademesindeki dengelerin değişmesi gibi anlamlara gelmektedir. Bürokrasinin yeniye olan direnci veya en azından mesafesi az veya çok bir ölçüde hep var olmuştur. Bürokratik direnç, özellikle değişim sürecinin kurum tabanından değil de dışarıdan başladığı durumlarda daha şiddetli şekilde görülmektedir. İşte bu noktada kurumda lider vasfını taşıyan kişilere kurumu değişime hazırlamak adına büyük işler düşmektedir. Uyum Sorunu: E-Devlete geçiş ile birlikte kamuda geleneksel iş görme usullerinin birçoğu yerini yeni BİT kullanımı merkezli yöntem ve usullere bırakacaktır. Burada sürecin her iki tarafını da yani hem kamu personelini hem de vatandaşı ilgilendiren bir uyum sorunu gündeme gelecektir (İnce, 2001: 31). Başarının anahtarı bu uyum sorununu ortadan kaldırmaya dönük bir adaptasyon sürecinin belirlenmesi ve uygulanması olacaktır. Teknolojik Altyapı ve Teknolojik Dizayn: BİT alanındaki altyapı eksikliği e-devlet uygulamaları için en büyük zorluklardan biridir (Alshehri ve Drew, 2010: 82). BİT’lerin politik ve yönetsel alanda kullanımının her geçen gün arttığı günümüzde e-devlet, büyük teknolojik altyapı yatırımları tesis etmeyi zorunlu kılmaktadır. BİT alanındaki hızlı değişim ise, yatırım yapılan teknolojilerin hızla eskimesi ve geçerliliğini yitirmesine yol açmaktadır. Bu açıdan, devletin hızla gelişen teknolojiye ayak uydurması ve teknolojik altyapısını güncellemesi gereği ortaya çıkmaktadır. Esnekliğini ve güncelliğini yitirmiş sistemler (miras sistemler) ile kamu hizmetleri açısından bütünlüğü sağlayacak ve birlikte çalışmaya imkan tanıyacak e-devlet uygulamaları gerçekleştirebilmek mümkün görünmemektedir. Bunun için yapılması gereken miras sitemlere yenilerini eklemek yerine birlikte işlerliği yüksek (interoperability) sistemlerden yararlanmak olmalıdır (Sobacı, 2012: 29). İstihdam Politikasındaki Değişiklikler: E-Devlete geçiş süreci, kamuda istihdam politikası üzerine de etki etmektedir. Bu süreçte, kamuda yeni personel istihdam edilirken tercihin BİT’lere hakimiyeti yüksek olanlardan yana kullanılması ve BİT merkezli yeni personel pozisyonlarının gündeme gelmesi gibi durumlar ortaya çıkmaktadır. E-Devlet ile 18    beraber kamuda yeni iş sahaları ortaya çıkmakla birlikte; yeni iş görme biçimine adapte olamayacak personelin sistemin dışına itilmesi ve geleneksel ve emek yoğun usullerle gerçekleştirilen pek çok işin ortadan kalkmasıyla işsizlik oranının artması gibi bir sorunun ortaya çıkma ihtimali söz konusudur (İnce, 2001: 33). Sayısal Bölünme: Sayısal Bölünme (Digital Divide), farklı sosyoekonomik düzeydeki bireylerin, firmaların veya ülkelerin BİT’lere erişiminde ve kullanımında yaşadığı eşitsizlik (OECD, 2001: 5) olarak tanımlanmaktadır. Bu noktada, sayısal bölünmenin kronikleşmesini önlemek adına altyapı eksikliklerinin tespit edilerek giderilmesi, dijital okur-yazarlığın (e-literacy) arttırılması, dezavantajlı kesimlere yönelik ilave tedbirlerin alınması, BİT kullanımına yönelik eğitim faaliyetlerinin her düzey eğitim kurumlarında yaygınlaştırılması, BİT’lere erişebilirliğin (accessibility) arttırılması yönünde adımların atılması gerekmektedir (Şahin ve Taşpınar, 2014: 247-248; Sobacı, 2012: 30). E-Devlet Uygulamalarının Maliyeti ve E-Hizmetlerin Fiyatlandırılması: E-Devlet uygulamalarının niteliği itibariyle yüksek maliyetli oluşu e-devlete geçişin önünde önemli bir sorun alanı olarak durmasına yol açmaktadır. Bu noktada, e-devlet uygulamasının başarılı olabilmesinin birinci koşulu, gerekli finansal kaynağın (bütçenin) tahsis edilmesidir (Sobacı, 2012: 29). Ayrıca, kamu hizmetlerinin bedelsiz oluşu ilkesi yönetimleri e-devlet hizmetlerini fiyatlandırma noktasında zora sokmaktadır (Kösecik ve Karkın, 2004: 108). E-Devlet uygulamalarının finansmanı meselesinde dünyada çeşitli uygulamaların olduğu görülmektedir. Bu noktada başlıca iki ayrım söz konusudur. İlki e-devletin bir kamu hizmeti olduğu ve vergi gelirlerinden finanse edilmesi gerektiği iken, ikincisi ise e- devlet uygulamalarının kullanan öder prensibi gereği fiyatlandırmaya tabi tutulması gerektiği anlayışıdır (Yıldız, 2015: 313). Sobacı (2012: 29-30) ise, e-devlet uygulamalarının maliyeti konusundaki sıkıntıları aşabilmek için e-devlet girişimlerinin temel bir partneri görünümünde olan özel sektöre sorumluluk yüklemek, uygulamalara finansal destek sağlaması bakımından kamu-özel sektör işbirliğinin sağlanması, e-devlet uygulamasından bir kazanç elde ediliyorsa bunun yine e-devletin gelişiminde kullanılmasının ilke olarak benimsenmesi ve devletin fayda-maliyet analizleri neticesinde e-devlet yatırımlarını daha seçici olarak gerçekleştirmesi gerektiğine vurgu yapmaktadır. 