T. C. 
ULUDAĞ ÜNİVERSİTESİ 

SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ 
ULUSLARARASI İLİŞKİLER ANA BİLİM DALI 

ULUSLARARASI İLİŞKİLER BİLİM DALI 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

TÜRKİYE’NİN AVRUPA BİRLİĞİ’NE ÜYE ADAYLIK 

SÜRECİNİN ULUSAL GÜVENLİĞE ETKİSİ  

(DOKTORA TEZİ) 

 

 

 

 

 

 

 

Murat ÖZÇELİK 

 

 

 

 

BURSA 2008 



  

T. C. 
ULUDAĞ ÜNİVERSİTESİ 

SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ 
ULUSLARARASI İLİŞKİLER ANA BİLİM DALI 

ULUSLARARASI İLİŞKİLER BİLİM DALI 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

TÜRKİYE’NİN AVRUPA BİRLİĞİ’NE ÜYE ADAYLIK 

SÜRECİNİN ULUSAL GÜVENLİĞE ETKİSİ  

(DOKTORA TEZİ) 

 

 

 

 

Murat ÖZÇELİK 

 

 

 

Danışman 

Doç. Dr. Kamuran REÇBER 

 

 

BURSA 2008



T. C. 

ULUDAĞ ÜNİVERSİTESİ 

SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ MÜDÜRLÜĞÜNE 

 
 

Uluslararası İlişkiler Anabilim Dalı, Uluslararası İlişkiler Bilim Dalı’nda 

U2004346 numaralı Murat ÖZÇELİK’in hazırladığı “Türkiye’nin Avrupa Birliği’ne 

Üye Adaylık Sürecinin Ulusal Güvenliğe Etkisi” konulu Doktora Tezi ile ilgili tez 

savunma sınavı, 20 / 5 / 2008 günü 10.00 – 12.00 saatleri arasında yapılmış, sorulan 

sorulara alınan cevaplar sonunda adayın tezinin başarılı olduğuna oy çokluğu ile karar 

verilmiştir. 

 

 

 

Doç. Dr. Kamuran REÇBER    Prof. Dr. Mehmet GENÇ 

Danışman      Üye 

Uludağ Üniversitesi     Uludağ Üniversitesi 

 

 

 

Prof. Dr. Tahir BAŞTAYMAZ   Prof. Dr. İbrahim CANBOLAT 

Üye       Üye 

Uludağ Üniversitesi     Uludağ Üniversitesi 

       (Muhalif) 

 

 

Doç. Dr. Rıza ARSLAN 

Üye 

Balıkesir Üniversitesi 

 

          20 / 5 / 2008 

 



 iii 

ÖZET 

Yazar : Murat ÖZÇELİK 
Üniversite : Uludağ Üniversitesi 
Anabilim Dalı : Uluslararası İlişkiler 
Bilim Dalı : Uluslararası İlişkiler 
Tezin Niteliği : Doktora Tezi 
Sayfa Sayısı : XII + 341 
Mezuniyet Tarihi : …. / …. / 2008 
Tez Danışmanı : Doç. Dr. Kamuran REÇBER 
 

TÜRKİYE’NİN AVRUPA BİRLİĞİ’NE ÜYE ADAYLIK SÜRECİNİN ULUSAL 
GÜVENLİĞE ETKİSİ 

 Avrupa’da II’nci Dünya Savaşı sonrasında hız kazanan bütünleşme arayışlarının 
temelinde güvenlik kaygısı bulunmaktadır. Bugün Avrupa Birliği’nde ortak bir dış, 
güvenlik ve savunma politikası oluşturma çabalarına devam edilmektedir. Ancak 
Avrupa Birliği üyesi Devletlerden bazılarının ulusal egemenlikleri kapsamında 
gördükleri alanlarda yetki devri konusunda temkinli davranmaları nedeniyle süreç 
yavaşlamıştır. Türkiye, 1964 yılında yürürlüğe giren Ankara Andlaşması ile Avrupa 
Topluluğu’na ortaklık başvurusunda bulunmuştur. Bu çalışma, Türkiye’nin yaklaşık 45 
yıldan beri devam eden üye adaylık sürecinin ulusal güvenliğine etkisini incelemeyi 
amaçlamaktadır.  

 

Anahtar Sözcükler: Türkiye, Avrupa Birliği, ulusal güvenlik. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 



 iv 

RÉSUMÉ 

Écrivain : Murat ÖZÇELİK 
Université : Université d’Uludağ 
Département : Relations Internationales 
Programme : Relations Internationales 
Qualité de Thèse : Thèse de Doctorat 
Nombre de Pages : XII + 341 
Date de Diplome : …. / …. / 2008 
Directeur de Recherche : Doç. Dr. Kamuran REÇBER 
 
L’İNFLUENCE DE LA PROCESSUS DE CANDİDATURE DE LA TURQUİE A 

L’UNİON EUROPÉENNE SUR LA SÉCURİTÉ NATİONALE 

 A la base de la recherche d’intégration en Europe, qui se lance après la 
Deuxième Guerre Mondial, se trouve l‘inquiétude liée a la sécurité. Aujourd’hui, on 
continue de travailler pour installer une politique commune extérieure, de sécurité et de 
défense. Mais, le processus se ralentit, en raison de quelques Etats, qui sont des 
membres de l’Union Européenne, et qui ont pris le soin de transformer l’autorité qu’ils 
reconnaissent dans le domaine de la souveraineté nationale. La Turquie s’est adressée à 
la Communauté européenne pour etablir une association par l’intermédiaire de l’accord 
d’Ankara qui est entré en vigueur en 1964. Cette etude bute sur l’examen de l’influence 
du processus de candidature de la Turquie qui dure depuis  à peu près 45 années, sur la 
sécurite nationale. 

 
Mots-Clés: La Turquie, L’Union Européenne, sécurité nationale. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 



 v 

ÖNSÖZ 

 Türkiye, yaklaşık 45 yıldan beri Avrupa Toplulukları’na dolayısıyla Avrupa 
Birliği’ne üye olmak için çaba göstermektedir. Bu süreçte, ekonomik ve siyasi boyutları 
ağırlıklı olmak üzere, Türkiye Avrupa Toplulukları/Avrupa Birliği ilişkileri üzerine çok 
sayıda çalışma yapılmıştır. “Türkiye’nin Avrupa Birliği’ne Üye Adaylık Sürecinin 

Ulusal Güvenliğe Etkisi” başlığını taşıyan bu çalışmanın amacı, sınırlı sayıda olduğu 
düşünülen Türkiye Avrupa Toplulukları/Avrupa Birliği ilişkilerini ulusal güvenlik 
boyutu itibarıyla incelemek suretiyle, bu çalışmalara katkı sağlamaktır. 

 Dört yıla yaklaşan bir emeğin ürünü olan bu çalışmada, ulusal güvenlik kavramı 
kapsamına giren temel konuların detaylı olarak ele alınmasına çaba gösterilmiştir. 
Ancak gösterilen azami özen ve dikkate karşın, çalışmada eksiklikler bulunması ve 
hatalar yapılmış olması muhtemeldir. Söz konusu eksiklik ve hataların sorumluluğu 
doğal olarak bana ait olup, bundan sonraki çalışmalarda dikkate alınacaktır. 

Bu çalışmada istifade edilen Türk Silahlı Kuvvetleri’ne ait tüm yayın ve 
sempozyum bildirilerinde yer alan düşünce ve yorumlar yazarlarının ve konuşmacıların 
görüşlerini, özgün düşünce ve yorumlar bireysel görüşlerimi yansıtmaktadır. 
Dolayısıyla Türk Silahlı Kuvvetlerinin resmi görüşünü yansıtmamaktadır. 

Yüz yüze öğretim sürecinde, büyük bir fedakarlık göstererek günlük 
mesailerinin ardından gece yarılarına kadar bizi yetiştirmek için emek veren, bu 
çalışmanın hazırlanmasında yüzlerce kilometre öteden desteklerini esirgemeyen, her 
fırsatta beni motive etmek için çaba gösteren, başta kısa bir süre danışmanlığımı da 
yapan Hocam Sayın Prof. Dr. Mehmet GENÇ ve Danışman Hocam Sayın Doç. Dr. 
Kamuran REÇBER olmak üzere, tüm hocalarıma şükranlarımı sunarım.  

Uludağ Üniversitesi ile irtibatımda yardımcı olan asistan arkadaşlarıma ve 
çalışmalarımı okuyarak teknik anlamdaki hatalarımın düzeltilmesine katkıda bulunan 
mesai arkadaşım Barış MAHMUTOĞLU’na teşekkür ederim. 

 Ayrıca çalışmalarım süresince büyük bir özveri, anlayış ve sabır örneği gösteren, 
bana uygun bir çalışma ortamı sağlamak için hiçbir fedakarlıktan kaçınmayan Sevgili 
Eşim Fatma ile uzun bir süre beni özlemek zorunda kalan kızım Ezgi ve oğlum Ozan’a 
minnettarlığımı ifade etmeyi bir borç bilirim. 

 

 

 

Erzurum, Nisan 2008          Murat ÖZÇELİK 



 vi 

İÇİNDEKİLER 

TEZ ONAY SAYFASI............................................................................................ II 

ÖZET....................................................................................................................... III 

RÉSUMÉ…............................................................................................................. IV 

ÖNSÖZ ................................................................................................................... V 

İÇİNDEKİLER........................................................................................................ VI 

KISALTMALAR.................................................................................................... XI 

GİRİŞ....................................................................................................................... 1 
 

 

BİRİNCİ BÖLÜM 

EGEMENLİK VE GÜVENLİK KAVRAMLARI 

 

BİRİNCİ KISIM 

EGEMENLİK KAVRAMI VE AVRUPA’DA GELİŞİMİ 

 

1. EGEMENLİK TANIMLAMALARI……………………………………….. 5 

2. EGEMENLİK TÜRLERİ………………………………………………….... 6 

2.1. Egemenlik Teorileri İtibarıyla Egemenlik Türleri………………………… 6 

2.1.1. Teokratik Egemenlik Teorileri……………………………………. 7 

2.1.1.1. Doğaüstü İlahi Hukuk Doktrini………………………….. 7 

2.1.1.2. Providansiyel İlahi Hukuk Doktrini……………………... 7 

2.1.2. Demokratik Egemenlik Teorileri…………………………………. 8 

2.1.2.1. Milli Egemenlik Teorisi…………………………………. 8 

2.1.2.2. Halk Egemenliği Teorisi………………………………… 8 

2.2. Klasik Tasnif: İç ve Dış Egemenlik………………………………………. 9 

 2.2.1. İç Egemenlik……………………………………………………… 9 

 2.2.2. Dış Egemenlik…………………………………………………….. 9 

2.3. Günümüz Uluslararası Sisteminde Egemenlik Anlayışı………………….. 10 

3. EGEMENLİK KAVRAMININ TARİHSEL GELİŞİMİ…………………. 11 

4. AT/AB VE EGEMENLİK KAVRAMI..…………………………………… 22 

4.1. AT ve Egemenlik Kavramı……………………………………………….. 23 

4.2. AB ve Egemenlik Kavramı…………..…………………………………… 24 



 vii 

5. TÜRKİYE’DE ULUSAL EGEMENLİK KAVRAMININ GELİŞİMİ 
 VE EGEMENLİK YETKİLERİNİN AT’NA DEVRİ SORUNU…..….…. 28 

5.1. Türkiye’de Ulusal Egemenlik Kavramının Gelişimi……………………... 28 

5.2. Egemenlik Yetkilerinin AT’na Devri Sorunu…………………………….. 31 

 

İKİNCİ KISIM 

GÜVENLİK KAVRAMI, KAVRAMIN ULUSLARARASI  
İLİŞKİLER TEORİLERİNDEKİ YERİ VE BİLİM  

ADAMLARININ YAKLAŞIMLARI 

 

1. GÜVENLİK TANIMLAMALARI…………………………………………. 35 

2. ULUSLARARASI İLİŞKİLER TEORİLERİNDE GÜVENLİK………… 36 

2.1. Realizm ve Güvenlik……………………………………………………… 36 

2.2. Neo-Realizm ve Güvenlik………………………………………………… 39 

2.3. İdealizm ve Güvenlik……………………………………………………... 41 

2.4. Çoğulcu Yaklaşım (Pluralizm) Tezi ve Güvenlik………………………… 45 

2.5. Karşılıklı Bağımlılık Tezi ve Güvenlik…………………………………… 46 

3. GÜVENLİK KONUSUNDAKİ YAKLAŞIMLAR………………………… 47 

3.1. Niccolo Machiavelli’nin Güvenlik Yaklaşımı……………………………. 47 

3.2. Hugo Grotius’un Güvenlik Yaklaşımı……………………………………. 49 

3.3. Thomas Hobbes’un Güvenlik Yaklaşımı…………………………………. 50 

3.4. Jean Jacques Rousseau’nun Güvenlik Yaklaşımı………………………… 52 

3.5. Friedrich Hegel’in Güvenlik Yaklaşımı…………………………………... 53 

3.6. Carl Von Clausewitz’in Güvenlik Yaklaşımı…………………………….. 55 

3.7. Halford John Mackinder’in Güvenlik Yaklaşımı………………………… 56 

 

İKİNCİ BÖLÜM 

AVRUPA BÜTÜNLEŞMESİNDE ORTAK GÜVENLİK, SAVUNMA  
VE DIŞ POLİTİKA OLUŞTURMA ÇABALARI 

 

1. AT’NIN KURULUŞUNA KADAR OLAN DÖNEMDE AVRUPA’DA 
GÜVENLİĞİ SAĞLAMA VE BÜTÜNLEŞME ÇABALARI…………….. 59 

1.1. Westphalia Barışı Öncesi…………………………………………………. 59 

1.2. Westphalia Barışı- I’inci Dünya Savaşı Arasındaki Dönem……………… 60 

1.3. I’inci ve II’nci Dünya Savaşları Arasındaki Dönem……………………… 64 



 viii 

1.4. II’nci Dünya Savaşı-AT’nın Kuruluşu Arasındaki Dönem………………. 66 

2. AT’NIN KURULUŞU VE ÜYE DEVLETLERİN GÜVENLİK,  
SAVUNMA VE SİYASİ ALANLARDA İŞBİRLİĞİ ARAYIŞLARI..…... 73 

2.1. AT’nın Kuruluşu………………….………………………………………. 73 

2.2. AT’na Üye Devletlerin Güvenlik, Savunma ve Siyasi Alanlarda 

İşbirliği Arayışları………………………………………………………… 78 

2.2.1. Pleven Planı………………………………………………………. 79 

2.2.2. Fouchet Planları…………………………………………………... 82 

 2.2.3. Davignon Raporu…………………………………………………. 85 

2.2.4. Paris ve Kopenhag Zirveleri……………………………………… 87 

2.2.5. Tindemans Raporu………………………………………………... 88 

2.2.6. Genscher-Colombo Raporu………………………………………. 89 

2.2.7. Stuttgart Zirvesi…………………………………………………... 90 

2.2.8. Spinelli Raporu…………………………………………………… 90 

2.2.9. Dooge Raporu…………………………………………………….. 91 

2.2.10. Avrupa Tek Senedi……………………………………………….. 92 

3. AB’NİN KURULUŞU VE ODGP’NIN OLUŞTURULMASI  
ÇABALARI…………………………………………………………………... 96 

3.1. Maastricht Andlaşması……………………………………………………. 97 

3.2. Amsterdam Andlaşması…………………………………………………... 100 

3.3. Nice Andlaşması………………………………………………………….. 106 

3.4. AB’nin ODGP Konusunda Yetki Kullanan Organları……………………. 108 

4. AB ANAYASASI VE ODGP.……………………………………………….. 111 

4.1. Konvansiyonun Oluşturulması ve Çalışmaları………………………... 111 

4.2. AB İçin Bir Anayasa Oluşturan Andlaşma’da ODGP ve OGSP…………. 113 

5. AGSP’NIN OLUŞUMU, İŞLEYİŞİ VE YAPILANMASI….……………... 119 

5.1. AGSP’nın Oluşum Süreci………………………………………………… 121 

5.1.1. Batı Avrupa Birliği……………………………………………….. 121 

5.1.2. Avrupa Güvenlik ve Savunma Kimliği…………………………… 124 

5.1.3. Avrupa Güvenlik ve Savunma Politikası…………………………. 125 

5.1.3.1. St. Malo Bildirisi ve Viyana Zirvesi…………………….. 125 

5.1.3.2. Washington ve Köln Zirveleri…………………………… 126 

5.1.3.3. Helsinki Zirvesi………………………………………….. 127 

5.1.3.4. Santa Maria de Feira Zirvesi…………………………….. 128 

5.1.3.5. Nice Zirvesi……………………………………………… 129 



 ix 

5.1.3.6. Göteborg Zirvesi………………………………………… 131 

5.1.3.7. Laeken Zirvesi…………………………………………… 131 

5.1.3.8. Sevilla ve Brüksel Zirveleri……………………………… 132 

5.1.3.9. Kopenhag Zirvesi………………………………………... 132 

5.1.3.10. Selanik ve Brüksel Zirveleri…………………………….. 133 

5.1.3.11. Brüksel’de İcra Edilen Diğer Zirve Toplantıları………… 134 

5.2. AGSP’nın İşleyişi…………………………………...…………………….. 136 

5.3. AGSP’nın Yapılanması…………………………………………………… 139 

5.3.1. AB Bakanlar Konseyi Genel Sekreteri ve ODGP Yüksek 

Temsilcisi…………………………………………………………. 139 

5.3.2. Siyasi ve Güvenlik Komitesi……………………………………… 139 

5.3.3. Askeri Komite…………………………………………………….. 140 

5.3.4. Askeri Kurmay Heyeti……………………………………………. 140 

5.3.5. Avrupa Savunma Ajansı………………………………………….. 141 

5.3.6. Avrupa Yetenekler Eylem Planı………………………………….. 142 

5.3.7. Diğer Yapılar……………………………………………………… 142 

 

