T. C. ULUDAĞ ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ İKTİSAT ANABİLİMDALI İKTİSAT BİLİM DALI PETROL FİYATLARININ KAZAKİSTAN EKONOMİSİ ÜZERİNE ETKİLERİ (DOKTORA TEZİ) Gulnaz ALDIBEKOVA BURSA - 2018 T. C. ULUDAĞ ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ İKTİSAT ANABİLİMDALI İKTİSAT BİLİM DALI PETROL FİYATLARININ KAZAKİSTAN EKONOMİSİ ÜZERİNE ETKİLERİ (DOKTORA TEZİ) Gulnaz ALDIBEKOVA DANIŞMAN: Prof. Dr. Nalan ÖLMEZOĞULLARI BURSA - 2018 v ÖZET Yazar : Gulnaz ALDIBEKOVA Üniversite : Uludağ Üniversitesi Enstitü : Sosyal Bilimler Enstitüsü Anabilim Dalı : İktisat Bilim Dalı : İktisat Tezin Niteliği : Doktora Tezi Sayfa Sayısı : xiv + 186 Mezuniyet Tarihi : :.... / .... / 2018 Tez Danışmanı : Prof. Dr. Nalan ÖLMEZOĞULLARI Petrol Fiyatlarının Kazakistan Ekonomisi Üzerine Etkileri Petrol fiyatları, hem dünya hem de ülke ekonomisi açısından önemli bir faktör olarak değerlendirilmektedir. Petrol fiyatlarının tahminleri yatırım projelerinin ve devlet bütçesinin oluşturulmasındaki temel göstergelerden birisidir. Fiyat artışı veya düşüşü ile oluşan fiyatlardaki değişiklik petrol ihraç ve ithal eden ülkeleri farklı şekillerde etkilemektedir. Bu çalışmada petrolün özellikleri, dünya petrol piyasasının eğilimi, petrol fiyatlarındaki dalgalanmaların dünya ekonomisi ve özellikle Kazakistan makroekonomik göstergeleri üzerindeki etkileri ortaya konulmaya çalışılmıştır. Anahtar Sözcükler: Dünya petrol piyasası, Kazakistan petrol piyasası, Petrol üretimi ve rezervleri, Kazakistan’ın makroekonomik göstergeleri. vi ABSTRACT Name and Surname : Gulnaz ALDIBEKOVA University : Uludag University Institution : Social Science Institution Field : Economy Branch : Economy Degree Awarded : Ph.D. Page Number : xiv + 186 Degree Date :.... / .... / 2018 Supervisor : Prof. Dr. Nalan ÖLMEZOĞULLARI Impact of Oil Price On Economy of Kazakhstan Oil prices are considered as an important factor for both the world and national economy. Estimates of oil prices are one of the key indicators of the investment project and the state budget. The increase or decrease of oil price affects the countries that export and import oil in different ways. In this study, we reviewed the characteristics of oil, the trends in the world oil market, the impact of oil price fluctuations on the world economy and especially on the macroeconomic indicators of Kazakhstan. Keywords: Global Oil Market, Kazakhstan Oil Market, Oil Production And Reserves, Macroeconomic indicators of Kazakhstan vii ÖNSÖZ Doktora tez çalışmanın her aşamasında tecrübelerinden ve bilgilerinden yararlandığım ve bu tezin oluşmasında büyük rolü ve katkısı olan değerli danışman hocam Prof. Dr. Nalan ÖLMEZOĞULLARI’ya, tezimin her sürecinde verdikleri yapıcı fikirleri için değerli hocalarım Doç. Dr. Metin ÖZDEMİR, Doç. Dr. Özer ARABACI, Prof. Dr. Bülent GÜNSOY, Prof. Dr. Alpaslan SEREL'e, doktora eğitimlerimde emeği geçen bütün hocalarıma çok teşekkür ederim. Çalışmamı baştan sona okuyup, kelime hatalarımı düzeltmede bana yardımcı olan, kıymetli vaktini ayırdıkları için değerli Türk dili öğretmeni Fatma ÇAĞLAR'a, arkadaşlarıma en içten teşekkürlerimi sunarım. Ayrıca sağlamış olduğu destek ve burs imkanları için Türkiye Cumhuriyeti’ne, öğrencilik dönemim boyunca onlardan uzakta olmama tahammül eden, sonsuz sabır ve anlayışlarından dolayı aileme teşekkür ederim. Gulnaz ALDIBEKOVA Bursa, 2018 viii İÇİNDEKİLER TEZ ONAY SAYFASI .................................................................................................... ii  DOKTORA İNTİHAL YAZILIM RAPORU.............................................................. iii  YEMİN METNİ ............................................................................................................. iv  ÖZET................................................................................................................................ v  ABSTRACT .................................................................................................................... vi  ÖNSÖZ ........................................................................................................................... vii  İÇİNDEKİLER ............................................................................................................ viii  TABLO LİSTESİ ........................................................................................................... xi  GRAFİK LİSTESİ ........................................................................................................ xii  RESİM LİSTESİ .......................................................................................................... xiii  KISALTMALAR ......................................................................................................... xiv  GİRİŞ ............................................................................................................................... 1 BİRİNCİ BÖLÜM  PETROL PİYASASININ YAPISI VE EKONOMİK GELİŞMEDE PETROLÜN RÖLÜ  1.1 PETROLÜN TANIMI VE ÖZELLİKLERİ ............................................................ 7  1.2 PETROLÜN KÜRESEL ENERJİ DENGESİNDEKİ ROLÜ .............................. 11  1.3 PETROLÜN DÜNYA EKONOMİSİNDEKİ ÖNEMİ ......................................... 11  1.4 DÜNYA PETROL PİYASASININ TARİHSEL GELİŞİMİ ............................... 13  1.5 DÜNYA PETROL PİYASASININ YAPISI ........................................................ 18  1.5.1 Küresel Petrol Arzı ......................................................................................... 18  1.5.1.1 Dünya Petrol Rezervleri ........................................................................... 18  1.5.1.2 Dünya Petrol Üretimi ............................................................................... 22  1.5.2 Küresel Petrol Talebi ve Talebi Şekillendiren Faktörler ................................ 29  1.6 PETROL FİYATININ SEYRİ .............................................................................. 34  1.6.1 Dünya Petrol Fiyatlarının Önemli Tarihi Aşamaları ...................................... 35  1.6.1.1 Uluslararası Şirketlerin Dünya Petrol Fiyatını Belirleme Süreci ............. 36  1.6.1.2 İki Bazlı Fiyatlandırma Sistemi ............................................................... 37  1.6.1.3 OPEC'ın Yönetimi Altında Petrol Fiyatlandırma Sisteminin Geliştirilmesi .............................................................................................................................. 38  1.6.1.4 Borsa Fiyatlandırma Mekanizmasına Geçiş............................................. 40  1.6.1.5 Borsa Fiyatlandırma Mekanizması .......................................................... 41  ix 1.6.2 Petrol Fiyatlarının Dalgalanma Seyri ............................................................. 42  1.6.3 Petrol Fiyatları Üzerinde Belirleyici Olan Faktörler ...................................... 45  1.7 PETROL FİYATLARININ DÜNYANIN EKONOMİK BÜYÜMESİ ÜZERİNDEKİ ETKİSİ ............................................................................................... 48  1.8 PETROL FİYATLARININ İTHALATÇI VE İHRACATÇI EKONOMİLER ÜZERİNDEKİ ETKİSİ ............................................................................................... 50  1.8.1 Petrol Fiyatlarının İthal Eden Ülkeler Üzerindeki Etkileri ............................. 51  1.8.2 Petrol Fiyatlarının İhraç Eden Ülkeler Üzerindeki Etkileri ............................ 54  1.9 PETROL FİYATINDAKİ DALGALANMALARIN BAZI PETROL İHRAÇ EDEN ÜLKELERİN EKONOMİLERİ ÜZERİNDEKİ ETKİLERİ .......................... 57  1.9.1 Körfez Ülkeleri ............................................................................................... 57  1.9.2 Rusya .............................................................................................................. 65  1.10 LİTERATÜR TARAMASI ................................................................................. 72  1.10.1 Petrol Fiyatlarının Petrol İthal Eden Ülkeler Üzerindeki Etkilerini Araştıran Çalışmalar ................................................................................................................ 72  1.10.2 Petrol İhraç Eden Ülkeler Üzerindeki Petrol Fiyatlarının Etkilerini Araştıran Çalışmalar ................................................................................................................ 77 İKİNCİ BÖLÜM  KAZAKİSTAN EKONOMİSİNİN GENEL GÖRÜNÜMÜ VE PETROLÜN KAZAKİSTAN EKONOMİSİNDEKİ ÖNEMİ  2.1 KAZAKİSTAN EKONOMİSİNDE GEÇİŞ SÜRECİ (1991 - 1996) ................... 83  2.2 KAZAKİSTAN EKONOMİSİNİN KRİZDEN SONRAKİ DÖNEMİ (1997 - 2007) ............................................................................................................................ 89  2.3 KAZAKİSTAN EKONOMİSİNİN ÜÇÜNCÜ AŞAMASI: 2008'DEN GÜNÜMÜZE KADARKİ YENİLEME DÖNEMİ .................................................... 98  2.4 KAZAKİSTAN PETROL SANAYİSİ................................................................ 123  2.4.1 Kazakistan'ın Petrol Rezervleri ve Petrol Üretimi ........................................ 123  2.4.2 Petrol Arıtımı ................................................................................................ 129  2.4.3 Kazakistan'ın Petrol İhracatı ......................................................................... 132  2.4.4 Petrol Taşımacılığı ........................................................................................ 134 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM  PETROL FİYATLARININ GELİŞİMİ VE KAZAKİSTAN EKONOMİSİNE ETKİLERİ  3.1 KAZAKİSTAN EKONOMİSİNDE PETROLÜN ROLÜ VE ÜLKENİN DÜNYA PETROL PİYASASINDAKİ YERİ .......................................................................... 138  3.1.1 Petrolün Ekonomik Büyümeye Etkisi .......................................................... 138  3.1.2 Petrolün Fiyat İstikrarına Etkisi .................................................................... 140  x 3.1.3 Petrol Fiyatlarının İstihdama Etkisi .............................................................. 141  3.1.4 Petrol Fiyatlarının Ödemeler Dengesine Etkisi ............................................ 145  3.1.5 Petrol Faktörünün Gelir Dağılımı Üzerindeki Etkisi .................................... 153  3.2 KAZAKİSTAN PETROL PİYASASINDAKİ SORUNLAR VE ÖNERİLER .. 157  SONUÇ ......................................................................................................................... 162  KAZAKİSTAN PETROL SANAYININ KRONOLOJİK LİSTESİ...................... 168  KAYNAKLAR ............................................................................................................ 171  ÖZGEÇMİŞ ................................................................................................................. 186  xi TABLO LİSTESİ Sayfa No. Tablo 1. Yakıt ve Enerji Piyasasında Petrolün Payı 11 Tablo 2. 2016'da Dünya Enerji Piyasasının Yapısı 11 Tablo 3. Bazı Petrol Üreten Ülkelerinde Petrol Endüstrisinin Başlangıç Tarihi 14 Tablo 4. Kanıtlanmış Dünya Petrol Rezervleri 20 Tablo 5. Dünya Petrol Üretiminin Yapısı 26 Tablo 6. Dünya Petrol İhracatının Yapısı 28 Tablo 7. 1970-2016 Yıllarında Dünya Petrol Tüketiminin Yapısı 30 Tablo 8. Petrol Fiyatları Üzerinde Belirleyici Olan Faktörler 46 Tablo 9. Dünya Petrol Piyasasının Göstergeler Dinamiği 48 Tablo 10. Körfez Ülkelerin Petrol Rezervleri 57 Tablo 11. Basra Körfezi Ülkelerindeki En Büyük 10 Petrol Yatağı 58 Tablo 12. Körfez Ülkelerinin Reel GSYİH Büyümesi 60 Tablo 13. Petrol Üreticisi Ülkelerin İmalat ve Petrol Çıkarma Sanayilerinin GSYİH’daki payı (2016) 61 Tablo 14. Körfez Ülkelerin Sahip Oldukları Fiyat İstikrar Fonları, 2016 63 Tablo 15. 1922-1990 Yılları Arasında SSCB'de Petrol Üretimi 66 Tablo 16. Dünya Petrol Üretimi ve Üretimdeki Rusya'nın ve ABD'nin payları 67 Tablo 17. 