19    Mahremiyet ve Güvenlik: Her başarılı e-devlet projesinin altında projeye duyulan güven yatmaktadır. E-Devlete güveni tesis etmenin yolu ise tüm paydaşların mahremiyet ve güvenlik konusundaki endişelerinin ortadan kaldırılmasıyla mümkün olacaktır (infoDev, 2002: 15). Devletin vatandaşları hakkında hizmetlerle alakalı birçok kişisel veriyi toplayıp yönetmesi ise mahremiyet ve güvenlik endişelerine kapı aralamaktadır. Mahremiyet ve güvenlik kaygılarını ortadan kaldırmak için çeşitli tedbirlerin alınması gerekmektedir. Bunun için öncelikle, kamu kurumlarının elektronik ortamda sakladıkları vatandaşa ait bilgilerin kişilerin rızası olmaksızın el değiştirmesi ve yayılması önlenmelidir. Bu amaçla, ülkelerin hukuki düzenlemeler yapması ve var olan mevzuatlarını günün koşullarına uyumlu hale getirmesi gerekmektedir. Ayrıca, bu sorun yasal araçların yanında teknik araçlarla da ortadan kaldırılmaya çalışılmalıdır. Bunun yolu ise, kamu kurumlarının siber güvenlik politikilarını tekrar gözden geçirmesinden ve güvenlik altyapılarını kuvvenlendirmesinden geçmektedir (İnce, 2001: 36-37). Yasalardan Kaynaklanan Eksikliklerin Giderilmesi: E-Devlete geçiş elektronik arşivleme, elektronik imza, bilgiye erişim özgürlüğü, kişisel verilerin korunması, bilişim suçları, fikri mülkiyet hakları ve telif hakkı gibi konularda yeni kurallar, politikalar, yasalar ve yasal değişikliklerin gerçekleştirilmesi ihtiyacını gündeme getirmektedir. Çünkü, e- devlet uygulamalarının başarısı için uygun yasal zeminin oluşturulması gerekmektedir (Ndou, 2004: 13). E-Devlet Politikası Oluşturma ve Strateji Belirleme: E-Devlet gibi kamu yönetiminin geleneksel örgüt yapısı ve iş görme biçimleri üzerinde köklü değişimler öngören bir konunun başlı başına bir politika ve stratejiden yoksun gerçekleştirilmesi düşünülemez. E-Devlet politikası oluşturulurken ülkenin diğer makro politikalarıyla bağının kurulması gerekmektedir. Ayrıca, e-devlet stratejisi hayata geçirilirken stratejik yönetim anlayışının öngördüğü temel aşamaların takip edilmesi de gerekmektedir. 20    2. YEREL E-DEVLET 2.1. YEREL YÖNETİMLER VE BİLGİ VE İLETİŞİM TEKNOLOJİLERİ İLİŞKİSİ Devlet ve vatandaş arasında gerçekleşen ilişkilerin büyük kısmında devlet tarafını temsilen halka en yakın yönetim birimleri olmalarından ötürü yerel yönetimler karşımıza çıkmaktadır. Özel sektörün BİT kanalıyla gerçekleştirdikleri hizmet sunumundan etkilenen ve bunu kamu kesiminden de bekleyen vatandaşların talepleri başta olmak üzere; merkezi yönetim, sivil toplum kuruluşları, uluslararası kurum ve kuruluşların da baskı ve yönlendirmesiyle yerel yönetimler, BİT’lere dayanan yeni bir yönetim anlayışını gündemine almak durumunda kalmışlardır (Parlak ve Sobacı, 2008: 234-235). BİT kullanımının yerel yönetimlerde çok geniş kapsamlı olarak değerlendirilmesi gerekmektedir. Yerel yönetimlerde etkin bir şekilde kullanılması neticesinde BİT’lerin, yerel yönetimlerin daha etkin ve verimli hizmet sunumu gerçekleştiren kurumlara dönüşmesine ve yerelde demokrasinin tabana yayılmasına büyük katkılar sağlayacağına inanılmaktadır. Bu inanç, yerel yönetimlerde BİT merkezli bir dönüşümün ne denli önemli bir girişim olduğunu ortaya koymaktadır. Yerel yönetimler, daha etkin ve verimli hizmet sunumu gerçekleştirmek ve yerelde demokrasinin tabana yayılmasına katkı sağlamak gibi pek çok amacı gerçekleştirmek için web sayfası, kent bilgi sistemleri, kısa mesaj servisi ve kiosk terminallleri gibi araçlardan yararlanabilir. Bu araçlar vasıtasıyla yerel yönetimler, çok çeşitli bilgileri vatandaşlarla paylaşabilir; birtakım online