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM 

TÜRKİYE-AT/AB İLİŞKİLERİ VE ÜYE ADAYLIK SÜRECİNİN 
TÜRKİYE’NİN ULUSAL GÜVENLİĞİNE ETKİSİ 

 

BİRİNCİ KISIM 

TÜRKİYE-AT/AB İLİŞKİLERİ 

 

1. TÜRKİYE-AVRUPA İLİŞKİLERİNİN TARİHSEL GELİŞİMİ………... 144 

2. TÜRKİYE-AT/AB İLİŞKİLERİ……………………………………………. 145 

2.1. Türkiye’nin AET’na Ortak Üyelik Başvurusu ve Ankara Andlaşması  

 İtibariyle Türkiye/AT Ortaklık İlişkileri………………………………….. 145 

2.2. Türkiye’nin AT’na Tam Üyelik Başvurusu………………………………. 147 

2.3. Türkiye’nin AB’ne Üye Adaylığı……………………...….………………. 148 

2.4. Türkiye-Avrupa Birliği Müzakere Süreci………………………………… 150 

3. AGSP’NIN TÜRKİYE-AB İLİŞKİLERİ İÇERİSİNDEKİ YERİ….…….. 151 

 

 

 



 x 

İKİNCİ KISIM 

AT/AB’NE ÜYE ADAYLIK SÜRECİNİN TÜRKİYE’NİN ULUSAL 
GÜVENLİĞİNE ETKİSİ 

 

1. SOĞUK SAVAŞ SONRASINDA DEĞİŞEN TEHDİT  
ALGILAMALARI…………………………………………………………… 159 

2. AT/AB’NE ÜYE ADAYLIK SÜRECİNİN TÜRKİYE’NİN ULUSAL 
GÜVENLİĞİNE ETKİSİ……………………………………………………. 161 

2.1. Ulusal Güvenlik Kavramı ve Ulusal Güvenlik Politikasının Tespiti……... 161 

2.2. Üye Adaylık Sürecinin Ulus Devlet Yapısı Üzerine Etkisi……………….. 164 

2.3. Üye Adaylık Sürecinin Yunanistan ile Olan Sorunlara Etkisi……………. 178 

2.3.1. Türkiye ve Yunanistan Arasındaki Sorunlar……………………… 179 

2.3.1.1. Ege Sorunu………………………………………………. 180 

2.3.1.2. Azınlıklar Sorunu……………………………………….. 189 

2.3.1.3. Yunanistan’ın PKK Terörüne Sağladığı Destek………… 195 

2.3.2. AB’ne Üye Adaylık Sürecinin Sorunlar Üzerine Etkisi………….. 195 

2.4. Üye Adaylık Sürecinin Kıbrıs Sorunu Üzerine Etkisi…………………….. 206 

2.5. Üye Adaylık Sürecinin Ermenistan Sorunu Üzerine Etkisi………………. 238 

2.6. Üye Adaylık Sürecinin İç Güvenlik Sorunu Üzerine Etkisi………………. 258 

 

SONUÇ VE DEĞERLENDİRME……………………………………………... 314 

KAYNAKÇA……………………………………………………………………. 318 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 



 xi 

KISALTMALAR 

AAET   Avrupa Atom Enerjisi Topluluğu 
AB  Avrupa Birliği 
ABD   Amerika Birleşik Devletleri 
ABKA   Avrupa Birliği Kurucu Andlaşması 
AET  Avrupa Ekonomik Topluluğu 
a.g.e.  Adı Geçen Eser 
AGİT   Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Teşkilatı 
a.g.m.  Adı Geçen Makale 
AGSK   Avrupa Güvenlik ve Savunma Kimliği 
AIP   Havacılık Enformasyon Yayını 
AİHM   Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi 
AİHS   Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi 
AKÇT  Avrupa Kömür ve Çelik Topluluğu 
AP   Avrupa Parlamentosu 
ASA   Avrupa Savunma Ajansı 
ASALA   Ermenistan’ın Kurtuluşu İçin Ermeni Gizli Ordusu 
ASAM   Avrasya Stratejik Araştırmalar Merkezi 
ASİ   Avrupa Siyasi İşbirliği 
AST   Avrupa Savunma Topluluğu 
AT  Avrupa Toplulukları  
ATAD   Avrupa Topluluğu Adalet Divanı 
ATAUM   Avrupa Toplulukları Araştırma Uygulama Merkezi 
ATKA   Avrupa Toplulukları Kurucu Andlaşmaları 
ATS   Avrupa Tek Senedi 
AÜHF   Atatürk Üniversitesi Hukuk Fakültesi 
BAB   Batı Avrupa Birliği 
Benelüks   Belçika, Hollanda ve Lüksemburg 
BİO   Barış İçin Ortaklık 
Bkz.  Bakınız 
BM   Birleşmiş Milletler  
BMDHS   Birleşmiş Milletler Deniz Hukuku Sözleşmesi 
BMGK   Birleşik Müşterek Görev Kuvveti 
CÜ   Cumhuriyet Üniversitesi 
Çev.  Çeviren/Çevirenler 
Der.  Derleyen 
DEÜ   Dokuz Eylül Üniversitesi 
DGM   Devlet Güvenlik Mahkemeleri 
DPT   Devlet Planlama Teşkilatı 



 xii 

EOKA   Kıbrıslı Savaşçıların Ulusal Birliği 
FIR   Uçuş Bildirim Bölgesi 
GKRY   Güney Kıbrıs Rum Yönetimi 
Haz.  Hazırlayan 
ICAO   Uluslararası Sivil Havacılık Örgütü 
IMO   Uluslararası Denizcilik Örgütü 
İİBF   İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi 
İÜHF   İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi 
KAK   Kuzey Atlantik Konseyi 
KKTC   Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti 
KOB   Katılım Ortaklığı Belgesi 
KTFD   Kıbrıs Türk Federe Devleti 
MC  Milletler Cemiyeti 
Md.  Madde 
MGK   Milli Güvenlik Kurulu 
MGSB   Milli Güvenlik Siyaseti Belgesi 
M.Ö.   Milattan Önce  
M.S.  Milattan Sonra  
NATO   Kuzey Atlantik Andlaşması Örgütü 
NOTAM   Havacılara İlan 
ODGP   Ortak Dış ve Güvenlik Politikası 
ODTÜ   Orta Doğu Teknik Üniversitesi 
OECD   Ekonomik İşbirliği ve Kalkınma Örgütü 
OEEC   Avrupa Ekonomik İşbirliği Örgütü 
OGSP   Ortak Güvenlik ve Savunma Politikası 
PKK   Kürdistan İşçi Partisi 
RTÜK   Radyo Televizyon Üst Kurulu 
s.  Sayfa 
SSCB   Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri Birliği 
TAHS   Tek Avrupa Hava Sahası 
TBMM   Türkiye Büyük Millet Meclisi 
T.C.   Türkiye Cumhuriyeti 
TCK   Türk Ceza Kanunu 
TESEV   Türkiye Ekonomik ve Sosyal Etüdler Vakfı 
TSK   Türk Silâhlı Kuvvetleri 
UAD   Uluslararası Adalet Divanı 
vb.  ve benzeri 
YÖK   Yüksek Öğretim Kurulu



 1 

GİRİŞ 

Güvenlik, insanların daha doğdukları andan itibaren karşı karşıya kaldıkları bir 

olgudur. Bir bebeğin dünyaya gözlerini ağlayarak açmasının nedeni, refleks olarak, 

alıştığı ortamdan ayrılıyor olmasının yarattığı endişe ve içine girdiği yeni ortamda 

kendini güvende hissetmemesidir. Daha doğarken karşılaşılan bu olgu, hayatın her 

evresinde, insan yaşamına yön veren ihtiyaçların en önemlilerinden biri olarak kendini 

gösterir. Nitekim Abraham H. Maslow da, insan ihtiyaçlarının hiyerarşik sıralamasını 

yaparken güvenlik ihtiyacını fizyolojik ihtiyaçlardan hemen sonra gelecek şekilde 

tabana yerleştirmiştir1. 

Aslında her canlı doğuşundan itibaren, belirli ölçülerde de olsa, kendi 

güvenliğini karşılayacak şekilde yaratılmıştır. İnsan da, tarih öncesi çağlardan itibaren 

sosyal teşkilatlanmaya geçinceye kadar, kendi özgüvenliğini bireysel olarak 

karşılamış, güvenlik ihtiyacı, fizyolojik ihtiyaçlarla birlikte insanın donanım 

kazanmasında önemli rol oynamıştır. İlkel insanın vahşi hayvanlardan korunmak için 

taşı kullanması, ateşi bulması, sert madenlerden silahlar yapması güvenlik ve diğer 

ihtiyaçlarının karşılanması gayesiyle açıklanabilir.  

İnsan, bir toplum içinde yaşamaya başladıktan itibaren, ferdi güvenlik ihtiyacı ve 

arayışının sınırlarını da genişleterek çevresi ile ilişkilendirmiş, kendisi için ihtiyaç 

duyduğu güvenliğe çocukları, ailesi, yakınları, sahip olduğu mallar ve içinde yaşadığı 

toplum için de ihtiyaç duymaya başlamıştır. Sosyal teşkilatlanma devletleşme düzeyine 

ulaştıktan itibaren ise ferdin, toplumun ve devletin güvenliğinin sağlanması bu konuda 

görevlendirilmiş organize birimlere bırakılmıştır.  

Güvenlik, öncelikle amaca ilişkin bir anlam taşımaktadır2. Temel amaç varlığı 

koruma ve sürdürme olmakla birlikte, bir bireyin ihtiyaç duyduğu güvenliğin derecesi, 

içinde bulunduğu sosyal yapı, yaşam standardı, eğitim düzeyi, beden ve ruh sağlığı, 

sahip olduğu iş ve mal varlığı, tehdit algılamasının çeşit ve yoğunluğu gibi etkenlere 

göre değişiklik gösterebilmektedir. Hiçbir kazanımı olmayan bir bireyin duyacağı 

                                                
1 Özbay, Yaşar, Gelişim ve Öğrenme Psikolojisi, İber Matbaacılık, Trabzon, 2002, s. 226.  
2 Dedeoğlu, Beril, Uluslararası Güvenlik ve Strateji, Derin Yayınları, İstanbul, 2003, s. 11. 



 2 

güvenlik ihtiyacı varlığını korumak ve sürdürmekle sınırlıdır. Ancak, kazanımları 

arttıkça, bunların kaybedilmesine yönelik endişe de artacağından, ihtiyaç duyacağı 

güvenliğin derecesi de artış gösterecektir. 

Bireye ilişkin olarak bahsedilen bu güvenlik endişesi ve arayışı, tehdit 

algılamasına bağlı olarak, her seviyedeki toplum, kurum, kuruluş, ulus ve uluslararası 

sistemde yer alan aktörler için de aynen geçerlidir. Söz konusu aktörler de, varlıklarını 

korumak ve sürdürmek adına benzer güvenlik endişelerine sahiptirler ve kısmi 

farklılıklar göstermekle birlikte benzer güvenlik arayışları içerisindedirler. 

Avrupa’da, özellikle Avrupa Birliği (AB) devletleri arasında 1980’li yıllardan 

itibaren ivme kazanan ortak bir dış politika, güvenlik ve savunma politikası oluşturma 

çabaları şeklinde tezahür eden güvenlik arayışlarının tarihi oldukça eskilere, Antik 

Yunan’a kadar dayanmaktadır. Milattan Önce (M.Ö.) 600’lü yıllarda imparatorluk 

haline gelen Perslerin “Kralın Ölümsüzleri” adı verilen on bin kişilik profesyonel ve 

gerektiğinde hemen harekete geçirilebilecek kiralık ordularının bulunması, Yunan 

Siteleri için tehdit oluşturmuş ve demokrasinin altın çağını yaşayan Yunan Sitelerinin 

birlikte davranmalarına yol açmıştır. Yunan siteleri, istilaya uğrama ihtimalini ortadan 

kaldırmak ve kurdukları sistemin yıkılmasını önlemek amacıyla, M.Ö. 478 yılında, ilk 

uluslararası örgütlenme sayılabilecek Attik-Delos Deniz Birliği’ni kurmuşlardır. Ortak 

bir güvenlik oluşumunun kendine özgü bir kimlik kazanması ise, Truva Savaşı 

sonrasında site devletlerinin kendilerini Helen olarak tanımlamalarıyla ortaya çıkmıştır3.  

Avrupa’da, Antik Yunan’dan sonra da, çok sayıda düşünür tarafından geliştirilen 

birçok model ve proje çerçevesinde güvenlik arayışlarına devam edilmiş, bu arayışlar 1 

Temmuz 1987 tarihli Avrupa Tek Senedi (ATS) ile başlatılan ve bugün halen devam 

etmekte olan AB’nin ortak dış, güvenlik ve savunma politikası oluşturma çabaları için 

önemli bir temel teşkil etmiştir. Ancak bu çabaların, üye devletlerin; ulus devlet yapıları 

üzerinde aşınmalara neden olacağı endişeleri ve ulusal egemenlik haklarından feragat 

etmek konusunda istekli olmamaları nedeniyle, başarılı bir seyir izlediğini söylemek de 

pek mümkün gözükmemektedir. 

                                                
3 Dedeoğlu, a.g.e., 2003, s. 16-17. 



 3 

Türkiye Cumhuriyeti Devleti, kuruluşundan itibaren yönünü Batı’ya çevirmiş, 

zaman zaman tartışmalara ve eleştirilere de hedef olacak tarzda, çağdaşlaşma ile 

Batılılaşmayı eş anlamlı olarak kabul etmiş ve Batı Avrupa Devletleri tarafından 

kurulan örgütlenmeler içerisinde yer almayı çağdaşlaşmaya katkı sağlayacak bir kazanç 

olarak görmüştür. Bu kapsamda Türkiye’nin, Avrupa Ekonomik Topluluğu (AET) ile 

12 Eylül 1963 tarihinde imzalanan ve 1 Aralık 1964 tarihinde yürürlüğe giren Ankara 

Andlaşması ile başlattığı ekonomik temelli ilişkiler, oldukça uzun ve sıkıntılı bir sürecin 

sonunda; 11-12 Aralık 1999 tarihlerinde, Helsinki’de gerçekleştirilen Avrupa Konseyi 

Zirve Toplantısı’nda adaylık statüsü tanınması ve 3 Ekim 2005 tarihinde de 

Lüksemburg’da alınan kararla tam üyelik müzakerelerine başlanmasının 

kararlaştırılmasıyla yeni bir boyut kazanmıştır.  

Ancak, Avrupa Toplulukları (AT) ile kırk beş yıl kadar önce başlatılan 

ekonomik temelli ilişkiler, AT üyesi devletlerin aralarındaki bağı kuvvetlendirerek 

siyasi bir birliktelik sağlama konusundaki iradeleri doğrultusunda AB’nin kurulması ile 

birlikte, güvenlik ve savunma boyutunu da kapsayacak şekilde genişlemiştir.  

Bugün itibarıyla, AB’nin geleceğine, ucu açık müzakere sürecine ve tam 

üyeliğin gerçekleşip-gerçekleşmeyeceğine ilişkin tartışmalar bir yana, gerek AB 

yetkililerinden, gerekse Türk yetkililerden en iyimser olanların bile, Türkiye’nin tam 

üyelik tarihine ilişkin beklentileri ya da tahminleri on beş yıldan önce değildir.  

Türkiye-AB ilişkilerinde üzerinde çok tartışılan konulardan biri de, Türkiye’nin 

AB’ne üyeliğinin AB’nin stratejik güvenlik çıkarlarına hizmet edeceği yönündedir. 

Ancak bu tartışmalarda, üye adaylığı ve müzakere sürecinin Türkiye’nin güvenliğini 

nasıl etkilediği sorunsalı üzerinde yeterince durulduğunu söylemek oldukça güçtür. Bu 

çalışmada, Türkiye’nin birtakım ekonomik, siyasal, sosyal ve hukuki kazanımlar elde 

etmek beklentisiyle çıktığı yolda, AB’nin tam üyelik için dikte ettirdiği “kriter”lerin, 

Türkiye’nin ulus devlet yapısı ve dolayısıyla egemenlik ve ulusal güvenliğini nasıl 

etkilediği sorunsalı üzerinde durularak, konunun bu boyutuna dikkat çekmeye ve 

tartışılmasına katkı sağlanmaya çalışılacaktır.  