1950-1997 Rusya Petrol Üretimi (1950-1997) 67 Tablo 18. Kazakistan'ın GSYİH'nın Gelişimi (1991-1996) 85 Tablo 19. Kazakistan'ın GSYİH’nın Sektörlere Göre Dağılımı 85 Tablo 20. Kazakistan'ın GSYİH ve Sektörlerin Değişimleri 86 Tablo 21. Kazakistan'ın Ödemeler Dengesi 1995-2017 - Analitik Sunum 92 Tablo 22. Kazakistan'ın GSYİH’nın Sektörlere Göre Dağılımı 102 Tablo 23. Kazakistan'ın Dış Ticaretin Yapısı 116 Tablo 24. Kazakistan'ın Dış Ticaretin Ana Göstergeleri 118 Tablo 25. Kazakistan'ın Ham Petrol İhracatın Payı 120 Tablo 26. SSCB Ülkelerin Kanıtlanmış Petrol Rezervleri 124 Tablo 27. Kazakistan’daki Petrol Arıtımı 130 Tablo 28. Kazakistan Petrol Rafinerilerin İş Yükü 130 Tablo 29. Kazakistan'ın İşsizliği ve İstihdamı 143 Tablo 30. Kazakistan İhracatının Emtia Yapısı 147 Tablo 31. Fiyat ve Miktar Değişimlerinin İhracat Değeri Üzerindeki Etkisi 147 Tablo 32. Kazakistan'ın Gelir Dengesi 151 xii GRAFİK LİSTESİ Sayfa No. Grafik 1. Dünya Petrol Rezervlerin Dinamiği 19 Grafik 2. Dünyanın En Büyük Petrol Rezervlerine Sahip Olan Ülkeler 19 Grafik 3. Dünya Petrol Üretimi 23 Grafik 4. Dünya Petrol Üretiminin Bölgesel Yapısı 24 Grafik 5. Dünya Petrol İthalatının Yapısı 31 Grafik 6. 1970-2016'da Dünya Petrol Talebi ve Dünya Ekonomisinin Dinamikleri 33 Grafik 7. Dünya Petrol Fiyatlarındaki Dalgalanmalar (1970 - 2017) 43 Grafik 8. Küresel GSYİH ve Petrol Fiyatlarının Dinamiği 49 Grafik 9. 40$/ Varile Düşen Petrol Fiyatlarının Bazı Ülkelerin GSYİH'sı Üzerinde Etkileri 54 Grafik 10. Basra Körfezi Ülkelerinin Dünya Petrol Üretimindeki Payları (2016) 59 Grafik 11. Basra Körfezi Ülkelerinin Dünya Petrol İhracatındaki Payları (2016) 59 Grafik 12. Petrol Fiyatlarındaki Değişim Trendleri ve Körfez Ülkelerinin Ekonomik Büyümesi 61 Grafik 13. Petrol İhracatçısı Bölge Ülkelerinde Petrolün Ekonomideki Yeri (2016) 62 Grafik 14. Basra Körfezi Ülkelerin Petrol Üretiminde Petrol İhracatının Yüzdesi (2016) 63 Grafik 15. Basra Körfezi Ülkelerinin Sahip Oldukları Fonların GSYİH’daki Oranı (2016) 64 Grafik 16. Rusya'nın GSYİH Büyümesi ve Petrol Fiyatlarının Dinamiği 69 Grafik 17. Rusya'nın Petrol Üretimi ve İhracatı, 1995-2016 71 Grafik 18. 1991 ve 1996 Yıllarında Sanayi Endüstrisinin Dağılımı 87 Grafik 19. Petrol ve Gaz Üretiminin Sanayi Sektöründeki Payı 87 Grafik 20. Tüketici Fiyat Endeksinin Değişimi, 1991-1996 88 Grafik 21. Kazakistan'ın Altın ve Döviz Rezervleri 95 Grafik 22. İşsizlik Oranı 97 Grafik 23. Yurtdışı Borcu Dinamiği 100 Grafik 24. Ulusal Fonun Varlıkların Dinamiği 100 Grafik 25. GSYİH’nın Sektörlere Göre Dağılımı 102 Grafik 26. Resmi Döviz Kuru (Tenge / Dolar) 103 Grafik 27. Tüketici Fiyatları Endeksi 1996-2016 104 Grafik 28. Kazakistan'ın GSYİH Büyüme Oranı 105 Grafik 29. Kişi Başı Milli Gelir 106 Grafik 30. Bütçe Dinamiği ve GSYİH'daki Payı 108 Grafik 31. Ulusal Fonun Döviz Varlıkları 108 Grafik 32. Doğrudan Yabancı Yatırım 110 Grafik 33. 1991 ve 2016 Yıllarında Sanayi Endüstrisindeki Sektörlerin Payı 111 Grafik 34. Kazakistan'da Petrol Sektörü ve Sanayi Üretimi 112 Grafik 35. Kazakistan'da Yoksulluk Oranı, 1996-2016 113 Grafik 36. Gini Katsayısı 113 xiii Grafik 37. Ücretin Dinamiği 114 Grafik 38. Dış Ticaret Dengesinin Dinamiği 117 Grafik 39. 2016'da İhracat ve İthalat Payı 117 Grafik 40. Kazakistan Cumhuriyeti İhracatının Emtia Yapısı 119 Grafik 41. Kazakistan İhracatının Coğrafi Yapısı 119 Grafik 42. Kazakistan İhracatında Başlıca Ülkeleri (2016) 120 Grafik 43. Kazakistan Cumhuriyeti İthalatının Emtia Yapısı 121 Grafik 44. Kazakistan İthalatında Başlıca Ülkeleri (2016) 122 Grafik 45. Kazakistan İthalatının Coğrafi Yapısı 122 Grafik 46. Dünya Kanıtlanmış Petrol Rezervleri, 2016 124 Grafik 47. Dünya Petrol Üretiminde Kazakistan Petrol Üretimin Payı 125 Grafik 48. SSCB Ülkelerin Petrol Üretimi 125 Grafik 49. Kazakistan'daki Petrol Üretiminin Dinamiği 126 Grafik 50. 2016 Yılında Petrol Üretiminin Bölgesel Yapısı 127 Grafik 51. Petrol Üretimindeki Yabancı Ülkelerin Payı 129 Grafik 52. Benzin Tüketimindeki İthalat Payı 132 Grafik 53. Dizel Tüketimindeki İthalat Payı 132 Grafik 54. Kazakistan Petrol İhracatının Dinamiği 133 Grafik 55. Petrol Üretiminin ve İhracatının Dinamiği 133 Grafik 56. Kazakistan Petrol İhracatının Coğrafi Yapısı (2016) 134 Grafik 57. Kazakistan'ın GSYİH ve Dünya Petrol Fiyatların Dinamiği 138 Grafik 58. Petrol Sektörünün Kazakistan'ın GSYİH İçindeki Payı ve Brent Petrol Fiyatı 139 Grafik 59. Enflasyon ve Petrol Fiyatlarının Seyri 140 Grafik 60. İstihdam Seyri 141 Grafik 61. İşsizlik Oranı ve Petrol Fiyatları 142 Grafik 62. Reel ve Nominal Ücret ve GSYİH Dinamikleri 143 Grafik 63. Petrol Fiyatları İle Ücret Dinamikleri 144 Grafik 64. Reel ve Nominal Gelirinin Endeksi ve Petrol Fiyatı 145 Grafik 65. Cari İşlemler Dinamiği 146 Grafik 66. Cari Hesap Bileşenleri 146 Grafik 67. Dış Ticaret Dengesi 147 Grafik 68. Kazakistan'ın İhracatı ve Brent Petrolün Fiyatı Dinamiği 148 Grafik 69. Petrol İhracatı Geliri 149 Grafik 70. Hizmetler Dengesi 150 Grafik 71. Ulusal Fondan Gelen Transferlerin Devlet Bütçesindeki Payı 154 Grafik 72. Kazakistan Cumhuriyeti Bütçesini Dengeleyebilmek İçin İhtiyaç Duyulan (Breakeven Fiscal Oil Price) Petrol Fiyat Seviyesi 155 Grafik 73. Belirli Petrol Üreticisi Ülkelerin Bütçesini Dengeleyebilmek İçin İhtiyaç Duydukları (Breakeven Fiscal Oil Price) Petrol Fiyat Seviyesi 156 RESİM LİSTESİ Resim 1. Petrol Türleri 10 Resim 2. Orta Asya Petrol Boru Hattı Sisteminin Haritası 135 xiv KISALTMALAR ABD Amerika Birleşik Devletleri AB Avrupa Birliği a.g.e. Adı Geçen Eser a.g.m. Adı Geçen Makale BDT Bağımsız Devlet Toplulukları BP British Petroleum EIA Enerji Bilgi İdaresi GSYİH Gayri Safi Yurt İçi Hasıla IBRD Uluslararası İmar ve Kalkınma Bankası IEA Uluslararası Enerji Ajansı IMF Uluslararası Para Fonu OECD Ekonomik Kalkınma ve İşbirliği Örgütü OPEC Petrol İhraç Eden Ülkeler WTI West Texas Indermediate BAE Birleşik Arap Emirlikleri SSCB Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği 1 GİRİŞ "Zenginlik Servet Sahibi Olmak Değil, Onu Uygun Bir Şekilde Kullanma Yeteneğidir." Miguel De Cervantes İnsanlık tarihinin en eski dönemlerinden bu yana, ticaret yollarının güvenliği ile ekonomi arasındaki yakın ilişki, günümüzde de önemini artırarak sürdürmektedir. Ancak 1970'li yıllara kadar bilim insanları tarafından yapılan araştırmalarda enerjinin ekonomi üzerindeki etkilerine çok fazla değinilmemiştir. Bunun temel sebebi, enerjinin üretimin ana faktörlerinden biri olarak görülmemesidir. Bu dönemde iktisatçıların yanı sıra devlet adamlarının da temel ilgi odağı petrolün ekonomi üzerindeki etkisi, petrol taşımacılığı, üretiminin güvenliği gibi konuları da içerecek şekilde genişletilmesidir. Dolayısıyla, enerji kaynakları ve özellikle de petrol, ulusal ve uluslararası ilişkilerde önemli rol oynamaya başlamıştır. Dünya petrol piyasasında fiyatlandırma konusu ise, 1973 yılı öncesi ve sonrası olarak değişim göstermektedir. Daha açık bir ifade ile belirtecek olursak, 1973 öncesi dönemde petrol fiyatları daha istikrarlı ve düşük gözlemlenirken, sonraki dönemde dalgalı ve genel olarak yükselen bir eğilim göstermektedir. Yazmış olduğumuz tezin temel konusu, petrol fiyatındaki değişimin, petrol ihraç eden ülkelerin iktisadi durumuna etkisini Kazakistan örneğinde açıklanmasıdır. Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği'nin dağılmasından sonra, Kazakistan'ın pazar ekonomisine geçiş sürecinde ülkenin petrol endüstrisi, ekonomik gelişmede öncelik almıştır. Bağımsızlıktan sonraki dönemde Kazakistan'ın petrol sektörü, ekonominin en umut verici sektörü, ülkeyi dünya ekonomik sistemine dahil eden önemli alanı olarak kabul edilmektedir. Bunun temel nedeni, dünya petrol piyasasında beklenen olumlu durum ve ülkedeki büyük petrol rezervleridir. Kazakistan'ın petrol sanayisi, sadece sanayi sektörünün en önemli kolu değil, aynı zamanda ülkenin ekonomik güvenliğinin ve bağımsızlığının da ana unsurlarından biridir. Petrol yataklarının geliştirilmesiyle elde edilen vergi gelirleri ve petrol satışı, 2 sosyal programların uygulanmasına ve iç siyasi istikrarın güçlenmesine olanak sağlamaktadır. Kazakistan'ın petrol ihracatı, sadece ekonomik çıkarlarının değil, aynı zamanda siyasi hedeflerinin gerçekleştirilmesinde, ülkenin küreselleşme sürecine dahil edilmesinde ve dünya ekonomik ilişkilerinin genişletilmesinde de en önemli faktördür. Uluslararası işbirliği çerçevesinde, dünya petrol piyasasındaki konumunu güçlendirmek için Kazakistan, sanayileşmiş ülkelerle olan ilişkilerini, Rusya ve Çin dahil olmak üzere, geliştirmeye odaklanmıştır. Kazakistan'da petrol endüstrisinin gelişimi; petrol arama, üretim, işleme ve nakliye için gerekli olan yatırımların eksikliği nedeniyle aksamaktadır. Bunların yanı sıra modern teknolojinin, teknik bilginin ve güncel yönetim deneyiminin eksikliği petrol endüstrisinin gelişimini kısıtlamaktadır. Yabancı şirketler petrol endüstrisine, diğer sektörlere göre öncelik verdiklerini belirterek, yatırım yapmaya büyük oranda ilgi duymaktadırlar. Aynı zamanda, jeolojik keşif ve petrol üretimi alanında çok sayıda sözleşmenin imzalanmasına rağmen, günümüzde ülkeye hedeflendiği miktarda yabancı sermayenin girmemesi ve petrol rezervlerinin keşfedilmemesi neticesinde petrol üretiminde ve arıtmada önemli bir artış söz konusu değildir. Kazakistan'a yabancı sermaye girişini ve ülkede petrol endüstrisinin gelişmesini önleyen önemli etkenlerden biri, petrolün ülkeden nakliye kapasitesinin kıtlığıdır. Kazakistan coğrafi konumu nedeniyle petrol taşımacılığında bazı güçlüklerle karşılaşmaktadır. Bununla birlikte, bu günlerde, ihracat rotaları, hidrokarbonların dünya pazarına daha kolay bir şekilde ulaştırılması için, optimize edilmekte ve çeşitlendirilmektedir. Petrol boru hatlarının seçimi büyük ölçüde, Kazakistan'ın dış politika ve dış ekonomik stratejisini belirlemektedir. İhracat güzergahlarının oluşturulmasında, ülkenin jeopolitik konumu da göz önünde bulundurulduğunda, sosyal ve ekonomik kalkınmasının çıkarları için, petrolün dünya pazarına çok yönlü olarak taşınması önem arz etmektedir. Aynı zamanda petrol kompleksinin gelişimi ve petrol ihracatının artışı, Kazakistan ekonomisinin hammadde oryantasyonunun derinleşmesinde tehdit oluşturmaktadır. Bu durum Kazakistan'ı sanayileşmiş ülkelerin hammaddesel uzantısına dönüştürebilir. 