formların doldurtulması ve başvuruların yapılmasına imkan tanıyabilir; kamuoyu yoklaması ve anket gibi araçlarla vatandaşların görüşlerinin öğrenilmesi yoluna gidebilir; fatura, vergi ve harç gibi işlem temelli hizmetlerin gerçekleştirilmesini sağlayabilir; hatta e-referandum ve e-oylama gibi uygulamalar gerçekleştirebilirler. Bu bağlamda, kamu yönetiminde reform sürecinde, artan görev ve sorumluluklarını en iyi şekilde yerine getirebilmeleri adına yerel yönetimlere düşen görev, BİT’leri kullanabilme kapasite ve yeteneklerini mümkün olan en üst seviyeye çıkartmak suretiyle e- dönüşümlerini gerçekleştirmek olmalıdır (Şat, 2012: 236). 21    2.2. YEREL E-DEVLET VE E-BELEDİYE: KAVRAMSAL ÇERÇEVE Günümüzde, yerel yönetimler BİT’lerden yoğun bir şekilde yararlanmakta, böylece karşımıza yerel e-devlet kavramı çıkmaktadır. Yerel e-devlet, yerel yönetim birimlerince gerçekleştirilen tüm e-devlet girişim, proje ve uygulamalarını ifade etmek adına kullanılan bir kavramdır (Yıldız, 2011a: 2). Yerel e-devlet, yerel yönetimlerin sadece internet üzerinde bir web sitesi bulundurmasından ibaret değildir. Yerel e-devlet, yerel yönetimlerin kendi aralarında (yatay) ve merkezi hükümetle (dikey) olan e-koordinasyonu; arka ofis uygulamaları (e-yönetim) ve vatandaşa dönük (e-hizmet, e-ticaret, e-demokrasi) uygulamalarının tümü olarak anlaşılmalıdır (Şat, 2012: 238). Yerel e-devlet kavramı, e-belediyeyi de kapsayan bir kavramdır (bkz. Şekil 1). E- Belediye (e-municipality) kavramı literatürde bazı çalışmalarda1 yerel e-devlet (local e- government) kavramıyla özdeş bir kavram gibi kullanılmasına rağmen, gerçekte iki kavram arasında kapsam farkı bulunmaktadır. Buna göre, e-belediye kavramının kapsamına “belediyeler bünyesinde gerçekleştirilen tüm e-devlet faaliyetleri” dahil edilebilecekken; söz konusu kavram il özel idareleri, köyler vb. gibi diğer yerel yönetimler bünyesinde gerçekleştirilen faaliyetleri kapsamamaktadır. Dünyada da, Türkiye’de de yerel yönetimler içerisinde en işlevsel ve öne çıkan yerel yönetim birimleri belediyelerdir. Yerel yönetimlerde e-devlet uygulamalarının çoğu belediyeler bünyesinde gerçekleştirildikleri için bu uygulamaları e-belediye kapsamında değerlendirmek gerekir (Yıldız, 2011a: 3). Bu durumdan hareketle, e-belediye kavramının literatürde de hatırı sayılır oranda bir kullanımı söz konusudur (Bensghir ve Akay, 2006: 33; Shahnavazi ve Shahnavazi, 2012: 141; Henden, 2005: 1). 1 Örneğin, Henden ve Henden (2004: 48, 54, 60) ve Şahin (2007: 166) çalışmalarında yerel e‐devlet ve e‐ belediye kavramlarını arasında ayrım gözetmeksizin çok defa birbirinin yerine kullanmıştır.  22    Şekil 1: Toplumsal Gelişme ve E-Devlet Kategorileri İlişkisi Kaynak: Yıldız, 2011b: 7. Yerel yönetimler düzeyinde e-devlete geçişin birtakım hususi amaç ve yararlarından bahsedebilmek mümkündür. Yerel yönetimlerde e-devlete geçişten beklenen yararlar kısaca şöyle sıralanabilir (Şahin, 2007: 168):  Yerel hizmetlerin yerel halkın gereksinimlerine göre düzenlenmesi ve sunulmasının imkanlı hale gelmesi,  Yerel hizmetlerde maliyetlerin düşürülmesi,  İnternete aktarılabilen yerel hizmetlere 7 gün 24 saat ulaşılabilmesi,  Yerel yönetimlerin hizmet ve eylemleri ile yönetimlerinin kararlarının denetlenmesi,  Yerel yönetim faaliyetlerinin ve gündemlerinin her yerden izlenebilmesi,  Farklı semt ve mahallelerde yaşayan yerel halka eşit mesafede olma ve eşit düzeyde hizmet götürme imkanının sağlanması,  Yerel halkın belediye faaliyetlerine ve demokratik süreçlere daha aktif bir biçimde katılabilmesinin sağlanması, 23     İmar, parsel, ihale vb. faaliyetlerde rüşvet ve yolsuzlukların önüne geçilebilmesi,  Daha fazla yerel hizmetin internete aktarılmasıyla bürokratik işlemlerin azaltılması,  Hesap verebilir ve daha şeffaf bir belediye yönetimi tesis edilmesi,  Yerel halkın talep ve şikâyetlerine kısa sürede yanıt verebilen bir belediye yönetimi oluşturulması,  Vatandaşla yerel yönetim arasındaki engellerin ortadan kalkması ve etkileşimin artması,  Merkezi yönetimle yerel yönetimler arasında etkili bir ağ yapısının oluşturulması ve bilgilerin karşılıklı olarak