 



 4 

BİRİNCİ BÖLÜM 

EGEMENLİK VE GÜVENLİK KAVRAMLARI 

Türkiye’nin AB’ne üye adaylık ve müzakere sürecinin ulusal güvenliği üzerine 

etkisini sağlıklı olarak ortaya koyabilmek için, her iki tarafın tehdit algılamalarının ve 

bu algılamaya bağlı olarak geçmişte geliştirdikleri güvenlik politikalarının irdelenmesi, 

geleceğe yönelik sağlıklı değerlendirmeler yapabilmek için zorunlu görülmektedir. 

Doğal olarak bu değerlendirmeleri yapabilmek için, öncelikle konuyla ilgili temel 

kavramların ve bu kavramları açıklayan teorilerin bilimsel bir çerçevede analiz edilmesi 

gerekmektedir.  

Bu çerçevede yapılacak analiz için, birinci kısımda egemenlik kavramı ve bu 

kavramın teorik boyutu ile AB üyesi devletler ve Türkiye’de kavrama yüklenen 

anlamlar incelenecek, ikinci kısımda ise güvenlik kavramı, kavramın uluslararası 

teoriler içerisindeki yeri ve bilim adamlarının kavrama ilişkin yaklaşımları ele 

alınacaktır. 

 

 

 

 

 

 

 



 5 

BİRİNCİ KISIM 

EGEMENLİK KAVRAMI VE AVRUPA’DA GELİŞİMİ 

1. EGEMENLİK TANIMLAMALARI  

Egemenlik; üstün ya da üstünlük anlamında kullanılan Latince kökenli bir 

deyimdir. Egemenliğin bir kavram olarak ortaya çıkışının ya da kökeninin Westfalya 

sistemine dayandığı ileri sürülmektedir. Dolayısıyla egemenlik kavramının tarihsel 

anlamda belirginleşmesinin Avrupa’daki feodalitenin çözülerek merkezi krallıkların 

ortaya çıkmasıyla yakından ilişkili olduğu düşünülmektedir4.  

Öğretide egemenliğin birçok tanımı yapılmıştır5. Bu tanımların hepsinde var 

olan ortak özellik, egemenlik kavramının eş düzeyde ya da daha üst düzeyde herhangi 

bir başka güç tanımadığıdır. Nitekim 19’uncu Yüzyıl kuramcıları da, farklı egemenlik 

tanımlamalarına karşın, egemenliğin özünü “devlet iktidarının mutlak önceliği”nde ve 

bunun herhangi bir üst otoriteden biçimsel bağımsızlığında görmüşlerdir6. 

Klasik teori, egemenliği devlet olmanın statik unsuru olarak algılamaktadır7. Bu 

kapsamda egemenlik; muayyen bir ülkede oturan ve devlet kişiliğine bağlı olan, ondan 

ayrılmayan asli, en yüksek hukuki iktidar veya kudret olarak tanımlanmaktadır8.  

 Eismein egemenliği; yönettiği ya da yönlendirdiği ilişkilerde aynı düzeyde veya 

üstün bir güce bağımlı olmayan otorite olarak, egemen yetkiyi ise; “karar verme, 

istediği gibi hukuk normu belirleme ve bu normları uygulama yetkisi” olarak 

tanımlamaktadır9. 

                                                
4 Arı, Tayyar, Uluslararası İlişkiler ve Dış Politika, Alfa Yayınları, 6. Basım, İstanbul, 2006, s. 49. 
5 Egemenlik tanımlamaları için bkz.: Özman, M. Aydoğan, Devletlerin Egemenliği ve Milletlerarası 

Teşekküller, AÜHF Dergisi, Cilt 21, 1964, s. 56-59; Feyzioğlu, Turhan, “Türk Milli Mücadelesinin 
ve Atatürkçülüğün Temel İlkelerinden Biri Olarak Millet Egemenliği”, Atatürkçü Düşünce, Ankara, 
1992, s. 182; Gözler, Kemal, Devletin Genel Teorisi, Ekin Kitabevi Yayınları, Bursa, 2007, s. 77-78. 

6 William Wallace, “Kurtuluş mu, Geri Çekilme mi? Batı Avrupa’da Ulus Devlet, 1945-93”, Avrupa 
Sorunu-Avrupa Ne, Avrupalı Kim?, Der. Peter Gowan, Perry Anderson, Çev. Ali Çakıroğlu, Aykırı 
Yayıncılık, İstanbul, 2005, s. 33. 

7 Pellegrino C.R., “Construire le Marché Commun Latino-Américan et Supranationalité”, Europa 
İnstitut, No.: 55, Saarbrucken, 1985, s. 5. 

8 Kubalı, Hüseyin Nail, Anayasa Hukuku Dersleri (Genel Esaslar ve Siyasi Rejimler), İÜHF 
Yayınları, İstanbul, 1971, s. 44. 

9 Eismein, Cubertafond B., Souverainété en Crise, RDP, No.1, Paris, 1989, s. 1274. 



 6 

Egemenlik kavramı olumlu ve olumsuz anlamda iki unsuru içermektedir. 

Bunlar; olumlu anlamda her şeyi zorlayabilme, olumsuz anlamda ise hiçbir şeye bağımlı 

olmamadır10. 

 Farklı anlamlarıyla karşılaşılan, bu sebeple de nispi bir karaktere sahip olan 

egemenlik kavramı, uzun yıllar devletin temel unsurlarından birisi ve onun ayırt edici 

özelliği olarak kabul edilmiştir11. 

 

2. EGEMENLİK TÜRLERİ 

Literatürde, tarihsel süreç içerisinde yönetim şekillerinde meydana gelen 

değişiklikler, bu değişikliklere bağlı olarak devlet12 kavramına yüklenen farklı anlamlar 

ve iktidarın kaynağı konusundaki farklı yaklaşımlar, egemenliğin tanımında olduğu gibi 

türleri konusunda da bazı farklı tasniflerin yapılmasına neden olmuştur. Ancak genel 

olarak bu tasniflerin birbirlerine yakın ve hatta iç içe oldukları görülmektedir13. 

 2.1. Egemenlik Teorileri İtibarıyla Egemenlik Türleri 

Bir sonraki bölümde detaylı olarak irdeleneceği üzere, tarihi süreç içerisinde 

egemenliğin kaynağı konusunda farklı görüşler ileri sürülmüş ve farklı teoriler 

                                                
10 Kekevi, Serkan, Batının Çöküşü ve Türk Dış Politikası, IQ Kültür Sanat Yayıncılık, İstanbul, 2004, 

s. 113-114. 
11  Bu anlamda egemenlik, devletin insan (ahali, nüfus) ve ülke unsurundan ayrı üçüncü bir unsur olarak 

karşımıza çıkar. Devlet kudreti, devlet iktidarı ya da klasik anlayıştan ayrılarak siyasi iktidar kavramı 
olarak da incelenen devletin egemenliği, devlette egemenlik kavramından farklı bir anlam taşır. Bkz. 
Kapani, Münci, Politika Bilimine Giriş, AÜHF Yayınları, Ankara, 1983, s. 38; Özçelik, Selçuk, Esas 
Teşkilat Hukuku Dersleri, 1. Cilt: Umumi Esaslar, İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi 
Yayınları, İstanbul, 1982, s. 325. 

12 Devlet, farklı kaynaklarda birbirine benzer ve bir diğerini tamamlayacak şekillerde tanımlanmıştır. Bir 
tanıma göre devlet; belli bir ülkede bir hükümete ve ortak kanunlara bağlı olarak yaşayan bir milletin 
ya da bir milletler topluluğunun meydana getirdiği siyasi topluluktur. Bir başka tanıma göre devlet; 
belirli bir bölgede yerleşmiş ve kendine özgü bir kuvvete sahip olan bireylerin toplamından ibaret bir 
varlıktır. Sözlük anlamıyla devlet; bir hükümet idaresinde teşkilatlandırılmış olan siyasi topluluktur. 
Yine bir başka tanıma göre de devlet; toplumun en üst düzeyde çözümünü ve en yaygın bilincini 
eyleme dönük bir şekilde örgütleyen / düzenleyen topluma ait bir kurumdur. Modern anlamda devlet 
ise; sınırları belirlenmiş bir ülke toprağı üzerinde yaşayan halkın, belli bir hükümetle yönetildiği, 
hukuksal bakımdan egemen olan örgütlenmedir. Devlet tanımlamaları hakkında daha geniş bilgi için 
bkz. Türk Ansiklopedisi s. 153; İnan, Afet, Medeni Bilgiler ve M. Kemal Atatürk'ün El Yazıları, 
Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara, 1969, s. 26; Devellioğlu, Ferit, Osmanlıca-Türkçe Sözlük; 
Coşkun, İsmail, Modern Devletin Doğuşu, Der Yayınları, İstanbul, 1997, s. 95; Çam, Esat, Siyaset 
Bilimine Giriş, İstanbul Üniversitesi Yayınları, İstanbul, 1977, s. 82; Gözler, a.g.e., s. 4-9. 

13 Özdal, Barış; Genç, Mehmet, AGSP’nin Türkiye-AB İlişkilerine Etkileri, Aktüel Yayınları, 
İstanbul, 2005, s. 18. 



 7 

geliştirilmiştir. İktidarın sahip olduğu erkin dayanağının meşruluğu üzerinde yoğunlaşan 

bu tartışmalarda, genel olarak “teokratik teoriler” ve “demokratik teoriler” üzerinde 

durulmuştur14. 

 2.1.1. Teokratik Egemenlik Teorileri 

Teokratik egemenlik teorilerine göre, egemenlik tanrısal kökenlidir veya diğer 

bir ifade ile ilahi temele dayanır. Ancak tanrı kendisine ait olan bu egemenliği, 

yeryüzündeki insanlar marifetiyle kullanır. Teokratik egemenlik teorisyenleri, tanrıya 

ait olan egemenliği yeryüzünde kullanacak insanların kim olacakları ve nasıl 

seçilecekleri konusunda bir fikir birliği sağlayamamışlardır. Bu konuda iki doktrin ileri 

sürülmüştür15. 

 2.1.1.1. Doğaüstü İlahi Hukuk Doktrini 

Doğaüstü ilahi hukuk doktrinine göre, tanrı, devlet üzerinde kendisi adına 

egemenlik yetisini kullanacak insanları bizzat seçer. Dolayısıyla egemenliği kullanan 

kişiler, yani krallar tanrının yeryüzündeki temsilcisi durumundadırlar ve doğrudan 

doğruya ve sadece tanrıya karşı sorumludurlar. Daha değişik bir ifade ile yönetilenlere 

karşı bir sorumlulukları bulunmamaktadır16. 

2.1.1.2. Providansiyel İlahi Hukuk Doktrini 

Providansiyel hukuk doktrininde ise, egemenlik yine tanrıda olmakla birlikte, 

egemenliği tanrı adına kullanacak insanlar bizzat tanrı tarafından değil, tanrının ilahi 

kudreti sayesinde insanlar veya diğer beşeri olaylar sonucunda seçilirler17. 

                                                
14 Gözler, a.g.e., s. 87; Kapani, a.g.e., s. 48; Cin, Halil, “Milli Hâkimiyet ve Atatürk”, Selçuk 

Üniversitesi Atatürk Dergisi, Sayı 2, Konya, 1992, s. 3; Akyılmaz, Bahtiyar, “Milli Egemenlik 
Kavramının Gelişimi”, Prof. Dr. İhsan Tarakçıoğlu’na Armağan, Gazi Üniversitesi Hukuk Fakültesi 
Dergisi, Cilt 2, Sayı 1-2, 1999, s. 256-267. 

15 Gözler, a.g.e., s. 87-88; Teziç, Erdoğan, “Milli Egemenlik”, Milli Egemenlik İlkesinin Kabulü ve 
Gelişimi Paneli, İstanbul, 1986, TBMM Kültür, Sanat ve Yayın Kurulu Yayınları No.: 21, s. 11; 
Aydınlı, Halil İbrahim; Ayhan, Veysel, “Egemenlik Kavramının Tarihsel Gelişimi Perspektifinden 
İktidarın Sınırlandırılması Tartışması”,  CÜ İktisadi ve İdari Bilimler Dergisi, Cilt 5, Sayı 1, 2004, s. 
70-71. 

16 Gözler, a.g.e., s. 88; Kapani, a.g.e., s. 15; Özdal; Genç, a.g.e., s. 19; Kodaman, Bayram, “Milli 
Egemenlik Fikrinin Gelişmesi” Milli Egemenlik Kavramının Fikri Gelişmesi Paneli, TBMM Kültür, 
Sanat ve Yayın Kurulu Yayınları No. 17, Samsun, 1986, s. 23-25. 

17 Gözler, a.g.e., s. 88; Kapani, a.g.e., s. 15; Özdal; Genç, a.g.e., s. 19; Kodaman, a.g.m., s. 23-25; 
Aydınlı; Ayhan, a.g.m., s. 70-71; Yıldırım, Murat, “Küreselleşme Sürecinde Egemenlik”, CÜ Sosyal 
Bilimler Dergisi, Cilt 28, No. 1, 2004, s. 40. 



 8 

 2.1.2. Demokratik Egemenlik Teorileri 

Teokratik egemenlik teorileri, 18’inci Yüzyılın sonlarına kadar etkinliklerini 

korumuşlar, ancak bu yüzyılda ortaya çıkan yeni fikir akımları, iktidarın meşruluk 

kaynağını yeryüzünde aramak gerektiği düşüncesini işlemeye başlamışlardır. 

Dolayısıyla demokratik egemenlik teorilerinde, teokratik egemenlik teorilerinden farklı 

olarak, egemenliğin kaynağının insanlar olduğu savunulmuştur. Demokratik egemenlik 

teorileri de kendi içerisinde “milli egemenlik teorisi” ve “halk egemenliği teorisi” olarak 

ikiye ayrılmıştır18. 

Her iki teori de, siyasal iktidarın kaynağı ve meşruluk temeli bakımından 

aralarında çoğunlukla bir ayrım yapılmadığı ve aynı anlamda kullanıldığı görülmekle 

birlikte, başlangıçta gerek teorik, gerekse pratik bakımdan farklı demokrasi anlayışlarını 

yansıtan görüşler olarak ortaya çıkmışlardır19. 

 2.1.2.1. Milli Egemenlik Teorisi 

Temel dayanağını Jean Jacques Rousseau’nun “Sosyal Mukavele” (Contrat 

Social) isimli eserinden alan milli egemenlik teorisinde egemenlik, soyut bir bütün 

olarak kendisine manevi kişilik tanınan ulusa verilmektedir20. Milli egemenlik teorisi, 

Jean Jacques Rousseau’nun “genel irade” kavramı üzerine oturtulmuştur. Rousseau’ya 

göre genel irade, kişisel iradelerin toplamından ayrı ve onların üstünde, kendine özgü 

bir varlığı olan kolektif iradedir. Bu iradenin ulusun iradesi olarak kabul edilmesi 

nedeniyledir ki, teori milli egemenlik teorisi olarak tanımlanmaktadır21. 

 2.1.2.2. Halk Egemenliği Teorisi 

Halk egemenliği teorisinde, egemenlik somut olarak belli bir zamanda ulusal 

topluluğu meydana getiren vatandaşlar kitlesine verilmektedir22. Bu teoride 

                                                
18 Gözler, a.g.e., s. 88-89; Akyılmaz, a.g.m., s. 256-267; Özçelik, a.g.e., s. 80-81. 
19 Kubalı, a.g.e., s. 207; Kodaman, a.g.m., s. 23-25. 
20 Gözler, a.g.e., s. 89; Kapani, a.g.e., s. 73; Gürbüz, Yaşar, “Ulusal Egemenlik Düşüncesinin Tarihi 

Gelişmesi”, Milli Egemenlik Düşüncesinin Gelişimi Paneli, İzmir, 1986, TBMM Kültür, Sanat ve 
Yayın Kurulu Yayınları No: 21, s. 28-30. 

21 Rousseau, Jean Jacques, Toplum Sözleşmesi, Çev. Vedat Günyol, Adam Yayınları, 4. Basım, 
İstanbul, 1974, s. 35; Arı, Tayyar, Uluslararası İlişkiler Teorileri, Çatışma, Hegemonya, İşbirliği, 
Alfa Yayınevi, 3. Basım, İstanbul, 2004, s. 125-126; Gürbüz, Ahmet, “J. J. Rousseau ve Toplum 
Sözleşmesi Kuramı’nın Değeri”, http://www.e-sosder.com/dergidetay.php?id=86, 04.12.07. 

22 Gözler, a.g.e., s. 91-92; Kapani, a.g.e., s. 73; Gürbüz, Yaşar, a.g.m., s. 30-31. 



 9 

egemenliğin, gerçek kişilerden ayrı bir tüzel kişiliğe değil, tek tek toplumu oluşturan 

gerçek kişilere ait olduğu savunulmaktadır. Ancak büyük ölçekli devletlerde bu 

imkânsız olduğundan, halkın müdahale hakkı saklı kalmak koşuluyla, egemenlik 

temsilciler tarafından kullanılmaktadır. Sonuçta, temsili demokrasi milli egemenlikte 

teorik bir zorunluluk, halk egemenliğinde ise pratik zorunluluk olmaktadır23. 

