T.C. 
ULUDAĞ ÜNĐVERSĐTESĐ 

SOSYAL BĐLĐMLER ENSTĐTÜSÜ 
TÜRK DĐLĐ VE EDEBĐYATI ANABĐLĐM DALI 

YENĐ TÜRK EDEBĐYATI BĐLĐM DALI 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

TÜRK ROMANINDA AZINLIKLAR 
(1872-1950) 

 
 
 
 

DOKTORA TEZĐ 
 
 
 
 
 
 
 

Sacit AYHAN 
 
 
 
 

BURSA 2008 
 



T.C. 
ULUDAĞ ÜNĐVERSĐTESĐ 

SOSYAL BĐLĐMLER ENSTĐTÜSÜ 
TÜRK DĐLĐ VE EDEBĐYATI ANABĐLĐM DALI 

YENĐ TÜRK EDEBĐYATI BĐLĐM DALI 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

TÜRK ROMANINDA AZINLIKLAR  
(1872-1950) 

 
 
 
 

DOKTORA TEZĐ 
 
 
 
 
 

Sacit AYHAN 
 
 
 

Danışman 
 

Doç. Dr. Alev SINAR 
 
 
 
 

BURSA 2008 
 



TEZ ONAY SAYFASI 

T. C. 
ULUDAĞ ÜNĐVERSĐTESĐ 

SOSYAL BĐLĐMLER ENSTĐTÜSÜ MÜDÜRLÜĞÜNE 
 
........................................................................................................ Anabilim/Anasanat Dalı, 

............................................................................ Bilim Dalı’nda ...............................numaralı 

.......................................................................................................................................... 

...................’nın 

hazırladığı".......................................................................................................................................

..................................................." konulu ................................................. (Yüksek 

Lisans/Doktora/Sanatta Yeterlik Tezi/Çalışması) ile ilgili tez savunma sınavı, ...../...../ 20.... 

günü ……… - ………..saatleri arasında yapılmış, sorulan sorulara alınan cevaplar sonunda 

adayın tezinin/çalışmasının ……………………………..(başarılı/başarısız) olduğuna 

…………………………(oybirliği/oy çokluğu) ile karar verilmiştir. 

 
Sınav Komisyonu Başkanı 
Akademik Unvanı, Adı Soyadı 

Üniversitesi 
 
 
 
Üye (Tez Danışmanı)        Üye 
Akademik Unvanı, Adı Soyadı     Akademik Unvanı, Adı Soyadı 

Üniversitesi       Üniversitesi 
 
 
 
 Üye         Üye 
Akademik Unvanı, Adı Soyadı     Akademik Unvanı, Adı Soyadı 

Üniversitesi       Üniversitesi 
 
 
 
Anabilim Dalı Başkanı 
Akademik Unvanı, Adı Soyadı 
         
         ....../......./ 20..... 
         Enstitü Müdürü 
        Akademik Unvanı, Adı Soyadı 
 



 

 

 

III 
 

ÖZET 

Yazar                     : Sacit AYHAN 
Üniversite               : Uludağ Üniversitesi 
Anabilim Dalı           : Türk Dili ve Edebiyatı 
Bilim Dalı                : Yeni Türk Edebiyatı 
Tezin Niteliği           : Doktora Tezi 
Sayfa Sayısı            : IX+ 344 
Mezuniyet Tarihi      : ….  /…. / 2008 
Tez Danışmanı     : Doç. Dr. Alev SINAR 
 

TÜRK ROMANINDA AZINLIKLAR (GAYRĐMÜSLĐMLER) (1872-1950) 
 

Bu tezde temel olarak 1872- 1950 yılları arasında yazılan romanlarda 
azınlıkların hangi sıklıkta ve ne biçimde yer aldığı konusu araştırılmıştır. Yazarların 
azınlıkları anlatırken hangi bakış açısıyla değerlendirdikleri ve bu değerlendirmenin 
zaman içinde değişip değişmediği araştırılmış ve varsa değişimin sebepleri ortaya 
konmaya çalışılmıştır. 

Bu inceleme Giriş, Türk Romanında Azınlıklar ve Sonuç olmak üzere üç 
bölümden oluşmaktadır. Giriş bölümünde azınlık kavramının dünyadaki gelişimi tespite 
çalışılmıştır. Đslâm tarihinde, Avrupa’da ve Osmanlı Devleti’nde azınlıkların yaşayışları 
ve devlet içindeki toplumsal ve siyasi statüleri ortaya konmaya çalışılmıştır. Türk 
Romanında Azınlıklar bölümünde ise kronolojik bir okumayla romanlarda yer alan 
azınlık karakterler veya onlarla ilgili unsurlar tespit edilmiştir. Bu tespit sonucunda 
azınlıklar Rumlar, Ermeniler ve Yahudiler olmak üzere üç başlık altında 
değerlendirilmiştir. Roman kahramanlarının toplumsal çevresiyle incelenmesi 
hedeflenmiştir. Karakter veya vaka çözümlemelerinde azınlıkların toplumsal, kültürel, 
ekonomik, siyasi vb. yaşantıları çalışmanın esasını teşkil etmiş, yerli karakter veya vaka 
çözümlemelerine azınlıklarla ilgili olduğu ölçüde yer verilmiştir. Elde edilen tespitler ve 
bulgular Sonuç bölümünde değerlendirilmiştir. 

Đncelenen romanlarda azınlıklara bakışın zamanla değiştiği tespit edilmiştir. 
Yaşanılan devrin siyasi olaylarının Müslümanlarla azınlıklar arasındaki toplumsal 
ilişkiyi yaralaması azınlıklara bakışın olumludan olumsuza doğru değişmesinde en 
önemli etken olmuştur. 

 
Anahtar Sözcükler 

 
Azınlık Gayrimüslim Rum Ermeni 

Yahudi 
 

   

 



 

 

 

IV 
 

 
ABSTRACT 

Writer:                      : Sacit AYHAN 
University:               : Uludağ University 
Đnstitute:           : Institute of Social Sciences 
Department:                : Turkısh Language and Literature 
Quality of The Thesis          : Ph. d. Thesis 
Number of The Pages:           : IX+ 344 
Date of Graduation:      : ….  /…. / 2008 
Advisor of The Thesis:    : Doç. Dr. Alev SINAR 
 

THE MINORITY IN TURKISH NOVEL (1872-1950) 
 
It was researched in this thesis that in which frequency and in what forms 

minorities (non-muslims) took part in Turkish novels written between 1872-1950. It 
was pointed out that from which point of view the authors evaluated the minorities and 
whether their evaluations changed or not in the course of time and what the reasons of 
change were if it was. 

This study has three parts containing introduction, minorities –non muslims in 
Turkish novel and conclusion. The rise of minority concept in the world was mentioned 
in the introduction part. The life of the minorities and their political and social status in 
the history of Islam and Europe and the Ottoman State was brought out. Minority or non 
muslim characters and the elements related to them were determined in the part of 
minorities in Turkish novel. According to this evaluation minorities was classified as 
Greeks, Armenians and Jews. The aim of the study was to evaluate the heroes in the 
novels within their social environment. The social, cultural, economical and political 
life of the minorities was the base of the study in the case and character analysis. Native 
characters and the case analysis related to them were taken into consideration as they 
were concerning the minorities. Obtaining results were evaluated in the part of 
conclusion. 

It was noticed that the view about the minorities changed in the course of time. 
The political events of the era that affected the social relationship between minorities 
and non muslims badly were the basic factors for change about the view for minorities 
from positive to negative. 

 
 

Key Words 
 
Minority Non Muslim Greek Armenian 

Jewish 
 

   

 



 

 

 

V 
 

ÖN SÖZ 

Türk insanının yüz yıllarca birlikte yaşadığı gayrimüslimlerin Türk romanında 
geniş bir biçimde işlendiği söylenemez. Tarih kitapları, Đstanbul’un yıllarca Batı’ya 
açılan kapısının Beyoğlu ve sakinleri olduğunu ifade eder. Türk kültür tarihinde bu 
kadar önemli olan gayrimüslimlere romanlarda daha çok tali kişiler olarak yer verilir. 
Bu insanlarla ilgili sorunların bir romanın başlı başına konusu olduğu ya da baştan sona 
aslî kahraman olarak gayrimüslimlerin yer aldığı sıklıkla görülmez. Ancak bazen roman 
yazarı, konunun içindeki durumları sebebiyle tali kişiler olarak kalan ve romanın her 
bölümünde yer almayan kişiler vasıtasıyla da önemli fikirler beyan eder. 