3 Olayların bu senaryodaki gibi ilerlemesini önlemek için ülke ekonomisini ve ihracatını çeşitlendirmek gerekmektedir. Sadece petrol kompleksinde değil, ekonominin diğer sektörlerinde de büyüme dallarını bulmak gerekmektedir. Hidrokarbon ihracatına yüksek bağımlılık, Kazakistan ekonomisini savunmasız hale getirmektedir. Ulusal çıkarların etkin bir şekilde korunması için petrol kompleksini geliştirme stratejisi oluşturulmalıdır. Her şeyden önce, bu strateji ülkenin ekonomik güvenliğinin sağlanması ve Kazakistan'ın dünya pazarındaki konumunun güçlendirilmesine katkıda bulunulması amacıyla gerçekleştirilmelidir. Kazakistan’ın yanı sıra dünyadaki hemen hemen tüm devletlerin ekonomileri petrol fiyatından etkilenmektedir. Bu yüzden de ülkelerin ekonomilerinin dünya petrol fiyatlarındaki dalgalanmalara olan duyarlılığı bir takım araştırmacıların dikkatini çekmiştir. Bu etkileşimin incelemesine olan ilgi 1970’lerde, petrol fiyatlarının keskin bir şekilde yükselmesi ve bunun sonucu gelişmiş petrol ithal eden ülkelerin ekonomilerinin durgunluğuna sebep olması ile ortaya çıkmıştır. OECD ülkelerinin gayri safi yurtiçi hasıla büyüme hızı 1967-1973 yıllarında % 4,8 iken, 1973-1977’de % 3,6’ya ve 1977-1982’de % 2,4’e kadar gerilemiştir. Petrol fiyatlarının artışı petrol ihraç eden ülkeler için olumlu, ithal eden ülkeler için olumsuz etki yaratmaktadır. Petrol fiyatlarının düşmesi ise doğal olarak tam ters yönde etki göstermektedir. Mesela, Hamilton çalışmasında (1983) VAR modelini kullanarak petrol şoklarının ABD resesyonuna olan katkısını araştırmıştır ve petrol fiyatlarındaki artışın, 1948-1980 yılları arasında ABD üretiminin büyümesini yavaşlattığı sonucuna ulaşmıştır. Bu konu başka araştırmacılar tarafından da doğrulanmış ve geliştirilmiştir. Hamilton’un 1983’teki çalışmasından bu yana, petrol fiyatları ile makroekonomik değişkenler arasında olumsuz bir ilişkinin varlığı yaygın bir şekilde kabul görmüştür (Sauter vd. 2003:2). Örneğin, Mork (1989), Ferderer (1996), Rotembergand Woodford (1996), Hamilton (2003), Kilian (2005), Hamilton and Herrera (2004), Barsky ve Kilian (2004), Jimenez-Rodriguez ve Sanchez (2004), Mirza ve Zitoni (2010), Katircioglu vd. (2015) araştırmalarında petrol ithal eden ülkeler açısından, petrol fiyatları ile makroekonomik değişkenler arasında negatif bir ilişkinin varlığını ortaya koymuşlardır. Bununla birlikte, 1980’lerde, petrol fiyatlarında düşüş gerçekleşmiş olsa da, bu durum beklenenin aksine ekonomik üretimde artışa neden olmamıştır. Blanchard ve 4 Gali (2007) gibi araştırmacılar çalışmaları sonucu bu durumu doğrulamışlar ve petrol fiyatlarının 2000’lerde makroekonomik göstergeler üzerindeki etkisinin 1970’lere kıyasla azaldığını ispatlamışlardır. Kilian (2008) çalışmasında da, petrol fiyatlarının ABD ekonomisine etkisinin azaldığını belirtmiştir. Mehrara ve Mohaghegh (2011) ise VAR yaklaşımı kullanarak petrol fiyat hareketlerinin, petrol ihraç eden ülkelerin üretim, para arzı, fiyat endeksi, GSYİH gibi makroekonomik değişkenler üzerindeki etkisini araştırmış ve petrol fiyat hareketlerinin enflasyona sebep olmadığına karar vermişlerdir. Benzer çalışmalar, Kuveyt (Eltony ve Al-Awadi 2001), Suudi Arabistan (Algahtani 2016), Basra Körfezi ve Kuzey Afrika ülkeleri (Simohammed vd. 2016), Nijerya (Ayadi 2005) ve İran (Farzanegan ve Markwardt 2009) için yapılmıştır. Petrolün ekonomi üzerindeki etkisinin önemli olduğu ülkelerden biri de Rusya olduğundan, petrolün Rusya ekonomisindeki etkisini inceleyen birkaç çalışma bulunmaktadır. Ratava (2002), Ito (2008) ve Melnikov (2010), çalışmalarında dünya petrol fiyatlarının yükselmesi Rusya ekonomisini olumlu etkilediğini göstermişlerdir. Gene (2008), uluslararası petrol fiyatlarındaki % 10’luk bir artışın Rusya GSYİH’sinde % 5’lik bir artış ile bağlantılı olduğunu açıklamıştır. Korhonen ve Ledyaeva (2010), petrol fiyat hareketlerinin petrol üreten ve petrol tüketen ülkeler üzerindeki etkilerini araştırmış ve böylece dünyanın önemli petrol üreticilerinden olan Rusya ile ilgili verileri kullanmışlardır. Petrol fiyatlarındaki yükselişin Rusya ekonomisini doğrudan olumlu etkilediğini tespit etmişlerdir. Bununla birlikte, petrol fiyatlarındaki artışın dolaylı olumsuz etkisinin az da olsa mevcut olduğunu göstermişlerdir. Sonuç olarak, petrol fiyat artışlarının Rusya'nın GSYİH’sını artırdığı kanısına varmışlardır. Kazakistan da, bir petrol ihracatçısı ülke olarak, yerli ve yabancı bilim adamları tarafından incelenmiştir. Bilim adamları petrol sektörünün, özellikle de petrol fiyatlarının, tarihsel sürecini baz alarak Kazakistan’ın ekonomik gelişiminde nasıl bir rol oynadığını incelemişlerdir. Kose ve Baimaganbetov (2015) çalışmalarında 2000-2013 döneminde reel petrol fiyat şoklarının Kazakistan’daki sanayi üretimi, reel döviz kuru ve enflasyon üzerinde asimetrik etkisini vektör otoregresyon modeli (SVAR) kullanarak değerlendirmişlerdir. Araştırma sonuçlarına göre, petrol fiyatlarındaki düşüşün, Kazakistan’ın ekonomik göstergeleri üzerindeki etkisinin artışa göre daha fazla olduğu ortaya çıkmıştır. 5 Gronwald ve diğerleri de (2009) benzer bir sonuca varmışlardır. Araştırma sonuçlarına göre, VAR modelinde ele alınan tüm değişkenler (GSYİH, enflasyon, bütçe gelirleri, ihracat ve reel döviz kuru), petrol fiyatlarındaki düşüşten önemli ölçüde negatif yönde etkilenmişlerdir. Bu da Kazakistan ekonomisinin petrol fiyatlarındaki değişimlere karşı savunmasız olduğunu göstermektedir. Nurmakhanova (2006) ise Kazakistan’ın reel GSYİH’si, vergi gelirleri, reel döviz kuru, ülkedeki fiyatlar genel düzeyi ile petrol fiyatları arasındaki ilişkinin yapısını incelemiştir. Çalışmasında yazar, 2000 - 2015 arası dönemde istatistik verileri kullanarak petrol fiyatlarının Kazakistan ekonomisi, özellikle de reel efektif döviz kuru üzerindeki belirgin etkisini doğrulamıştır. Aynı zamanda, bu çalışmanın sonuçlarına göre, petrol fiyatları, yurtiçi fiyat seviyesine baskıyı artırarak reel döviz kurunu etkilemektedir. Korhonen ve Mehrotra (2009) petrol fiyat şoklarının reel GSYİH ve reel döviz kuruna olan etkisini değerlendirmiş ve petrol fiyatlarının Kazakistan’ın reel GSYİH’sına olumlu etkisini kanıtlamışlardır. Öte yandan, Gurvich ve diğerleri (2009) petrol fiyatlarının Kazakistan’ın reel GSYİH’sında, Korhonen ve Mehrotra (Korhonen ve Mehrotra 2009) ise petrol fiyatlarının reel kur dalgalanmaları üzerinde önemli ölçüde etkili olmadığını açıklamışlardır. Aynı zamanda Kutan ve Wyzan'ın (2005) araştırmaları sonucuna göre petrol fiyatlarındaki değişimler reel döviz kurunun hareketlerini önemli derecede etkilemektedir. Bu sonuçların heterojenliği, petrol fiyatlarının Kazakistan’ın ekonomik göstergeleri üzerindeki etkilerinin uzun süreç içinde ele alınması gerektiğini göstermektedir. Bu tezde, bu yöndeki çalışmalara katkı sunulması amaçlanmaktadır. Bunun yanı sıra çalışmamızın temel amaçların biri Kazakistan'ın bağımsızlık sonrası dönemde ülkenin ekonomik gelişimini araştırmak; dünya ve bölgesel petrol piyasasındaki rolünü incelemektir. Tezin belirlenen hedefine ulaşması için ve petrolün Kazakistan ekonomisi üzerindeki etkilerinden yola çıkarak tezi üç bölüme ayırmakta ve detaylı bir şekilde konuyu ele almaktayız. Şöyle ki, ilk bölümde enerji kaynağı olarak petrolün tanımlanması, petrol piyasasının tarihsel gelişim süreci, piyasa yapısı, petrol fiyatlarının belli dönemlerle değişimi, ithalat ve ihracat eden ülke ekonomileri üzerindeki etkileri ve literatür taraması açıklanmaktadır. 6 İkinci bölüme bakacak olursak burada Kazakistan ekonomisinin yapısı ve bağımsızlık sonrası gelişim sürecinin, özellikle, Kazakistan Cumhuriyeti'nin ekonomik potansiyelinin ana unsurlarının (doğal kaynak, üretim ve işgücü potansiyelleri) analizi yapılmaktadır. Bunun yanı sıra 90'lı yıllarında endüstri, tarım ve hizmetler gibi ana sektörlerinin gerileme sebepleri; makroekonomik reformların seyri ve sonuçları ele alınmaktadır. Aynı zamanda bu bölümde Kazakistan'ın ekonomik ve sosyal dönüşümleri; ticaret ilişkileri; yabancı yatırımların hacmi, yapısı, dinamikleri ve bunların ülkenin ekonomik büyümesi üzerindeki etkileri değerlendirilmektedir. Bunun yanı sıra ülke petrol sektörünün oluşumu, gelişimi, petrol ihracatı, petrol rezervleri gibi konular incelenmektedir. Tezin üçüncü bölümünde ise Kazakistan'ın dünya petrol piyasasındaki yeri, petrol fiyatlarının ülkenin başlıca makro ekonomik göstergeler üzerindeki etkisi araştırılmakta ve mevcut sorunların yanı sıra gelecek dönemde karşılaşılabilecek problemler göz önünde bulundurularak çözümler üretilmektedir. Tez araştırmasında temel kaynak olarak hem yerel hem yabancı bilim adamlarının çalışmaları kullanılmıştır. Bu konuda eserlerine baş vurduğumuz Türk bilim adamları: ALKİN Kerem, ATMAN Sabit, BAYRAÇ Naci H, PALA Cenk vd., Kazakistan'ın, Rusya ve diğer ülkelerin bilim adamları: KAŞIMBAYEV Maulen, ÇERDABAYEV Ravil, EGOROV Oleg, ÇİGARKİNA Olga, BAYMUKANOV Amur, KARENOV Rashit, YERGIN Daniel, KRILOV Timofei, PETROV Vladimir, ARTYUŞKİN Viktor, PRIMAKOV Aleksander, MUKAYDECH Elena, ALIYEV Natig, BOBILEV Yuriy, BRAGİNSKIY Oleg, BUSHUYEV Vitaliy, KAFENGAUZ Lev vd.dir. Bunun yanı sıra çalışmada Kazakistan Merkez Bankası; Kazakistan Cumhuriyeti Maliye Bakanlığı; Kazakistan Cumhuriyeti Ulusal Bankası; Kazakistan Cumhuriyeti İstatistik Komitesi verileri ile, IMF, Dünya Bankası, Uluslararası Enerji Ajansı, OPEC, BP’nin 1991 - 2017 dönemine ait istatistik ve analitik verileri ve bilgileri; konu ile ilgili her türlü bilimsel yayınlar ve Kazakistan Cumhuriyetinin yasaları kullanmıştır. 7 BİRİNCİ BÖLÜM PETROL PİYASASININ YAPISI VE EKONOMİK GELİŞMEDE PETROLÜN RÖLÜ "Petrolün sahibi olan akaryakıt sayesinde denize, jet yakıtı sayesinde havaya, otomobil yakıtından dolayı karaya hakim ve güçlü bir ekonomiye egemen olacağından tüm dünyanın sahibi olacaktır. Petrol, altından çok daha kıymetli, inanılmaz bir madendir." Henri Béranger Tezin ilk bölümünde, petrol fiyatlarının Kazakistan'ın makro ekonomik göstergeleri üzerindeki etkilerini değerlendirmek amacıyla, önce dünya petrol piyasası özellikleri ve petrol piyasasındaki arz ve talep eğilimleri incelenmiştir. Ayrıca bu bölümde, dünya petrol fiyatlarını etkileyen ve dalgalanmalarına neden olan en önemli faktörler ve petrol fiyatlandırma sisteminin tarihsel gelişimi izlenmiştir. Bunun yanı sıra birinci bölümde, petrol fiyatlarının ekonomi üzerindeki etkisi konusunda önceki ampirik çalışmaların bir incelemesi yapılmıştır. 1.1 PETROLÜN TANIMI VE ÖZELLİKLERİ Petrol, eski çağlardan beri insanoğlunun bildiği bir maddedir. "Petrol (neft ya da yer yağı), hidrokarbonlardan oluşan, sudan yoğun kıvamda, koyu renkli, arıtılmamış, kendine özgü kokuya sahip, yer altından çıkarılıp işlenen doğal yanıcı mineral yağıdır. Petrol günümüzde en değerli yer altı madenlerinden biri olduğu için 'siyah altın' olarak da anılır."1 Petrol, kalite özellikleri (yoğunluk, kimyasal ve fraksiyonel bileşim, kirliliklerin varlığı) ile karakterize edilen spesifik bir üründür. Petrolün kullanım alanı petrol arıtmadır. Rafineri ürünleri; taşıma (benzin, dizel, gazyağı, yağlama yağları, parafinler, 1 http://www.bloomberght.com/emtia/brent-petrol (25.12.2017). 8 bitüm) ve enerji (petrol gazı, rafineri gazı, mazot) gibi sektörler başta olmak üzere ekonominin birçok sektöründe kullanılmaktadır. Petrol Türleri "Siyah Altın", çıkarıldığı bölgeye göre, kalite farklılıkları göstermektedir. Yoğunluk ve sülfür miktarı gibi bileşimler petrolün kalitesini belirlemektedir. Petrol yoğunluğunun düşük olması; arıtma sürecini kolaylaştırmakta ve daha çok petrol ürünlerinin üretilmesine yol açmaktadır. Yoğunluğu düşük olan petrol Light Crude (hafif petrol) olarak adlandırılmaktadır. Petrol bileşimindeki sülfür miktarının düşük olması petrolün daha verimli olduğunu göstermektedir.2 Ham petrolün yoğunluk ve sülfür miktarlarına göre dünyada 150’nin üzerinde türü bulunmaktadır. En çok talep gören petrol türleri ise Brent, WTI (West Texas Intermediate) ve Dubai'dir.3 Petrolün ana türlerinden biri olan Brent, 1976'dan beri Norveç Denizi'nden çıkarılmaktadır. Bu tür “siyah altın”ın ismi, petrol tabakalarının baş harflerinden, Broom ("B"), Rannoch ("R"), Etieve ("E"), Ness ("N)" ve Tarbat (" T "), oluşmaktadır. Brent petrolü hafif ve bileşiminin düşük sülfür içeriği nedeniyle (% 0,3) büyük ölçüde takdir edilmekte ve benzin, dizel üretimi için tercih edilmektedir. Dünya çapında petrol fiyatlarının oluşmasında Brent petrolünün fiyatı gösterge niteliğindedir. ABD'de ise petrol piyasası başka bir marka - WTI (West Texas Intermediate) tarafından yönetilmektedir. Kalite açısından, Brent'in çok gerisinde kalmayan (sülfür 2 Galina Barbışeva, Viktoria Harlanova, "Влияние Цен На Нефть На Мировую Экономику" (Petrol Fiyatlarının Dünya Ekonomisine Etkisi), İktisat ve Yönetin Soruları, No. 5 (07), Kazan: Genç Bilim Adamı Yayınevi, 2016, s. 63. 3 Timofei Krılov, Нефть и Газ. Учебный Курс (Petrol ve Gaz. Eğitim Kursu), Moskova: Avtor Yayın Evi, 2014, ss. 14 - 15. * "Sülfür, kükürt içeren bileşikleri tanımlayan; ancak çoğunlukla kükürtle karıştırılan bir maddedir. Sülfür, İngilizce “sulfide” teriminin karşılığıdır." "Ham petroller değişik miktarlarda ve tiplerde kükürt bileşikleri içerir. Kükürt, ham petrolde hidrojen sülfür (H2S) ve benzeri kükürt bileşikleri (merkaptanlar, sülfürler, disülfürler, tiyofenler vb.) hâlinde bulunur. Çevreye kötü koku vermesi, zehirleyici özelliği, asidik karakterinin korozyona neden olması, katalitik işlemlerde katalizörün etkinliğini ve oluşan benzinin oktan değerini düşürmesi nedeniyle ham petrolde ve ürünlerde kükürdün bulunması arzu edilmez. Rafinericilikte kükürt içeriği % 1’den az olan ham petroller “tatlı”, daha fazla içerikte olanlar ise “acı” olarak nitelendirilir. Ham petroldeki kükürt yüzdesinin en fazla 0,1–5 arası olması gerektiğinden hidrodesülfirasyon işlemi ile kükürt bileşikleri sistemden uzaklaştırılmaktadır." Daha detaylı bilgileri: Uğur Eskier'in "Sülfür Nedir? (Özellikleri, Çeşitleri, Faydaları) makalesinde (https://www.makaleler.com/sulfur-nedir-ozellikleri-cesitleri-faydalari) (25.01.2018) ve T.C. Eğitim Bakanlığın "Kimya Teknolojisi. Ham Petrolden Tuz Diderme" materyalinde bulabilirsiniz (http://megep.meb.gov.tr/mte_program_modul/moduller_pdf/Ham%20Petrolden%20Tuz%20Giderme.pd f). (25.01.2018). 