paylaşılması. Yerel e-devlet kapsamında, yerel yönetimler söz konusu faydaların ortaya çıkabilmesi için çeşitli araçlardan yararlanmaktadır. Web sayfası oluşturulması, kent bilgi sistemlerinin kurulması, mobil telefonlar, avuç içi bilgisayarlar için kablosuz hizmet sunma uygulamalarının (WAP) geliştirilmesi, PDA adı verilen el terminalleri ve kiosk tarzı (ATM benzeri) terminallerden yararlanılması bu araçlara örnek olarak verilebilir. Söz konusu araçların yerel yönetimler tarafından etkin ve yerinde kullanımı e-devletten beklenen faydaların ortaya çıkmasını kolaylaştıracaktır. Fakat, sadece bu araçların kullanılması yerel e-devlete geçiş için tek başına yeterli görünmemektedir. 2.3. YEREL E-DEVLETE GEÇİŞTE ATILMASI GEREKEN ADIMLAR Yerel yönetimlerde e-devlet’in tesis edilmesi şüphesiz teknolojik bir adaptasyon sürecinin beraberinde, bir zihniyet değişimini de gerekli kılmaktadır. Bu durum, e-devletin benimsenmesi konusu ile yakından ilişkilidir. Gerek yerel yönetimlerin temsilcilerinin gerekse vatandaşların e-devlet hakkında yeterince bilgi sahibi olmalarını sağlamak suretiyle e-devlete dair önyargılarını ortadan kaldırmak yerel e-devlet açısından yapılması gereken iş olarak karşımıza çıkmaktadır. E-Devletin sunduğu fırsatların ve e-devletin faydalarının iyi anlatılması, hem yöneticilerin hem de vatandaşların e-devlete yönelik bakış açısını değiştirecek ve e-devletten beklentilerine ve e-devleti kullanmaya dair tutum ve niyetlerine olumlu yansıyacaktır. Bu bağlamda, yerel e-devlete geçişi sağlayabilmek için hayata geçirilmesi gereken bir dizi faaliyet bulunmaktadır: Müşteri Odaklı Anlayışın Geliştirilmesi: Yerel e-devlete geçiş, yönetimlerin vatandaşların ihtiyacını karşılama noktasında yeniden esaslı bir şekilde düşünmelerini 24    gerekli kılmaktadır. Bu sayede yerel yönetimler kamu hizmetlerini müşteri odaklı bir yapıyla uyumlu hale getirebileceklerdir (Atkinson, 2000: 5). Yerel yönetimler öncelikle müşteri beklentilerini karşılayacak en iyi sistemi tasarlamak için beklentileri tespit etmeli, devamında bu beklentileri karşılayacak bir sistemi kurmak için girişimde bulunmalıdırlar. Yerel yönetimler, merkezi yönetime göre vatandaşla daha fazla birebir ilişkiye girdiklerinden yerel e-devlete geçişle birlikte müşteri odaklı anlayışın yerleştirilmesi, vatandaşın memnuniyet düzeyinin arttırılması başta olmak üzere zaman ve maliyet tasarrufları da sağlanabilecektir. Sadece Otomasyona Geçiş Değil, Devletin Yeniden İcadı: Yerel e-devlete geçiş teknolojik veya araçsal bir bakış açısı sergilenerek sadece yönetimin rutin iş ve işlemlerinin artık BİT aracılığıyla gerçekleştirilmesi olarak algılanmamalıdır. Yerel e- devlete geçiş, değişim-dönüşüm odaklı bir bakış açısıyla yönetimin, yönetsel süreçleri yeniden kurgulaması, yönetimin yeniden icad edilmesi olarak algılanmalıdır (Atkinson, 2000: 5). Gerçekçi ve Tutarlı Hedeflerin Belirlenmesi: Yerel e-devlete geçiş için, geleceğe dair kısa, orta ve uzun vadeli somut, tutarlı ve gerçekçi hedeflerin belirlenmesi gerekmektedir (Durna ve Özel, 2008: 18). Örneğin, e-dönüşüm sürecine giren bir yerel yönetim kuruluşunun üç sene sonunda dosya ve kağıt masraflarında %30 azalma, işlem maliyetlerini %20 düşürme gibi hedefler belirlemesi gerekmektedir. Gelecek İçin Bugünden Yatırım: Tüm kurumlarda olduğu gibi yerel yönetimlerde de e-devlete geçiş aşamasında yüksek maliyetlerle karşılaşılmaktadır. Yerel yönetimlerin merkezi yönetim kuruluşlarına nazaran daha fazla mali kaynak sıkıntısı çektiği düşünüldüğünde, BİT’lere yapılan yatırım ve bu yatırımlardan çabuk geri dönüş alınması hususu yerel yönetimlerde daha fazla öne çıkmaktadır (Atkinson, 2000: 5; Durna ve Özel, 2008: 19). Asıl amaç, mümkün olan en kısa sürede kaynak tasarrufu sağlanması olmakla birlikte, orta ve uzun vadede tasarruf sağlayacak girişimlerin de hayata geçirilmesi gerekmektedir. Yönetim ve Vatandaş Arasındaki Dijital Etkileşime Odaklanma: BİT arasında özellikle internet, toplumda popüleritesi yüksek bir araçtır. Günümüzde internet, çok çeşitli platformlar üzerinden türlü etkileşim imkanları sunmaktadır (Durna ve Özel, 2008: 19). Yönetimlerin, artık