Türk Romanında Azınlıklar adını taşıyan bu incelemede esas olarak azınlıkların 
Türk romanına yansıma biçimleri ve romancılarımızın onları algılama ve yansıtmadaki 
farklılıkları ortaya konmaya çalışılmıştır. Romanlar karakter temelinde incelenerek Türk 
romanının başlangıcından incelemenin kapsadığı sürenin sonuna kadar (1872-1950) 
yazarların azınlıklara bakışında bir değişme olup olmadığı, varsa bu değişmenin 
sebepleri, tespit edilmeye çalışılmıştır. 

Azınlık kavramının tanımıyla ilgili sorunlar vardır. Bu sebeple önce azınlık 
kavramının dünyadaki tarihî süreci, tarihçilerden yararlanılarak tespite çalışılmıştır. Bu 
bilgilerin ışığında azınlık kavramının tanımı yapılmıştır. Azınlık terimi, çeşitli bilim 
adamlarınca farklı şekillerde tanımlanmaktadır. Hukukî bir kavram olan “azınlık” 
teriminin tek bir tanımı olmadığı görüldüğünden bu araştırmada azınlık teriminin 
yanında, birçok edebiyat araştırmacısının tercih ettiği gayrimüslim terimi de 
kullanılmıştır. 

Türk romanında azınlıkları ve yabancıları inceleyen Servet-i Fünûn’dan Önce 
Türk Romanında Yabancılar ve Azınlıklar ile 1896-1914 Yılları Arasındaki Türk 
Romanında Yabancılar ve Azınlıklar adlarını taşıyan tezler bu araştırma bağlamında 
incelenmiştir. Sözü edilen tezler, ilgili devirlerdeki yabancıları da inceleme kapsamına 
alırken bu çalışmada sadece Lozan Anlaşması’nda çerçevesi çizilen azınlık kavramının 
kapsamına giren Rumlar, Ermeniler ve Yahudiler esas alınmıştır. Bu gruplar, farklı 
kültürel, ırksal ve etnik özellikleri bakımından bir azınlık grubu oluştururlar. Bu 
grupların dışında Hıristiyanlığı kabul eden Bulgarlar ve bazı Araplar, Osmanlı millet 
sisteminde Ortodoks kilisesine bağlı oldukları için (Bulgarlar kendi kiliselerini sonradan 
kurmuşlardır.) Rum olarak değerlendirilmişlerdir. Bu sebeple bir romanın olay 
örgüsünde genişçe yer alan bu gruplara mensup kişiler de çalışmamızda 
değerlendirilmiştir. Yabancı bir ülkeden gelip Türkiye’de görevleri vesilesiyle 
bulunanlar veya başka bir devletin uyruğunda olduğu halde Türkiye'ye yerleşmeyi seçen 
gayrimüslimler (Alman, Đngiliz, Fransız vs.) azınlık kavramı içinde 
değerlendirilmediğinden çalışmamızda bunlara yer verilmemiştir. 

Tarihi romanlarda yer alan karakterlerin azınlık kavramı çerçevesinde 
incelenmesi mümkün olmadığından bu romanlar, incelemenin kapsamı dışında 
tutulmuştur. Ancak konuyla ilgisi dolayısıyla değerlendirmeye alınan bazı tarihi 
romanlardan elde edilen bulgular, dipnotlarda gösterilmiştir. Türk hikâyesi de bu 
araştırmanın kapsamı dışında tutulmuş, konuyla ilgili olduğu düşünülen hikâyeler ve 
bunlardaki azınlıklarla ilgili bölümler yine dipnotlarda belirtilmiştir. 

Ayrıca araştırmanın kapsadığı süre dışında olan bazı romanlar da ana metin 



 

 

 

VI 
 

içinde değil, yine dipnotlarda verilmiştir. Halide Edib, Yakup Kadri, Peyami Safa gibi 
yazarlarımızın son birkaç romanı 1950’den sonra yazılmıştır. Ancak bu yazarlarımızın 
Türk edebiyatındaki önemi sebebiyle 1950’den sonra yazılan romanlarının dipnotta 
verilmesi uygun görülmüştür. 

Bazı romanlarda yer alan yabancı-azınlık karakterlerin milliyetleri 
belirtilmemiştir. Bu husus kişilerin milliyetlere göre tasnifinde bir engel teşkil 
etmektedir. Ancak romanlarda milliyeti belirtilmeyen karakterlerin mensubiyetleri 
adlarından, aksanlarından, dinî veya kültürel özelliklerinden yola çıkılarak tespit 
edilmeye çalışılmıştır. Đncelenen romanlardan çıkan malzemenin tasnifi için tematik 
ortaklık arandığında, romanlardaki kişilerin yaşadıkları toplumsal çevre ile meslekleri 
ya da uğraşlarının bu ortaklığı sağladığı görülür. Bu sebeple toplanan malzeme önce 
azınlık kişilerin milliyetlerine göre tasnif edilerek Rumlar, Ermeniler ve Yahudiler 
şeklinde bölüm başlıkları tespit edilmiştir. Bölümlerin alt başlıkları, azınlık 
karakterlerin mesleklerini icra ettikleri veya yaşadıkları toplumsal çevre dikkate 
alınarak oluşturulmuştur. Üçüncü derecedeki başlıklar ise kişilerin meslekleri veya 
uğraştıkları işlere göre tespit edilmiştir. 

Hazırlık çalışmalarımız sırasında Uludağ Üniversitesi Merkez, Bursa Đnebey 
Yazma Eserler, Bursa Setbaşı, Bursa Atatürk Đl Halk, Umurbey Celal Bayar, Beyazıt 
Devlet, Atatürk Üniversitesi Seyfettin Özege, Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi, AÜ 
Siyasal Bilgiler Fakültesi, Eskişehir Đl Halk, Yenişehir Đlçe Halk, Đnegöl Đlçe Halk 
Kütüphaneleri’nden ve Đzmir Millî Kütüphane’den yararlanılmıştır. Kronolojik olarak 
okunan üç yüz yetmiş romandan iki yüz on yedisi bu incelemede esas alınmıştır. 
Araştırmada romanların birinci baskılarına ulaşmaya gayret edilmiştir. Birinci 
baskılarına ulaşılamayan romanların da bulunabilen en eski baskıları kullanılmıştır. 
Đncelenen romanların künyeleri, romanın adının ilk geçtiği yerde verilmiştir. Künyesi 
verilen romanlardan yapılan alıntılarda tekrar künye verilmeyip sadece sayfa numarası 
belirtilmiştir. 

Bu çalışmada, konunun tespitinden itibaren her aşamada büyük desteğini 
esirgemeyen değerli hocam Doç. Dr. Alev Sınar’a şükranlarımı sunarım. 

 
 
 
BURSA 2008        Sacit AYHAN 



 

 

 

VII 
 

ĐÇĐNDEKĐLER 

TEZ ONAY SAYFASI .................................................................................................. I 

ÖZET ......................................................................................................................... III 

ABSTRACT ...............................................................................................................IV 

ĐÇĐNDEKĐLER ...........................................................................................................VII 

KISALTMALAR .........................................................................................................IX 

GĐRĐŞ ..........................................................................................................................1 
I. AZINLIK KAVRAMININ TANIMI ................................................................................................................1 
II. DÜNYADA AZINLIK KAVRAMI.................................................................................................................3 

A. Batı Dünyasında Azınlıklar ................................................................................................................ 3 
B. Đslâm Dünyasında Azınlıklar .............................................................................................................. 4 

III. OSMANLI DEVLETĐ’NDE AZINLIKLAR ................................................................................................5 
A. Osmanlı’da Millet Sistemi ve Tanzimat’a Kadar Azınlıkların Durumu............................................. 5 
B. Tanzimat Fermanı ve Islahat Fermanı’yla Azınlıklara Verilen Haklar ............................................ 13 
C. I. Dünya Savaşında Azınlıklar.......................................................................................................... 20 

IV. TÜRKĐYE CUMHURĐYETĐ’NDE AZINLIKLAR ...................................................................................21 
A. Lozan ve Azınlıklar.......................................................................................................................... 21 
B. Cumhuriyet Dönemi’nde Azınlıklar ................................................................................................. 27 

TÜRK ROMANINDA AZINLIKLAR ..........................................................................31 

BĐRĐNCĐ BÖLÜM: RUMLAR.....................................................................................31 
I. AZINLIKLARLA ÖZDEŞLEŞEN MEKÂN: BEYOĞLU...........................................................................32 
II. MÜSLÜMANLARLA AYNI TOPLUMSAL ÇEVREYĐ PAYLAŞAN RUMLAR ..................................45 

A. Müslümanlarla Samimi Đlişkileri Olanlar......................................................................................... 46 
B. Din Değiştirenler .............................................................................................................................. 62 

III. MÜTAREKE’DEN SONRA RUMLAR......................................................................................................73 
IV. ĐŞ DÜNYASINDA RUMLAR ......................................................................................................................87 