9 içeriği % 0,5'i geçmeyen4 ve hafif petrol) ve benzin üretiminde aktif olarak kullanılan bir maddedir. Bundan dolayı WTI petrolü de dünya petrol piyasasında yüksek talep görmektedir. Brent petrol üreticileri, WTI petrol üreticileri gibi, referans petrol rezervlerinin tükenmesi sorunuyla karşı karşıyadırlar. Daha önce Brent petrol dört sabit kuyudan çıkartılıyordusa, 2014'ten bu yana sadece bir kuyu çalışmaya devam etmektedir ve bu durum ileride referans petrolun bulunabileceği olasığı ile ilgili tartışmayı canlandırmaktadır.5 Dubai ham petrolü (% 2 sülfür içerir) Dubai'de 80'li yılların ortalarında çıkarılmaya başlanmıştır. Dubai petrolü, dünya petrol piyasası işlem hacminin dörtte birini oluşturmakla birlikte Orta Doğu ve Asya-Pasifik bölgelerinde bir referans noktası olarak da hizmet vermektedir. Bu petrol rezervlerinin tükenme tehlikesi bulunmamaktadır. Yukarıda bahsedilen petrol türlerinin yanı sıra, Urals petrolü de dünya piyasasında talep görmektedir. Ağır Urals (sülfür içeriği % 1,3) petrolü Rusya Federasyonunun doğusunda, kuzeyinde ve Sibirya bölgesinde mevcuttur. Batı Sibirya'da ise Urals petrolüne ek olarak, hafif Rusya Sibirya Light üretilmektedir (sülfür içeriği % 0,57). Aynı zamanda, her iki (Sibirya Light, Urals) petrol türünün fiyatlandırılması Brent petrolüne doğrudan bağlıdır. Aynı zamanda Suudi Arabistan'ın en büyük şirketlerinden biri olan Saudi Aramco'nun ürettiği Arap Light petrolü (% 1,7 sülfür içerir)6, Avrupa ve Asya tüketicileri tarafından yüksek talep görmektedir. Dünyada en kaliteli petrol markalarından biri olan Kuveyt Export Crude Kuveyt'te üretilmektedir. Bu petrol türü, yüksek kalitesi göz önünde bulundurularak, yüksek kaliteli yağların ve bir dizi petrol ürünlerinin üretiminde kullanılmaktadır. Petrol fiyatları, genellikle varil fiyatı üzerinden belirlenir, 1 varil 158.987 litredir (1 ton petrol ise 7,59 varile eşittir).7 4 "Сорта Нефти" (Petrol Türleri), 2014, https://utmagazine.ru/posts/5524-sorta-nefti (29.04.2018). 5 "Эталонные Сорта Нефти" (Petrolün Referans Türleri), Transneft Ansiklopedisi, İnterfaks, http://discoverrussia.interfax.ru/wiki/58/ (11.04.2018). 6 IEA, Statistics Oil & Gas Industry, 2014, s. 114, https://www.iea.org/ media/training/presentations/etw2014/Day_A1A2_OilGas_Industry.pdf (14.06.2018). 7 http://www.bloomberght.com/emtia/brent-petrol (25.12.2017). 10 Diğer bölgesel petrol çeşitleri, referans petrol türü fiyatına göre işlem görmekte ve fiyatlara ya prim eklenmekte (yani, referanstan daha pahalı satılmaktadırlar) ya da indirim (indirimli olarak petrol satılmaktadır) yapılmaktadır. Resim 1. Petrol Türleri Kaynak: "Эталонные Сорта Нефти" (Petrolün Referans Türleri), Transneft Ansiklopedisi, İnterfaks, http://discoverrussia.interfax.ru/wiki/58/ (11.04.2018). 11 1.2 PETROLÜN KÜRESEL ENERJİ DENGESİNDEKİ ROLÜ XIX. yüzyıl kömür, XX. yüzyıl petrol asrı olarak adlandırabilir. Son yıllarda dünya enerji piyasasında petrol yaklaşık % 33 oranına sahip olmuştur.8 Aynı zamanda, gelişmiş ülkelerin enerji piyasasındaki petrol payı % 38'e, gelişmekte olan ülkelerde % 30'a, BDT'de ise % 20'ye ulaşmıştır (Bkz. Tablo 1). Ayrıca BDT ülkelerinin çoğusunda kullanılan enerjide hakim yeri doğal gaz almaktadır (Bkz. Tablo 2). XXI. yüzyılın başı itibariyle petrolün dünyadaki enerji kaynaklarının tüketimindeki birincil payı azalmaya başlamış (1997'de % 40 iken 2016'da % 33'e kadar inmiştir) ve BP tahminlerine göre enerji dengesindeki petrolün payı devamlı azalacaktır.9 Tablo 1. Yakıt ve Enerji Piyasasında Petrolün Payı (%) 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2004 2005 2015 2016 Dünya 39,9 40,0 40,0 39,8 39,8 39,7 36,9 36,4 33,1 33,3 OECD 43,1 43,1 43,0 42,9 42,8 42,8 41 41 37,5 37,7 Gelişmekte olan ülkeler 40,4 40,8 40,8 40,4 40,4 40,4 35,8 34,7 30,0 30,1 BDT 20,8 20,6 20,4 20,3 20,3 20,3 18,5 18,4 19,8 20,3 Kaynak: BP Statistical Review of World Energy 2017, s. 9. Tablo 2. 2016'da Dünya Enerji Piyasasının Yapısı (%) Petrol Gaz Kömür Nükleer Enerji Hidroelektrik Yenilenebilir enerji Dünya 33,28 24,13 28,11 4,46 6,86 3,16 OECD 37,74 27,04 16,52 8,08 5,73 4,88 Gelişmekte olan ülkeler 30,09 22,06 36,38 1,87 7,66 1,93 BDT 20,25 50,95 16,35 6,56 5,82 0,07 Kaynak: BP Statistical Review of World Energy 2017, s. 9. 1.3 PETROLÜN DÜNYA EKONOMİSİNDEKİ ÖNEMİ Dünya sahnesinde petrole erişim, ülkeler için stratejik açıdan çok önemlidir. Ülkelerin siyasi ve ekonomik üstünlüklerinin bilimsel ve teknolojik ilerlemeyle yakından ilişkisi olmasına rağmen, uluslararası gücün temelinde, enerji üretimi, hammadde ve kaynakların ülkede bulunması ve enerjiyi diğer ülkelere taşıması konusunda kontrole sahip olmaları yatmaktadır. Bu nedenle, ülkenin hem ekonomisinde 8 Minqi Li, "World Energy 2017-2050: Annual Report", Utah: Department of Economics, University of Utah, 2017, s. 3. 9 Oleg B. Braginskiy, Нефтегазовый Комплекс Мира (Dünyadaki Petrol ve Gaz Kompleksi), Moskova: "Нефть и Газ" РГУ Нефти и Газа им. Губкина, 2006, s. 7. 12 hem de endüstrisinde enerji sektörünün özellikle de petrol sektörünün yeri çok önemlidir.10 1900'lü yıllardan beri petrol, ülkelerin ekonomik yaşamının en değerli ve gerekli kaynağı olduğundan, dünya ekonomisinde ana konu olarak gündemdeki yerini korumaktadır.11 Petrol endüstrisi, tüm çağlar boyunca muazzam bir etki yaratmıştır. Alternatif bir enerji keşfedilene kadar petrol, dünya ekonomisi üzerinde ciddi bir rol oynamaya devam edecektir. Fiyatlardaki önemli dalgalanmalar ya ekonomik büyümeyi hızlandırabilir ya da aksine enflasyon ve ekonomik durgunluğa neden olabilir. Geçmişte olduğu gibi günümüzde de petrol, bireylerin, işletmelerin ve tüm ülkelerin refah kaynağıdır.12 Enerji ile ekonomik kalkınma arasında doğrudan bağlantı vardır. Herhangi bir ülkenin ekonomik gelişimi bir enerji ihtiyacını doğurur ve bu enerji ihtiyaçlarının farklılaşması ülkelerin gelişim düzeylerine bağlıdır. Gelişmiş ülkelerde, sanayi ve yüksek teknolojilerin üretimi üst düzeyde olduğundan, enerji tüketimi yüksektir. Fakat gelişmekte olan ülkelerde ekonomik gelişmeleri devam ettirdikleri sürece gelişmiş ülkeler kadar olmasa da enerji tüketimi devam edecektir. Bu da ekonomi ve enerji arasındaki ilişkinin daha da artmasına yol açacaktır.13 Bununla beraber enerji ve petrol tüketiminin artmasının başlıca etkenleri: kentleşme, nüfus artışı ve sanayileşmedir. Ancak bir ülkenin sanayisinin gelişmesi gözlemlenmiyorsa, bu onun enerji kaynaklarını daha çok ısınma amaçlı kullandığını göstermektedir.14 Enerji, bir ülkenin ekonomik faaliyetinin kesintisiz devam etmesindeki en önemli kaynaktır. Petrol ise, ülkenin ekonomik faaliyetlerinin sürekliliğini sağlayan enerjinin temelini oluşturuyor. Bundan dolayı petrolün bir ülke sınırları içerisinde bulunması ve özellikle de yeterli düzeyde bulunması hayati önem arz etmektedir.15 Bununla birlikte petrol kolay nakledilme ve depolanma özelliklerine sahip olduğundan dolayı, enerji ihtiyacı olan ülkeler petrolü tercih etmektedirler. 10 Kerem Alkin, Sabit Atman, Küresel Petrol Stratejilerinin Jeopolitik Açıdan Dünya ve Türkiye Üzerindeki Etkileri, İstanbul: İstanbul Ticaret Odası, Yayın No: 2006-48, 2006, s. 39. 11 Hasan Tanrıseven, Türk Kamu Sektöründe Petrole İlişkin Kararlar Sistemi, (Doktora Tezi), Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2005, s. 2. 12 Daniel Yergin, The Prize: The Epic Quest for Oil, Money & Power, New York: Free Press, 1991, s. 13. 13 Cenk Pala, 20. Yüzyılın Şeytan Üçgeni: ABD-PETROL-DOLAR:"Petrol Krizlerin Perde Arkası", 1. Baskı, İstanbul: Yasakelma, Aralık 2006, s. 15. 14 Pala, a.g.e., s. 15. 15 Alkin, Atman, a.g.e., ss. 39 - 40. 13 Bazı dönemlerde dünya petrol üretiminde yaşanan kesintiler ülkelerin makroekonomik göstergeleri ve politikaları üzerinde olumlu ya da olumsuz etkilerini göstermiştir Bu sebeple enerji ve petrol arz devamlılığı ve güvenliği, ulusal ve uluslararası yapılarda önemli yer almaktadır.16 1.4 DÜNYA PETROL PİYASASININ TARİHSEL GELİŞİMİ Endüstriyel petrol üretimi 1859'da, Pennsylvania bölgesinde Edwin Drake tarafından ilk petrol kuyusunun açılması ile başlamıştır. İlk kuyunun derinliği 21 metre idi. Gazyağını geliştiren (o dönemde kullanılan tek petrol ürünü) ilk rafineri 1865 yılında New York'ta kurulmuştur. İlk petrol borsası 1871'de Titusville (Pennsylvania) şehrinde faaliyete başlamıştır. 1879'da, ilk petrol boru hattı Pennsylvania'daki petrol çıkarma alanından New York'a kadar döşenmiştir.17 1861'de Cleveland şehrinde (Ohio, ABD) işadamı J. D. Rockefeller tarafından Standard Oil Co adlı petrol şirketi kurulmuş, 1870 - 1880'li yıllarında bu şirket ABD'deki tüm petrol üretimini, petrol rafinerisini ve gazyağı satışını tekelleştirmiştir. Fakat 1911'de petrol endüstrisini Standard Oil holdinginin tekel yönetiminden çıkarma amacı ile bir yasa uygulanmıştır. Bu yasaya göre holding 5 ayrı şirkete bölünmüştür: Standart Oil of New Jerse (daha sonra Exxon Corp.'a dönüştürülmüş), Standart Oil of New York (daha sonra Mobil Corp.), Standart Oil of California (daha sonra Chevron Corp), Standart Oil of Indiana (daha sonra Amoco Corp), Standart Oil of Ohio (daha sonra İngiliz şirketi British Petroleum'un bir Amerikan şubesi). Ayrıca, ABD'de Continental Oil veya Conoco Inc., Atlantic Richfield (ARCO), Galf Corp. (Milyoner V. Mellon şirketi), Texas Co (Texaco) gibi bir dizi büyük petrol şirketleri kurulmuş ve işletilmeye başlamıştır. Amerika'daki petrol üretiminin yanı sıra 1860'larda Rusya'da da, petrol üretimi Kuzey Kafkasya'da 1860'lı yıllarda küçük miktarlarda başlamıştır. Ancak 70'li yıllarda Bakü yakınlarındaki Apsheron yarımadasında petrol üretimi daha yaygın bir şekilde gelişmiştir. Petrol çıkarmasına, sadece Rus sanayiciler değil, aynı zamanda yurt dışından gelen Nobel ve Rothschild kardeşlerin şirketleri de katılmıştır. Rus petrolünün ihracatı Batum limanından deniz yoluyla ve demiryolu ile gerçekleştirilmiştir. 16 Alkin, Atman, a.g.e., s. 42. 17 Yergin, The Prize: The Epic Quest for Oil, Money & Power, s. 27, 34, 43. 14 Bu dönemlerde İngiltere'de de, girişimci M. Samuel tarafından M. Samuel and Co. adlı, daha sonra Shell olarak adlandırılan şirketi kurmuştur. XX. yüzyılın başında otomotiv sanayisinin doğuşu petrol endüstrisinin gelişmesi için büyük bir teşvik olmuştur (1896'da Ford tarafından ilk araba üretilmiş, 1905'te ise araba üretimi ilk konveyör çalışmasına geçmiştir). Otomotiv sektörün gelişmesi motor yakıtlarına olan talebi artırarak petrol üretimini olumlu etkilemiştir. Bunun yanı sıra 1903 yılında, Wright kardeşlerin uçuşu ile havacılık endüstrisinin gelişmesi petrol üretiminin artmasında katkıda bulunmuştur. Aynı zamanda demiryolu, deniz ve nehir taşımacılığında da sıvı yakıt kullanılmaya başlamıştır. Dünyada sanayi sektörün büyümesi, ham petrol ve petrol ürünlerine olan talebin artması, diğer ülkelerdeki petrol arama ve üretim endüstrisinin gelişmesine sebep olmuştur (Bkz, Tablo 3). Tablo 3. Bazı Petrol Üreten Ülkelerinde Petrol Endüstrisinin Başlangıç Tarihi Yıl Ülke Yıl Ülke 1859 ABD 1938 Mısır 1860 SSCB 1939 Çin 1867 Romanya 1941 Birleşik Krallık 1909 İran 1946 Kuveyt 1910 Arjantin 1949 Katar 1914 Endonezya 1950 Şili 1918 Hindistan 1957 Nijerya 1919 Kolombiya 1961 Libya 1922 Venezuela 1962 Birleşik Arap Emirlikleri 1927 Irak 1966 Tunus 1933 Bahreyn 1971 Norveç 1935 Brunei 1974 Malezya 1936 Suudi Arabistan 1979 Filipinler Kaynak: Braginskiy, Нефтегазовый Комплекс Мира (Dünyadaki Petrol ve Gaz Kompleksi), s. 10. Böylece, XX. yüzyılın başlarında Irak ve İran'da da petrol üretimi başlamıştır. Aynı zamanda, Basra Körfezi bölgesinde ilk petrol rafinesi inşa edilmiştir (Ibadan şehrinde (İran), 1912'de). İran'da petrol üretimini Anglo-Persian Oil Co. adlı Anglo-İran şirketi yürütmüştür. Ülkenin petrol endüstrisinin millileştirilmesinden sonra, bu şirket British Petroleum (BP) olarak adlandırılmıştır. Bunun yanı sıra, 1912 yılında İngiliz (Shell) ve Hollanda (Royal Dutch) şirketleri, daha sonra dünyanın en büyük petrol ve gaz şirketi haline gelen, Royal Dutch / Shell adında bir şirket oluşturmuşlardır. 