 2.2. Klasik Tasnif: İç ve Dış Egemenlik 

Tarihi süreç içerisinde birçok düşünür tarafından farklı anlamlar yüklenen 

egemenlik kavramına, feodal karakterdeki düzenden merkeziyetçi özellikleri ön plana 

çıkan bir siyasi düzene geçişi temsil eden ulus devlet kavramı ile birlikte, hukuki ve 

siyasi boyutu itibarıyla içsel ve dışsal olmak üzere iki yeni anlam yüklenmiştir24. 

2.2.1 İç Egemenlik 

İç egemenlik en genel anlamıyla, devletin, devlet ülkesi üzerindeki asli güç 

konumuna ve kendisine devredilen ortak iradenin hukuki, meşru ve fiili kullanımına 

işaret eder. Devlet ülkesi üzerinde rakip bir güce yer vermeyen bu asli, sınırsız, 

bölünemez ve devredilemez kudret kendisini yasa yapmak, savaş veya barış ilan etmek, 

vergi toplamak, yargılama yapmak gibi uygulamalarla gösterir25. 

2.2.2 Dış Egemenlik 

Uluslararası ilişkilerde anlam taşıyan ve “bağımsızlık” kavramıyla hemen hemen 

eşanlamlı olarak kullanılan26 dış egemenlik kavramından, bir devletin diğer devletler 

karşısında egemen eşit konumda olması ve bir başka devlete bağlı veya bağımlı 

olmaması anlaşılır27. Bu kavram devletin kendi üstünde başka bir nihai ve mutlak 

otorite olmadığını ve devletlerin kendi kaderlerini tayin etme hakkını ifade eder. 

Devletler sistemi devletlerin egemen eşitliği ilkesine dayanır ve uluslararası hukuk bu 

                                                
23 Gülsoy, Tevfik, “Milletin Temsili”, http://www.akader.org/KHUKA/2006_eylul/2.pdf, 03.12.07; 

Gürbüz, Yaşar, a.g.m., s. 31-32. 
24 Arı, a.g.e., 2006, s. 48; Yalvaç, Faruk, “Devlet”, Der. Atila Eralp, Devlet ve Ötesi, İletişim Yayınları, 

2. Baskı, İstanbul, 2006, s. 21; Kekevi, a.g.e., s. 113. 
25 Gözler, a.g.e., s. 81-84; Özdal; Genç, a.g.e., s. 22; Kekevi, a.g.e., s. 114; Uygun, Oktay, 

“Küreselleşme ve Değişen Egemenlik Anlayışının Sosyal Haklara Etkisi”, Anayasa Yargısı Dergisi, 
Cilt 20, 2003, s. 250-284.  

26 Soysal, Mümtaz, “Değişen Egemenlik ve Meşruluk”, Anayasa Yargısı Dergisi, Cilt 20, 2003, s. 171-
181. 

27 Gözler, a.g.e., s. 79; Kapani, a.g.e., s. 57; Kekevi, a.g.e., s. 114. 



 10 

eşitliğe meşruiyet kazandırır28. Nitekim Birleşmiş Milletler (BM) Kurucu 

Andlaşması’nın 2’nci Maddesinin 1’inci Paragrafı “Örgüt, tüm üyelerinin egemen 

eşitliği ilkesi üzerine kurulmuştur” hükmünü amirdir. 

 2.3. Günümüz Uluslararası Sisteminde Egemenlik Anlayışı 

Günümüz uluslararası ilişkiler kuramındaki en büyük değişiklik, devletler 

sistemindeki “anarşi/düzen” sorunsalının yerini “uluslararası değişim” sorunsalının 

almış olması ve buna bağlı olarak da devletlerarası askeri ve stratejik ilişkileri inceleyen 

jeopolitik söylemin, jeopolitik yapılarla toplumsal ilişkilerin karşılıklı etkileşimini 

irdeleyen sosyo-politik bir söyleme dönüşmesidir. Bu kuramsal değişim sürecinin odak 

noktasında da devlet kavramı bulunmaktadır29. Doğal olarak devlet kavramına yeni 

anlamlar yüklenmesi, devletin asli unsurlarından biri olan “egemenlik” kavramının da 

sınırlarının yeniden sorgulanmasına neden olmuştur. 

Özellikle ikinci küreselleşme dönemi30 ile birlikte, 1970’li yılların ortalarından 

itibaren gelişen ve çoğulcu (pluralist)31 bir görüş olarak da bilinen “karmaşık bağımlılık 

kuramı”, uluslararası ekonomik bağımlılık ortamında devletin bağımsızlığının gittikçe 

sınırlandığını, devletlerin gittikçe birbirlerine daha bağımlı hale geldiklerini ileri sürerek 

devlet anlayışını ilk sorgulayan kuram olmuştur32.  

Bu bağlamda, günümüzde hiçbir devlet, ülke toprakları üzerinde sahip olduğu 

egemenlik yetkilerini kullanırken mutlak ve sınırsız bir şekilde hareket edememekte, 

ülke içindeki siyasal yönetme yetkisini içerdeki diğer bireyler ve gruplarla paylaşmakta, 

                                                
28 Gözler, a.g.e., s. 79; Yalvaç, a.g.m., 2006, s. 21. 
29 Yalvaç, a.g.m., 2006, s. 15. 
30 Thomas Friedman, Dünya’nın 1800’lerin ortalarından 1920’lerin sonlarına kadar olan dönemde, 

bugünküne benzer bir küreselleşme çağı yaşadığını, içinde bulunduğumuz küreselleşme çağının 
Soğuk Savaş yıllarının bitişi ile birlikte başlayan 2’nci küreselleşme çağı olduğunu ileri sürmektedir. 
Konu ile ilgili olarak geniş bilgi ve farklı yaklaşımlar için bkz. Friedman, Thomas, Lexus ve Zeytin 
Ağacı - Küreselleşmenin Geleceği, Çev. Elif Özsayar, Boyner Yayınları, 2. Baskı, İstanbul, 2002, s. 
15-17; Balkan, Celil, Soğuk Savaş Sonrasında Türkiye’nin Ulusal Güvenlik Sorunları, Toplumsal 
Dönüşüm Yayınları, İstanbul, 2006, s. 87-88; Kekevi, a.g.e., s. 28-34. 

31 Pluralizm ve karmaşık bağımlılık teorisine ileride değinilecek olup, konu ile ilgili olarak ayrıca bkz. 
Arı, a.g.e., 2004, s. 343-353 ve 422-445; Yalvaç, a.g.m., 2006, s. 23-26. 

32 Yalvaç, a.g.m., 2006, s. 25. 



 11 

uluslararası alanda ise diğer devletleri, uluslararası baskı gruplarını ve uluslararası 

anlaşmalardan doğan taahhütlerini dikkate almak zorunda kalmaktadır33.  

Ulus devletin egemenlik alanının daralmasının, üç boyutlu bir sürecin etkisi 

sonucu kendini gösterdiği ileri sürülmektedir. Bunlardan birincisi; uluslarüstü ekonomik 

ve siyasal birliklerin kurulmasının ve uluslararası şirketlerin ve piyasaların ulus devlet 

yapısı üzerindeki olumsuz etkisidir. İkinci boyut, ulus devletin kendi içerisinde yaşadığı 

süreçtir. Devletin küçültülmesi, özelleştirme, kamu sektörüne güvensizlik, 

merkeziyetçiliğin azaltılması, sosyal haklarda gerileme gibi yeni liberal ideolojiye 

dayanan anlayış ve uygulamalar, ulus devletin klasik fonksiyonlarında önemli bir 

azalmaya yol açmıştır. Üçüncü ve ulus devleti eriten en etkili süreç olarak kendini 

gösteren boyut ise, ulus devlet içindeki bölgeselleşme ve yerelleşme olgusudur. Birçok 

ülkede, ulus devletin içinde yer alan tarihsel, siyasal, etnik, kültürel ya da ekonomik 

özellikleriyle farklılaşan bölgeler, 20’nci Yüzyılın ikinci yarısında devletin işleyişinde 

söz sahibi olmuştur34. 

Ancak, bu gelişmelere rağmen egemenlik kavramı halen, devletin yetkileri 

üzerinde kendi rızası olmadan hiçbir güç tarafından sınırlanamayacağı şeklinde 

tanımlanmaktadır35. 

 

3. EGEMENLİK KAVRAMININ TARİHSEL GELİŞİMİ 

Devlet ve egemenlik kavramları, birbirleriyle ilintili olarak, tarihi gelişim içinde 

çeşitli fikir akımlarının konusu olmuştur. Ancak devletin unsurlarından biri olan 

bugünkü egemenlik anlayışının temelleri, 15 ve 16’ncı Yüzyılların ürünü olan ve 

Avrupa’da şekillenmeye başlayan ulus devlet yapısının oluşumuyla atılmıştır36.  

Tarihsel süreç içinde pek çok düşünür ve siyaset filozofunun gündeminde olan 

iktidar kavramı üzerinde yapılan tartışmaların tarihi ilkçağlara kadar uzanmakla birlikte, 

bilinen ve genel anlamıyla iktidar, daha çok Ortaçağ’ın sonlarından ve Yeniçağ’ın 

                                                
33 Arı, a.g.e., 2006, s. 49. 
34 Uygun, a.g.m., s. 250-284. 
35 Sönmezoğlu, Faruk, Uluslararası Politika ve Dış Politika Analizi, Filiz Kitabevi, İstanbul, 1995, s. 

30-33. 
36 Teziç, a.g.m., s. 10. 



 12 

başlarından itibaren yoğun tartışmalara konu olmuştur. Bu dönemlerde yapılan 

tartışmalarda genellikle iktidarın kaynağı ile yönetenin yönettiği toplumla olan ilişkisi 

üzerinde durulmuştur37. 

Antik Yunan’da ve Ortaçağda iktidar kavramına yönelik olarak yapılan 

tartışmalar, yönetimin sınırları ve eylemlerinin alanları ile iktidarın meşruiyeti üzerinde 

odaklanmıştır38. Antik Helen kültürü üzerinde; Sokrates’in erdeme ve bilgiye dayanan 

yönetim anlayışı ile Plathon’un egemenin yetki kullanımını belli ölçütlere bağlama 

çabaları etkili olmuştur. İlk çalışmalarında bilginlerden oluşan bir yönetimi savunan 

Plathon’un, sonraki çalışmalarında yönetme yetkisini tek erke verdiği görülmüştür. 

Plathon Okulu’nun temsilcilerine göre nitelik açısından ideal olabilen yönetim şekli 

demokrasidir39. Yine bu dönemde yapılan çalışmalarda, Aristo da Plathon’a benzer 

şekilde tek bir kişinin yönetimini ya da felsefecilerden oluşan bir yönetimi önermiş ve 

yönetimin temelini ölçülülük üzerine oturtmuştur40. 

Antik Helenist düşünceden sonra egemen ve egemenliğin sınır ve meşruiyetine 

yönelik yapılan tartışmalarda, yöneten erkin yetkisinin tanrısal kaynağı üzerinde 

durulmuştur. Kaynağını Hıristiyan düşüncesinden alan bu değer sisteminde, tanrısal 

gücün, eski Mısır’da yönetilenlere kabul ettirilmeye çalışıldığı gibi doğrudan yönetenin 

(Firavun) kendisinde olmadığı, ancak yöneticinin tanrı adına yetki kullandığı 

savunulmuştur41. 

Milattan Sonra (M.S.) 3’üncü Yüzyılda yeniden başlayan yöneten erkin 

yetkisinin kaynağı tartışmaları, Papalık Kurumunun tanrısal güce dayalı yetki kullanımı 

iddiaları etrafında yoğunlaşmış, bu iddialar karşısında yönetenin; zorbalıktan kaçınma, 

dürüst olma, vatandaşlarına zorla iş yaptırmama gibi tanrısal doğaya dayanan nedenlerle 

yetkilerinin sınırlandırılmasına dönük çabalar söz konusu olmuştur. Bu çabalar devam 

ederken, Papalıkta bütünleştiği kabul edilen iktidar, fiilen kilise tarafından kullanılmaya 

başlanmış ve dolayısıyla iktidar tek kişilik hükümdardan bir kuruma geçmiştir. Ancak 

                                                
37 Aydınlı; Ayhan, a.g.m., s. 69. 
38 Genç, Mehmet, İnsan Hakları ve Temel Özgürlükleri-Ulusal ve Uluslararası Temel Mevzuat, 

Uludağ Üniversitesi Güçlendirme Vakfı Yayını, No. 16, 1997, s. 2. 
39 Genç, a.g.e., 1997, s. 6. 
40 Sarıca, Murat, Siyasi Düşünce Tarihi, Gerçek Yayınevi, İstanbul, 1973, s. 32. 
41 Aydınlı; Ayhan, a.g.m., s. 70. 



 13 

St. Thomas, Suarez ve Vitoria gibi hukukçular, insana vurgu yaparak, gücün ve 

meşruiyetin tanrısal kaynaklı olduğu anlayışını eleştirmiş ve egemenin mutlak, sınırsız 

haklara sahip olduğu fikrine karşı çıkmışlardır42. 

Ortaçağ’ın sonlarında ve Yeniçağ’ın başlarında kilise, kral ve feodal beyler 

arasında uzun bir süre devam eden güç mücadelesi, Avrupa’da yapısal bir değişikliğe 

yol açmış43, Rönesans’la birlikte, Avrupa’da meydana gelen düşünsel ve toplumsal 

değişmelerdeki genel sürecin tanımlanması olarak ele alınan modernleşmenin düşünsel 

altyapısı oluşmaya başlamıştır44. Antikçağın devlet görüşünü, Rönesans’ın eğilimleri ile 

birleştiren ve Ortaçağ’ın tanrısal iktidar anlayışına karşılık, laik ve pragmatik bir 

egemenlik anlayışını ortaya koyan Machiavelli, tanrı krallığı dışında, tamamen insan 

krallığına dayalı bir devlet arayışına girmiş ve modern ulus devlet fikrinin doğuşuna 

öncülük etmiştir45. Egemenliğin kaynağını sorgulamaktan çok, devleti ele geçirme ve 

egemenliğin sürdürülmesi sorunu üzerinde duran Machiavelli, Prens’te46, yönetimin tek 

elde toplanması gerekliliğini vurgulamış, monarşiyi savunmuş ve prensin yetkilerinin 

sınırlanamayacağını iddia etmiştir. Machiavelli, prensin iktidarının kilise ve diğer soylu 

gruplar üzerinde de bir iktidar erki olması gerektiğini ileri sürerek, bir devlet sınırı 

içerisinde iki egemenin bulunamayacağını savunmuştur47.  

Güçlü bir merkezi devletin bulunmadığı feodal rejimden, güçlü merkezi 

krallıklara geçilmesi, bugün kullanılan deyimle “milli devlet-ulus devlet”in doğumuna 

sebep olmuştur48. Fransa krallarının feodal güçlere karşı üstünlüklerini kabul 

ettirdikleri, kilise karşısında da bağımsızlıklarını sağladıkları bu dönemde egemenlik 

kavramı, krallar tarafından ülke içinde kendi iktidarına rakip olabilecek bir iktidar, ülke 

                                                
42 Aydınlı; Ayhan, a.g.m., s. 70; Genç, a.g.e., 1997, s. 9. 
43 Seidler, G. L., Bizans Halk Hareketinin İdeolojik Kökeni, Çev. Mete Tunçay, İstanbul, 1999, s. 71. 
44 Gökberk, Macit, Felsefe Tarihi, Remzi Kitabevi, İstanbul, 1996, s. 190. 
45 Machiavelli, Niccolo, Hükümdar, Çev. Yusuf Türk, Düşünen Adam Yayınları, İstanbul 1996, s. 60-

61. 
46 Prens (Il Principe), Niccolo Machiavelli tarafından, 1513 yılında, politika hakkında yazılmış bilimsel 

bir incelemedir. Titus Livius’un İlk On Kitabı Üzerinde Söylevler, Savaş Sanatı ve Floransa Tarihi ile 
birlikte dört büyük eserden biri sayılan ve asıl adı “De Principatibus” (Prenslikler Hakkında) olan 
eser, Machiavelli'nin ölümünden 5 yıl sonra, 1532’de basılmıştır. Yaşadığı süre boyunca 
yayımlanmamasına rağmen Machiavelli’nin en bilinen eseri daha sonra ortaya atılan “Makyavelist 
Düşünce” teriminin temeli sayılır. Bkz. Eroğul, Cem, “Siyasal Düşüncelerin Sınıflandırılmasına 
İlişkin Birkaç Tarihsel Örnek ve Tartışma”, Ankara Üniversitesi Basımevi, 1981, s. 104-106. 

47 Aydınlı; Ayhan, a.g.m., s. 72-73. 
48 Teziç, a.g.m., s. 10. 



 14 

dışında ise kendilerinden üstün bir otorite tanımadıklarını ifade eden bir hukuki formül 

olarak kullanılmıştır49.  