A. Yalı, Köşk, Konak Çevresi (hizmetçiler, aşçılar, uşaklar, kapıcılar vs.) .......................................... 87 
B. Eğlence Sektöründe Çalışanlar (pansiyon, otel, meyhane vs.) ....................................................... 114 
C. Tüccar ve Esnaf Kesimi (tüccar, sarraf, bakkal vs.) ....................................................................... 127 
Ç. Okumuş Kesim (doktorlar, avukatlar, ebeler, eczacılar vs.)........................................................... 139 
D. Çeşitli Đşlerde Çalışanlar ................................................................................................................ 148 

V. GAYRĐMEŞRU ĐŞLERLE UĞRAŞAN RUMLAR...................................................................................154 
A. Fuhuşa Bulaşanlar .......................................................................................................................... 154 
B. Suça Bulaşanlar .............................................................................................................................. 190 

VI. TOPLUM ÖNDERLERĐ (din adamları, liderler, muhtarlar vs.) ...........................................................194 

ĐKĐNCĐ BÖLÜM: ERMENĐLER................................................................................198 
I. MÜSLÜMANLARLA SAMĐMĐ ĐLĐŞKĐLERĐ OLAN ERMENĐLER ......................................................199 
II. ĐŞ DÜNYASINDA ERMENĐLER ...............................................................................................................200 



 

 

 

VIII 
 

A. Yalı, Köşk, Konak Çevresi (hizmetçiler, aşçılar, uşaklar, kapıcılar vs.) ........................................ 200 
B. Eğlence Sektöründe Çalışanlar (pansiyon, otel, meyhane vs.) ....................................................... 208 
C. Tüccar ve Esnaf Kesimi (tüccar, sarraf, bakkal vs.) ....................................................................... 214 
Ç. Okumuş Kesim (doktorlar, avukatlar, ebeler, eczacılar vs.)........................................................... 234 
D. Çeşitli Đşlerde Çalışanlar ................................................................................................................ 247 

III. MÜTAREKE’DEN SONRA ERMENĐLER .............................................................................................255 
IV. GAYRĐMEŞRU ĐŞLERLE UĞRAŞAN ERMENĐLER...........................................................................267 

A. Fuhuşa Bulaşanlar .......................................................................................................................... 267 
B. Suça Bulaşanlar .............................................................................................................................. 274 

V. DĐN DEĞĐŞTĐRENLER...............................................................................................................................276 

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM: YAHUDĐLER ...........................................................................283 
I. TÜRK ROMANINDA YAHUDĐLER ..........................................................................................................284 
II. MÜSLÜMANLARLA SAMĐMĐ ĐLĐŞKĐLERĐ OLAN YAHUDĐLER.....................................................285 
III. ĐŞ DÜNYASINDA YAHUDĐLER..............................................................................................................286 

A. Tüccar, Esnaf Kesimi ..................................................................................................................... 286 
B. Eğlence Sektöründe Çalışanlar (pansiyon, otel, meyhane vs.) ....................................................... 300 
C. Hizmetçiler ..................................................................................................................................... 302 
Ç. Okumuş Kesim (doktorlar, eczacılar, öğretmenler, avukatlar vs.) ................................................. 303 
D. Çeşitli Đşlerde Çalışanlar ................................................................................................................ 309 

IV. SUÇA BULAŞANLAR................................................................................................................................314 

SONUÇ ...................................................................................................................316 

KAYNAKÇA............................................................................................................333 
I. ĐNCELENEN ROMANLAR .........................................................................................................................333 
II. YARARLANILAN ESERLER....................................................................................................................339 

ÖZGEÇMĐŞ.............................................................................................................344 

 



 

 

 

IX 
 

KISALTMALAR 

 

a.g.e. Adı geçen eser 

a.g.m. Adı geçen makale 

ABD Amerika Birleşik Devletleri 

AÜ Ankara Üniversitesi 

bkz. Bakınız 

BM Birleşmiş Milletler 

çev. Çeviren 

Dr. Doktor 

haz. Hazırlayan 

MEB Millî Eğitim Bakanlığı 

s. Sayfa 

ss. Sayfadan sayfaya 

sy. Sayı 

ts. Tarihsiz 

vs. Vesaire 

y.y. Yayım yeri yok 

Yay. Yayınları 

  

  

  



 

 

 

1 
 

GĐRĐŞ 

I. AZINLIK KAVRAMININ TANIMI 

Azınlık kavramının herkesçe kabul edilen bir tanımı olmamasına rağmen belli 

ortak özellikleri vardır. Baskın Oran, azınlık kavramının iki açıdan ele alınabileceğini 

belirterek bu kavram hakkında şunları söyler: 

“1)Geniş (sosyolojik) açıdan: Bir toplulukta sayısal bakımdan 
azınlık oluşturan, başat olmayan, ve çoğunluktan farklı niteliklere sahip 
olan gruba azınlık denir. Bu, azınlığın en genel tanımıdır ve örneğin buna 
eşcinseller de girer. 

2) Dar (hukuksal) açıdan: BM raportörü Capotorti’nin yaptığı 
tanım, bir azınlığın olduğunu kabul edebilmek için gerekli nitelikleri şöyle 
sıralıyor: 

a) Çoğunluktan çeşitli bakımlardan farklı olmak. Bu farklar 
günümüzde ‘etnik, dinsel, dilsel’ olarak ifade edilmekte. 

b)Ülke genelinde sayıca azınlık olmak. Bu azınlığın, ülkenin belli 
bir bölgesinde çoğunluk olması bir şey fark ettirmez. 

c) Başat (dominant) olmamak. Çünkü öyle başat azınlıklar vardır 
ki, çoğunluğu ezer. Ör. apartheid döneminde Güney Afrika 
Cumhuriyetindeki beyazlar. 

d) Yurttaş olmak. Çünkü yurttaş değilse, çok farklı bir kategori 
olan ‘yabancı’dır.(…) 

e) Yukarıdaki dört unsur, azınlık olmanın nesnel koşullarını 
oluşturur. Bir de öznel koşul vardır: Azınlık bilincinin varlığı. (…)”1 

Orhan Türkdoğan ise benzer bir tanımda hâkim grup ve alt grup kavramlarına 

vurgu yapar. O da azınlıkların ayırıcı niteliklerini şu şekilde ortaya koyar: 

“Azınlıklar, bir kültür içinde fizyonomi, dil, örf ve adetler veya 
kültürel örnekler (bu öğelerin herhangi bir bileşimi de dahil) açısından 
farklılaşma nedeniyle hakim gruptan ayırd edilebilen alt gruplardır. Bu 
gibi alt gruplar aslî olarak farklı ve hakim gruba ‘ait olmayan’ olarak 
kabul edilirler: Bu nedenle onlar kültürel yaşama tam olarak katılımdan 
bilinçli veya bilinçsiz olarak dışlanırlar.”2 

Ansiklopediler ise kavramın hem hukuksal hem de sosyolojik yönlerini 

birleştiren tanımlar ortaya koyarlar.  Meydan Larousse ansiklopedisinde azınlık kavramı 

                                                 
1 Baskın Oran, Türkiye’de Azınlıklar, Đletişim Yayınları, Đstanbul, 2004, s. 26. 
2 Orhan Türkdoğan, Etnik Sosyoloji, Timaş Yayınları, Đstanbul, 1999, s. 22. 



 

 

 

2 
 

şu şekilde tanımlanmıştır: 

“Bir toplulukta sayı veya özellik bakımından diğerlerinden az 
olan. Dili veya ırkı kendilerinden farklı bir devlet içinde yaşayan ve 
aralarında ayrı bir dil veya din bağı olan küçük insan topluluğu. 