15 1922'de Venezuela'da da petrol üretimi başlamıştır (La Rosa sahasının geliştirilmesi ve üretimi, Standard Oil of Indiana tarafından gerçekleştirilmiştir). Birkaç yıl sonra, Venezuela'da çalışan petrol şirketleri millileştirilmiş ve şu anda en büyük devlet petrol şirketlerinden biri olan Petroleos de Venezuela şirketi kurulmuştur. 1920'li yılların başlarında, Meksika'da da petrol çıkarılmaya başlanmıştır. 1938'de Meksika'nın petrol endüstrisi millileştirilmiş ve şu anda dünyanın en büyük şirketlerinden biri olan devlete ait Petroleos Mexicanos şirketi kurulmuştur. 1930-1950'li yıllarda, "Yedi Kızkardeş" olarak adlandırılan birçok büyük çokuluslu şirket (Exxon, Mobil, Chevron, Texaco, Gulf, British Petroleum, Royal Dutch / Shell), dünya petrol sektörüne hakim olmuşlardır. Daha sonra bu kartele Compagnie Francaise du Petroli adlı Fransız şirketi de katılmıştır. "Yedi Kızkardeş" karteli, petrol üreticisi ülkelerin çoğunda, "kızıl hat" anlaşmasına uyarak, arama ve üretimi tekelleştirmiştir. Amerika Birleşik Devletleri, Büyük Britanya ve Fransa ile anlaşma yaparak, adı geçen kartel tanımlanmış bölgelere diğer ülkelerden gelen şirketlere girme izni vermemiştir. Buna ek olarak kartel, petrol ulaşımını, işlemesini ve pazarlamasını kontrol altında tutmuştur. İkinci Dünya Savaşı'ndan sonra, Suudi Arabistan, Irak, Kuveyt, diğer Körfez ülkelerinde ve Cezayir, Libya, Venezuela, Brezilya, Endonezya'da petrol üretimi hızla artmaya başlamıştır. 1947'de Suudi Arabistan'da dünyanın en büyük petrol sahası Gavar keşfedilmiştir. Aynı zamanda, dünyada sömürgelikten kurtulma süreci devam etmiş, ulusal kurtuluş mücadeleleri gerçekleştirilmiş, yeni bağımsız devletler kurulmuş ve bunların bir kısmı petrol işletme sektörünü millileştirmiştir. Bunu yanı sıra ana petrol üreten ülkelerde ulusal petrol şirketleri kurulmaya başlamıştır. 1960 yılında, “Yedi Kızkardeş” karteline ve özellikle petrol fiyatlarındaki keskin düşüşe karşılık, petrol ihraç eden ülkeler ve önde gelen petrol şirketleri tarafından Petrol İhraç Eden Ülkeler Örgütü (OPEC) karteli kurulmuştur.18 Hidrokarbon tedarikçisi ülkeleri birleştiren OPEC, enerji fiyatlarındaki keskin dalgalanmaların etkisini azaltmak ve petrol fiyatlarını optimum seviyede tutmak için gerekli tedbirleri alma sorumluluğunu taşımaktadır. OPEC’in faaliyetleri ilk on senede dünya petrol 18 Yergin, The Prize: The Epic Quest for Oil, Money & Power, ss. 519 - 525.  Şu an OPEC 15 üye ülkelerinden oluşmaktadır: İran (1960), Irak (1960), Kuveyt (1960), Suudi Arabistan (1960), Venezuella (1960), Katar (1961), Endonezya (1962), Libya (1962), Birleşik Arap Emirlikleri (1967), Cezayir (1969), Nijerya (1971), Ekvador (1973), Gabon (1975), Angola (2007) ve Ekvator Ginesi (2017). http://www.opec.org/opec_web/en/about_us/25.htm (16.06.2018). 16 piyasasında neredeyse fark edilmemiştir. Örgüt, İsviçre'de diplomatik tanınma elde etmeyi bile başaramamış ve merkezini Cenevre'den Viyana'ya taşımak zorunda kalmıştır. Ancak, 1970'lerin başında, kıt petrol piyasası koşullarında ve kaynakların ulusallaştırmasının artması sonucunda, önde gelen petrol ihracatçısı ülkeler dünya petrol pazarını kontrol altına almışlardır.19 Aynı zamanda, ABD'de (Alaska'daki yatakların gelişmesi ile), Batı Avrupa ülkelerinde, özellikle de Norveç'te, Britanya'da (Kuzey Denizi yataklarının gelişmesi ile) eski SSCB'de (Batı Sibirya depolarının keşfi ile) petrol üretimi artmaya başlamıştır. 1970'li - 1980'li yıllardaki petrol faktörü kısa sürede az gelişmiş petrol ihraç eden ülkeleri kökten değiştirmiş ve yeni bir ekonomik yola geçmelerini hızlandırmıştır. Arap ülkelerindeki petrol üretimi ve petrol satışı zamanla farklı gelişme aşamalarından geçmiştir. OPEC faaliyetleri sonucunda dünya petrol piyasasından elde edilen gelirlerin dünya üzerindeki dağılımında sadece Amerika değil Arap ülkeleri de söz sahibi olmuştur. Bu dönemde petrolün etkisi, sadece Arap üreticilerin ekonomileri üzerinde değil, aynı zamanda en büyük petrol tekellerinin yani petrol ithalatçısı ülkelerin stratejileri ve taktiklerinde de önemli değişiklikler meydana getirmiştir. Ortadoğu ülkeleri petrol ihracatından gelen geliri kendi ülkelerinin sosyo-iktisadi kalkınması için daha rasyonel olarak kullanmaya başlamıştır. Artık bu ülkelerin temel görevi aldıkları gelirleri korumak, biriktirmek ve onları öncelikli alanlara yönlendirmektir. Tüketici ülkelerde ise petrol üreticilerinin etkisinde kalmamak için petrolü depolamak, petrole alternatif kaynakları araştırmak, petrol taşımacılığında daha kolay yolları bulmak, petrolü daha rasyonel ve tasarruflu kullanmak gibi konular ilgi odağı haline gelmiştir. Böylece, 1974'te, OPEC'in aksine, petrol ithalatçısı ülkeleri aynı cephede birleştiren Uluslararası Enerji Ajansı (IEA) kurulmuştur. Bu Ajans'ın başlıca sorumluluklarından bir tanesi, teslimatlar sona erdiği zaman, mevcut petrol rezervlerinin katılımcılar arasında yeniden dağıtımını koordine etmektir. Uluslararası anlaşmaya göre, Uluslararası Enerji Ajansı'nın her üye devleti, devletin kontrolü altında bir stratejik 19 Daniel Yergin, The Quest: Energy, Security, And The Remaking Of The Modern World, Published by the Penguin Group, 2011, s. 270.  IEA 30 ülkeden: Avusturya, Avustralya, Belçika, Kanada, Çek Cumhuriyeti, Danimarka, Estonya, Finlandiya, Fransa, Yunanistan, Almanya, Macaristan, İrlanda, İtalya, Japonya, Kore, Lüksemburg, 17 petrol rezervi oluşturmaktadır. Rezerv kullanım kararı birlikte alınır ve ciddi bir arz aksaması olduğunda petrol tüketimini azaltmak için alınacak tedbirlerle desteklenebilir. Elbette, spesifik önlemlerin uygulanıp uygulanamayacağına ilişkin kararlar ulusal hükümetlerin yetkisinde bulunmaktadır. Şu anda, Uluslararası Enerji Ajansı'nın üye ülkelerinin toplam stratejik rezervleri yaklaşık 1,5 milyar varil petrol olup, bunun 700 milyon varili ABD'nin stratejik petrol rezervidir. Petrol piyasasında arzın durdurulması durumunda bu 1,5 milyar varil, neredeyse iki yıllık talepte oluşan açığı telafi edebilecektir. Sistemin kuruluşundan bu yana, Uluslararası Enerji Ajansı'nın üyeleri yalnızca üç kez stratejik rezervleri kullanmışlardır. Bunlardan ilki 1990-1991 yıllarında Basra Körfezi'ndeki kriz döneminde petrol stratejik rezervlerinin açılması olmuştur. Ajans, Katrina ve Rita kasırgalarının neden olduğu arz aksamasına karşı 2005 yazında ikinci kez rezervleri kullanmış, üçüncü kez ise Libya'daki iç savaştan dolayı dünya petrol arz miktarının azalması nedeniyle 2011 yılında rezervler tekrar açılmıştır.20 1970'li yıllar OPEC'in petrol piyasası üzerindeki önemli etkisinden dolayı "OPEC çağı" olarak adlandırılmıştır. Örneğin, Hamilton petrol fiyatlarındaki değişimlerin petrol üretimi üzerindeki etkisini iki periyota ayırmaktadır: "OPEC çağı" (1973-1996) ve "Yeni bir endüstriyel çağı" (1997 den şimdiye kadar)."OPEC çağı"nı, petrol fiyatlarının daha yüksek bir seviyeye geçmesi, küresel petrol pazarının Kuzey Amerika'dan Basra Körfezi'ne dönüşmesi ile ve OPEC'in iddialı davranışlarıyla ilişkilendirmektedir. "Yeni bir endüstriyel çağ", önde gelen gelişmekte olan ekonomilerin, özellikle Çin ve Hindistan'daki ekonomilerin muazzam bir şekilde büyümesi ile bağlantılıdır.21 Ayrıca, 1973 - 1996 döneminde OPEC ülkelerindeki petrol üretiminin artışı, dünya GSYİH'sındaki büyümeden etkilenmiştir. 1997 yılından bu yana ise, OPEC ülkelerindeki petrol üretiminin artışlarında daha çok yüksek petrol fiyatları önemli rol oynamıştır. Bu sonuca 2015'te yaptığı çalışmada R. Ritti'de varmıştır. Onun araştırmasına göre, 1996 yılı itibariyle reel petrol fiyatlarındaki % 1'lik bir artış OPEC ülkelerinin petrol üretiminde % 0,05'lik bir artışa neden olmuştur.22 Hollanda, Yeni Zelanda, Meksika, Norveç, Polonya, Portekiz, İspanya, İsveç, İsviçre, Slovakya, Türkiye, İngiltere, ABD'nden oluşmaktadır. Avrupa Komisyonu da Uluslararası Enerji Ajansı'nın çalışmalarına katılmaktadır. https://www.iea.org/countries/membercountries/ (20.12.2017). 20 Yergin, The Quest: Energy, Security, And The Remaking Of The Modern World, ss. 270 - 271. 21 James D. Hamilton, "Historical Oil Shocks", NBER Workıng Paper Series, Working Paper 16790, Cambridge: Natıonal Bureau Of Economıc Research, Februar 2011, ss. 13 - 23. 22 Ronald A. Ratti, Joaquin L. Vespignani, "OPEC and non-OPEC Oil Production And The Global Economy", Energy Economics, Vol. 50, y.y.: Elsevier, July 2015, s. 375. 18 Bir başka açıklamaya göre,23 1973 - 1990 döneminde petrol piyasası büyük ölçüde OPEC'in arzına bağımlıdır. 1990-2006 yıllarda petrol piyasası rekabetçi olarak kabul edilmektedir. Ancak 2008 yılından bu yana OPEC kendi pazar gücünü kaybetmeye başlamaktadır.24 Genel olarak, nispeten kısa bir tarihsel dönemde, petrol piyasası dünyanın en büyük emtia piyasalarından birine dönüşmüştür. Günümüzde petrol piyasasında petrol arzı, bir kartel anlaşması ile birleşen ülkeler (OPEC) ve bağımsız şirketlerce gerçekleştirilmektedir. Dünya petrol piyasası, kapalı bölgesel pazarlardan gelişmiş emtia piyasasına geçmiştir. Vadeli işlemler ve sözleşmeler ile petrol, doğru miktarda ve dünyanın her yerine zamanında teslim edebilmekte ve böylece arz ve talepteki herhangi bir değişikliğe esnek bir cevap sağlanabilmektedir. 1.5 DÜNYA PETROL PİYASASININ YAPISI 1.5.1 Küresel Petrol Arzı 1.5.1.1 Dünya Petrol Rezervleri Petrol, keşfedilmesi zor olan mineral türlerinden biridir. Bununla birlikte, son yıllarda araştırılan petrol rezervlerinin toplam miktarı artmaktadır (Bkz. Grafik 1). Petrol rezervleri dünya çapında eşit olmayan şekilde dağılmıştır. Bazı bölgeler ve ülkeler büyük rezervlere sahiptir. Dünyada büyük rezervlere ve büyük topraklara sahip olan ülkeler Rusya, ABD, Suudi Arabistan gibi ülkelerin yanı sıra, Kuveyt gibi büyük rezervleri olan küçük ülkeler de vardır. 23 Stéphane Dées vd., "Modelling The World Oil Market: Assessment Of A Quarterly Econometric Model" Energy Policy, Vol. 35, İssue 1, y.y.: Elsevier, January 2007, ss. 178 - 191. 24 Ratti, a.g.m., ss. 364 - 365. 19 Grafik 1. Dünya Petrol Rezervlerin Dinamiği (milyar varil) Kaynak: BP Statistical Review of World Energy, June 2017. British Petrol raporlarına göre 2016'ta dünyadaki kanıtlanmış petrol rezervleri 1706,7 milyar varile ulaşmıştır (Bkz. Tablo 4, Grafik 2). Dünya petrol üretiminin mevcut seviyede devam etmesi halinde petrolün 57,5 yıla kadar yeteceği öngörülmektedir (2014 - 2015 dönemine göre neredeyse üç yıl gerilemiştir).25 Grafik 2. Dünyanın En Büyük Petrol Rezervlerine Sahip Olan Ülkeler Kaynak: BP Statistical Review of World Energy, June 2017. 25 Olga Vinogradova, "Нефть-2017: Итоги, Тенденции, Прогнозы" (Petrol-2017: Sonuç, Eğilim, Tahmin), Neftegazovaya Vertikal, Vol. 4, Moskova: y.y., 2018, s. 9. 