çeşitli bloglar, web 2.0 araçları, web siteleri, sosyal ağ siteleri gibi pek çok platform üzerinden vatandaşla kolayca etkileşim kurmaları mümkündür. Yerel 25    yönetimlerden beklenen, gerek vatandaş gerekse iş çevreleri ile olan etkileşimlerini bu dinamik yapılar üzerinden alternatifli şekilde örgütlemeleri ve yönetimlerini tüm paydaşları için bilinir ve erişilebilir kılmalarıdır. Kamu ve Özel Sektör Etkileşimi ve İşbirliğinin Sağlanması: BİT’lerin yönetime adaptasyonu, özel sektör ve kamu kesimi dahil tüm yönetimler için geçerlidir. Öte yandan, kamu kesimi ile özel sektör pek çok alanda etkileşim içerisine girmektedirler. Bu bağlamda, tüm kamu kurumlarında olduğu gibi yerel yönetimlerin de hem arka ofis uygulamalarını hem de özel sektör ve vatandaşa yönelik ara yüzlerini oluştururken birbirleriyle uyumlu, birbirlerini tamamlayıcı ve özel sektörün de vatandaşların da alışkın oldukları sistemleri kullanmak ve hatta bu sistemleri beraberce oluşturmak suretiyle bir alt yapı tesis etmeleri gerekmektedir. Çünkü, birbirleriyle uyumlu sistemler geliştirmek karşılıklı işlem yapılabilirlik düzeyini arttırarak daha etkin, ucuz ve daha az karmaşık bir yerel e-devlet varlığı meydana getirecektir (Durna ve Özel, 2008: 19). Elektronik İşlemlerden Elde Edilen Tasarrufun Bir Kısmının Vatandaşlara Yansıtılması: Atılacak bu adım, geleneksel usullerle aynı hizmetin yerine getirilmesindense online olarak yerine getirilmesi halinde bazı hizmetler için vatandaştan alınan katkı payının azaltılması şeklinde anlaşılmalıdır. Mahremiyet ve Güvenlik Kaygısıyla İnternet Üzerinden Bilgiye Erişimi Kısıtlamak Yerine Teşvik Etmek: Yerel e-devlete geçişte hem bürokratlar hem de vatandaşlar tarafından yöneltilen eleştirilerden biri, mahremiyet ve güvenlik konusunda karşılaşılması muhtemel problemlerdir. Fakat hali hazırdaki mevcut bürokratik sistemin e- devletten daha güvenli olmadığı da ortadadır. Bu yüzden, yerel yönetimlere düşen mahremiyet ve gizlilik endişelerinden ötürü e-devlete geçişi askıya almak yerine, öncelikle güvenlik ve gizlilik önlemlerini arttırma yönünde atımlar atılması, ardından ise kaygıların yersizliğine dair vatandaşların ikna edilerek e-devlete güvenin arttırılmaya çalışılması olmalıdır (Atkinson, 2000: 6; Durna ve Özel, 2008: 20). Vatandaşların Bilgilerinin Gizliliğine Saygı Duyulması ve Bilgilerinin Korunması: Başarılı bir yerel e-dönüşüm gerçekleştirilmek isteniyorsa, öncelikle yerel yönetimlerin vatandaşlardan kamusal işlerle ilgili topladıkları bilgilerin gizliliği ilkesine saygı göstermeleri, gerek sistem açıklarını önlemek, gerekse bireysel gayretleri ve hassasiyetleriyle bu bilgileri korumaları gerekmektedir (Atkinson, 2000: 6). Aksi halde, vatandaşların bilgilerinin ticari veya herhangi başka bir kaygıyla üçüncü şahıslara 26    ulaştırıldığının öğrenilmesi gibi durumlarda, e-devlete duyulan güven zedelenecek ve bu da e-devlete geçişin önünde engel teşkil edecektir. E-Devletin Alternatifsizleştirilmemesi: E-Devleti savunanlar gelecekte hemen hemen tüm hizmetlerin online ortamda gerçekleştirilmesinin imkanlı hale geleceğini öngörmektedirler. Fakat, bir kamu hizmeti yerel yönetimler tarafından online olarak verilebiliyorsa bile bir ölçüde geleneksel usullerle ve alternatif başka yöntemlerle de sunulmaya devam edilmesi gerekmektedir (Durna ve Özel, 2008: 20-21). Çünkü, e-devlet vatandaşların tümü için uygun bir hizmet sunum biçimi olmayabilir. Örneğin, yaşlı bir vatandaş kendisini e-devlet üzerinden tek başına işlem gerçekleştirebilecek yetkinlikte görmeyebilir. Bu vatandaşın buna rağmen işlemini online olarak yerine getirmeye mecbur bırakılması, o vatandaşı eskiye nazaran başkalarına bağımlı hale getirmek anlamına gelmektedir. Bu durum, o vatandaşlar açısından yerel yönetimlere ve e-devlete karşı olumsuz izlenimlerin oluşmasına yol açacaktır. Özel Sektör Hizmetlerini Tekrarlamak Yerine Tamamlayıcı Olmak: Kamu yönetimlerinin bugün yeniden yapılandırılması girişimlerinin altında yatan temel bir sebep, devletin her alanda faaliyet göstermeye çalışan hantal bir yapı haline gelmiş olmasıdır. E- Devlet, yönetimlere bu