Devletlerarası antlaşmalar hukukunda, özel bir himaye konusu 
olan azınlıklar, eski tarihlerden beri belli bir ülkede yerleşmiş, fakat 
bünyesine girdikleri devletlerin halkından, gelensel olarak ırk, dil, din vb. 
bakımından ayrılan topluluklardır.(Devletler Hukuku) 

20. yüzyıla kadar Avrupa’ya has olan azınlıklar meselesi, 
milliyetçiliğin kesinlik kazanmasıyla genişledi; Milletler Cemiyeti’nin 
gözetimi altında, tam bir hukuk eşitliği ile ‘kavim özelliklerinin, 
geleneklerin ve millî fizyonominin muhafazasını’ öngören bir çok hal 
çaresi 1919-1920 antlaşmalarıyla (Polonya’daki Ruslar ve almanlar, 
Südet Almanları, Romanya’daki Macar ve Almanlar, Makedonya) ele 
alındı. 1945’ten sonra halkların bir yerden başka bir yere nakledilmesiyle 
Avrupa meseleleri basitleştiyse de, özellikle Hindistan ve Pakistan’da 
Araplarla Yahudiler konusunda Güney Afrika’daki Hintlilerle ilgili başka 
meseleler ortaya çıktı.”3 

Britannica Ansiklopedisi ise azınlık kavramını “içinde yaşadıkları toplumdan 

kültürel, etnik ya da ırksal özellikleri bakımından farklı olan topluluklar” olarak 

tanımlayarak kavramın sağlıklı tanımını yapmanın güçlüğüne dikkati çeker. Ardından, 

“azınlık grubu” ve “azınlık koruması”ndan söz edilebilmesi için Birleşmiş Milletler 

belgelerinin öne sürdüğü şartları sıralar. Bu şartlar şöyledir: 

“1)Önce kültürel ya da etnik bakımdan toplumun çoğunluğundan 
farklı bir grubun varlığı gerekir. 2) Bu grup, gelenek ve göreneklerine çok 
bağlı bir avuç insanla sınırlı kalmamalı, özelliklerini kendi başına 
koruyabilecek bir sayıya ulaşmalıdır. Ama çoğunlukla neredeyse 
eşitlenecek kadar da kalabalık olmamalıdır; çünkü bu durumda, ‘bir 
arada yaşayan’ toplumlardan söz etmek gerekecektir. Coğrafi nüfus 
yoğunlaşmaları bu azınlık tanımını değiştirmez; örneğin ABD’deki 
Siyahlar gibi, ülkenin kimi bölgelerinde çoğunlukta bulunan azınlıklar da 
vardır. 3) Azınlık grubu, ülkede başat konumda olmamalıdır. Örneğin 
Güney Afrika Cumhuriyeti’nde, nüfusun yüzde 20’sini oluşturan beyazlar 
değil, büyük çoğunluğu oluşturan Bantular ‘azınlık’ konumundadır. 4) 
Yalnızca ilgili ülkenin uyrukları azınlık sayılabilir; başka ülkelerin o 
ülkedeki uyrukları ‘yabancı’ statüsüne girer. 5) BM Đnsan Hakları 
Komisyonu Alt Komitesi’ne göre, azınlık grubunun ilgili devlete bağlılık 
duyması, ayrılma yoluyla devleti parçalamaya yönelmemesi gerekir. 6) 
Azınlıktaki grup, kendi ayırt edici özelliklerini koruma ve sürdürme isteği, 

                                                 
3 Meydan Larousse Ansiklopedisi, cilt 2, s, 13. 



 

 

 

3 
 

yani ‘azınlık bilinci’ taşımalıdır. 7) Çoğunluk da bu grubu toplumun 
parçası olan bir azınlık olarak görmeli ve dışlayıcı ya da yoksayıcı bir 
tutum almalıdır. Yoksa azınlıktan değil, ‘farklı grup’tan söz etmek 
gerekir.” 4 

II. DÜNYADA AZINLIK KAVRAMI 

A. Batı Dünyasında Azınlıklar 

Batı’da azınlık kavramı ulus devletlerin ortaya çıkışına kadar gelişmemiştir. 

Aslında gerek dinî gerekse ulusal azınlıklar eski Roma’dan beri vardır. Fakat azınlık 

kavramı daha çok azınlıkların korunmasıyla ilgili tedbirlerin alınması gerektiği zaman 

bir siyasi kavrama dönüşmüştür. Bu konuda, terminolojiyi kuran Batılı devletler, 

azınlıklara hak verilmesi ve onların korunması konusundaki tedbirleri ancak 19. 

yüzyıldan sonra almaya başlamıştır. Đslâm dünyasında zımmî adı altındaki azınlıklar, 

Đslâm devletlerinde devletlerin kuruluşundan itibaren belli haklara sahip olmuşlardır. 

17. yüzyılda Fransa’da çoğunlukta olan Katoliklerin Protestanlığı yasaklaması 

sonucunda bu ülkede Protestanlık mezhebi silinmiştir. 15. yüzyılda Yahudilerin 

Avrupa’dan çıkarılışları azınlıklara şiddet uygulamasını içeren bir başka örnek olarak 

dikkati çeker. Baskın Oran, Avrupa’daki ilk koruma yasasının 1598’deki Nantes 

Fermanı olduğunu ifade eder.5 Bu fermanla Avrupa’da ezilen Protestanlara belli haklar 

verilmiştir. Ayşe Füsun Arsava, Devletler Hukuku açısından koruma yasasının tarihini 

daha geriye götürür: “DH’da (Devletler Hukuku’nda) azınlıkların himeyesine ilişkin ilk 

düzünlemeler dini azınlıkların lehine olarak reformasyon döneminde yapılmıştır. 

Reformasyon hristiyanların Protestanlar ve Katolikler olarak ayrılmasına neden 

olmuştur. Đmparatorların kendilerine tâbi ülkelerde oturan halkın dinini belirleme hakkı 

(ius reformandi) reformasyona kadar devam etmiştir. Bu hak 1555 tarihli Ausburg Din 

anlaşmasında yer almış ve Vestefalya anlaşmasında teyit edilmiştir(…).”6 

19. yüzyıla gelinceye kadar dünyada azınlık kavramı ulusal gruplar değil, daha 

çok dinî gruplar olarak kabul edilmiştir. 1815’te Viyana Kongresi Sonuç Anlaşması’nda 

azınlıklar “ulusal gruplar” olarak tanımlanmış, dinî özgürlüklerine ek olarak medenî ve 
                                                 
4 AnaBritannica Ansiklopedisi, cilt 3, s, 118. 
5 Baskın Oran, Küreselleşme ve Azınlıklar, Đmaj Yayıncılık, Ankara, 2001, s. 119. 
6 Ayşe Füsun Arsava, Azınlık Kavramı ve Azınlık Haklarının Uluslar Arası Belgeler ve Özellikle Medeni 
ve Siyasi Haklar Sözleşmesinin 27. Maddesi Işığında Đncelenmesi, AÜ Siyasal Bilgiler Fakültesi 
Basımevi, Ankara, 1993, s. 1. 



 

 

 

4 
 

siyasî özgürlükler kapsamında da haklar verilmiştir. 1878 Berlin Kongresi’nde ise 

azınlık hakları, yurttaşlık hakları, siyasî özgürlükler, dinî özgürlükler ve kamusal alanda 

ayrımcılığın önlenmesi olarak tanımlanmıştır. 7 

Uluslar arası alanda ilk defa Paris Antlaşması’nda azınlıkların korunması ile 

ilgili maddeler yer almıştır.8 

B. Đslâm Dünyasında Azınlıklar 

Millet kelimesi Arapça’da“din, mezhep; bir dinde veya mezhepte bulunanların 

topu; sınıf, topluluk” 9anlamına gelmektedir. Şemsettin Sâmi de kelimenin bu anlamına 

dikkat çekerek millet kelimesinin dilimizde ümmet, ümmet kelimesinin de millet yerine 

kullanıldığını söyler. Ona göre ümmet-i Đslâmiye yanlış bir kullanımdır. Bunun yerine 

Millet-i Đslâmiye terimi kullanılmalıdır: “Çünkü Đslâm milleti bir, Đslâm ümmetleri yani 

Đslâm dinine bağlı kavimler ise çoktur.”10 Đslâm hukukunda da millet kavramı yukarıda 

belirtilen anlamıyla kullanılır, Türkçede olduğu gibi ırk temeline dayanmaz. 

Đslâm hukukuna göre insan toplulukları Müslüman ve gayrimüslim olmak üzere 

iki kısma ayrılır. Gayrimüslimlerden kendilerine kitap gönderilenler ehl-i kitap; 

gönderilmeyenler ise ehl-i kitap olmayanlar olarak adlandırılır. Gayrimüslimler, 

Müslümanlarla olan siyasî ilişkileri bakımından da bir sınıflamaya tabi tutulur. 

Müslümanlarla savaş halinde olanlara ehl-i harb; Müslümanlarla anlaşma yapmış 

olanlara da ehl-i ahd denir. Ehl-i ahd olanlar da üç kısma ayrılır. Kendileriyle barış 

yapılmış olanlara muahed; ticaret yapmak ya da başka bir amaçla Đslâm ülkesine giden 

ve bir yıldan az olmak şartıyla geçici oturma izni verilenlere müstemin; bir Đslâm 

devletinin korumasını kabul ederek orada sürekli yaşayanlara ise zımmî denir.11 

Zımmîlerin mal, can güvenliği Đslâm devleti tarafından sağlanır. Bu konuda 

zımmîlerin Müslümanlardan farkı yoktur. Müslümanların verdiği zekâttan muaftırlar. 