Egemenlik kavramının bu şekilde formüle edilmesinden sonra bu kez de, 

egemenin gücünün sınırları ve gücün kaynağı itibarıyla meşruiyeti sorunsalı gündeme 

gelmiştir. Bu bağlamda bir kısım düşünürler egemenliği sınırsız, süresiz ve mutlak bir 

güç olarak ortaya koyarken, diğerleri bunu sınırlandırmaya ya da birkaç elde bölmeye 

çalışmışlardır50. 

Egemenlik kavramını tanımlayarak, sistematik bir halde ortaya koyan ve bir 

teori haline getiren Fransız hukukçu Jean Bodin’dir. Bodin, “Devletin Altı Kitabı” (Les 

Six Livres de la Republique) isimli eserinde egemenliği, içte insanlar üzerinde 

sınırlanamayan mutlak ve üstün bir iktidar, dışta ise bağımsız bir kudret olarak 

tanımlamıştır51.  

Bodin, yaşadığı dönemin ataerkil yapısındaki babanın egemenliğinin sınırsızlığı 

olgusundan hareketle, aile ile egemen arasında bir bağlantı kurarak egemen erkin 

egemenliğinin de sınırsız, mutlak ve sürekli olduğunu savunmuştur52.  

Bodin’e göre egemenin otoritesi, ister kendisi tarafından isterse kendisinden 

önce yapılmış olsun; egemen tarafından oluşturulan, dinsel uygulamalardan 

kaynaklanan ve eski gelenek ve göreneklerden gelen tüm yasaların üzerindedir. 

Egemen, gerektiğinde savaşa ve barışa, kamu görevlilerinin atanmasına, uyruklar 

hakkında mahkûmiyet yargısına, para basılmasına, vergi konulmasına tek başına karar 

verir ve koyduğu yasalarla görenekleri ortadan kaldırabilir53.  

Bodin’e göre egemenlik süreklidir. O’na göre süreyle kısıtlı olan ya da istendiği 

zaman geri alınabilen bir iktidar, egemenlik değildir. Egemen, egemenlik hakkını ömrü 

boyunca kullandıktan sonra tacıyla birlikte kendinden sonra gelene aktarır. Böylelikle 

monarşilerde egemenlik hiçbir kopukluk olmaksızın bir kişiden bir başka kişiye geçmiş 

                                                
49 Kapani, a.g.e., s. 35. 
50 Aydınlı; Ayhan, a.g.m., s. 68. 
51 Kapani, a.g.e., s. 35. 
52 Ağaoğulları, Mehmet Ali; Köker, Levent, Kral-Devlet ya da Ölümlü Tanrı, 2. Baskı, İmge 

Yayınevi, Ankara, 2000, s. 20. 
53 Ağaoğulları; Köker, a.g.e., s. 26. 



 15 

olur. Demokratik devletlerde egemenlik ise, sosyo-politik kurumların sürekliliği içinde 

beden bulur. Egemenliğin sürekliği de, devletin zamanla sınırlı olmadığı, sürekliliği 

içerdiği anlamına gelmektedir54. 

Bodin’e göre, devlet içinde egemenliği kullanan, yasa yapan ya da yasayı 

kaldıran çeşitli organlar olamaz ve bu nedenle egemenlik bölünmezdir55. Ülkesindeki 

her şey üzerindeki en yüksek yönetme gücüne sahip olan egemenlik, toplumdan ya da 

bireyden ayrı bir otoritedir. Kadim bir egemenlik anlayışını ortaya koyan Bodin, 

egemenliğin parçalara bölünemeyeceğini ya da bir yerde iki egemenin olamayacağını 

net bir şekilde ortaya koymaktadır. Bu bağlamda egemenlik, yukarıda da ifade edildiği 

üzere sınırlandırılamaz, devredilemez ve bölünemez özelliklere sahiptir56. 

Bodin egemenliğe hukuksal açıdan bakmaktadır. Bu bağlamda devlete içkin olan 

egemenlik kralda somut bir hal alır. Hatta bunun da ötesinde kral bireysel kişiliğini 

yitirip gerçek bir kuruma dönüşür. Artık o siyasal devletin kurumsallaşmış halidir, yani 

devlettir. Bodin’in çizmiş olduğu bu çerçeve, kralın gücünü daha da artırmak, merkezi 

gücü daha da geliştirmek amacına hizmet etmiştir57. 

Diğer taraftan Bodin, egemenlik ile ilgili yaklaşımlarında, egemenliğe bazı 

sınırlamalar da getirmekte ve bu bağlamda egemenliğin, tanrısal akla ya da doğal 

yasalara uygun olması gerektiğini vurgulamaktadır. Bodin’e göre, tanrısal ve doğal 

yasalara karşı çıkmak egemen gücün iktidarı içinde değildir. Keyfi vergi toplanması, 

özel mülkiyetin kaldırılması doğal yasalara aykırıdır. Ayrıca, egemenin iktidarı elde 

ediş biçimi ve kamusal toprakların başkalarına devredilememesi gibi kurallar da 

egemen gücü sınırlar58. Ancak bu sınırlamalara rağmen Bodin, egemeni tanrısal akla ya 

da doğal yasalara uymaya zorlayan her hangi bir gücün varlığını, yani, egemeni 

denetleyecek veya egemeni buna zorlayacak somut erkin varlığını da kabul etmemekte, 

egemenliğin meşruiyet ilkesi olarak “doğrulukla yönetim” ve “halk refahı”nı 

                                                
54 Ağaoğulları; Köker, a.g.e., s. 28. 
55 Sarıca, a.g.e., s. 79. 
56 Kapani, a.g.e., s. 54. 
57 Köni, Hasan, “Milli Egemenlik Kavramının Batıdaki Gelişimi ve Günümüzdeki Uygulamaları”, Milli 

Egemenlik Kavramının Fikri Gelişmesi Paneli, TBMM Kültür, Sanat ve Yayın Kurulu Yayınları No. 
17, Samsun, 1986, s. 36. 

58 Ağaoğulları; Köker, a.g.e., s. 29. 



 16 

dillendirmektedir59. Ancak tanrı dışında hiç kimseye hesap vermeyecek sınırsız bir 

egemenin bunları nasıl gerçekleştireceği üzerinde durmamaktadır. 

Bodin’e kadar hiçbir düşünür, devlet ile egemenlik arasındaki ilişkiyi tam 

anlamıyla ortaya koyamamıştır. Bodin’in yaklaşımları sonucunda hukukun ve 

geleneklerin mantıki bir ayrımı yapılmış, toplumda siyasal bir organizasyonun varlığı 

vurgulanmış ve her devlette belirlenmiş bir egemen bulunması gerektiği belirtilmiştir. 

Machiavelli ve Bodin, mutlak monarşinin kuramını oluşturmaya çalışmışlardır. 

Machiavelli’nin kuramı, laik bir burjuva kültürüne dayanmış olmakla birlikte, siyaset 

kuramı ile sınırlı olan, felsefi bir sistem içine oturtulmamış bir kuramdır. Bodin’in 

mutlak egemenlik kuramı daha kapsamlıysa da, daha sistemli değildir. Buna karşılık 

Hobbes, mutlak egemenlik kuramını bir genel felsefe sistemi içinde sunmayı 

başarmıştır60. 

Hobbes, siyaset felsefesini ilk önce insan doğası ile ilişkilendirmiş, bu noktadan 

hareketle, kendisinden önceki düşünürlerden farklı olarak, yapay devlet kuramını ortaya 

atmıştır. Hobbes, toplumu bir yapay oluşum olarak değerlendirmiş ve insanların bir 

toplum oluşturma zorunluluğunun nedenlerine açıklık getirmeye çalışmıştır. Hobbes’a 

göre devleti meydana getiren olgu, insanların güvenlik arayışı ve gereksinmesidir61. Bu 

noktada Hobbes, devletin meşru güç kullanma yetisine de açıklık getirerek, güvenliğin 

doğal hukuk ile sağlanamayacağını, bunun için bir egemen güce gereksinme olduğunu 

belirtmiştir. Bu bağlamda insanlar, egemen lehine kendi haklarından feragat etmek 

suretiyle, bir sözleşmeyle hak ve özgürlüklerini üçüncü bir varlığa, Leviathan’a62 tek 

                                                
59 Çetin, Halis, “Egemenlik ve Hukuk İlişkisi Üzerine”,  CÜ İktisadi ve İdari Bilimler Dergisi, Cilt 3, 

Sayı 2, 2002, s. 4. 
60 Şenel, Alaattin, Siyasal Düşünceler Tarihi, Bilim ve Sanat Yayınevi, Ankara, 1996, s. 317. 
61 Ağaoğulları; Köker, a.g.e., s. 188-189. 
62 İngiliz Filozof Thomas Hobbes, 1651 yılında yayınladığı aynı adı taşıyan eserinde, devleti Tevrat’ta 

adı geçen büyük bir su canavarına, Leviathan’a benzetmiştir. Hobbes bu düşüncesini Leviathan’da; 
“Vatandaşları yabancıların istilasından koruyabilmenin, birbirlerine zarar vermekten engellemenin, 
kendi sanayilerini ve yeryüzünün meyvelerini güven altına almanın yolu, bütün gücü ve kudreti bir tek 
insan ya da insanların meclisine vermektir... Toplum içinde yaşayan insanlar birbirlerine ‘ben 
haklarımdan vazgeçiyorum ve tüm haklarımı bu insana ya da insanlar topluluğuna veriyorum’ 
demelidirler. Böylece bütün güç ve kudret tek bir insanda toplanır. Bu ‘Devlet’ ya da Latince ‘Civitas’ 
olarak adlandırılır. Bu büyük Leviathan’ın doğması demektir” sözleriyle ifade etmiştir. Bkz. Aktan, 
Coşkun Can, “Leviathan: İnsan Haklarının Koruyucusu mu, Yoksa İhlalcisi mi?”, Yeni Türkiye 
Dergisi, Yıl 4, Sayı 21, 1998, s. 499. 



 17 

taraflı devrederek kargaşa ve savaşa son verip güvenlik içinde yaşamak istemişlerdir63. 

Ancak, egemen, bu sözleşmeye taraf olmadığı için, topluma veya insanlara karşı 

yaptıklarından dolayı sorumlu değildir ve bir hesap vermez64.  

Hobbesiyan felsefenin en temel savlarından biri, sözleşme ile oluşan egemenin 

her şeyin üzerinde sınırsız güce sahip olmasıdır. Bu sınırsız yetkinin, halkı temsil eden 

bir hükümete verilmesi durumunda demokratik hükümet ortaya çıkar. Sözleşmeyle; 

monarşi, demokrasi ya da bir aristokrasi kurulabilir. Bu anlamda Hobbes, egemenliğin 

kaynağını halkta görmesi açısından seküler bir yapı öngörmüştür65. 

Sonuç olarak, Hobbes, devleti, insanların çıkarlarına, rasyonel beklentilerine 

uygun olduğu için tek tek kendi rızaları ile oluşturdukları bir kurum olarak ele almış ve 

devletin toplumun irade ve sözleşmesi ile doğduğunu vurgulamıştır. Bu noktada Hobbes 

“modern devletin resmini çizen ilk düşünür”66 olarak kabul edilebilir. Yaklaşımlarında 

egemenliğin sınırlandırılamayacağını net bir şekilde vurgulayan Hobbes, bir taraftan da 

Leviathan’ın devlet sınırları içerisinde barış ve düzeni sağlaması gerektiğini belirterek, 

devletin meşruiyet kaynağını da oluşturan barış ve güvenliği sağlayamayan tüm 

yönetimlerin değiştirilmesi gerektiğini ifade etmiştir. Diğer bir ifadeyle Hobbes, 

toplumsal barışı, düzeni, dirliği sağlamada başarısız olması halinde, Leviathan’ın 

değiştirilebileceğine açık kapı bırakmıştır67. Ancak, Hobbes’un öngördüğü toplumda tek 

bir irade bulunmaktaydı. Bu da devletin iradesiydi ve sadece kral tarafından dile 

getirilmekteydi68. 

Bodin’den Hobbes’a gelinceye kadar, klasik egemenlik teorisinin başlıca 

temsilcilerinin vurguladıkları nitelikler tarihsel perspektif içinde incelendiğinde, başlıca 

şu sonuçlarla karşılaşılmaktadır: Bir defa klasik egemenlik anlayışı çağdaş anlamda 

devletin ortaya çıkışında teorik temel işlevini görmüştür. İkinci olarak, feodalite 

                                                
63 Hobbes, Thomas, Leviathan, Çev. Semih Lim, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul, 1993, s. 96; Gökberk, 

a.g.e., s. 293. 
64 Ağaoğulları; Köker, a.g.e., s. 192-195. 
65 Arı, a.g.e., 2004, s. 182. 
66 Akal, Cemal Bali, Sivil Toplumun Tanrısı, AFA Yayınları, İstanbul 1990, s. 101. 
67 Aydınlı; Ayhan, a.g.m., s. 76-77. 
68 Doğan, İlyas, “Avrupa Birliği’ne Giriş Sürecinde Türkiye’de Anayasal Sistem Reformu Bağlamında, 

Küreselleşme ve Ulusal Egemenlik”, TBMM Anayasa Hukuku 1. Uluslararası Sempozyumu, TBMM 
Başkanlığı Yayınları, Ankara, 2003, s. 429. 



 18 

döneminde bölünmüş, ufalanmış ve dağılmış olan iktidarı birleştirmek ve 

bütünleştirmek suretiyle iktidarın rasyonelleşmesini sağlamıştır69. Nihayet, klasik 

egemenlik anlayışı uluslaşmaya ve ulus devlete giden yolu açmıştır70. 

Ancak, Machiavelli’den Bodin ve Hobbes’a uzanan mutlak, sınırlandırılmamış 

iktidar anlayışına birçok kesimden ciddi eleştiriler getirilmiştir. Bodin ve Hobbes’a 

ciddi eleştiriler getiren düşünürlerden biri olan Johannes Althusius, egemenliğin asıl 

kaynağının toplum olduğunu ve egemenin de toplumu temsil etmesi nedeniyle, temsil 

edenin temsil edilenden daha güçlü olamayacağını ileri sürmüştür. O’na göre devlet 

egemenliğinin kaynağı, sözleşmeyle bir araya gelen topluluklara dayanmaktadır. 

Krallığa bağlı topluluklar, kralın yetkisinin sınırlarını belirleme yetkisini ellerinde 

tutarlar ve bazı yasalarla kralı sınırlayabilirler. Ayrıca, sözleşme, kralın toplumun 

ihtiyaçlarına cevap veren bir yönetim oluşturulmasını öngördüğünden, yetki gaspı ya da 

kötü yönetim karşısında, egemenliğin asıl sahibi durumundaki topluluğun, kralı 

yerinden etme hakkı bulunmaktadır71. 

Egemenliğin kaynağı ve sınırları konusundaki düşünceleri Hobbes’tan büyük 

farklılıklar gösteren ve Aydınlanma Çağı öncüleri arasında sayılan John Locke’un 

politik felsefesi ise, mutlakıyetçiliğe karşı insan özgürlüğü ve insan hakları öğretilerini 

savunmakla beraber; özgürlükçü ideallerin temelinde bir egemenlik anlayışını temsil 

eder. Bu çerçevede Locke’un düşüncesinde insanlar, doğa halinde tam bir eşitlik ve 

özgürlük içinde yaşarlar72. 

Hobbes ve Althusius’ta olduğu gibi Locke da toplumun kuruluşunu sözleşmeye 

dayandırmaktadır. Her ne kadar doğa durumunu bir gerçeklik olarak savunsa da, 

                                                
69 Kapani, a.g.e., s. 56-57. 
70 Bulut’un da ifade ettiği gibi, bu dönemde Hobbes’un teorisi doğrultusunda egemenliğin toplumdan 

kaynaklandığı kabul edilse de, egemenliğin sahibi henüz ulus değildir ve kralın şahsında 
somutlaşmaktadır. Ne var ki, bu mutlak monarşiler devri gerek egemenliğin sahibi ulusu ortaya 
çıkarmak, gerekse ulus devlete giden yolu aralamak bakımından önemli bir gelişim olmuştur. Nitekim 
merkezileşmiş iktidar olgusuyla varlık bulan modern devlet, ortak bir kimliği oluşturan ekonomik, 
siyasal ve kültürel bütünleşmenin toplumda meydana çıkmasına katkı yapmıştır. Bkz. Bulut, Nihat, 
Feodaliteden Küreselleşmeye Ekonomik İktidar Siyasal İktidar İlişkisi, Seçkin Yayınları, Ankara 
2003, s. 89-90. 

71 Özdal; Genç, a.g.e., s. 12-14; Aydınlı; Ayhan, a.g.m., s. 77. 
72 Göze, Ayferi, Siyasal Düşünceler ve Yönetimler, Beta Basım Yayım Dağıtım A.Ş., İstanbul, 1998, 

s. 154-155. 