600 800 1.000 1.200 1.400 1.600 1.800 19 80 19 82 19 84 19 86 19 88 19 90 19 92 19 94 19 96 19 98 20 00 20 02 20 04 20 06 20 08 20 10 20 12 20 14 20 16 Venezuela 21% Suudi Arabistan 18% Kanada 12% İran 11% Irak 10% Rusya Federasyonu 8% Kuveyt 7% Birleşik Arap Emirlikleri 7% Libya 3% ABD 3% 20 Tablo 4. Kanıtlanmış Dünya Petrol Rezervleri (milyar varil) 1980 1986 1996 2006 2016 Toplam Dünya 683,4 907,7 1148,8 1388,3 1706,7 OECD 141,0 149,0 151,0 240,2 244,0 OECD'e girmeyen 542,4 758,6 997,8 1148,1 1462,7 OPEC 425,4 636,7 805,0 936,1 1220,5 OPEC'e girmeyen 258,0 271,0 343,8 452,2 486,2 Avrupa Birliği 11,8 9,3 8,7 6,6 5,1 BDT - - 121,9 121,9 148,2 ABD 36,5 35,1 29,8 29,4 48,0 Kanada 39,5 41,1 48,9 179,4 171,5 Meksika 47,2 54,9 48,5 12,8 8,0 Toplam Kuzey Amerika 123,3 131,0 127,3 221,7 227,5 Arjantin 2,5 2,2 2,6 2,6 2,4 Brezilya 1,3 2,4 6,7 12,2 12,6 Kolombiya 0,6 1,7 2,8 1,5 2,0 Ekvador 1,0 1,2 3,5 4,5 8,0 Peru 0,6 0,5 0,8 1,1 1,2 Trinidad & Tobago 0,6 0,6 0,7 0,8 0,2 Venezuela 19,5 55,5 72,7 87,3 300,9 Diğer Güney ve Orta Amerika 0,7 0,4 1,0 0,8 0,5 Toplam Güney ve Orta Amerika 26,7 64,6 90,7 110,8 327,9 Azerbaycan n/a n/a 1,2 7,0 7,0 Danimarka 0,4 0,4 0,9 1,2 0,4 İtalya 0,4 0,6 0,8 0,5 0,5 Kazakistan n/a n/a 5,3 9,0 30,0 Norveç 4,0 6,5 11,7 8,5 7,6 Romanya 1,1 1,4 1,0 0,5 0,6 Rusya Federasyonu n/a n/a 113,6 104,0 109,5 Türkmenistan n/a n/a 0,5 0,6 0,6 Birleşik Krallık 8,4 5,3 5,0 3,6 2,5 SSCB 67,0 61,0 n/a n/a n/a Özbekistan n/a n/a 0,6 0,6 0,6 Diğer Avrupa ve Avrasya 2,3 2,3 2,4 2,2 2,1 Toplam Avrupa ve Avrasya 83,6 77,5 142,8 137,6 161,5 İran 58,3 92,9 92,6 138,4 158,4 Irak 30,0 72,0 112,0 115,0 153,0 Kuveyt 67,9 94,5 96,5 101,5 101,5 Umman 2,5 4,0 5,3 5,6 5,4 Katar 3,6 4,5 3,7 27,4 25,2 Suudi Arabistan 168,0 169,7 261,4 264,3 266,5 Suriye 1,5 1,6 2,5 3,0 2,5 Birleşik Arap Emirlikleri 30,4 97,2 97,8 97,8 97,8 Yemen - 0,5 2,0 2,8 3,0 Diğer Orta Doğu 0,2 0,1 0,2 0,1 0,2 Toplam Orta Doğu 362,4 537,1 674,0 755,9 813,5 21 Cezayir 8,2 8,8 10,8 12,3 12,2 Angora 1,4 1,4 3,7 9,0 11,6 Çad - - - 1,5 1,5 Kongo Cumhuriyeti 0,7 0,7 1,6 1,6 1,6 Mısır 2,9 4,5 3,8 3,7 3,5 Ekvator Ginesi n/a n/a 0,6 1,8 1,1 Gabon 0,5 0,6 2,8 2,2 2,0 Libya 20,3 22,8 29,5 41,5 48,4 Nijerya 16,7 16,1 20,8 37,2 37,1 Güney Sudan n/a n/a n/a n/a 3,5 Sudan - 0,3 0,3 5,0 1,5 Tunus 2,2 1,8 0,3 0,6 0,4 Diğer Afrika 0,6 1,0 0,7 0,7 3,7 Toplam Afrika 53,4 58,0 74,9 116,9 128,0 Avustralya 2,1 2,9 3,8 3,5 4,0 Brunei 1,3 1,5 1,1 1,2 1,1 Çin 13,4 17,2 16,4 20,2 25,7 Hindistan 2,8 4,6 5,5 5,7 4,7 Endonezya 11,6 9,0 4,7 4,4 3,3 Malezya 1,8 3,5 5,0 5,4 3,6 Tayland ^ 0,1 0,2 0,5 0,4 Vietnam - - 0,9 3,3 4,4 Diğer Asya Pasifik 1,0 0,7 1,3 1,4 1,3 Toplam Asya Pasifik 33,9 39,5 39,0 45,5 48,4 Kaynak: BP Statistical Review of World Energy, June 2017. Yukarıdaki tabloya göre petrol rezervlerinde koşulsuz lider, Basra Körfezi bölgesidir. Dünya petrol rezervlerin yaklaşık % 45,5'i Suudi Arabistan, İran, Irak, Kuveyt ve Birleşik Arap Emirlikleri ülkelerinde bulunmaktadır. Venezuela, Meksika, Libya, Çin, Norveç ve bir dizi başka ülkelerde de önemli petrol rezervleri bulunmaktadır. Tablo 4'de görüldüğü gibi dünya petrol rezervleri her yıl artış göstermiştir. Bunun başlıca sebepleri, öncelikle, mevcut petrol yataklarının verimliliğinin artması (% 30-50 dan % 65 - 70'e kadar26); daha önce karsız olarak kabul edilen yatakların 26 Braginskiy, "Нефтегазовый Комплекс Мира" (Dünyadaki Petrol ve Gaz Kompleksi), s. 19. * “Şeyl (shale) petrolü (petrol üretilebilen kaya) veya bir başka deyişle kaya petrolüdür... Petrolün alternatifi olarak gündeme gelen kaya petrolü, yerin yüzlerce metre altında yer alan küçük taneli tortul kayaçların (şeyl) gözeneklerinde yer alan petrolü tanımlıyor. Yerin yüzlerce metre altına sondaj yapılıyor. Yerin 4-5 bin metre altına gelindiğinde kaya petrolü rezervlerine ulaşıldığında sondaj yanlara doğru kilometrelerce devam ediyor. Daha sonra binlerce ton su, kum ve kimyasal karışımı basınçlı bir şekilde kayaların içine enjekte edilerek kayaların parçalanması için patlamalar meydana getiriliyor, böylelikle 22 geliştirilmesinde katkıda bulunan petrol üretim teknolojilerinin sürekli yenilenmesi; potansiyel petrol rezervlerinin kanıtlanmış rezervlerden daha fazla olması; geleneksel olmayan hidrokarbon türlerinin (Venezuela'da ağır Orinoco petrolü, bitümlü kumlar, şeyl petrolü* gibi petrol türlerinin) bulunmasıdır. Umut verici ve dünya petrol rezervlerini yükseltebilen sahalar Afrika'da (Nijerya'dan Angola'ya kadar), Rusya'da, Hazar bölgesinde bulunmaktadır. Batı Afrika ve Afrika'nın ekvator bölgesinden elde edilen petrol yakın gelecekte dünya pazarına da bugünkü mevcut seviyesinden daha yüksek miktarlarla yer alacaktır. Rusya ise, Batı Sibirya yataklarının dışında, Doğu Sibirya, Sakhalin ve Kuzey Rusya bölgesinde bulunan büyük petrol rezervlerine sahiptir. Petrol üretiminin gelişmesi için en umut verici bölgelerden biri Hazar Denizidir. Son yıllarda Hazar bölgesi, petrol arzının çeşitlendirilmesini sağlayacak ve dünya pazarının Ortadoğu ülkelerine bağımlılığını azaltabilecek, bir potansiyel enerji kaynağı olarak görülmektedir. Bu özelliğinden dolayı da uluslararası alanının gündem konularından bir hale gelmiştir.27 1.5.1.2 Dünya Petrol Üretimi Dünya petrol arzı, petrol ürünlerine olan talep ve bu talebi oluşturan faktörler tarafından belirlenmektedir. Aynı zamanda, petrol üretimini (araştırılan ve gelişmiş yatakların boyutlarını ve jeolojik özelliklerini yansıtan) jeolojik ve teknolojik faktörler, petrol üreten ülkelerin petrol sektörüne ilişkin (özellikle OPEC üyesi ülkelerin politikaları) devlet politikaları, dünya petrol fiyatları seviyesi, kasırgalar, grevler, uluslararası yaptırımlar, petrol üreten bölgelerde yaşanan askeri eylemler gibi diğer faktörler de etkilemektedir. Dünya petrol üretimi 1960-2016 döneminde (birkaç yıl hariç) düzenli olarak artmıştır (4,1 kat) (Bkz. Grafik 3). kayaların gözenekleri içinde bulunan petrol taneciklerinin açığa çıkarak yeryüzüne çıkması sağlanıyor. Uzmanlar 1 ton ‘petrollü şeyl’ kayasından 60 litre petrol elde edilebileceğini belirtiyorlar..." daha detayli bilgiyi Adnan Çobanoğlu'nun makalesinde bulabilirsiniz (http://www.yurtsuz.net/News.aspx?newsid=1436#.W1MnWtIzbIU). 27 Braginskiy, "Нефтегазовый Комплекс Мира" (Dünyadaki Petrol ve Gaz Kompleksi), s. 20. 23 Grafik 3. Dünya Petrol Üretimi (milyar ton) Kaynak: BP Statistical Review of World Energy, June 2017. On yıllık sürede petrol üretiminin artış oranlarına bakacak olursak: 1960'larda - yılda % 8,5, 1970'lerde - yıllık % 2,4; 80'lerde - % 0,3, 90'larda - % 1,3, 2000-2010 arası - % 1, 2010 - 2016 arası - % 1,6 olarak büyümüştür.28 1950'lerde petrol fiyatlarının düşük olması (petrol fiyatı varil başına 2-3 dolar), 1960'lı yıllarda petrol üretiminin belirgin bir şekilde artmasına neden olmuştur. Şöyle ki, birçok ülke petrol fiyatlarının düşük olmasını fırsat bilerek petrol tüketimini hızla artırmıştır. Bu dönemde büyük (500 bin tona kadar taşıyabilen) tankerlerin inşası ham petrolün üretim yerinden tüketiciye teslim edilmesini hızlandırmıştır. Petrol piyasasındaki durum, 1973'ten sonra (petrol krizinin başlangıcı) önemli ölçüde değişmiştir. 1970'lerde OPEC ülkelerinin rolü ön plana çıkmış (OPEC'in dünya petrol üretimindeki payı 1974'te % 55'e kadar yükselmiştir) fakat 1980'lerde Meksika, Britanya ve Norveç'in dünya petrol üretimindeki payının artması29 ile OPEC'in payı 1985'te % 30'a kadar gerilemiştir. 1978 - 1985 arası dünya petrol üretiminde bir durgunluk yaşanmıştır. Özellikle OPEC ülkelerinde 1979 - 1985 arası, toplam petrol üretimi neredeyse yarıya inerek, büyük ölçüde düşüş gözlemlenmiştir (günlük üretim 28 BP Statistical Review of World Energy, June 2017 , http://www.bp.com/statisticalreview (25.10.2017). 29 Vadim İ. Kapustkin ve Otar L. Margania, "Основные Этапы Развития Международной Нефтяной Промышленности и Мирового Рынка Нефти" (Uluslararası Petrol Endüstrisinin ve Dünya Petrol Pazarının Gelişiminin Ana Aşamaları), Petrol, Gaz, Toplumun Modernizasyonu Dergisi, St.Peterburg, NİU VŞE Yayın evi, 2008, s. 90. -8 -6 -4 -2 0 2 4 6 8 10 12 0 1 2 3 4 5 19 60 19 65 19 66 19 67 19 68 19 69 19 70 19 71 19 72 19 73 19 74 19 75 19 76 19 77 19 78 19 79 19 80 19 81 19 82 19 83 19 84 19 85 19 86 19 87 19 88 19 89 19 90 19 91 19 92 19 93 19 94 19 95 19 96 19 97 19 98 19 99 20 00 20 01 20 02 20 03 20 04 20 05 20 06 20 07 20 08 20 09 20 10 20 11 20 12 20 13 20 14 20 15 20 16 Dünya petrol üretimi, milyar ton Petrol üretiminin büyüme hızı, %, sağ ek. 1,1 4,4 24 30,9 milyon varilden 15,4 milyon varile gerilemiştir30). 1980'lerin ortalarında petrol krizlerinden sonra, küresel petrol üretimi yavaş ama istikrarlı bir şekilde büyümeye başlamıştır. Petrol üretiminin yavaşça büyümesine, petrol krizi sırasında petrol tüketen gelişmiş ülkelerde, enerji tasarrufu ile ilgili bir çok çalışmaların yapılması sebep olmuştur. Aynı zamanda petrol üretiminin istikrarlı bir şekilde büyümesi, gelişmekte olan ülkelerde ekonomik büyüme oranının artması ve dolaysıyla petrol tüketiminin de çoğalması ile açıklanmıştır. Dünyadaki petrol üretiminin bölgesel yapısına bakacak olursak, 1970 - 2016 döneminde, bu yapılanma büyük oranda değişiklik göstermiştir. 1970 öncesi dünya petrol üretiminde önde gelen Kuzey Amerika, Güney Amerika ve Afrika bölgelerinin payı azalmıştır. Buna karşılıklı Orta Doğu, Asya Pasifik, Avrupa ve Avrasya bölgelerinin petrol üretimindeki payları artmıştır. SSCB bölgesinde 1980'lerde petrol üretimi artış göstermiş ise de, 1990'ların başlarında SSCB'nin çöküşü nedeniyle düşüş yaşanmıştır (Bkz. Grafik 4, Tablo 5). Grafik 4. Dünya Petrol Üretiminin Bölgesel Yapısı 30 OPEC Annual Report 1986, Vienna, 1987. Kuzey Amerika 27%G & Orta Amerika 11% Avrupa ve Avrasya 17% Orta Doğu 29% Afrika 12% Asya Pasifik 4% 1970 25 Kaynak: BP Statistical Review of World Energy, June 2017. Kuzey Amerika bölgesinin dünya çapındaki payının düşmesi çoğunukla ABD'deki petrol üretiminin azalması ile ilgilidir. Amerika Birleşik Devletleri'nde petrol üretimi 1970'lerde azalmaya başlamış ve bu düşüş 2009 yılına kadar devam etmiştir. Petrol piyasanın bölgesel analizine göre bu bölgeye ait olan Meksika ve Kanada'nın petrol üretimi ise düzenli bir şekilde artmaya devam etmiştir. Bununla birlikte, son yıllarda şeyl petrol üretiminin başlatılması bölgede petrol üretiminin artmasına neden olmuştur. “Ucuz” petrol döneminde (1973'e kadar), Amerikalılar kendi üretimini yavaş yavaş azaltarak çok miktarda petrol satın almaya başlamışlardır. Bunun sebebi de ithal petrolün daha ucuz olması ve Amerika Birleşik Devletleri'nin stratejik nedenlerle - kendi petrol rezervlerini kullanmamasıdır. Bunun yanı sıra daha düşük üretim maliyetleri nedeniyle, uluslararası şirketler (ağırlıklı olarak Amerikan şirketleri) Amerika Birleşik Devletleri dışında petrol araması ve üretimine yatırım yapmayı tercih etmişlerdir. Aynı zamanda, Kuzey Amerika bölgesindeki mutlak üretim hacmi, Kanada ve Meksika'daki petrol üretiminin artışına bağlı olarak yüksek seviyede kalmıştır. Venezuela, Orta ve Güney Amerika bölgesindeki petrol üretiminde en büyük paya sahiptir. Bununla birlikte son yıllarda Arjantin, Brezilya, Kolombiya ve Ekvador ülkeleri, bölgedeki petrol üreticisi ülkeler arasında yer almaktadırlar. Fakat bazı Orta ve Güney Amerika ülkelerindeki siyasi ve ekonomik krizler nedeniyle, bölgedeki petrol Kuzey Amerika 20% G & Orta Amerika 9% Avrupa ve Avrasya 20% Orta Doğu 34% Afrika 8% Asya Pasifik 9% 2016 26 üretiminin hacmi azalmıştır. Tablo 5'te görüldüğü üzere 1970 yılında dünya petrol üretiminin % 10,7'sini gerçekleştirirken 2016'da bu rakam % 8,8'e kadar gerilemiştir. Bununla beraber Orta Doğu bölgesindeki petrol üretiminin ölçeği büyümeye devam etmiştir. Fakat bazı yıllarda petrol piyasasında yaşanan krizlerden, politik olaylardan (Arap-İsrail ve İran-Irak savaşı, Irak'ın Kuveyt'i saldırması, Irak'a ve İran'a karşı yaptırımlar) ve petrol üretimindeki kotalandırma sisteminin uygulanmasından dolayı petrol üretiminde bir düşüş izlenmiştir. Tablo 5. Dünya Petrol Üretiminin Yapısı 1970 mln. ton Pay, % 1980 mln. ton Pay, % 1990 mln. ton Pay, % 2000 mln. ton Pay, % 2010 mln. ton Pay, % 2016 mln. ton Pay, % ABD 533 22,6 480 15,5 417 13,1 348 9,6 333 8,4 543 12,4 Kanada 70 3,0 83 2,7 93 2,9 125 3,4 160 4,0 218 5,0 Meksika 24 1,0 107 3,5 145 4,6 170 4,7 146 3,7 121 2,8 Toplam Kuzey Amerika 628 26,6 671 21,7 655 20,6 642 17,8 639 16,1 883 20,1 Arjantin 20 