Ayrıca zımmîlerin askerlik yükümlülüğü de yoktur. Kendi inançlarına göre yaşarlar, din 

                                                 
7 Levent Ürer, Azınlıklar ve Lozan Tartışmaları, Derin Yayınları, Đstanbul, 2003, s. 55. 
8 Devletler Hukuku açısından azınlıklara verilen hakların tarihi süreci ile ilgili olarak bkz. Arsava, Azınlık 
Kavramı ve Azınlık Haklarının Uluslar Arası Belgeler ve Özellikle Medeni ve Siyasi Haklar 
Sözleşmesinin 27. Maddesi Işığında Đncelenmesi. 
9 Ferit Devellioğlu, Osmanlıca – Türkçe Ansiklopedik Lûgat, Aydın Kitabevi, Ankara, 1984, s. 775. 
10 Şemsettin Sâmi, Kamus-ı Türkî, Çağrı Yayınları, Đstanbul, 1978, s. 1400. 
11 Bilal Eryılmaz, Osmanlı Devleti’nde Gayrimüslim Teb’anın Yönetimi, Risale Yayınları, Đstanbul, 1990, 
ss. 18-19. 



 

 

 

5 
 

değiştirmeye zorlanamazlar. Kendi inançlarına göre eğitim yapma hakkına sahiptirler ve 

sosyal açıdan da devlet onların ihtiyaçlarını gidermekle yükümlüdür. 

Zımmîler devlete cizye ve haraç adında iki vergi ödemekle yükümlüdürler. 

Cizye yetişkin erkeklerden alınan bir vergidir. Müslümanların ödediği öşür vergisinin 

karşılığında ise zımmîler haraç adı altında bir vergi öderler. Zengin zımmîler ise ticarî 

faaliyetten elde ettikleri gelirden yüzde beş oranında gelir vergisi ödemekle 

yükümlüdürler. Bu vergi de Müslümanların ödediği zekâtın karşılığıdır. Bunların 

dışında zımmîlerin bir yükümlülüğü de Müslümanlardan farklı bir kıyafet giymektir.12 

Bugün kullanılan azınlık kavramının karşılığı Đslâm hukukunda zımmî 

kavramıdır. Bu sebeple bu çalışmada zımmî kavramının karşılığında azınlık kelimesi 

kullanılacaktır. 

III. OSMANLI DEVLETĐ’NDE AZINLIKLAR 

A. Osmanlı’da Millet Sistemi ve Tanzimat’a Kadar Azınlıkların Durumu 

Osmanoğullarının Söğüt civarında daha bir beylikken Hıristiyanlarla ticarî ve 

toplumsal ilişki içinde oldukları bilinmektedir. Bu ilişkilerde (özellikle ticarî ilişkilerde) 

Osmanlıların ortaya koydukları adaletli yaklaşım, Hıristiyanları etkilemiştir. Osman 

Bey’in yaylaya çıkarken Đnegöl Hıristiyanlarından korunmak için eşyalarını Bilecik 

Hıristiyanlarına emanet etmesi, Hıristiyanların düğünlerine katılıp değerli hediyeler 

sunması bu türden ilişkilerin örneğidir.13 Osmanoğullarının Hıristiyanlara olan güveni 

Hıristiyanların da Osmanoğullarına güvenmesini sağlamış, bu sebeple Hıristiyanlar 

                                                 
12 Bu ayrım bazı bilim adamları tarafından negatif bir ayrım (Müslümanları yücelten gayrimüslimleri 
aşağılayan), bazı bilim adamları tarafından da pozitif bir ayrım (gayrimüslimlerin cemaat özelliklerinin 
kaybolmasını önleyen, onların asimile olmalarını engelleyen) bir uygulama olarak değerlendirilmiştir. 

Farklı kıyafet, 12. yüzyılda Bizans tarafından Đstanbul’da yaşayan Yahudilere de uygulanmıştır 
(Bkz. Tudelalı Benjamin- Ratisbonlu Petachia, Ortaçağ’da Đki Yahudi Seyyahın Avrupa, Asya ve Afrika 
Gözlemleri, Kaknüs Yayınları, Đstanbul, 2001.) 

Evangelinos Misailidis, Temaşa-i Dünya ve Cefakâr u Cefakeş adlı romanında bir paşa kızının 
rastladığı Hıristiyanların çarşaflarını renginin açık olması veya yakasının “müsaade fermanının 
ahkâmına” aykırı olması sebebiyle yırttığından söz eder. Đslâm dünyasında zımmîlere çok eskiden 
uygulanan bu kıyafet sınırlaması, Türk romanında hemen hiç konu edilmez. Temaşa-i Dünya ve Cefakâr 
u Cefakeş’ten sonraki romanlarda rastlanmayan bu uygulama ve uygulamaya olan tepkiler için roman 
kahramanı Favini, “Bunlar hükümetin bileceği şeyler ise de, o asırda rast gelen zabitlik eder idi.” (s. 
508) diyerek kendi eşi olan bu paşa kızını eleştirir. Ancak aynı zamanda Osmanlı hükümetinin böyle bir 
uygulaması olduğunu belirtmiş olur. 
13 Mehmed Neşrî, Neşrî Tarihi, haz. Mehmet Altan Köymen, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yay., Ankara, 
1983, s. 45, s. 52. 



 

 

 

6 
 

Bursa, Đznik gibi birçok yerde anlaşarak Osmanlı hâkimiyetine girmeyi kabul 

etmişlerdir.14 

Osmanlı hâkimiyetindeki azınlıkların yönetilme biçimlerini anlamak için 

Osmanlı’da millet sistemini bilmek gerekir.15 Osmanlı Devleti’nde millet sisteminin 

kuruluşu Fatih Sultan Mehmet devrine kadar gider. Fatih Sultan Mehmet Đstanbul’u 

fethettikten sonra azınlık cemaatleri oluşturur ve onlara çeşitli haklar verir: 

“Fatih Sultan Mehmet, Đstanbul’un fethinden sonra Rum kilisesine 
din ve özel hukuk işlerinde özerklik verdi ve Rum ‘milletine’ seçtirdiği 
Patriğe, cemaatini idare için gerekli yetkileri kullanma imtiyazı tanıyarak, 
onu tüm Ortodoksların başına getirdi. Sonradan aynı imtiyazlar Ermeni 
ve Yahudi topluluklara da tanındı. Bu toplulukların başlarında bulunan 
Đstanbul Rum ve Ermeni Patrikleri ve Đstanbul Yahudi Hahambaşısına 
topluluklarını yönetme, masrafları için vergi toplama hakkı verildi. Her 
milletin yargılama, maliye, eğitim örgütleri vardı. ‘Millet’ gruplarına 
dahil olan gayrimüslimler devlet nazarında Osmanlı uyruğu idiler. Ama 
zimmîler ve Müslümanlar aynı statüde olduklarını hiç kabullenmediler.”16 

Osmanlı Devleti yönetiminde yaşayan azınlıkların hak ve yükümlülüklerini 

düzenleyen başlangıçta Đslâm hukuku ve kilise hukuku, daha sonrasında 

kapitülasyonlar, çöküş dönemlerinde de barış anlaşmaları ve reform hareketleri olmak 

üzere beş temel kaynak vardır.17 

Osmanlı Devleti’nde de önceki Đslâm devletlerinde olduğu gibi millet kavramı 

Đslâmî geleneğe uygun olarak aynı dinden veya aynı mezhepten olan topluluk olarak 

kabul edilip bu anlayışa göre millet sistemi biçimlendirilmiştir. Üç kıtaya yayılmış 

Osmanlı Devleti’nde çok çeşitli etnik gruplar yaşamaktaydı. Osmanlı’nın millet 

sisteminde ırka dayalı bir adlandırma ve sınıflama değil, din ve mezhebe dayalı bir 

adlandırma ve sınıflama vardır. Buna göre çoğunluğu teşkil eden Müslümanlar “Millet-i 

Đslâmiye” olarak adlandırılırlar. Bunların arasında Arnavut, Boşnak, Türk, Arap, 

Çerkes, Kürt vs. Müslüman olan bütün diğer etnik gruplar Đslâm milleti olarak 

adlandırılmışlardır. Đslâm milletinin dışında Rum, Ermeni ve Yahudi milletleri vardır. 
                                                 
14 Âşıkpaşaoğlu, Âşıkpaşaoğlu Tarihi, haz. H. Nihal Atsız, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yay., Ankara, 
1985, s. 36, s. 46. 
15 Osmanlı millet sistemi ile ilgili bilgi için bkz. Đlber Ortaylı, Batılılaşma Yolunda, Merkez Kitaplar, 
Đstanbul, 2007, ss. 170-177. 
16 Gülnihâl Bozkurt, Gayrimüslim Osmanlı Vatandaşlarının Hukukî Durumu (1839-1914), Türk Tarih 
Kurumu Basımevi, Ankara, 1996, s. 10. 
17 Bozkurt, a.g.e., s. 4. 