 19 

Locke’un, “doğa durumu” ve “toplum sözleşmesi” varsayımını siyaset teorisinin 

kuruluşunda sadece bir çıkış noktası olarak aldığı söylenebilir73. 

Locke’un bakış açısıyla egemen, halka rağmen herhangi bir hak ileri süremez. 

Locke’a göre devlet, onu kuran toplumun amaçlarının gerçekleşmesinde sadece bir 

araçtır ve asla mutlak egemenliğe sahip değildir. Doğa kanununun güçlü bir savunucusu 

olan Locke, egemeni kanun yapmaktan ziyade doğal kanunları uygulamakla 

görevlendirir. Nitekim Locke, kanunların zaten doğal olarak var olduğunu ve egemenin, 

bu kanunları sadece keşfederek uygulamakla görevli olduğunu belirtir. Dolayısıyla 

Locke’un anlayışında yasa, devletten önce zaten vardır ve dolayısıyla egemenlik de bu 

yasalar ile sınırlandırılmıştır. Locke böylelikle tanrısal egemenlik anlayışına da karşı 

çıkarak, egemenliğin doğal bir hak olarak algılanmaması gerektiğini ve egemenin 

otoritesinin geri alınabileceğini ortaya koymuştur74. 

Locke’un “Hükümet Üzerine İki İnceleme” (Two Treatise on Government) adlı 

eserinin gerçekleştirmeye çalıştığı da, hükümetin niçin gerekli olduğunu, iktidarın 

sınırlarının nereye kadar uzanabileceğini ve bu sınırları aşması durumunda onu 

denetlemek için kimin ne yapacağını açıklamaktır75. 

Locke’un kuramında siyasal toplum ve siyasal güç bir sözleşmenin sonucu 

olduğu için yönetilenlerin de rızasına sahip olacaktır. Bu siyasal güç, Locke’un 

düşüncelerinde önemli bir yeri olan mülkiyet hakkını korumak amacıyla 

kurulduğundan, bunun ortadan kaldırılması düşünülemez. Aksi durumda, siyasal 

otoritenin meşruiyeti ortadan kalkacak ve halkın direnme hakkı doğacaktır. Ancak, 

siyasal otoritenin rızaya dayanması, iktidarın kontrol edilebilmesi için yeterli değildir. 

Bu nedenle, daha somut olarak siyasal iktidarın sınırlandırılması gerekir ki, bunun yolu 

da kuvvetler ayrılığının gerçekleştirilmesinden geçmektedir. Locke’a göre bir devlette 

üç kuvvet bulunmaktadır. Bunlar; yasama, yürütme ve federatif güçlerdir. Bu yaklaşımı 

                                                
73 Gülsoy, Tevfik, “John Locke’un Siyaset Teorisinin Temel Kavramları ve Yasama Gücü” 

http://archiv.jura.uni-saarland.de/turkish/TGuelsoy1.html, 04.12.07. 
74 Aydınlı; Ayhan, a.g.m., s. 77-79; Çetin, a.g.m., s. 7-9; Arı, a.g.e., 2004, s. 354; Gülsoy, a.g.m., 

03.12.07. 
75 Aydınlı; Ayhan, a.g.m., s. 78. 



 20 

ile Locke, egemenliğin tek elde toplanmasını önlemeye ve egemenliği kuvvetler ayrılığı 

üzerine oturtmaya çalışmıştır76.  

Locke, yasama gücünün sınırsız bir iktidar olmadığını çok açık ve kesin olarak 

ifade etmekle birlikte, yasamanın keyfiliğine karşılık dört sınırlamayı da açıkça 

belirtmiştir. Bunlar yasamanın; halkın yaşamı ve malı üzerinde dilediği şeyi 

yapamayacağı, irticalen alınan ihtiyari kararlar ile bir güç kullanamayacağı, insanların 

izni olmadan onların mülkiyetinin hiçbir parçasını alamayacağı ve yasa yapma gücünü 

başkasına devredemeyeceğidir77. 

Locke çalışmalarında, devlet ve toplum arasında keskin bir ayrım yaparak, 

klasik liberal düşüncenin temel parametrelerini ortaya koymuş ve liberal devlet teorisini 

geliştirmiştir. Bu çerçevede klasik liberal felsefede yerini bulan, bireyin ön planda 

olduğu ve devletin sadece düzenleyici yönünün ön plana çıktığı bir egemenlik anlayışı 

Locke’un politik felsefesinde önemli bir yere sahip olmuştur. Sonuç olarak John Locke, 

günümüz kuvvetler ayrılığı fikrinin önemini sezen ve temellerini ortaya koyan filozof 

olmuştur78. 

Din, ifade ve insan hakları savunucusu söylemleriyle tanınan Voltaire ise, 

Locke’un politik ve toplumsal görüşlerinden pek çoğunu kabul ederek, bireysel 

özgürlüğün geliştirilmesini savunmuş ve kilise ile kralın yetkisine karşı çıkmıştır. Bu 

bağlamda Voltaire, devlet egemenliğinin bireysel özgürlükler çerçevesinde 

sınırlandırılması gerektiğini ileri sürerken, savaşların mutlakıyetçi yönetimlerin 

başvurduğu bir politika olduğunu belirtmiştir79. 

1748’de yayımlanan “Kanunların Ruhu” (De l’Esprit des Lois) adlı eserinde, 

Fransız düşünür Montesquieu, kişilerin hak ve hürriyetlere sahip olabilmelerinin ve 

devlet içinde bunların teminat altına alınabilmesinin yasama, yürütme ve yargının 

birbirinden ayrılmasıyla mümkün olabileceğini savunmuştur. Montesquieu’nün İngiliz 

                                                
76 Aydınlı; Ayhan, a.g.m., s. 77-79; Çetin, a.g.m., s. 7-9; Arı, a.g.e., 2004, s. 354; Gülsoy, a.g.m., 

03.12.07. 
77 Aydınlı; Ayhan, a.g.m., s. 77-79; Çetin, a.g.m., s. 7-9; Gülsoy, a.g.m., 04.12.07. 
78 Akyılmaz, a.g.m., s. 256-267. 
79 Arı, a.g.e., 2004, s. 125. 



 21 

rejiminden esinlenerek ortaya koyduğu bu teoride “egemenliği elinde bulunduran halk 

değil, İngiliz Parlâmentosudur”80. 

Hobbes ve Locke gibi bir doğal hukukçu olan Jean Jacques Rousseau ise, 

yukarıda belirtildiği gibi (bkz. s. 8), siyasal toplumun kuruluşunu sözleşmeye 

dayandırmış ve teorisinin temelini, milli egemenlik teorisinin kaynağı sayılan “Sosyal 

Mukavele” (Contrat Social) isimli ünlü eserinde açıklamaya çalıştığı genel irade 

kavramı üzerine oturtmuştur. Rousseau, insanların aralarında yaptıkları bir sözleşme ile 

siyasal toplumu kurarken iradelerini birleştirdiklerini, genel iradenin kişilerin 

iradelerinin birleşmesi ve kaynaşması sonucunda ortaya çıktığını ileri sürmüştür. 

Rousseau’ya göre genel irade, kişisel iradelerin toplamından ibaret olmayıp, onlardan 

ayrı ve onların üstünde, kendine özgü bir varlığı olan kolektif iradedir. O’na göre, 

egemenlik genel iradenin kullanılmasıdır. Her bireyin özel iradesi vardır ve bu 

iradelerden oluşan genel irade daima iyiyi, doğruyu gösterir. Egemenlik meşruluğunu 

bu genel iradeden alır ve yasa biçiminde belirir. Bu egemenliğin dört özelliği ise; 

devredilmezlik, bölünmezlik, yanılmazlık ve mutlaklıktır. Bunlardan özellikle 

“devredilmezlik” özelliği, ulus bakımından hayati önemi haizdir. Halk kendi iradesini 

(genel irade) devrettiği anda halk olmaktan çıkar. Çünkü ulus bu irade ile 

oluşmaktadır81. Rousseau, Montesquieu’deki kuvvetler ayrılığı ilkesini reddedip, 

doğrudan demokrasi örneklerinden yola çıkarak kuvvetler birliği sistemini 

savunmuştur82. 

Egemenliğin kaynağını halka ve millete dayandıran görüşler83 Fransız ihtilali ile 

ortaya çıkmıştır. Halk egemenliği teorisi de, esas itibarıyla kaynağını Jean Jacques 

Rousseau’nun “Sosyal Mukavele” isimli eserinde bulmuştur. Fransız İhtilali’ni 

gerçekleştirenler, Rousseau’nun milli egemenlik ilkesine dayanarak meclis hükümeti 

denilen sistemi kurmuşlardır84. İşte bu fikirlerle, ihtilalin önemli simalarından olan ve 

genellikle Rousseau’dan etkilenen Siéyès ve Mounies gibi yazarların da katkılarıyla 

                                                
80 Aldıkaçtı, Orhan, “Milli Egemenlik Kavramının Fikri Gelişmesi” Milli Egemenlik Kavramının Fikri 

Gelişmesi Paneli, TBMM Kültür, Sanat ve Yayın Kurulu Yayınları No. 17, Samsun, 1986, s. 15. 
81 Rousseau, a.g.e., s. 35; Arı, a.g.e., 2004, s. 125-1126; Gürbüz, Ahmet, a.g.m.. 
82 Aldıkaçtı, a.g.m., s. 15-17. 
83 Milli egemenlik ile halk egemenliği kavramının birbirinden ayrı olduğu Carrre de Malberg tarafından 

ileri sürülmüş ve pek çok kamu hukukçusu tarafından kabul görmüştür. Bkz. Özçelik, a.g.e., s. 80. 
84 Aldıkaçtı, a.g.m., s. 18. 



 22 

“ulusal egemenlik” kavramı ortaya çıkmıştır85. 1789 Fransız İhtilalinin başlangıcında 

kabul edilen ulusal egemenlik fikri, Fransız İnsan ve Yurttaş Hakları Bildirisi’nin 

3’üncü Maddesinde “egemenliğin ulusa ait olduğu ve hiçbir kimse ya da kurulun 

ulustan gelmeyen bir yetkiyi kullanamayacağı” şeklinde ifadesini bulmuştur. Benzer 

hüküm 1791 Anayasası’nda da yer almıştır86.  

Bu dönemde ulusal egemenlik görüşünü savunanlar, egemen iradenin 

oluşabilmesi için bireyler arasında bazı sınırlamalar yapılabileceğini kabul etmişler, 

ayrıca egemenliğin kullanımının kısmen bir monarka, bir krala verilebileceğini kabul 

ederek, milli egemenlik anlayışı içinde dahi monarşik bir yönetimin olabileceğini 

savunmuşlardır87. 

Egemenlik anlayışındaki bu gelişmeler Avrupa’da monarşilerin tasfiyesine ve 

halk/millet iradesine dayanan iktidarların ortaya çıkmasına yol açmıştır. Ayrıca, 

Egemenlik kavramının dışta “bağımsızlık” olarak yansıması da, devletlerin eşit egemen 

hukuki varlıklar olarak Dünya sahnesine çıkmaya başlamasına ve saltanatların tasfiye 

edilerek demokratik düzene geçiş için ilk adımların atılmasına neden olmuştur. 

 

4. AT/AB VE EGEMENLİK KAVRAMI  

1789 Fransız İhtilali sonrası yapılan devrimler; sınıf çatışmalarını, burjuvazinin 

iktidara katılımını ve ulus devlet olgusunun güçlenmesini sağlamış, ihtilal sonrası 

Avrupa’da egemen olan ve 1848 devrimlerine kadar devam eden Metternich politikaları 

da, karşı tarafı tümüyle ezme anlayışının yerleşmesine yol açmıştır. Güvenlik 

anlayışının varlığın korunması ve sürdürülmesi noktasında odaklandığı bu ortamda 

devletler, güvenliklerini sağlamak için karşılıklı ittifak arayışlarına yönelmişler ve 

                                                
85 Fransız İhtilali sırasında yaşayan ve onu en fazla etkileyen kişi olarak bilinen Sieyés’in “Üçüncü 

Devlet Nedir?” (Qu’est-ce que le Tiers État?) adlı eserinde ulus ve temsil ile ilgili görüşlerinin bugüne 
dek uzanan etkileri bilinmektedir. O’na göre ulus, ortak bir yasa altında yaşayan ve aynı yasa koyucu 
tarafından temsil edilen kimselerin oluşturduğu bir bütündür ve egemenlik ulustadır. Toplumda her 
türlü ayrıcalığın ulusa ve ulusun bütünlüğüne zarar verdiğine inanır. Bu nedenle, devrimle oluşacak 
mecliste yalnızca ulusun temsilcilerinin bulunmasını, her türlü ayrıcalığın bu anlamda reddedilmesini, 
dolayısıyla da bir ulusal meclisin kurulmasını savunmuştur. Nitekim 1789’da Ulusal Meclis 
kurulurken, üyelerinin bundan böyle ulusu temsil edecekleri belirtilmiş, bunda Sieyés’in fikirlerinden 
büyük oranda etkilenilmiştir. Bkz. Gülsoy, a.g.m., 03.12.07; Göze, a.g.e., s. 217-220. 

86 Akyılmaz, a.g.m., s. 260-261. 
87 Teziç, a.g.m., s. 12-13. 



 23 

19’uncu Yüzyıl, devletlerin savaş ve barış durumlarında genel bir denge arayışına sahne 

olmuştur88. 

Yapılan karşılıklı ittifaklar ve denge sağlama çabalarının, devletlerin egemenlik 

yetkilerinin başlıca tezahürü olarak gördükleri savaş ilan hakkını sık sık kullanmalarına 

önlem getirememesi üzerine, yeni savaşların çıkmasını önlemek adına devletlerin 

egemenlik yetkileri üzerinde kısıtlamalar getirebilecek yeni arayışlar içerisine 

girilmiştir. Nitekim bu çerçevede I’inci Dünya Savaşı’nın ardından Milletler Cemiyeti 

(MC), MC’nin II’nci Dünya Savaşı’nın çıkmasına engel olamaması üzerine de BM 

örgütleri kurulmuştur. Üye devletlerin egemenliği temeli üzerine kurulan bu evrensel 

nitelikli örgütlerin devletlere kimi yükümlülükler getirdiği ve kuruluş amacına uygun 

olarak kısmen de başarılı olduğu görülmüştür89. 

4.1. AT ve Egemenlik Kavramı  

Evrensel nitelikli bu örgütlerin yanında, aynı amaca hizmet edecek bölgesel 

örgütlenmeler kurulması için de çeşitli çalışmalar yapılmıştır. Bu çerçevede Avrupa’da 

entegrasyon çabalarının başlangıcı, 800’lü yıllarda Avrupalı olmayı bütünleşmeye temel 

fikir sağlaması açısından ilk defa bir araç olarak kullanan ve Avrupa’nın kurucu babası 

olarak adlandırılan Charlemagne’a90 dayanmaktadır. Ancak, bugünkü AB’nin dayandığı 

Avrupa Toplulukları, II’nci Dünya Savaşı sonrasında ortaya çıkmıştır91. 

Yaşanan iki Dünya Savaşı sonrası, Avrupa’da, askeri amaçlarla kullanılan 

kömür ve çelik sektöründe bir ortak pazar oluşturmak suretiyle barış tesis edilmeye 

çalışılmıştır92. Nitekim bugün AB olarak anılan ve AT hukukuna dayanan yapılanmanın 

temellerini oluşturan Roma Andlaşması’nın “Giriş” bölümünde, kurucu devletler 

                                                
88 Dedeoğlu, a.g.e., 2003, s. 24-25. 
89 Özdal; Genç, a.g.e., s. 28. 
90 Karluk, Rıdvan, Avrupa Birliği ve Türkiye, Beta Basım Yayım Dağıtım A.Ş., İstanbul, 1996, s. 17. 
91 Caşın, Mesut Hakkı; Özgöker, Uğur; Çolak, Halil, Küreselleşmenin Avrupa Birliği Ortak Güvenlik 

ve Savunma Politikasına Etkisi-Avrupa Birliği, Nokta Kitap, İstanbul, 2007, s. 202. 
92 Avrupa Toplulukları’nı oluşturan; Avrupa Kömür Çelik Topluluğu (AKÇT) 1952 yılında, Avrupa 

Ekonomik Topluluğu (AET) ve Avrupa Atom Enerjisi Topluluğu (AAET) ise 1958 yılında 
kurulmuştur. Her üç Topluluğun kurumları, 8 Nisan 1965 tarihinde Brüksel’de imzalanan ve 1 
Temmuz 1967 tarihinde yürürlüğe giren “Fusion (Birleşme) Andlaşması” ile birleştirilmiştir. 
AET’nun adı ise, 1 Kasım 1993 tarihinde yürürlüğe giren AB Kurucu Andlaşması (ABKA) ile AT 
olarak değiştirilmiştir. Bkz. Reçber, Kamuran, Avrupa Birliği Mevzuatı, Aktüel Yayınları, İstanbul, 
2005, s. 1-5. 



 24 

arasındaki işbirliğinin nedeni “kaynakların bir araya getirilmesi yoluyla barış ve 

özgürlüğü korumak ve güçlendirmek” olarak gösterilmiştir93.  