0,8 25 0,8 25 0,8 41 1,1 33 0,8 29 0,7 Brezilya 9 0,4 10 0,3 34 1,1 67 1,9 112 2,8 137 3,1 Kolombiya 12 0,5 7 0,2 23 0,7 36 1,0 41 1,0 49 1,1 Ekvador 0 ^ 11 0,4 16 0,5 22 0,6 26 0,7 29 0,7 Peru 4 0,2 10 0,3 7 0,2 5 0,1 7 0,2 6 0,1 Trinidad ve Tobago 7 0,3 11 0,3 7 0,2 7 0,2 6 0,2 4 0,1 Venezuela 197 8,4 117 3,8 118 3,7 160 4,4 146 3,7 124 2,8 Diğer G. & Orta Amerika 3 0,1 4 0,1 4 0,1 7 0,2 7 0,2 7 0,2 Toplam G. & Orta Amerika 252 10,7 195 6,3 234 7,4 345 9,5 378 9,5 384 8,8 Azerbaycan n/a n/a n/a n/a 13 0,4 14 0,4 51 1,3 41 0,9 Danimarka n/a n/a 0 ^ 6 0,2 18 0,5 12 0,3 7 0,2 İtalya 2 0,1 2 0,1 5 0,1 5 0,1 5 0,1 4 0,1 Kazakistan n/a n/a n/a n/a 26 0,8 35 1,0 80 2,0 79 1,8 Norveç n/a n/a 25 0,8 82 2,6 161 4,4 99 2,5 90 2,1 Romanya 14 0,6 12 0,4 8 0,3 6 0,2 4 0,1 4 0,1 Rusya Federasyonu n/a n/a n/a n/a 516 16,2 327 9,0 512 12,9 554 12,6 Türkmenistan n/a n/a n/a n/a 6 0,2 7 0,2 11 0,3 13 0,3 Birleşik Krallık 0 ^ 80 2,6 92 2,9 126 3,5 63 1,6 48 1,1 SSCB 353 15,0 603 19,5 n/a n/a n/a n/a n/a n/a n/a n/a Özbekistan n/a n/a n/a n/a 3 0,1 8 0,2 4 0,1 3 0,1 Diğer Avrupa ve Avrasya 27 1,1 24 0,8 33 1,0 22 0,6 19 0,5 18 0,4 Toplam Avrupa ve Avrasya 395 16,8 747 24,1 788 24,8 729 20,1 860 21,6 861 19,6 İran 193 8,2 74 2,4 163 5,1 192 5,3 212 5,3 216 4,9 Irak 76 3,2 131 4,2 105 3,3 129 3,6 121 3,1 219 5,0 Kuveyt 152 6,4 87 2,8 47 1,5 110 3,0 123 3,1 153 3,5 Umman 16 0,7 14 0,5 34 1,1 47 1,3 42 1,1 49 1,1 27 Katar 18 0,8 24 0,8 21 0,7 40 1,1 71 1,8 79 1,8 Suudi Arabistan 192 8,1 510 16,5 343 10,8 456 12,6 474 11,9 586 13,4 Suriye 4 0,2 8 0,3 20 0,6 28 0,8 19 0,5 1,1 0,0 Birleşik Arap Emirlikleri 37 1,6 84 2,7 108 3,4 124 3,4 133 3,4 182 4,2 Yemen n/a n/a n/a n/a 9 0,3 21 0,6 14 0,4 0,8 0,0 Diğer Orta Doğu 4 0,2 3 0,1 2 0,1 2 0,1 9 0,2 10 0,2 Toplam Orta Doğu 692 29,4 935 30,2 852 26,8 1150 31,8 1219 30,7 1497 34,2 Cezayir 48 2,0 52 1,7 57 1,8 67 1,8 74 1,9 68 1,6 Angora 5 0,2 7 0,2 23 0,7 37 1,0 91 2,3 88 2,0 Çad n/a n/a n/a n/a n/a n/a n/a n/a 6 0,2 4 0,1 Kongo Cumhuriyeti ^ ^ 3 0,1 8 0,3 14 0,4 16 0,4 12 0,3 Mısır 16 0,7 30 1,0 45 1,4 39 1,1 35 0,9 34 0,8 Ekvator Ginesi n/a n/a n/a n/a n/a n/a 6 0,2 13 0,3 13 0,3 Gabon 5 0,2 9 0,3 13 0,4 14 0,4 12 0,3 11 0,3 Libya 160 6,8 88 2,9 67 2,1 69 1,9 78 2,0 20 0,5 Nijerya 53 2,3 102 3,3 92 2,9 106 2,9 119 3,0 99 2,3 Güney Sudan n/a n/a n/a n/a n/a n/a n/a n/a n/a n/a 6 0,1 Sudan n/a n/a n/a n/a n/a n/a 9 0,2 23 0,6 5 0,1 Tunus 4 0,2 6 0,2 5 0,1 4 0,1 4 0,1 3 0,1 Diğer Afrika 0,0 0,0 4 0,1 10 0,3 7 0,2 8 0,2 12 0,3 Toplam Afrika 292 12,4 301 9,7 321 10,1 371 10,2 478 12,0 375 8,6 Avustralya 9 0,4 22 0,7 30 1,0 37 1,0 25 0,6 16 0,4 Brunei 7 0,3 12 0,4 7 0,2 9 0,3 8 0,2 6 0,1 Çin 31 1,3 106 3,4 138 4,4 163 4,5 203 5,1 200 4,6 Hindistan 7 0,3 9 0,3 34 1,1 34 0,9 41 1,0 40 0,9 Endonezya 43 1,8 79 2,6 74 2,3 72 2,0 49 1,2 43 1,0 Malezya 1 0,0 13 0,4 30 0,9 34 0,9 33 0,8 33 0,7 Tayland n/a n/a n/a n/a 2 0,1 7 0,2 15 0,4 18 0,4 Vietnam n/a n/a n/a n/a 3 0,1 16 0,5 16 0,4 16 0,4 Diğer Asya Pasifik 2 0,1 4 0,1 7 0,2 9 0,3 14 0,3 12 0,3 Toplam Asya Pasifik 99 4,2 245 7,9 326 10,3 381 10,5 403 10,1 383 8,7 Toplam Dünya 2358 3092 3175 3618 3977 4382 100,0 OECD 662 28,1 820 26,5 894 28,1 1006 27,8 857 21,5 1060 24,2 OECD dışı 1696 71,9 2272 73,5 2282 71,9 2612 72,2 3120 78,5 3322 75,8 OPEC 1132 48,0 1287 41,6 1159 36,5 1512 41,8 1668 41,9 1864 42,5 OPEC dışı 1226 52,0 1804 58,4 2016 63,5 2106 58,2 2309 58,1 2518 57,5 Avrupa Birliği 34 1,4 110 3,5 130 4,1 168 4,6 94 2,4 71 1,6 BDT - - 570 18,0 396 11,0 663 16,7 694 15,8 Kaynak: BP Statistical Review of World Energy, June 2017.31 Tablo 5'te görüldüğü üzere diğer bölgelerde de (Afrika, Asya-Pasifik bölgesi, Avrupa ülkeleri ve BDT ülkeleri) petrol üretimi önemli ölçüde artmıştır. Son dönemlerde dünya petrol üretimi verilerine göre, petrol üretimindeki artışta başta Rusya olmak üzere, BDT ülkeleri önemli rol oynamaktadır. Rusya, 2016 yılında yaklaşık 554 31 BP Statistical Review of World Energy, June 2017, s. 16. 28 milyon tona ulaşarak dünya petrol üretiminde % 12,6 payına sahip olmuştur (en fazla petrol üreten ülkeler sıralamasında 2. olmuştur). BDT ülkeleri, 2001 - 2016 yılları arasında Avrupa ve Avrasya bölgesinin petrol üretiminde önemli bir artış sağlamışlardır. Bununla birlikte Asya-Pasifik bölgesinde petrol üretiminin önemli ölçüde artmasında Çin'in petrol üretiminin katkısı olmuştur. 1970'lerde 31 milyon ton petrol üreten Çin, 2016'da 200 milyon tona ulaşarak dünya toplam petrol üretiminin % 4,6'sını gerçekleştirmiştir. Böylece, dünya petrol üretimi, artan petrol talebini takip ederek son yıllarda istikrarlı bir şekilde büyümüştür.32 BP verilerine göre, 2016 yılında dünya petrol üretimi 4380 milyon tonu aşmıştır. Aynı zamanda, dünyadaki petrol üretiminin ana hacmi Suudi Arabistan (586 milyon ton), Rusya (554 milyon ton) ve ABD (543 milyon ton) tarafından gerçekleştirilmiş ve mutlak olarak bu ülkeler yılda 1,6 milyon tondan fazla petrol üreterek dünya üretim pazarının neredeyse % 40'ını oluşturmuştur. (Bkz. Tablo 5). Dolaysıyla, dünya petrol ticaretinde bu ülkelerin (ABD hariç) dünya petrol ihracatındaki payı yüksektir. Dünya petrol ihracatının yapısı hakkında veriler Tablo 6'da sunulmuştur. Tablo 6'daki verilerden görüldüğü gibi, dünya piyasasına petrol tedariğinde bulunan önde gelen ülkeler, dünya petrol ihracatının % 46'sını oluşturan, Orta Doğu ülkeleridir. Tablo 6. Dünya Petrol İhracatının Yapısı 2016, milyon ton Payı, % Amerika Birleşik Devletleri 24,4 1,2 Kanada 164,4 7,8 Meksika 60,8 2,9 Güney ve Orta Amerika 177,4 8,4 Avrupa 17,6 0,8 Rusya 274,0 12,9 Diğer BDT 81,7 3,9 Irak 177,5 8,4 Kuveyt 103,3 4,9 Suudi Arabistan 375,3 17,7 Birleşik Arap Emirlikleri 123,2 5,8 Diğer Orta Doğu 203,2 9,6 32 Yuriy Bobılev vd., Факторы Формирования Цен На Нефть (Petrol Fiyatların Oluşturma Faktörleri), Moskova: Geçiş Ekonomi Araştırma Enstitüsü, 2006, s. 14. 29 Kuzey Afrika 58,2 2,7 Batı Afrika 216,5 10,2 Doğu ve Güney Afrika 6,9 0,3 Avustralya 9,4 0,4 Çin 2,9 0,1 Hindistan * 0,0 Japonya * 0,0 Singapur 0,1 0,0 Diğer Asya Pasifik 41,0 1,9 Toplam Dünya 2117,8 100,0 * 0,05 milyon tondan az Kaynak: BP Statistical Review of World Energy, June 2017, s. 16. Bununla birlikte, dünya petrol üreticilerinin özellikle OPEC ülkelerinin, üretilen petrolün çoğunu ihraç ettiklerini vurgulamak gerekmektedir (örneğin, Suudi Arabistan, üretilen petrolün % 64'ünü ihraç etmektedir). 33 Ancak ABD'de üretilen petrol, tamamen veya çoğunlukla iç piyasaya sunulmaktadır. Bu nedenle OPEC ülkelerinin dünya petrol pazarındaki ihracat payı dünya petrol üretimindeki paylarından çok daha fazladır. Günümüzde OPEC ülkelerinin dünya petrol ihracatındaki payı % 50'yi aşmaktadır; bu da OPEC'in dünya petrol fiyatlarının oluşumunu belirli bir şekilde etkilemesine olanak sağlamaktadır. 1.5.2 Küresel Petrol Talebi ve Talebi Şekillendiren Faktörler 1960 - 2016 arası dönemde dünya üzerinde petrol tüketiminin bölgesel yapısı oldukça fazla değişime uğramıştır. Göze çarpan değişikliklerinden biri, dünya üzerindeki en fazla petrol tüketicisi bölgelerdeki talepte düşüş gözlemlenirken, (Kuzey Amerika, Batı Avrupa), Latin Amerika, Orta Doğu, Afrika ve özellikle Asya-Pasifik bölgelerindeki talep artış göstermiştir. BP verilerine göre OECD ülkelerinin dünya petrol tüketiminindeki payı 1965'te % 75 iken 2016 yılında % 47,9'a kadar inmiştir.34 Dünya genelinde petrol ürünlerinin tüketimi karayolu ve hava taşımacılığının, yanı sıra kimyasal ve petrokimya endüstrisilerinin artmasıyla ilişkilidir. Dünya petrol tüketiminin bölgesel olarak üç büyük merkezi vardır: Kuzey Amerika (özellikle Amerika Birleşik Devletleri), Batı Avrupa ve Asya-Pasifik bölgesi 33 BP Statistical Review of World Energy, June 2017, s. 25. 34 BP Statistical Review of World Energy, June 2017, s. 15. 30 (özellikle Çin ve Japonya). Kuzey Amerika petrol tüketiminin % 23,7'ini oluşturarak dünyada ilk sıralarda yer almaktadır (Bkz. Tablo 7). Bu bölgeye ait olan ABD ise dünya petrol tüketiminin % 19,5'ini gerçekleştirmektedir. Aynı zamanda Avrupa Birliği ülkeleri petrol tüketiminin payı % 13,9, BDT ülkeleri ise % 4,4 olarak belirtilmiştir.35 AB devletlerinin en büyük beş ülkesi (Almanya, Fransa, İngiltere, İtalya ve İspanya) bu bölgedeki petrol tüketiminin 2/3'sini oluşturmaktadır. Dünya petrol tüketiminin üçüncü büyük merkezi - Asya-Pasifik bölgesidir. En büyük Asya petrol tüketicisi Çin, küresel petrol tüketiminde % 13,5 (Hong Kong dahil) paya sahiptir. Çin ekonomisinin gelişimi petrol talebinin hızlı artışına sebep olarak, son yıllarda ülkeyi bu bölgedeki petrol tüketiminde ilk sıralara getirmiştir. Bunun yanı sıra Asya-Pasifik bölgesinin diğer büyük petrol tüketicileri Japonya (dünya tüketiminin % 4,2'i) ve Güney Kore'ydir (% 2,8).36 Tablo 7. 1970 - 2016 Yıllarında Dünya Petrol Tüketiminin Yapısı (milyon ton varil, %) 1970 Payı, % 1980 Payı, % 1990 Payı, % 2000 Payı, % 2010 Payı, % 2016 Payı, % Toplam Dünya 2253 100 2986 100 3160 100 3590 100 4085 100 4418 100 Kuzey Amerika 797 35,4 928 31,1 922 29,2 1061 29,6 1040 25,4 1047 23,7 Güney ve Orta Amerika 103 4,6 175 5,9 178 5,6 237 6,6 304 7,4 326 7,4 Avrupa ve Avrasya 927 41,2 1200 40,2 1129 35,7 933 26,0 912 22,3 885 20,0 Orta Doğu 52 2,3 97 3,2 171 5,4 242 6,8 363 8,9 418 9,5 Afrika 35 1,6 70 2,3 96 3,0 118 3,3 164 4,0 185 4,2 Asya Pasifik 338 15,0 516 17,3 664 21,0 998 27,8 1302 31,9 1557 35,2 OECD 1696 75,3 1966 65,8 1941 61,4 2222 61,9 2119 51,9 2087 47,2 OECD dışı 557 24,7 1020 34,2 1219 38,6 1368 38,1 1966 48,1 2331 52,8 Avrupa Birliği 646 28,7 724 24,2 667 21,1 702 19,6 665 16,3 613 13,9 BDT n/a n/a n/a n/a 399 12,6 169 4,7 179 4,4 196 4,4 ABD 706 31,3 788 26,4 771 24,4 883 24,6 850 20,8 863 19,5 Almanya 139 6,2 147 4,9 127 4,0 130 3,6 115 2,8 113 2,6 Çin (Hong Kong dahil) 28 1,3 87 2,9 113 3,6 224 6,2 448 11,0 579 13,1 Güney Kore 8 0,4 24 0,8 50 1,6 104 2,9 105 2,6 122 2,8 Hindistan 20 0,9 32 1,1 58 1,8 106 3,0 155 3,8 213 4,8 Japonya 199 8,8 238 8,0 246 7,8 257 7,2 203 5,0 184 4,2 Kazakistan n/a n/a n/a n/a 22 0,7 7 0,2 10 0,2 13 0,3 35 BP Statistical Review of World Energy, June 2017, s. 9. 36 BP Statistical Review of World Energy, June 2017, s. 9. 31 Rusya Federasyonu n/a n/a n/a n/a 252 8,0 123 3,4 133 3,3 148 3,3 Türkiye 7 0,3 15 0,5 23 0,7 31 0,9 32 0,8 41 0,9 Kaynak: BP Statistical Review of World Energy, June 2017. Çin başta olmak üzere, OECD üyesi olmayan Asya ülkeleri, dünya petrol talebinin oluşumunda önemli bir yer alarak, son yıllarda dünya tüketimin artışında katkıda bulunmuşlardır. Genel olarak, 2000 - 2016 yılları arası Asya-Pasifik bölgesinde % 67,5 olan petrol tüketiminin % 42,8'i Çin tarafından gerçekleştirilmiştir. Birleşmiş Milletler raporunda belirtildiği gibi, 2030 yılına kadar dünya enerji ihtiyaçları % 55 oranında artacak ve bu büyümenin % 45'ini Hindistan ve Çin oluşturacaktır.37 Küresel petrol talebine ithalat tarafından bakarsak, dünyanın en büyük petrol ithalatçı ülkelerinin Amerika Birleşik Devletleri, Avrupa, Hindistan, Çin ve Japonya olduğunu görebiliriz (Bkz. Grafik 5). 