 

 

 

7 
 

Rum kelimesi bir ırkı değil, Ortodoks Hıristiyan mezhebini ifade etmektedir. 

Dolayısıyla Ortodoks olan diğer gruplar da bir süre Rum kilisesine bağlı olarak 

hayatların sürdürmüşlerdir. Ermeniler ise Gregoryen, Protestan ve Katolik oluşlarına 

göre farklı milletlere mensup olmuşlardır. Ancak Ermenilerin çoğunluğu, Gregoryen 

Ermeni milleti olarak tanınmıştır.18 

Stefanos Yerasimos, Osmanlı yönetimi altında yaşayan Hıristiyanları Doğu 

Kiliseleri adı altında toplanabilecek üç gruba ayırır. Bunlardan birincisi Hıristiyanların 

kaymak tabakasını oluşturan Ortodoks Rumlar’dır. Đstanbul, Antakya, Kudüs ve 

Đskenderiye Ortodoks patrikliğine bağlı olanlar da bu grubun içindedir. Đkinci grubu ise 

Gregoryen Ermeniler oluşturur. Bunlar Ortodoks Rumlar kadar çeşitlilik göstermezler. 

Mısır’daki Kıptî kilisesi, Irak’taki Nesturî kilisesi, Süryanî kilisesi ve Marunî kilisesi bu 

gruba dâhildir. Üçüncü grup Roma’ya bağlı olan Rum Katolik kiliseleridir. Melkit 

Katolik, Ermeni Katolik, Katolik Kıptî, Keldanî ve Süryanî kiliseleri de bu grubun 

içinde yer almaktadır.19 

Yavuz Ercan, Osmanlı yönetimindeki gayrimüslimlerin dağılımlarını din-

mezhep bakımından ve millet-cemaat bakımından olmak üzere iki şekilde 

sınıflamıştır.20 

Din ve mezhep bakımından dağılım şöyledir: 

A. Hıristiyanlar 

1.Katolikler 

 a. Latinler (Ayin ve ibadetlerini Latince yapan Avrupa milletleri) 

b. Ermeniler 

c. Gürcüler 

ç. Süryaniler 

d. Kildaniler 

e. Maruniler 

                                                 
18 Ermenilerin kimlikleri konusunda Etyen Mahçupyan şunları söyler: “Bizans ve Selçuklu’dan bu yana 
devam eden bir süreklilik içinde Anadolu’da yayılan Ermeniler, kimliklerini kendilerine has bir dil ve 
mezhepte somutlaştırmışlardı. Her ne kadar bu topluluğun Ortodoks Hıristiyan olduğunu ve Gregoryen 
adının ilk kez Ruslar tarafından bir aşağılama olarak kullanıldığını bilsek de, bu mezhepsel 
farklılaşmanın, kimliğin korunmasında yararlı olduğunu varsaymak mümkün.” (Etyen Mahçupyan, 
Đçimizdeki Öteki, Đletişim Yayınları, Đstanbul, 2005, s. 180.) 
19 Stefanos Yerasimos, Milliyetler ve Sınırlar, Đletişim Yayınları, Đstanbul, 2002, ss. 118-119. 
20 Yavuz Ercan, Osmanlı Yönetiminde Gayrimüslimler, Turhan Kitabevi, Ankara 2001, s. 52-53. 



 

 

 

8 
 

f. Kıptiler 

g. Rumlar 

2. Katolik olmayanlar 

 a. Ortodokslar (Pavlaki, Thondrakî, Athinganî, Selikian, ve 

Bogomiller) 

 b. Gregoryenler 

 c. Nesturîler (Doğu Süryanileri) 

 ç. Yakubî- Süryaniler (Batı Süryanileri) 

 d. Melkitler 

 e. Mandeîler (Subbalar) 

 B. Museviler 

  1. Rabbaniler 

  2. Karaîler 

  3. Samirîler 

 C. Sabiîler (Harran Sabiîleri) 

 Millet ve cemaat bakımından dağılımı ise şu şekilde yapmıştır: 

 A. Rumlar 

 B. Yunanlar 

 C. Bulgarlar 

 Ç. Sırplar 

 D. Bosnalılar ve Hırvatlar 

 E. Karadağlılar 

 F. Arnavutlar 

 G. Romenler (Eflak ve Boğdanlılar) 

 H. Türkler (Gagauzlar) 

 Đ. Macarlar 

 j. Polonyalılar (Lehler) 

 K. Çingeneler 

 L. Ermeniler 

 M. Gürcüler 

 N. Süryaniler 



 

 

 

9 
 

 O. Kildaniler 

 Ö. Araplar (Marunîler, Melkitler ve diğerleri) 

 P. Yahudiler 

 R. Kıptîler (Mısır’ın yerli halkı) 

 S. Habeşler 

 Yavuz Ercan aynı eserinde Osmanlı Devleti’nde cemaat örgütlerinin kuruluşunu 

ise şu şekilde vermiştir:21 

 A. Roma’ya Bağlı Olan Patriklikler 

  1. Latin Patrikhanesi 

  2. Ermeni Patrikhanesi 

  3. Süryani Patrikhanesi 

  4. Kildanî Patrikhanesi  

  5. Marunî Patrikhanesi 

  6. Melkit Patrikhanesi 

  7. Kıptî Patrikhanesi 

 B. Roma’ya Bağlı Olmayan Patriklikler 

  1. Sırp Patrikhanesi 

  2. Bulgar Patrikhanesi 

  3. Rum Patrikhanesi 

   a. Kudüs Rum Patrikhanesi 

   b. Đstanbul (Fener) Rum Patrikhanesi 

  4. Ermeni Patrikhaneleri 

   a. Erivan (Eçmiyazin) Ermeni Patrikhanesi 

   b. Kudüs Ermeni Patrikhanesi 

   c. Đstanbul (Kumkapı) Ermeni Patrikhanesi 

  5. Nesturî Patrikhanesi 

  6. Süryani Patrikhanesi 

  7. Melkit Patrikhanesi 

  8. Kıptî Patrikhanesi 

  9. Habeş Patrikhanesi 

                                                 
21 Ercan, Osmanlı Yönetiminde Gayrimüslimler, ss. 95-112. 



 

 

 

10 
 

Osmanlı Devleti’nde azınlıkların hiyerarşik sırası Rumlar (Ortodokslar), 

Ermeniler, Katolikler, Yahudiler ve Protestanlar şeklindedir. Başlangıçta Osmanlı 

topraklarında büyük bir çoğunlukla millet olabilecek topluluklar Rumlar ve 

Ermenilerdir. Katolikler ise daha çok Fransızların Osmanlı yönetimindeki Katolikleri 

desteklemeleri ve Osmanlı’ya baskı yapmaları sonucu oluşmuş bir cemaattir. 

Anadolu’nun güneyinde Katolikler aracılığıyla siyasî ve ticarî güç elde eden Fransa’yı 

izleyen Đngiltere de Osmanlı topraklarında bir Protestan milleti oluşturmak için 

Kudüs’te bir Protestan kilisesinin kurulmasına çalışır. Đngiltere’nin bu girişimi A.B.D. 

ve Almanya tarafından da desteklenir. 

Millet tasavvurundaki geleneksel Đslâmî anlayış Tanzimat’a kadar devam 

etmiştir. Tanzimat’tan sonra gayrimüslimler ile Müslümanlar teoride eşit sayıldığından 

eski millet sisteminin hukukî geçerliliği kalmamıştır. 