AT, uluslararası hukuk normlarına göre yapılan ve yürürlüğe konulan 

uluslararası nitelikteki andlaşmalarla tesis edilmişlerdir. Her Topluluğun, birbirlerini 

tamamlar mahiyette ayrı görev ve yetkileri ile hak ve sorumlulukları bulunmaktadır. Bu 

nedenle ayrı hukuk kişiliklerine ve Kurucu Andlaşmaları’nda yetkilendirildikleri 

ölçüde, yetki kullanma yetkisine sahiptirler94.  

AT’na üye devletler, Avrupa Toplulukları Kurucu Andlaşmaları (ATKA) 

uyarınca, belirli alanlarda egemen yetkilerini devrederek veya sınırlandırarak tesis 

ettikleri AT aracılığı ile kendilerine ve vatandaşlarına uygulanabilen bir hukuk normları 

bütünlüğü yaratmışlardır. Bu hukuk normları bütünlüğü, AT’nı hem devletler hukuku 

karakterli, hem de yetkilendirilen alanlar itibarıyla uluslarüstü karakterli kılmaktadır95. 

4.2. AB ve Egemenlik Kavramı  

AT üyesi devletler arasındaki ekonomik entegrasyonun büyük ölçüde 

tamamlanmış olması, Topluluklara üye devletleri, ilişkileri geliştirerek Avrupa 

bütünleşmesinin derinleştirilmesi ve genişletilmesi suretiyle etkinliğini artırmak için 

harekete geçirmiştir. Bu çerçevede başlatılan hükümetlerarası konferansların 

sonucunda, 14-15 Aralık 1991 tarihlerinde Maastricht’te yapılan Devlet ve Hükümet 

Başkanları zirvesinde alınan kararlar doğrultusunda, 7 Şubat 1992 tarihinde imzalanan 

ve 1 Kasım 1993 tarihinde yürürlüğe giren Maastricht Andlaşması (Avrupa Birliği 

Kurucu Andlaşması-ABKA) ile AB kurulmuştur96. 

Maastricht Andlaşması, AT Kurucu Andlaşmaları’nda revizyon yapan bir 

andlaşmadır. Andlaşma’nın amacı Avrupa bütünleşmesinin daha da ileri bir boyuta 

taşınmasıdır. Andlaşma’da, ekonomik ve parasal birliğin kurulmasının yanı sıra, eş 

zamanlı olarak ortak dış politika ve güvenliğe ilişkin hususların da gerçekleştirilmesinin 

hedeflendiği vurgulanmıştır. AB’nin hukuki kişiliği konusunda açık bir düzenlemenin 

                                                
93 Dinçkol, Abdullah, “Kopenhag Kriterlerinin Türk Pozitif Hukukuna Etkileri”, İstanbul Ticaret 

Üniversitesi, Sosyal Bilimler Dergisi (www.e-sosder.com), Sayı 10, İstanbul, 2006, s. 29. 
94 Reçber, a.g.e., 2005, s. 2-4. 
95 Reçber, Kamuran, Türkiye-Avrupa Birliği İlişkileri, Aktüel Yayınları, İstanbul, 2004, s. 86. 
96 Özdal; Genç, a.g.e., s. 123-124. 



 25 

bulunmadığı Andlaşma, 1987 yılında Tek Senet’le başlayan kimlik değişimi konusunu 

hukuki bir zemine oturtmuş ve 1990 yılına kadar Soğuk Savaş koşulları nedeniyle 

oluşturulamayan siyasi birlik için de bir fırsat olarak algılanmıştır97. 

AB, Kurucu Andlaşması düzenlemeleri itibarıyla; Avrupa Toplulukları, ortak dış 

politika, güvenlik ve savunma ile adalet ve içişlerinden teşkil edildiği üç sütun üzerine 

oturtulmuştur98. Oluşturulan bu yapı içinde, sütunlar arasında karar alma mekanizmaları 

farklılık gösterse de99 dış politika, güvenlik, adalet, içişleri gibi bir devletin “egemenlik” 

anlayışının kapsamı ile doğrudan bağlantılı kavram ve konuların AB çatısı altına 

alınmış olması, AB’nin yetki alanlarını, üye devlet yetki alanlarını potansiyel olarak 

daraltacak şekilde nasıl genişlettiğinin açık bir göstergesini oluşturmuştur100. 

Her ne kadar AT ve dolayısıyla AB hukuk düzeni uluslararası ve ulusal hukuk 

düzenlerine ait kurallardan doğmuş ve devletler arasında birer uluslararası andlaşma ile 

kurulmuş olsa da, bütünüyle onlardan ve diğer uluslararası organizasyonlardan farklı ve 

kendine özgü kurumlara sahip olan bağımsız bir hukuk sistemidir. Başka bir ifadeyle 

AB’nin gerek asli101 gerekse tali102 hukuk kaynakları, iç hukukta da uygulanabilme 

kabiliyeti olmalarına karşın, iç hukuk ve uluslararası hukuka dâhil olmayan, onlardan 

tamamen ayrı bir hukuk yapılanmasını ortaya çıkarmışlardır103. 

Avrupa Topluluklarının yarattığı hukukun beş kaynağı bulunmaktadır. Bunlar; 

Kurucu Andlaşmalar, Topluluk organlarının yarattığı ikincil mevzuat, Toplulukların 

taraf olduğu uluslararası andlaşmalar ve üye devletlerarası sözleşmeler, bir Topluluk 

                                                
97 Reçber, a.g.e., 2005, s. 7; Özdal; Genç, a.g.e., s. 124; Güngörmüş Kona, Gamze, “AB Sınırları ve 

Genişleme Problemi”, http://strateji.cukurova.edu.tr/AVRUPA/AB%20Sempozyumu.pdf, 10.12.07. 
98 Reçber, a.g.e., 2005, s. 6-7. 
99 Toplulukların oluşturduğu birinci sütunda karar alma süreci, uluslarüstü bir anlayış temel alınarak 

“oyçokluğu” esası üzerine oturtulmuştur. İkinci ve üçüncü sütunlarda ise mekanizma “hükümetler 
arası işbirliği” şeklinde ve “oybirliği” esası üzerinde işlemektedir. İkinci ve üçüncü sütunlarda 
işletilen bu mekanizmanın sebebi ise, üye devletlerin ortak dış politika, güvenlik ve savunma 
konularını vazgeçilmez egemenlik sahaları olarak algılamalarıdır. Ayrıca AB Andlaşması’yla birinci 
sütunda yer alan “oy çokluğu” konularının kapsamı genişletilmiştir. Bkz. Özdal; Genç, a.g.e., s. 32-
35. 

100 Arıkan, Ayşe Saadet, “Avrupa İçin Anayasa Andlaşması ve Türkiye: Avrupa Birliği Hukuku ve 
Ulusal Hukuk İlişkisi”, Anayasa Yargısı Dergisi, 22. Cilt, 2005, s. 77. 

101 AB Kurucu Anlaşmaları gibi doğrudan üye devletler tarafından yapılan hukuk kaynaklarıdır. 
102 Kararnameler, tüzükler, yönergeler ve tavsiyeler gibi kurucu anlaşmalara dayanılarak AB organları 

tarafından yapılan hukuk kaynaklarıdır. 
103 Hekimoğlu, Mehmet Merdan, “Avrupa Birliği Hukuku ve 1982 Anayasası’na Göre Egemenlik”, 

Elektronik Sosyal Bilimler Dergisi, (www.e-sosder.com), Cilt 2, Sayı 6, 2003, s. 35. 



 26 

organı olarak Adalet Divanı’nın yarattığı içtihatlar ve hukukun genel prensipleridir. 

Tüm bu kaynakların tamamı, “AT Müktesebatı” adında hukuki bir terminoloji ile ifade 

edilmektedir. Bu nedenle Topluluk hukukuna uyumdan bahsedildiğinde, aslında 

vurgulanmak istenen Topluluk müktesebatıdır104. 

Kurucu Andlaşmalarda açık bir hüküm bulunmamasına rağmen, Avrupa 

Topluluğu Adalet Divanı (ATAD) da içtihatlarıyla AB hukuk düzeninin, ulusal ve 

uluslararası hukuk düzenlerinden tamamen ayrı, bağımsız bir hukuk düzeni olduğuna ve 

Anayasa hükümleri de dâhil olmak üzere bütün iç hukuk kurallarının, nitelikleri ve 

sıraları ne olursa olsun, üstünde yer aldığına karar vermiştir105. Divan bu konuda, 

ATKA’nın “sadakat ve işbirliği” maddesi olarak da nitelenen 10’uncu Maddesine106 sık 

sık atıfta bulunmaktadır107. 

ATAD tarafından 1960’lı yıllardan itibaren geliştirilen bu içtihat çerçevesinde, 

Kurucu Andlaşmalar ve ikincil mevzuat ile Divan kararları kendine özgü bir hukuk 

düzeni yaratmıştır. Bu hukuk düzeni içerisinde yaratılan tüzük ve direktifler gibi ikincil 

mevzuatın bir kısmı ulusal yargı, yasama ve yürütme organını bağlayıcı niteliktedir. Bu 

çerçevede doğrudan etkili bir Topluluk normu ulusal anayasa dâhil ulusal hukuktan 

üstündür ve öncelikle uygulanır. Bu öncelikte zaman önemli değildir108. 

                                                
104 Arıkan, a.g.m., s. 79. AT hukuk sisteminin ana ve yardımcı kaynakları ile ilgili bir tasnif için ayrıca 

bkz. Genç, Mehmet, Avrupa Topluluklarının Kurumsal ve Hukuksal Yapısı, Uludağ Üniversitesi 
Basımevi, Bursa, 1993, s. 210. 

105 Avrupa Adalet Divanı’nın 15 Temmuz 1964 Costa ./. ENEL Rs 6/64, Slg 1964, 1141, Rz 8 Sayılı 
Kararında şöyle denilmektedir : “… AET üye devletlerin hukuk düzenleri içinde yerini almış ve ulusal 
mahkemeler tarafından uygulanması gereken şekilde kendi hukuk düzenini yaratmıştır. Üye devletler 
böylece kendi egemenlik haklarını sınırlamış, kendileri ve yurttaşları için bağlayıcı bir hukuk düzeni 
oluşturmuştur. Bunun sonucunda da kurucu sözleşmelerin lafı ve ruhu karşılıklı olarak kabul edilmiş 
bir hukuk düzenini tek taraflı uygulamalarla bertaraf etmeleri imkânsızdır. Sözleşmenin özerk 
yapısında oluşan bu hukuki hükümler ulusal hükümlerin önündedir”. Bkz. Aksoy, Murat Uğur, 
“Avrupa Hukuku Açısından Türk Vatandaşlarına uygulanan Vize Alma Mecburiyetinin 
Değerlendirilmesi Raporu”, Duesseldorf, 2007, http://www.ikv.org.tr/pdfs/murataksoy-15kasim07. 
pdf, 11.12.07. 

106 AT Kurucu Andlaşması 10’uncu Maddesi: “Üye Devletler, bu Andlaşma’dan veya Topluluk 
kurumlarının tasarruflarından doğan yükümlülüklerinin yerine getirilmesini sağlayacak genel ve özel 
nitelikteki tüm önlemleri alırlar. Üye Devletler, Topluluğun görevini yerine getirmesini 
kolaylaştırırlar. Üye Devletler, bu Andlaşma’nın amaçlarının gerçekleşmesini tehlikeye sokabilecek 
nitelikteki tüm girişimlerden kaçınırlar” hükmünü amirdir. 

107 Arıkan, a.g.m., s. 81. 
108 Arıkan, a.g.m., s. 80-81. 



 27 

Ayrıca, AB ile ulusal devletler arasındaki ilişkilerin sağlıklı bir şekilde 

yürütülebilmesi için çeşitli konularda faaliyette bulunan Avrupa Komisyonu, AB 

Bakanlar Konseyi, Avrupa Parlamentosu (AP), ATAD gibi organların, kurucu 

anlaşmalarla yetkilendirildikleri konularda tesis ettikleri kararlar da, kural dışılıklar 

saklı kalmak kaydıyla, genellikle üye devletleri hukuken bağlayıcı bir nitelik taşımakta 

ve üye devletlerin ulusal organlarınca verilen kararlar karşısında uygulama yönünden 

öncelik hakkına sahip olmaktadır. Böylece ortak parlamento, ortak yasama, yürütme ve 

yargı organları eliyle, temelde bir ulus devlete ait olması gereken organlar ve bunlara ait 

devlet işlevleri kısmen uluslarüstü bir yapının parçaları haline gelmekte ve bu yapı 

içinde belirli boyutlarda birer alt birim haline dönüşen ulus devletler geniş bir 

egemenlik sahasını uluslarüstü üst oluşuma aktarmaktadırlar109. 

Bugün sayıları yirmi yediye ulaşmış olan AB devletleri anayasalarının en 

belirgin özelliği, AB, dolayısıyla Topluluklar lehine egemenlik haklarından vazgeçmeyi 

kabul etmiş olmalarıdır. Uluslarüstü hukuk düzeninin sağlanabilmesi için Topluluğa üye 

devletler, üye olmadan önce ya da sonra, anayasalarında yer alan “egemenliğin ulusa ait 

olduğu” iddiasından vazgeçmişler110 ve giderek egemenliğin bir bölümünü Topluluğa 

taşıyan yeni bir yaklaşımı benimseyerek, anayasalarını AT hukuku ile uyumlu olacak 

şekilde değiştirmişlerdir111. 

Avrupa egemenliğinin doğuşu ise değişik kavramlarla açıklanmaya 

çalışılmaktadır. Bu çerçevede Avrupa Toplulukları’na egemenlik devrinden yani 

terkinden, egemenlik haklarının kullanılmasının devrinden, egemenlik hakkının 

kullanılmasından feragatten, AT lehine egemenlik sınırlamasından söz edildiği gibi 

anayasal yetkilerin devrinden, egemenlik yetkilerinin ortak olarak kullanımından ve 

yetki paylaşımından da söz edilmektedir112. 

                                                
109 Hekimoğlu, a.g.m., s. 36-37. 
110 Avrupa Toplulukları üyesi bazı devletlerin egemenlik devri konusunda yaptıkları düzenlemeler için 

bkz. Reçber, a.g.e., 2004, s. 158-166; İnceoğlu, Sibel, “Türkiye: AB’nin Yetkileri Karşısında Nasıl 
Bir Egemenlik Anlayışı”, Anayasa Yargısı Dergisi, 22. Cilt, 2005, s. 216-230; Özdal; Genç, a.g.e., s. 
38-42. 

111 Kutlu, Merih, “Ankara Kriterleri ve Avrupa Birliği: Ülke Bilgileri, Anayasalar ve İnsan Hakları 
Raporları ile”, http://www.turkab.net/ab/wkmerih03.htm, 11.12.07. 

112 Arsava, Ayşe Füsun, “Avrupa Egemenliğinin Dayanak ve Sınırları” ATAUM Bülten, Yıl 1, Sayı 3, 
2001, s. 2. 



 28 

5. TÜRKİYE’DE ULUSAL EGEMENLİK KAVRAMININ GELİŞİMİ VE 

 EGEMENLİK YETKİLERİNİN AT’NA DEVRİ SORUNU 

5.1. Türkiye’de Ulusal Egemenlik Kavramının Gelişimi 

Avrupa Toplulukları’na ve dolayısıyla da AB’ne üye adaylığı ve müzakere 

sürecinde, üzerinde en çok tartışılan konu ulusal egemenlik yetkilerinin sınırlandırılması 

veya devri konusunda yaşanmıştır. Bu tartışmalara değinmeden önce, Türkiye’de ulusal 

egemenlik kavramının gelişme sürecine değinmek uygun olacaktır. 

İslam öncesi ve sonrası Türk Devletleri’nde güçlü bir merkeziyetçi yapı vardır. 

Türklerin İslam öncesi egemenlik düşüncesinde egemenliğin kaynağı ilâhidir113. 

Devletin varlığı, egemenliğin varlığına bağlıdır. Türk İllerinde egemenliğin sahibi han, 

beyler ve halktır. Diğer bir ifadeyle egemenlik, kaynağı tek olmasına karşın bölünebilir 

bir özelliğe sahiptir114. 

İslam’a göre egemenliğin sahibi ise Allah’tır. Ancak egemenlik insanlar 

vasıtasıyla halifeye tevdii edilir. Halifenin seçimi, iktidara getirilmesi, iktidarı kötüye 

kullanması halinde bunun geri alınması yetkisi de İslam toplumunda, yani halktadır115. 

İslamiyet’in Türkler tarafından kabulünden sonra Türk egemenlik anlayışı ile 

İslam’ın egemenlik anlayışı bağdaştırılarak bir senteze ulaştırılmış, bu sentez sonucu 

ulaşılan yeni egemenlik anlayışı ise Fatih Sultan Mehmet zamanında daha kesin bir 

çizgiye oturtularak merkeziyetçi, güçlü ve mutlak yetkili Osmanlı Padişahı tipinin 

sembolü olmuştur116.  