2016 yılında adları geçen ülkeler dünya petrol ithalatının % 65'ini oluşturmuştur. Bununla birlikte, son yıllarda ABD'de şeyl petrol üretiminin artması ile, ülkenin petrol ithalatına olan bağımlılığı azalmıştır (2000 yılında petrol ithalatının payı % 25 iken, 2016 yılında % 15'e kadar düşmüştür). Grafik 5. Dünya Petrol İthalatının Yapısı Kaynak: BP Data Bank, 2017. Aynı zamanda ABD'deki petrol üretiminin artması ile ülkenin petrole olan talebi daha çok miktarda karşılanmaya başlamıştır. Böylece, ABD Enerji Bakanlığı'na göre, net petrol ithalatının payı 2000 yılına göre yarı yarıya azalarak 2016 yılında % 25 oranında gerçekleşmiştir (2000 yılında net petrol ithalatı ülkedeki petrol talebinin % 37 Natig Aliyev, Нефть и Нефтяной Фактор в Экономике Азербайджана в 21 Веке (21. Yüzyılda Azerbaycan Ekonomisinde Petrol ve Petrol Faktörü), Monografi, ed. Siyavuş Karayev, Baku: Letterpress, 2010, s. 6. ABD 25% Avrupa 25%Çin 4% Hindistan 4% Japonya 12% Diğer ülkeler 30% 2000 ABD 15% Avrupa 22% Çin 14% Hindistan 8% Japonya 6% Diğer ülkeler 35% 2016 32 51,8'ini karşılamıştır).38 Bunun yanı sıra 2016'da, BP verilerine göre, Avrupa'da petrol talebini karşılayan net ithalatın ağırlığı % 85,6, Japonya'da ise % 100 olmuştur.39 Aynı zamanda Çin'in petrol ithalatı son yıllarda hızla artarak, ülkedeki petrol talebinin yaklaşık % 74,4'ünü karşılamıştır. Gelecekte, Çin ve Hindistan başta olmak üzere Asya-Pasifik bölgesindeki petrol talebindeki artış, dünya genelinde bir bütün olarak daha yüksek olacaktır. Petrol talebini etkileyen faktörler Genelde petrol talebi, dünya ekonomisinin büyüme oranları, petrol talebinin yapısal özellikleri, enerji yoğunluğu, ekonominin petrol tüketimi, iklim koşulları, enerji tüketen teknolojilerin etkinliği ve diğer yakıtların nispi rekabet gücü gibi çeşitli faktörler tarafından belirlenmektedir. Bunlardan dünya petrol talebini şekillendiren ana faktör de dünya ekonominin büyüme hızıdır. Son yıllarda küresel ekonominin gelişimi dünya petrol talebinde istikrarlı bir artışa yol açmıştır.40 Böylece, dünya GSYİH’sinin % 1 oranda büyümesinin petrol talebinin % 0,403 artmasına sebep olduğu yönünde açıklamalar mevcuttur.41 Dünya petrol talebi ve küresel ekonominin dinamikleri arasındaki ilişki aşağıda Grafik 6'da gösterilmektedir. Bununla birlikte, 1975 - 1981 ve 2004 - 2008 yılları arasında, petrol talebindeki düşüş sadece dünya ekonomisindeki durgunluktan kaynaklanmamıştır. Bu yıllarda petrol talebini etkileyen faktörlerden biri, 1970'lerin ortalarında ve 1980'lerin başlarında, petrol arzında kesintilere ve ham petrol fiyatlarında önemli bir artışlara neden olan petrol krizlerinden dolayı, gelişmiş ülkelerinin (o dönemde petrolün ana tüketicileri) enerji üretiminde kullanılan hidrokarbon kaynaklarından kömüre geçmeleri ve nükleer santrallerinin sayısını artırmalarıdır. 38 EIA, May 8, 2017, https://www.eia.gov/energyexplained/index.cfm?page=oil_imports (17.04.2018). 39 BP Statistical Review of World Energy, June 2017. 40 Bobılev, a.g.m., s. 5. 41 Aleksandr Marusinin, "Цена На Нефть и Макроэкономические Показатели: Взаимосвязь и Взаимовлияние" (Petrol fiyatları ve Makroekonomik Göstergeler: İlişkiler ve Etkileşim), Finans ve Krediler, Moskova: Finans ve Krediler Yayın Evi, Vol. 34 (466), 2011, s. 66. 33 Grafik 6. 1970-2016'da Dünya Petrol Talebi ve Dünya Ekonomisinin Dinamikleri Kaynak: BP Statistical Review of World Energy, June 2017, The World Bank Data. Aynı zamanda, petrol arıtmasında değişikliklerin meydana gelmesi, benzin ve dizel üretiminin artmasına ve mazotun azalmasına sebep olmuştur. Bununla birlikte enerji santrallerinde de kullanılan mazot kömürle değiştirilmiştir. Böylece, ABD'de 1980'den 1997'ye kadar, petrol ürünlerinin tüketimi, elektrik üretiminde % 10,8'den % 2,9'a, İngiltere'de ise % 11,7'den % 2,4'e kadar gerilemiştir. Tüm bu önlemler, ham petrole ve petrol ürünlerine olan talebin azalmasında etken olmuştur.42 Petrol talebi üzerinde önemli etkisi olan diğer bir faktör dünya petrol fiyatlarıdır. Yüksek petrol fiyatları tüketimi sınırlandırmakta ve diğer yakıtların (örneğin, elektrik ve ısı enerjisi üretiminde doğal gazın kullanılması) petrole karşı rekabet gücünü arttırmaktadır. Sonuç olarak, artan petrol fiyatları petrol talebinde bir düşüşe sebep olmaktadır. Düşük petrol fiyatları ise ters bir etkiye sahiptir.43 Bunun yanı sıra iklimsel koşulların da, özellikle Kuzey Yarımküre'deki kış sezonundaki nispi hava sıcaklığının, petrol talebi üzerinde önemli bir etkisi vardır. Kış mevsimindeki daha düşük sıcaklık, küresel petrol talebinde göreli bir artışa yol açmaktadır (ısıtmak için kullanılan petrol ürünlerine olan talebinin artmasından dolayı). Sıcak kışlarda ise, aksine, petrol talebi nispeten düşüktür. 42 Andrey Korjubayev, "«Всемирная» Нефть и «Локальный»" Уголь" (Küresel "Petrol ve" Yerel "Kömür), Rusya Petrolu Dergisi, Vol. 2, 2004, http://www.oilru.com/nr/129/2401 (18.02.2018). 43 Bobılev, a.g.m., s. 10. -5 -3 -1 1 3 5 7 9 19 70 19 71 19 72 19 73 19 74 19 75 19 76 19 77 19 78 19 79 19 80 19 81 19 82 19 83 19 84 19 85 19 86 19 87 19 88 19 89 19 90 19 91 19 92 19 93 19 94 19 95 19 96 19 97 19 98 19 99 20 00 20 01 20 02 20 03 20 04 20 05 20 06 20 07 20 08 20 09 20 10 20 11 20 12 20 13 20 14 20 15 20 16 Dünya Petrol Talebinin değişimi, % (BP) Dünya Ekonomisinin Büyüme oranı, % (WB) 34 Petrol talebini etkileyen diğer faktörler arasında, petrol rezervlerinin büyük depolarının olması, devletlerin vergi politikaları ve ülkelerin askeri ve siyasi durumları da yer almaktadır. Yukarıda bahsedilen faktörlerin değişmeleri petrol talebini önemli şekilde etkilemektedir. 1.6 PETROL FİYATININ SEYRİ Bu bölümün amacı, dünya petrol fiyatlarının seviyesini ve gelişimini oluşturan ana süreçleri analiz etmektir. Petrol, dünya ekonomisinde önemli bir rol oynadığından, petrol fiyatı düzeyi dünyanın tüm ülkeleri için önem arz etmektedir. Son 50 yılda petrol fiyatlarının belirlenmesi değişken bir yapıya sahiptir. Globalleşen dünyada petrol fiyatları emtia ve finans piyasalarının ve ulusal bütçe sisteminin durumunu etkileyecek önemli bir ekonomik gösterge haline gelmiştir. Dünya petrol fiyatlarının gelecek dönem tahminleri, devlet bütçesinin oluşturulması ve büyük yatırımlı projelerin belirlenmesi durumunda göz önünde bulundurulan önemli bir etkendir. Bundan dolayı petrol fiyatlarının değişim sebepleri tüm devletler tarafından dikkatli bir şekilde analiz edilmektedir. Özellikle de petrol fiyatları petrol ihraç eden devletlerin ekonomisi üzerinde daha fazla etkilidir. Teorik olarak, dünya petrol fiyatlarının yüksek olması petrol ihraç eden ülkelerin yararınadır. Yüksek petrol fiyatları, petrol ihracatından gelen gelirleri arttırmakta dolayısı ile de altyapı yatırımlarını ve halk refahını yükseltmektedir. Bu ülkelerin bütçesi, büyük ölçüde petrol ihraç gelirlerine bağlıdır. Bu yüzden de petrol ihracatının hacmi azalırsa, bütçe kıt hale gelir ve bu durum ülke ekonomisi için başka sorunlar yaratır (Devlet bütçesindeki açık, devlet bütçesi giderlerinde bir azalmaya, vergi yükünde bir artışa (bu da yatırım ve tüketimde bir azalmaya neden olacaktır) veya kamu borçlarında bir artışa neden olmaktadır). Bir diğer açıdan bakıldığında, bir ülke çok miktarda petrol ihraç ettiğinde bütçe fazlası ortaya çıkmakta ve sonuç olarak bu durum uzun vadede "Hollanda hastalığı"na neden olmaktadır.44 Bununla birlikte, ihracatın artması ülkeye giren dövizin de miktarını arttırarak ülkenin ulusal parasının değer kazanmasına neden olacak, dolayısı ile ihracat miktarı düşerek ülkede dış açık 44 Rasulinejad Ehsan, Влияние Резких Колебаний Мировых Цен На Нефть На Экономические Показатели России и Ирана (Dünya Petrol Fiyatlarındaki Hızlı Dalgalanmaların Rusya ve İran'ın Ekonomik Performansı Üzerindeki Etkisi), (Doktora Tezi), St. Petersburg: St. Petersburg Devlet Üniversitesi, Düny*a Ekonomisi Bölümü, 2016, s. 4. 35 oluşması ile sonuçlanacaktır. Aynı zamanda artan petrol fiyatları ihracatçı ülkelerde enflasyonun artmasına yol açmakta ve alternatif enerji kaynaklarına yönelmesine sebep olmaktadır. Petrol ithalatçısı ülkeler açısından bakıldığında ise dünya petrol fiyatlarının düşük olması bu ülkeler için daha yararlıdır. Petrol fiyatları ne kadar düşük olursa üretim maliyeti o kadar ucuz, tüketici talebi yüksek olmakta ve ekonomik büyüme hızı daha da artmaktadır. 1.6.1 Dünya Petrol Fiyatlarının Önemli Tarihi Aşamaları Petrolün ticari anlamda kullanılmaya başladığı dönemden günümüze kadar olan süreçte fiyatlandırma mekanizması önemli değişiklikler yaşamıştır. Petrol ilk başta ''Yedi Kızkardeş'' şirketlerinin belirlediği kartel fiyatlandırma yöntemi ile satılırken bir kaç aşamadan geçerek günümüzde arz ve talep ile bağlantılı olmadan fiziksel ticaretin dışında da alınıp satılmaktadır. Fiyatlandırma sistemini aşamalı olarak anlatacak olursak bu sürecin beş temel aşamadan oluştuğunu belirtmemiz gerekmektedir. 1. 1940'lı yıllara kadar uygulanmış olan tek bazlı fiyatlandırma sistemi. Bu sistemde maliyet + yöntemi ile belirlenen tek bazlı fiyat sistemi uygulanmakta idi. 2. 1950 - 70'li yıllara kadar uygulanmış olan iki bazlı fiyatlandırma sistemi. Bu dönemde dünyadaki tüm petrol yataklarından elde edilen maliyetlerin ortalama fiyatının baz alındığı ''petrol sepeti'' yöntemi kullanılarak maliyet + fiyatlandırma sonucu elde edilen rakamlar kullanılmaktaydı. 3. 1973 - 1986 seneleri arasında OPEC tarafından oluşturulmuş resmi satış sistemi ile belirlenen net back yöntemi kullanılmıştır. 4. 1986 - 2001 döneminde borsa sistemi uygulanmaktaydı. 5. 2001'den - günümüze kadarki dönemde sadece borsa sistemi değil aynı zamanda petrolün kağıt üzerinden alınıp satılması yoğunluk kazanmıştır. Aynı zamanda yukarda belirttiğimiz birinci, ikinci ve üçüncü dönemin belirli senelerinde petrol fiyatlandırma sistemi önceleri "Yedi Kızardeşler" karteli, daha sonrasında ise OPEC tarafından monopol yapıya dayandırılmıştır. 36 1.6.1.1 Uluslararası Şirketlerin Dünya Petrol Fiyatını Belirleme Süreci 1928 senesinde İskoçya'da imzalanan sözleşme sonucu ''Yedi Kızkardeş'' olarak adlandırılan uluslararası kartel kurulmuştur. Geçtiğimiz yüzyılda 1950'li yıllara kadar küresel petrol endüstrisinin hakim oyuncuları ''Yedi Kızkardeş'' olarak da bilinen (7 Sisters) 7 petrol şirketiydi: - British Petroleum (UK), Exxon (CSHA), Gulf Oil (ABD), Mobil (ABD), Royal Dutch Shell (Hollanda / UK), Chevron (ABD) ve Texaco (ABD). "Yedi Kızkardeş" karteline giren şirketlerin her biri dikey entegrasyon yapısına göre çalışmaktaydılar. Bu şirketler, petrol yatakların incelenmesinin, madencilik ve hammaddelerin çıkarılmasının (upstream operations) yanı sıra petrolün işlenmesinin, taşımacılığının ve bitmiş ürünlerin satışının (downstream operations) temin edilmesi gibi faaliyetleri kontrol etmekteydiler. Dikey ve yatay sistemi elinde bulunduran çokuluslu petrol şirketleri, aynı zamanda petrolün çıkarıldığı ve üretildiği ülkelerin ihracatını da kontrolü altında tutmaktadır ve dolayısıyla petrol fiyatlarındaki düşüşlere neden olan istenmeyen rekabet riskini en aza indirerek dünya pazarında hammaddenin büyük miktarda birikmesini önlemektedirler. Geçtiğimiz yüzyılın 70'li yıllarının ortalarına kadar, petrol fiyatlandırma mekanizması bu şirketler tarafından resmi olarak belirlenen referans fiyat kavramına göre ayarlanmaktaydı (posted price) ve bu mekanizma tavizler sistemine bağlı olarak çalışmaktaydı. Bu sistemden kast edilen ise, tüketici ülkenin coğrafi konumunun dikkate alınmadan satılacak petrolün Meksika Körfezinden gönderilecekmiş gibi CIF ve FOB (tanker navlunu, sigorta, petrolü doldurma-dökme, gümrükleme maliyetlerin içeren) fiyatının hesaplanması olmuştur. Belirlenen satış fiyatına petrolün çıkarıldığı ülkeye yapılacak olan ödeme de dahil edilmekte idi. Petrol piyasanın dikey ve yatay entegre yapısı serbest piyasadaki ticaret faaliyetini ve aynı zamanda büyük ölçüde spot piyasalar gelişmesini engellemekteydi. Transfer fiyatlandırması (petrol firmalarının birbiriyle ilişkili şirketleri birbirlerine fon transferini gerçekleştirme şansını yakalarlar ve daha az vergi yüküne sahip olan bölümüne aktarılan fonlarla birlikte toplamda daha az vergi yükü altında girmiş olurlar "vergiden kaçınma") piyasanın gerçek durumunu yansıtmamaktadır. Çokuluslu şirketler  Dikey Entegrasyon: Petrol sanayinde değer yaratan faaliyetler olan arama, sondaj, üretim, taşıma, rafinaj ve pazarlama gibi faaliyetlerden birkaçı ya da tümünü aynı şirket tarafından yapılmasıdır.  37 arasında imzalanan uzun vadeli sözleşmelerdeki petrol fiyatları hakkında bilgiler ifşa edilmemekteydi ve işletmelerin ticari sırrı olarak kalmaktaydı. Böylece, petrolün çıkarıldığı ülkelerin almış olduğu ödemeler, telif ve gelir vergisi hesaplanırken, çokuluslular şirketler tarafından belirlenmiş resmi petrol fiyatları üzerinden sağlanmaktaydı. Bu fiyat petrol piyasasında arz ve talep