Osmanlı topraklarındaki Rumlar daha çok Selanik, Edirne, Yanya, Manastır ve 

Aydın vilayetlerinde yaşamaktadırlar. Ermeni nüfusu,  Đstanbul, Erzurum, Sivas, Van, 

Bitlis, Elazığ gibi doğu illerinde yoğunlaşmıştır. Yahudilerin yoğun oldukları yerler ise 

Đstanbul, Aydın, Selanik, Edirne Kırklareli ve Bağdat’tır.22 

Osmanlı topraklarının en eski azınlık unsuru Rumlardır. Rumlar, Osmanlı 

Devleti’nde Đstanbul’un fethinden sonra patrikhaneleri çevresinde hayatlarını 

sürdürmüşler, devletin çeşitli kademelerinde görev almışlardır. 19. yüzyıla kadar 

Rumların barışı zorlayan herhangi bir davranışı olmamıştır. 19. yüzyıldan sonra 

özellikle Fener Rum Mektebi ve Heybeliada Ruhban Okulu’nun etkisiyle Rum 

milliyetçiliğinin ilk işaretleri verilmeye başlamıştır. 1821’deki Yunan isyanlarına 

verdikleri destek onların Osmanlı devlet kademelerindeki yerlerini sarsmıştır: 

“Yunan isyanı sebebiyle 1821’de Divan-ı Hümayundaki Rum 
mütercimliğinin tasfiye edilmesi, gayrimüslimlerin Osmanlı idari 
sistemindeki konumlarını hem sayı hem etkinlik bakımından çok 
zayıflatmışsa da, yenilikçi reformun boyutlarının gelişmesi ve yeni 
düzenlemeler için gerekli olan teknik niteliklere sahip Müslümanların 
sayıca yetersiz olmaları, gayrimüslimlere karşı bir bağımlılığı zorunlu 
hâle getiriyordu. Avrupa üniversitelerinde öğrenim görmüş 
gayrimüslimlerin sayısının Müslümanlara göre fazla oluşu, dil bilmeleri, 
kültürel yönelim bakımından Batıcı ve neredeyse bütün memurlar içinde 

                                                 
22 Eryılmaz, Osmanlı Devleti’nde Gayrimüslim Teb’anın Yönetimi, s. 86. 



 

 

 

11 
 

gayrimüslimlerin en iyi eğitimliler olmaları, bu bağımlılığın 
sebepleriydi.”23 

Ermeniler ise millet-i sadıka olarak adlandırılacak kadar Osmanlı yönetimine 

bağlı bir millet halinde 19. yüzyıla kadar yaşamışlardır. Osmanlı Devleti’nde Ermeni 

asıllı 22 general, 33 milletvekili, 7 büyükelçi, 11 konsolos, 11 öğretim üyesi, 8 doktor 

general, 41 yüksek dereceli memur görev yapmıştır.24 

Fatih Sultan Mehmet Đstanbul’u fethettikten sonra Đstanbul’un Yahudi nüfusu da 

artmaya başlamıştır. Almanya, Macaristan, Đspanya, Fransa ve Portekiz’den kaçan çok 

sayıda Yahudi Đstanbul’a göçmüştür. 1882 yılından sonra Rusların baskılarından kaçan 

Yahudilerin çoğu da yine Osmanlı topraklarına yerleşmiştir. 

Fatih Sultan Mehmet devrinde Bizans’ın ağır vergilerinden ve baskılarından 

bıkmış olan Cenevizliler, Boşnaklar, Süryaniler, Çingeneler gibi farklı etnik kökenlilere 

de belli haklar verilerek bunların Osmanlı topraklarında daha rahat yaşaması 

sağlanmıştır.25 

Gayrimüslimler, Osmanlı Devleti’nin güçlü dönemlerinde ya gerçekten sorunsuz 

yaşamaktaydılar ya da başka sebeplerden seslerini çıkarmamış, yönetime karşı olumsuz 

bir tavır içine girmemişlerdir.26 Fakat Osmanlı Devleti’nde çöküş başlayınca Avrupalı 

koruyucularının da kışkırtmasıyla Yahudiler dışındaki azınlık gruplar bağımsızlığa 

giden yolun temellerini atmaya çalışmışlardır. 

Osmanlı Devleti’nde azınlıklar sorunu devletin içinden kaynaklanan bir sorun 

değildir. Bütün azınlık grupların bölücü hareketlerinin, Küçük Kaynarca Antlaşması ve 

bununla birlikte Osmanlı’nın Batı’ya ve Rusya’ya karşı siyasî üstünlük sağlayamaması 

                                                 
23 Levent Ali Çanaklı, Türk Romanında Bürokrasi ve Memurlar (1872-1950), Uludağ Üniversitesi Sosyal 
Bilimler Enstitüsü,.Yayınlanmamış Doktora Tezi, Bursa, 2007, s. 32. 
24 M. Hidayet Vahapoğlu, Osmanlıdan Günümüze Azınlık ve Yabancı Okullar, M.E.B. Yayınları, Đstanbul, 
2005, s. 23. 
25 Osmanlı Devleti’nde yaşayan azınlıkların nüfusuyla ilgili bilgi için bkz. Justin McCarty, Müslümanlar 
ve Azınlıklar, Đnkılâp Yayınevi, Đstanbul, 1998. 
26 Mahçupyan Osmanlı Devleti’ndeki azınlıkların sorunsuz yaşamalarını “millet sistemi’ne bağlar: 
“Temel kaygı istikrarlı bir dış dünyanın garanti altına alınması ve cemat kültürünün hiçbir baskı altında 
kalınmadan yaşanabilmesiydi. 
 Osmanlı millet sistemi bu açıdan cemaatlere neredeyse ideal bir yaşam alanı sunmaktaydı. 
Sözkonusu düzenleme tüm cemaatleri mezhep temelinde tanımlıyor ve onları iç hukularında serbest 
bırakıyordu. Böylece her türlü adet ve gelenekleri içinde kendi dillerini ve inançlarını yaşatan, aile 
hayatından eğitime, günlük yaşamdan sanata neredeyse mutlak bir özgürlük içinde davranan bir cemaat 
anlayışı yerleşti. Osmanlı idari mekanizması her cemaati ayrı ayrı kendisine bağlıyor, cemaatin 
başındaki dinî lideri ise üst düzey bir devlet memuru sayıyordu.” (Mahçupyan, Đçimizdeki Öteki, s. 181.) 



 

 

 

12 
 

sonucu ortaya çıktığı söylenebilir. Osmanlı Devleti’nin siyasî ve askerî bakımdan 

zayıflamasıyla A.B.D., Đngiltere ve Almanya, Osmanlı yönetimindeki Protestanların; 

Fransa ve Avusturya Katoliklerin; Rusya ise hem Ortodoksların hem de Gregoryen 

Ermenilerin hamiliğine soyunarak Osmanlı topraklarını paylaşma yarışına 

girmişlerdir.27 Osmanlı Devleti’nde yaşayan azınlıklar, koruyucu devletlerinin 

desteklerini görünce ayrılıkçı ve yıkıcı faaliyetlere başlamışlardır. 

Osmanlı yönetimiyle azınlıklar arasındaki ilk anlaşmazlık ya da halklar arası 

düşmanlık 1657 yılında meydana gelir. Eflak Voyvodası Konstantin’e gönderdiği 

mektup sebebiyle Rum patriği III. Partenios idam edilir. 1821’de de Yunan isyanıyla 

ilgisi bulunan patrik Gregorius patrikhanenin kapısına asılarak idam edilir.28 Bu 

olayların devamında Avrupa devletlerinin de yardımıyla Yunanistan bağımsızlığını 

kazanır.29 Yunanistan’ın bağımsızlığını kazanmasından sonra (1829) Rumlar çeşitli 

örgütler kurarak Yunanistanla birlikte eski Bizans Đmparatorluğu’nu canlandırmaya 

çalışırlar. 

Aynı şekilde hem Batılı devletlerin hem de Rusya’nın desteği ve kışkırtmasıyla 

Ermeniler de birtakım örgütler kurup Anadolu’nun çeşitli yerlerinde isyanlar çıkararak 

Büyük Ermenistan’ı kurmak için harekete geçerler. 

                                                 
27 Rusya yalnız bu iki grupla işbirliği yapmaz. Osmanlı Devleti’nin Avrupa’ya yaklaştığı yıllarda bütün 
Osmanlı Devleti’nin hemen her yerinde karışıklık çıkarmak ister. “Batılı devletler, 1871 savaşıyla meşgul 
iken Rusya hükûmetinin, Rumların Girit isyanına katılmalarını alkışladığı, Karadağ’ı silahlandırdığı, 
Sırbistan’da isyanları kışkırttığı, Romanya’da Bulgar çetelerinin kurulmasını kolaylaştırdığı, Çerkez 
muhacirleri vasıtasıyla Anadolu’da asayişi tehdit ettiği, Đran ile Osmanlı Devleti arasında anlaşmazlık 
meydana getirdiği, kısacası Yunan sınırından Basra Körfezi’ne kadar her tarafta Türkiye’yi meşgul 
edecek meseleler çıkarmaya çalıştığı görülüyordu.” (Engelhardt, Tanzimat ve Türkiye, çev. Ali Reşad, 
Kaknüs Yayınları, Đstanbul, 1999, s. 326.) 
28 Misailidis, Temaşa-i Dünya ve Cefakâr u Cefakeş romanında Gregorius’un bir iftiraya kurban gittiğini 
söyler: “Beşinci Grigorios Patrik 1821 senesi aprilin 11 tarihi pashalya günü üçüncü patrikliği esnada 
Yunanlıların tuğyanından (başkaldırmasından) dolayı iftira olunmakla Sultan Mahmut Han-ı Gazi 
hazretlerinin emr-i âlileri üzere Patrikhane kapusundan salb olunmuş (asılmış) idi.” (s. 370) Yazar, 1807 
yılında Đngiliz donanmasının Đstanbul’a gelişi sırasında Osmanlı Devleti’ndeki bütün unsurların din 
adamlarının önderliğinde birleştiğini vurgular. Sonradan idam edilen Gregorius bu sırada ikinci kez patrik 
olmuştur: “Bir taraftan taife-i Đslâm, 7 yaşından 70 yaşına varıncaya değin, pürsilah olup, yalı 
tabyalarına seğirdirler idi. 
 Öbür taraftan reaya-i asdika-i (samimi, dost) Devlet-i Aliye’den olan millet-i Rûmiyan o sıradaki 
patrikleri beşinci Grigorios’un ikinci patrikliğinde Patrik efendi ile bile ve Ermeniyan milleti patrikleri 
ile ve Yahudiyan milleti hahambaşı (ile) kimi top, kimi tüfenk, kimi taş toprak ve kireç ve levazımat-ı saire 
taşıyarak, kale ve tabyaları tamir-ü termim ederler idi.” (s. 370- 371) 
29 Stanley Lane Poole, Yunanistan’ın bağımsızlığını kazanmasını isteyen Avrupalıların duygularını 
“(…)Avrupa, Yunanlıları kurtarmağı aklına koymuştu. Devlet adamlarının coşkunluğu, ozanların, 
yazarların taşkınlığı yanında hiç kalırdı.” sözleriyle anlatır. (Stanley Lane Poole, Lord Stratford’un 
Türkiye Hatıraları, çev., Can Yücel, Türkiye Đş Bankası Kültür Yayınları, Ankara 1959, s. 52) 