hantallıktan kurtulmak ve maliyetlerin azaltılması gibi birçok alanda fayda sağlaması beklenen bir yapıdır. Fakat, e-devlet uygulamalarının nerede biteceği konusu önemlidir. E-Devlet uygulamalarının, devletin vatandaşlarına zorunlu olarak yerine getirmesi gereken temel hizmet alanlarıyla sınırlı kalması, tekrardan ticari kaygılarla özel sektörün faaliyet sahasına uzanmaması gerekmektedir (Durna ve Özel, 2008: 21). Hatalardan Ders Alınması: Yerel yönetimlerde gerçekleştirilen bir e-devlet projesi her zaman için istenilen sonucu vermeyebilir. Bu yüzden, e-devlet uygulamaları küçük ölçekli projelerle ve deneme yanılma yoluyla hayata geçirilmelidir. Bu sayede hatalardan ders alınması ve süreç içerisinde eskiyen teknolojilerin yerine yenilerinin adapte edilmesi, başarısız olanlarından ise vazgeçilmesi mümkün olabilecektir (Atkinson, 2000: 7; Durna ve Özel, 2008: 22). 2.4. TÜRKİYE’DE YEREL YÖNETİMLERDE E-DEVLET Türk kamu yönetiminde gerçekleştirilen reform çalışmalarından her kurum gibi yerel yönetimler de etkilenmiştir. Bu bağlamda, aynı merkezi yönetimlerin günün 27    beklentilerini karşılamak için reforma tabi tutulması sürecinde olduğu gibi, yerel yönetimler alanındaki reform çalışmalarında da BİT’lerin yönetime adapte edilmesi önemli bir yere sahiptir. BİT alanındaki hızlı gelişme; toplumsal taleplerin değişmesi; yönetim anlayışında yaşanan değişimler; uluslararası, ulus-üstü ve küresel süreçlerin yönlendirmesi gibi birçok faktörün etkisiyle e-devlet Türkiye’de kamu yönetiminin gündemine girmiştir. Türkiye’de merkezi yönetim düzeyinde 2000’li yılların başından itibaren birçok e-devlet proje ve uygulaması ortaya çıkmış, fakat söz konusu yerel yönetimler olduğunda bu alandaki uygulamalar merkezi yönetimlere nazaran görece daha zayıf kalmıştır. Bunun en temel sebeplerinden biri, Türkiye’de yerel e-devlete geçişi teşvik edecek güçlü bir yasal çerçevenin olmamasıdır. Türkiye’de yerel yönetimler anayasayla güvence altına alınmış kurumlardır. Anayasanın 127. maddesinde temel yerel yönetim birimleri olarak il özel idareleri, belediyeler ve köyler sayılmaktadır. Türkiye’de yerel yönetimler mevzuatı dikkate alındığında bazı yerel yönetimlerin organik kanunlarında e-devlete hiç yer verilmediği (442 sayılı Köy Kanunu), bazı kanunların ise e-devleti dar ve teknik bir bakış açısıyla (5393 sayılı Belediye Kanunu 14. madde, 5216 sayılı Büyükşehir Belediye Kanunu 7. madde, 5302 sayılı İl Özel İdari Kanunu 6. madde) ele aldığı görülmektedir. Anılan üç kanunda da yerel yönetimlere e-devlete dair “coğrafi ve kent bilgi sistemleri kurmak”tan başka bir ödev yüklenmediği görülmektedir. Bu şekliyle, yerel yönetimler mevzuatının yerel e-devlete geçişe katkı sağlayacak bir içeriğe sahip olmadığı ifade edilebilir. Bununla birlikte, yerel yönetimler mevzuatının e-devlete yönelik atılacak adımlarının önünde engel teşkil edecek bir durumunun da bulunmadığını ifade etmek gerekmektedir. Bununla birlikte, Türkiye’de yerel yönetimlerde e-devlete geçiş sürecini desteklemek ve sürece yön vermek maksadıyla uygulanan bazı önemli projelerden söz edilebilir (yerelnet.org.tr):  YERYÖN (Yerel Yönetimlerin Güçlendirilmesi Araştırma Projesi): 1998-2001 yılları arasında “Yerel Yönetimler Araştırma ve Eğitim Merkezi” (YYAEM) tarafından uygulanan, yerel yönetimlerin yapısal ve işlevsel sorunlarını ortaya koymaya ve geleceğin yerel yönetimleri üzerine fikir geliştirmeye odaklanan bir projedir. Bu projenin, başlı 28    başına e-devlete dair amacı bulunmamakla birlikte, kendisinden sonra uygulamaya konan YerelNet projesine veri sağlamış olma gibi önemli bir işlevi bulunmaktadır.  YEREP (Yerel Yönetimler İçin Eğitim Malzemesi Geliştirme Projesi): Yerel yönetimler alanında verilerin toplandığı, paydaşlara arzedildiği bir platformun olmayışı, bilgiye ulaşma ve bilgi paylaşımına duyulan ihtiyaçtan hareketle 1999 yılında başlatılmış ve halen devam eden bir projedir. Projenin yerel yönetim dünyasına dönük bir web site kurmak (YerelNET adıyla müstakil bir proje olarak da anılmaktadır) ve devamlılığını sağlamak ve yerel yönetimler için eğitim materyali sağlamak gibi iki temel amacı bulunmaktadır. Proje kapsamında akademisyen ve uzman desteği alınarak yerel yönetimleri ilgilendiren farklı alanlarda (kentsel hizmetler, mali yapı, uluslararası ilişkiler vb.) araştırmalar yapılmakta ve eğitim materyalleri geliştirilmekte, araştırma sonuçları ve geliştirilen eğitim materyalleri hem site üzerinden yayınlanmakta hem de kitap şeklinde basılmaktadır.  