Avrupa’da Fransız İhtilali’nin yarattığı etkiler, egemenlik ilkesinin gelişmesi ve 

demokrasi fikrinin yayılması Osmanlı İmparatorluğu’nda da bir takım ıslahat 

hareketlerinin başlamasına yol açmış, bu kapsamda hazırlanan 1808’deki Sened-i 

İttifak, 1839’daki Tanzimat Fermanı ve 1856’daki Islahat Fermanları ciddi anlamda 

                                                
113 Köni, a.g.m., s. 37. 
114 Akyılmaz, a.g.m., s. 263. 
115 Cin, Halil, a.g.m., s. 3. 
116 Kodaman, a.g.m., s. 28-29. 



 29 

uygulanma imkânı bulamasa da, mutlak egemenliği dengelemeye çalışan belgeler 

olarak tarihe geçmiştir117.  

Fatih Sultan Mehmet’le başlayan ve babadan oğula geçen egemenlik anlayışına, 

önce 1876 Anayasası (Kanun-u Esasi),118 ardından da, 1908 yılında ilan edilen II’nci 

Meşrutiyet Döneminde119 değiştirilen ve yeniden ilan edilen Anayasa ile son verilmek 

istenmişse de başarılı olunamamıştır. 

Ulusal egemenlik kavramı, “Ya İstiklal, Ya Ölüm” parolası ile başlatılan Türk 

Kurtuluş Savaşı’nın başlangıcında, Mustafa Kemal Atatürk tarafından, ilk olarak 1919 

yılında, Amasya Tamimi’nde “Milletin istiklalini yine milletin azim ve kararı 

kurtaracaktır” sözleriyle dile getirilmiştir. Milli Mücadele süresince Türk Ulusu’nun 

birlik ve bütünlüğüne manevi temel teşkil eden ulusal egemenlik anlayışı, Türk 

Ulusu’nun özelliklerini gayet iyi bilen Mustafa Kemal Atatürk tarafından bir bütün 

olarak ele alınan liberal ve tarihi milliyetçiliğin üzerine kurulmuştur120.  

                                                
117 Aldıkaçtı, a.g.m., s. 19. 
118 1876 Anayasası, Halife Padişahın kişiliğini kutsal ve dokunulmaz kabul etmiş, kamu kudretini 

padişahta toplayarak, yetkilerini anayasal zemine oturtmuş, dolayısıyla yetkisini sınırlamak yerine 
pekiştirmiştir. Devletin dini niteliğinde de herhangi bir değişikliğin yapılmadığı Kanun-u Esasi’de, 
yürütme padişahın otoritesine tâbi kılınmış, yine padişahın seçtiği üyelerden oluşan Heyet-i Ayan ile 
halkın seçtiği üyelerden oluşan Heyet-i Mebusan’dan oluşan Meclis-i Umumi’yi toplantıya çağırma 
ve feshetme yetkisi de Padişah’a tanınmıştır. Meclis üyeleri, padişahın izniyle yasa teklif edebilmekte, 
Meclislerin kabul ettiği tasarıların yasa halini alabilmesi için de padişahın onayı gerekmektedir. 
Meclisin kabul ettiği metnin yasa olarak değil tasarı olarak kabulü, Kanun-u Esasi’nin Padişaha 
yasama yetkisini de verdiğine işaret etmektedir. Yetkileri kısıtlı olmasına rağmen ilk meclis ve ilk 
anayasa, demokratik düzenin temel taşları olmaları, siyasal gelişmeleri hareketlendirmeleri 
bakımından önem taşımaktadır. İlk meclis 13 Şubat 1878 tarihinde ll’nci Abdülhamit tarafından 
kapatılmıştır. 

119 1876 Anayasası'nın askıya alınmasından sonra giderek güçlenen ve yayılan fikir akımları, 1908 
yılında Anayasanın yeniden ilanı ve meclisin yeniden toplanmasıyla sonuçlanmış ve ll’nci Meşrutiyet 
olarak adlandırılan süreç başlamıştır. Bazı hukukçuların 1909 Anayasası olarak da adlandırdığı 
Anayasa değişikliği ile parlamenter demokratik sisteme geçilmiş, padişahın yetkileri kısıtlanmış, 
padişahın kararlarında sadrazam ve ilgili nazırın imzasının bulunması esası getirilmiştir. Padişah, 
günümüzün parlamenter rejimlerindeki sorumsuz ve yetkisiz devlet başkanı statüsüne sokulmuştur. 
Meclisin ikili yapısı korunmuş ve gerçek yetkilerine kavuşturulmuştur. Artık, yasa yapma yetkisi 
Meclisindir. Ayrıca hükümetin Meclise karşı sorumlu olduğu ilkesi kabul edilmiştir. Padişah, sadece 
önüne gelen yasaları bir kez daha görüşülmek üzere Meclise gönderme yetkisine sahip kılınmıştır. 
Temel hak ve özgürlükler alanında da değişiklikler yapılarak, kişi özgürlüğü güvence altına alınmış, 
basında sansür yasaklanmış, haberleşmenin gizliliği ve toplanma özgürlüğü kabul edilmiştir. 1908 
değişiklikleriyle, çok partili demokratik rejime geçişin ilk adımları da atılmıştır. Ancak, Anayasanın 
ilanıyla gelen hürriyetçi ortam yapılan seçimlerde iktidarı ele geçiren İttihat ve Terakki Partisi'nin 
muhalefete tahammül edemeyen tavrı nedeniyle kısa süre sonra kargaşaya dönüşmüş, egemenlik ulusa 
mal edilememiş ve İmparatorluk yıkılış sürecine girmiştir. 

120 Kodaman, a.g.m., s. 30. 



 30 

Egemenliğin kayıtsız şartsız millete ait olduğuna dair anayasal hüküm ise, ancak 

1921 tarihli Teşkilat-ı Esasiye Kanunu’nun 1’inci Maddesi ile resmi bir nitelik 

kazanabilmiştir. Daha sonra, Cumhuriyet döneminde kabul edilen ilk anayasa olarak da 

kabul edilen 1924 Anayasası ile 1961 ve 1982 Anayasalarında da yer alan ulusal 

egemenlik ilkesi “Egemenlik kayıtsız şartsız milletindir” şeklinde hükümselleşmiştir. Bu 

anayasalardan 1921 ve 1924 Anayasaları, ulusu temsil eden kurum olan Türkiye Büyük 

Millet Meclisi (TBMM) tarafından tartışılarak kabul edilmiş ve egemenliğin kullanımını 

TBMM’ne vermiş olmaları hasebiyle, kendilerinden önceki ve sonraki anayasalardan 

ayrılmaktadır121. 

1961 ve 1982 Anayasalarında ise kuvvetler ayrımı ilkeleri kabul edilmiş ve 

ulusal egemenliğin yasama, yürütme ve yargı organı vasıtasıyla kullanılacağı 

hükümselleştirilmiştir. Böylece egemenlik yetkilerinin hem bölüşülmüş olduğu (erkler 

ayrılığı), hem de Anayasayla hukuki sınırları belirlenmiş bir yetki kullanımı olduğu 

(hukuk devleti) vurgulanmıştır122. Bu son unsur, 1982 Anayasası’nın 6’ncı Madde123 

3’üncü Fıkrasında yer alan “egemenliğin kullanılması hiçbir surette hiçbir kişiye, 

zümreye veya sınıfa bırakılamaz, hiçbir kimse veya organ kaynağını anayasadan 

almayan bir devlet yetkisi kullanamaz” hükmüyle tekrar vurgulanmıştır124. Bu vurgu, 

Türk Ulusu’na ait olan egemenlik yetkisini, 1982 Anayasası’nın 7, 8 ve 9’uncu 

Maddelerinde125 belirtilen kişi ve organlar dışındaki hiçbir kişi veya organın 

kullanamayacağı konusundaki sınırlılığı açık bir şekilde ortaya koymaktadır126. 

 

 
                                                
121 Gözler, a.g.e., s. 97-98; Akyılmaz, a.g.m., s. 266; Özdal; Genç, a.g.e., s. 43-44. 
122 Gözler, a.g.e., s. 98-99. 
123 1982 Anayasası’nın Egemenlik Başlıklı 6’ncı Madde 1’inci Fıkrası “Egemenlik, kayıtsız şartsız 

Milletindir”; 2’nci Fıkrası “Türk Milleti, egemenliğini, Anayasanın koyduğu esaslara göre, yetkili 
organları eliyle kullanır”; 3’üncü Fıkrası “Egemenliğin kullanılması, hiçbir surette hiçbir kişiye, 
zümreye veya sınıfa bırakılamaz. Hiçbir kimse veya organ kaynağını Anayasadan almayan bir Devlet 
yetkisi kullanamaz” hükümlerini amirdir.  

124 İnceoğlu, a.g.m., s. 216-230. 
125 1982 Anayasası’nın Yasama Yetkisi Başlıklı 7’nci Maddesi “Yasama yetkisi Türk Milleti adına 

Türkiye Büyük Millet Meclisinindir. Bu yetki devredilemez”; Yürütme Yetkisi ve Görevi Başlıklı 
8’inci Maddesi “Yürütme yetkisi ve görevi, Cumhurbaşkanı ve Bakanlar Kurulu tarafından, 
Anayasaya ve kanunlara uygun olarak kullanılır ve yerine getirilir” ve Yargı Yetkisi Başlıklı 9’uncu 
Maddesi “Yargı yetkisi, Türk Milleti adına bağımsız mahkemelerce kullanılır” hükümlerini amirdir. 

126 Gözler, a.g.e., s. 100-102. 



 31 

5.2. Egemenlik Yetkilerinin AT’na Devri Sorunu 

 1982 Anayasası, egemenlik yetkilerinin kimler ve hangi organlar tarafından 

kullanılacağı ve bunlar dışında hiçbir kişi veya organın bu yetkileri kullanamayacağı 

hükmünü açıkça ortaya koymuş ve egemenlik devrine kapıları tamamen kapatmıştır. 

Ancak bu yapının, yasama, yürütme ve yargı yetkilerinin, tamamen olmasa da ulus 

devletin tekelinden alınmasını öngören Topluluk mevzuatıyla uyuşmadığı da 

ortadadır127. Bu yüzden Türkiye’nin, Avrupa Toplulukları’na veya AB’ne tam üyelik 

için Anayasa’da bazı değişiklikler yapmak zorunda olduğu ifade edilmektedir. Anayasa 

değişikliğini gerektiren konuların başında ise ulusal egemenlik yetkilerinin 

kullanılmasına ilişkin düzenlemeler gelmektedir.  

Avrupa egemenliğinin doğuşunun değişik kavramlarla açıklanmaya çalışıldığına 

yukarıda değinilmişti. Bu kavramların yanı sıra AT’nın yetkilerinin ulusal menşeli 

olmayıp, Topluluklar için kendine özgü olarak yaratıldığı görüşü de ileri sürülmektedir. 

AT’nın kullandığı egemenlik yetkilerini açıklamak için hangi kavram seçilirse seçilsin, 

sonuç olarak ulusal anayasalarda egemenlik yetkilerinin kullanımına ilişkin 

düzenlemelerde, AT’nın egemenlik yetkisi kullanmasını temin eden değişiklikler 

yapılması gerekmektedir128. Nitekim ulusal egemenlik yetkilerinin, yetki verilen 

alanlarda AT tarafından kullanılması konusu Topluluğa üye devletler tarafından da 

gündeme getirilmiş ve netice itibarıyla Topluluk hukukunun önceliği konusunda 

uzlaşma sağlanmıştır129. 

1982 Anayasası’nın 6’ncı Maddesine göre ulusal egemenlik yetkisi, Türk Ulusu 

tarafından, Anayasa’nın koyduğu esaslara uygun olarak yetkili kılınan organlar eliyle 

kullanılır. Bu anlayış içerinde yasama yetkisi, 7’nci Maddeye göre, TBMM’ne 

verilmiştir. Oysa ATKA’na göre, entegre edilen alanlarda (Ortak tarım, ortak ulaştırma, 

ortak dış ticaret politikası gibi) ulusal yetkiler Topluluk organları tarafından 

kullanılmakta, entegre edilmeyen ama koordine edilen kimi alanlarda (sosyal politika, 

                                                
127 Hekimoğlu, a.g.m., s. 33. 
128 Arsava, Ayşe Füsun, “Geleceğin AB Üyesi Olarak Türkiye-Egemenlik Haklarının Devri Sorunu”, 

Türkiye’de Anayasa Reformu, Prensipler ve Sonuçlar, Konrad Adenauer Vakfı Yayınları, Ankara, 
2001, s. 71-83. 

129 Başlar, Kemal, “Avrupa Birliği’ne Katılım Sürecinde Türk Anayasası’nın Uyumlaştırılması Sorunu”, 
http://www.abgm.adalet.gov.tr/kbaslar.pdf, 13.12.07. 



 32 

vergi politikası gibi) ise Topluluk Hukuku’na uyum mükellefiyeti çerçevesinde Ulusal 

Hukukta Topluluk Hukuku’na uygun olarak değişikliklere gidilmektedir. Ulusal 

egemenlik alanında münhasır bir yasama yetkisini haiz olan TBMM’nin, AT’na tam 

üyelik durumunda, Topluluğa entegre edilen alanlarda yasama yetkisini kullanmaktan 

feragat etmesi, Topluluk alanında koordine edilen konularda ise, yasama yetkisini 

Topluluk Hukuku’nun gereklerine göre kullanması gerekecektir. Yasama yetkisi 

bakımından varılan bu sonuç, yargı ve yürütme yetkisinin kullanılması bakımından da 

geçerlidir130. 

1982 Anayasası’nda Egemenlik yetkilerinin uluslararası kuruluşlara devri 

konusu hiyerarşik olarak düzenlenmemiştir. Egemenlik yetkilerinin dış ilişkilerde 

kullanılması, 22 Mayıs 2004 tarihli Resmi Gazete’de yayımlanarak yürürlüğe giren ve 

1982 Anayasası’nın kimi düzenlemelerini değiştiren 5170 Sayılı Yasa ile Anayasa’nın 

90 ve 104’üncü Maddelerinde düzenlenmiştir. Bu maddelerde uluslararası anlaşmaları 

akdetme yetkisi, yasama ve yürütme organları arasında paylaştırılmıştır. Anayasa’nın 

90’ıncı Maddesine göre, Türkiye Cumhuriyeti adına yabancı devletlerle ve uluslararası 

kuruluşlarla yapılacak anlaşmaların onaylanması, TBMM’nin onaylamayı bir kanunla 

uygun bulmasına bağlıdır. Bu hüküm egemenlik yetkilerinin kullanılmasını düzenleyen 

6, 7, 8 ve 9’uncu Madde hükümleri çerçevesinde yorumlandığı takdirde, egemenlik 

yetkilerinin ulusal organlar arasında devredilmesini dahi kabul etmeyen bir anayasa 

hukuku sistemi çerçevesinde, Anayasa’nın 90’ıncı Maddesine istinaden uluslararası 

kuruluşlara egemenlik haklarının devrini öngören anlaşmaların onaylanmasının uygun 

bulunmasının imkânsız olduğu sonucu doğmaktadır131.  

ATAD, Topluluk Hukuku’nun yorumlanmasında ve uygulanmasında hukuku 

korumakla yetkilendirilmiş ve görevlendirilmiştir. ATAD kararlarının, ulusal yargıç 

bakımından bağlayıcı olması ise, Topluluk Hukuku’na aykırı ulusal hukukun 

uygulanmamasını öngören içtihadı nedeniyle büyük bir önem kazanmıştır. Ulusal 

mahkemeler bu içtihada göre, anayasa mahkemesine başvurmaya gerek kalmaksızın 

                                                
130 Arsava, a.g.m., s. 71-83; Reçber, a.g.e., 2004, s. 171-172; Yüzbaşıoğlu, Necmi, “Türk Anayasası’nın 

Avrupa Anayasası’na Uyum Sorunu Üzerine Bir Değerlendirme”, Anayasa Yargısı Dergisi, 22. Cilt, 
2005, s. 342-349; Başlar, a.g.m.. 

131 Arsava, a.g.m., s. 71-83; Reçber, a.g.e., 2004, s. 172-176; Özdal; Genç, a.g.e., s. 49-51. 



 33 

Topluluk Hukuku’na aykırı ulusal kanunu uygulamamakla yükümlüdür. Ulusal 

mahkemelerin verecekleri kararlarda, ulusal yargı sisteminin dışında yer alan bir 

mahkemenin kararlarını esas almaları ve Topluluk Hukuku’na aykırılık teşkil eden 

ulusal kanunları uygulamamaları, Türkiye Cumhuriyeti Anayasası’na tamamen 

yabancıdır. Çünkü Anayasanın 148’inci Maddesi, ulusal kanunların geçerliliği 

konusunda karar verme yetkisini münhasıran Anayasa Mahkemesi’ne vermiştir. 

Anayasa Mahkemesi tarafından iptal edilmeyen bir kanun uygulanmak zorundadır. 

Anayasa hükümleri, Anayasa’nın 11’inci Maddesine göre yasama, yürütme ve yargı 

organlarını, idare makamlarını ve diğer kuruluş ve kişiler