YerelNET: YerelNET, yerel yönetimler konusunda çalışanların veri eksikliğinden kaynaklanan sorunlarını çözüme kavuşturmak, yerel yönetimlerlere dair çok çeşitli bilgileri ortak bir platformda toplamak ve internet üzerinden engelsiz bir şekilde paylaşımını sağlamak maksadıyla oluşturulmuş bir yerel yönetim portalıdır. YerelNET, hem vatandaşlar hem de yerel yönetimleri ilgilendiren çok farklı konularda başvuru aracı olarak hizmet vermekte, aynı zamanda vatandaşlarla yerel yönetimler arasında da bir iletişim aracı vazifesi görmektedir. YerelNET’in uygulamaya koyulduğu dönem itibariyle henüz teknolojiyle yeni tanışan yerel yönetimlere söz konusu teknolojiyi kendi kurumlarına adapte etmenin zannedildiği kadar zor olmadığını göstermesi ve yerel yönetimleri teknoloji kullanımı noktasında cesaretlendirmesi gibi önemli bir işlevi olmuştur (Akay, 2007: 78). Bugün ise YerelNET, Türkiye’de yerel yönetimlere ilişkin mevzuattan seçimlere, ihale ilanlarından yerel yönetim istatistiklerine kadar pek çok bilgiyi bir arada bulunduran ve bu niteliğiyle ilgililer açısından eşsiz bir kaynak olma vasfı bulunan bir portal görünümündedir.  Yerel Yönetimler Bilgi Tabanı (YERELBİLGİ) Projesi: YYAEM tarafından 2001 yılında başlatılan elektronik ortamda yerel yönetimlerle ilgili veri toplayarak bu verileri politika ve karar alma süreçlerinde kullanmaya elverişli hale getirmeye odaklanmış bir projedir. 29    YERELBİLGİ projesinin hayata geçirilmesiyle politika üretme, planlama, eşgüdüm ve karar verme süreçlerine destek sunularak, yerel yönetimler arasında işbirliği olanaklarının arttırılması noktasında önemli bir adım atılmıştır. Ayrıca, proje sayesinde araştırmacıların ve halkın yerel yönetimlerle ilgili bilgilere rahatça erişmesini sağlayacak bir veri tabanı oluşturulması sağlanmıştır (Karbuz, 2003: 97). 2.5. TÜRKİYE’DE YEREL YÖNETİMLERDE E-DEVLET UYGULAMALARI 2.5.1. İl Özel İdarelerinde E-Devlet Uygulamaları İl özel idareleri (İÖİ) Türk kamu yönetimi sistemi içerisinde 150 yıllık bir geçmişi olan ve Fransız Département biriminden yönetim sistemimize uyarlanmış kurumlardır. 2005 yılında gerçekleştirilen yerel yönetim reformu sonucunda kabul edilen 5302 sayılı İl Özel İdaresi Kanunu’yla yeni bir hüviyete kavuşmuş olan bu kurumlar, 6360 sayılı kanunla büyükşehir belediyesine sahip illerde kaldırılmıştır. Türkiye’de yerel e-devlet bağlamında İÖİ’den ziyade, belediyeler ön plana çıkmıştır. Bu durumun ortaya çıkmasında kurum kültürünün, kurumun kendini kentsel hizmetin sunucularından biri olarak görmemesinin (Şat, 2012: 247-248) ve İÖİ’nin görev ve sorumluluk alanına giren faaliyetlerin niteliğinin etkili olduğu belirtilebilir. İÖİ’deki e-katılım uygulamaları açısından durumu ortaya koyabilmek için Karkın ve Çalhan’ın (2011) Türkiye’deki İÖİ web siteleri üzerinden gerçekleştirilen içerik analizinin bulgularına bakmak yararlı olacaktır:  İÖİ web sitelerinin hiçbirinde, İl genel meclisi başkanına doğrudan mesaj gönderebilme olanağı yoktur.  Hiçbir İÖİ web sitesinde vatandaşların, kurumun ilgili kamu görevlileri ile online olarak görüşüp, bilgi, istek, ihbar, öneri vb. paylaşma etkileşimine girebilecekleri chat tarzı uygulama yer almamaktadır.  İÖİ web sitelerinin %60’a yakınında e-posta uygulamasının bulunduğu görülmektedir. 30     İÖİ web sitelerinin % 54’ünde vatandaşların İÖİ’de görevli yönetici ve idari personele şikâyet, istek, öneri vb. başvurularını yazıp iletebildikleri elektronik form bulunmaktadır.  İÖİ’nin sadece 1 tanesinde vatandaşların İÖİ personeline şikâyet, istek, öneri vb. başvurularını sabit bir telefon hattını arayarak yapabilmeleri olanağı bulunmaktadır.  Hiçbir İÖİ web sitesinde vatandaşların bilgi, öneri, istek, şikâyet veya ihbar gönderebilecekleri doğrudan İÖİ’ye ait bir SMS hattı bulunmamaktadır. Yine, hiçbir İÖİ bilgilendirme amaçlı hücre yayını uygulamasına sahip değildir.  İÖİ web sitelerinin sadece %27’sinde BİMER linkinin aktif olduğu görülmektedir.  İÖİ web sitelerinin %78’inde Bilgi Edinme Hakkı Kanunu kapsamında elektronik form uygulaması bulunmaktadır.  İÖİ web sitelerinin sadece %11’inde online anket bulunmaktadır. İl özel idarelerinde e-devlet uygulamalarının durumuna ilişkin daha kapsamlı bulgular ortaya koyabilmek için son olarak İçişleri Bakanlığı Mahalli İdareler Genel Müdürlüğü (2011) tarafından gerçekleştirilen, halihazırda bu alandaki en güncel çalışma olan ve o gün için var olan 81 İÖİ’nin tümünü kapsayan “E-Devlet (Yerel) Uygulamaları Anketi”çalışmasından elde edilen bulgulara bakılabilir:  Ankete katılan İÖİ’nin tamamının bir web sitesi bulunmaktadır.  İÖİ’nin web sitelerinin %89’unda İÖİ temel mevzuatına yer verilmekteyken, %88’inde hizmetler için standartlar ve yönlendirme rehberi mevcuttur.  İÖİ’nin %67’sinde iletişim merkezi bulunmaktadır.  İÖİ’nin %94’ünde istek ve şikayet başvurularının elektronik olarak sisteme kabul edilip ilgili birime iletilerek takibi sağlanmaktayken, fotoğraflı istek ve şikayetler için bu oran %70’tir.  İÖİ’nin %55’inin web sitesinde katılımcılığı arttırıcı işlemlerden en az biri bulunmaktadır.  İÖİ’nin sadece %19’unda toplumun dezavantajlı kesimlerine yönelik geliştirilmiş bir e-devlet uygulaması bulunmaktadır.  İÖİ’nin %62’sinde sayısal veriler için güvenlik politikası ve planı (sorumlu bir müdür/yetkili ekip/güvenlik teknoloji sistemleri kullanımı) bulunmaktayken, %79’unda da güvenlik için kritik dosyalar yedeklenmektedir. 31     İÖİ’nin %86’sında e-imza, sadece %2,4’ünde ise mobil imza kullanılmaktadır.  İÖİ’nin %54’ü GPS ile araç takip sistemini kullanmaktadır.  İÖİ’nin %80’inde bütçenin hazırlanmasında, bütçeden yapılan harcamaların takibinde, kesin hesabın oluşturulmasında, bütçe tahminlerinde bulunulmasında bir uygulama yazılımı kullanılmaktadır.  İÖİ’nin sadece %14’ü e-devlet uygulamalarıyla ilgili geri bildirim almak için kullanıcı memnuniyet araştırması yapmışlardır.  İÖİ’nin sadece %4’ünde (3 İÖİ) e-devlet (Yerel) uygulamaları ve bilişim teknolojilerinin kullanılması sonucunda elde edilen yıllık tasarrufu ölçmeye yönelik bir etki analizi çalışması yapılmıştır. Yıllık tasarrufun İÖİ bütçesine oranının ise bu üç idare için de %1’in altında olduğu ifade edilmiştir.  E-Devlet (Yerel) uygulamaları, İÖİ’nin %69’unda bilgi işlem biriminin sorumluluğundayken, %16’sında ise yazı işleri biriminin sorumluluğundadır.  Son olarak İÖİ’nin e-devlet uygulamalarında yaşadığı sorunlar arasında öne çıkanlar sırasıyla; kurum dışı koordinasyon eksiklikleri, altyapı/finansman, uzman eksikliği, e-devletin içselleştirilememesi ve bilgi/strateji eksikliğidir. Türkiye’de birçok İÖİ e-devlet hizmetlerinde görece zayıf bir pozisyonda bulunmaktadır. İÖİ’ler aynı zamanda e-devlet hizmet çeşitliliği bakımından da beklenen durumda değildir. İÖİ’lerin görev ve sorumluluk alanına giren hizmetlerin niteliği de dikkate alındığında İÖİ’lerin paydaşlarıyla etkileşime girmesine olanak sağlayan e- uygulamaları ihmal ettiği göze çarpmaktadır. İÖİ’lerde e-devlet uygulamalarının durumuna ilişkin fikir sahibi olabilmek adına yukarıda ele alınan çalışmaların hepsi 6360 sayılı yasa kapsamında Türkiye’nin nüfus açısından en büyük otuz ilindeki il özel idarelerinin kapatılmasından önceki tarihte gerçekleştirilmiştir. Dolayısıyla İÖİ’ler üzerinde bugün gerçekleştirilecek olan bir çalışmada kalan İÖİ’lerin nispeten daha küçük İÖİ’ler olduğu düşünüldüğünde daha vahim bulgulara ulaşılacağı düşünülmektedir. 2.5.2. Belediyelerde E-Devlet Uygulamaları Türkiye’de belediyeler yaklaşık yüz altmış yıllık bir geçmişe sahiptir. Belediyeler, kendi içerisinde normal belediyeler ve büyükşehir belediyeleri şeklinde ikiye ayrılmaktadır. Türkiye’de belediyeler 5393 sayılı Belediye Yasası ile düzenlenirken; 5216 sayılı Büyükşehir Belediye Yasası büyükşehir belediyelerinin organik kanunudur. 32    Türkiye’de yerel e-devlet uygulamalarında İÖİ ve köylere nazaran belediyeler ön plana çıkmaktadır