 

 

 

13 
 

Tanzimat Fermanı biraz da bu baskıların bir siyasî sonucu olarak ortaya 

çıkmıştır denebilir. Bu siyasi baskılara zemin hazırlayan gayrimüslimlerin karışık 

durumlarını Davidson şöyle özetler: 

“Milletler, sadece Müslümanlarla gayri-müslimler arasındaki 
ayrımı değil, aynı zamanda gayri-müslim mezhepler arasında on 
dokuzuncu yüzyılda Bab-ı Âli’ye sayısız sorun çıkaran uzlaşmaz 
düşmanlıkları da vurguluyordu: Hıristiyanların Musevileri hor görmesi, 
Rumların Ermenilere olan düşmanlığı ve Gregoryen, Katolik, Protestan 
Ermenilerin birbirleriyle kavgaları, vb. Đmparatorluktaki halklar arasında 
kısmi bir dil kaynaşması olduğu da doğrudur. Çok sayıda Rum ve Ermeni 
kendi ulusal dillerini bilmiyor, Rum ve Ermeni harfleriyle yazmakla 
birlikte sadece Türkçe konuşuyorlardı. Ne var ki yüzyılın ortalarına 
gelindiğinde, kendi ana dillerine daha çok ağırlık veren azınlık halkları 
arasında Batılı milliyetçilik kavramı giderek güçlenmekteydi. Osmanlılığı 
benimsemek yerine giderek ayrılıkçılığa doğru sürükleniyordu bu 
azınlıklar. Milliyetçilik Sırplara, Romenler ve Rumlara zaten bulaşmış 
durumdaydı; Bulgarlarla Ermenilere de bulaşmaya başlıyordu. Türkler ve 
Araplar ise milliyetçilik yoluna girecek Osmanlı halklarının 
sonuncusuydular.”30 

B. Tanzimat Fermanı ve Islahat Fermanı’yla Azınlıklara Verilen Haklar 

Osmanlı Devleti ekonomik, siyasi ve toplumsal alanlarda kötüye gidişi 

durdurmak için 1839 yılında Tanzimat Fermanı olarak bilinen Gülhane Hatt-ı 

Hümayunu’nu ilan eder. “1839 yılı Kasım ayının başlarında Gülhane’de okunan Hatt-ı 

Hümayun’u çıkaran Sultan Abdülmecid ve Mustafa Reşit Paşa başta olmak üzere devrin 

aydın bürokratları gerçekten telaş içindeydiler. Yüz yıllık büyük sorun, yani uluslar 

sorunu her yerde patlak vermekte ve imparatorluğun hayatını tehdit etmekteydi. Sırp ve 

Yunan ayaklanmalarının sonucu, Mısır olayı Osmanlı yöneticilerini acil bir ıslahatın 

gereğine inandırmıştı; tartışma ve gruplaşmalar ıslahatın yöntemi ve niteliği 

üzerindeydi.”31 Tanzimat Fermanı’yla, genel olarak üç konuda düzenleme yapılmıştır. 

Bunlardan biri Müslüman ve gayrimüslim tebaanın ırz, can, mal güvenliği ve yasalar 

önünde eşitliği ilkesinin sağlanması; diğeri vergilerin belli bir yönteme göre düzenlenip 

                                                 
30 Roderic H. Davidson, Osmanlı Đmparatorluğu’nda Reform, çev. Osman Akınhay, Papirüs Yayınevi, 
Đstanbul, 1997, s. 76. 
31 Đlber Ortaylı, Đmparatorluğun En Uzun Yüzyılı, Đletişim Yayınları, Đstanbul, 2001, s. 29. 



 

 

 

14 
 

toplanması; üçüncüsü ise askerlik görevinin belli bir yönteme bağlanmasıdır.32 

Tanzimat’a kadar cizye ödeyen azınlıklar askerlik görevinden muaf olurlardı. 

Tanzimat’tan sonra milletler arasında eşitliğin kabul edilmesiyle azınlıkların da askerlik 

yapması gündeme gelmiştir. Ancak bu karar gayrimüslimlerin tepkisine sebep 

olmuştur.33 Birçok bakımdan azınlıklar tarafından eleştirilen Gülhane Hatt-ı Hümayunu, 

bazı Rumlar tarafından olumlu bulunur.34 

Kırım Savaşı’ndan sonra Paris’te toplanan büyük devletlerin temsilcileriyle 

Osmanlı Devleti arasında yapılan antlaşma galip taraf olan Osmanlı Devleti’ne Islahat 

Fermanı’nı hazırlatmıştır. “Gerçekte Ali ve Fuat Paşa’lara çaresizlikle ilan ettirilen 

Islahat Fermanı’yla büyük devletlerin Osmanlı azınlıkları üzerindeki garantörlük 

isteklerini savmak isetmişler ve gerekli reformları Osmanlı devletinin yapacağını 

göstermek istemişlerdi. Bununla beraber Avrupa büyükleri Islahat Fermanı’nı her 

zaman kendilerine Osmanlı içişlerine müdahale hakkı veren bir belge olarak 

yorumladılar.”35 Gayrimüslimlerin Tanzimat Fermanı’nda yalnız bir yerde adı geçerken 

–orada da gayrimüslim değil, milel-i saire diye geçer- Islahat Fermanı adeta onlar için 

hazırlanmıştır.36 Fakat Islahat Fermanı’na en büyük itiraz sosyo-ekonomik durumu iyi 

                                                 
32 Tanzimat’tan Lozan’a kadar kadar azınlıkların Türkiye’deki durumuyla ilgili olarak bkz. Önder Kaya, 
Tanzimat’tan Lozan’a Azınlıklar, Yeditepe Yayınevi, Đstanbul, 2004. 
33 Bu durum romanlara da yansımıştır. Ercüment Ekrem Papeloğlu romanında bu konuda şunları söyler: 
“(…)Yıllarca, devirlerce, iş kan dökmeye geldi mi, rahat rahat bucaklarında oturmaya alışık olan 
Rumlar, Ermeniler ve Yahudiler, meşrutiyet rejiminin müsavat prensipini, yalnız bu askerlik hususunda 
beğenmişlerdi. ‘Askerlik Türklerin olmalıdır; bizler, canımızı bu yurd uğruna feda edemeyiz, kanımızı bu 
topraklar için akıtmayız!’ diyorlardı. Bir bakıma hakları da vardı: Türk camiasile ilişkileri kazançlarını 
burada temin etmekte olduklarından ibaretti. Rumlar büyük Yunanistanı, Ermeniler, Kafkas eteklerinde 
Açmiyadzin’den, Akdenizde Mersin kıyılarına kadar olan yeleri ihtiva edecek Hayatsan 
imparatorluğunu, Yahudiler de bütün cihana hâkim olacak Yahudi para saltanatını ülkü edinmişlerdi.” 
(s. 189) 
34 Evangelinos Misailidis’in, Temaşa-i Dünya ve Cefakâr u Cefakeş adlı romanında aslî kişi Favini, 
Hıristiyan esnafa yapılan ahlâk dışı baskıdan söz ettikten sonra bu uygulamanın kırk sene önce yapıldığını 
ve Tanzimat’la birlikte ortadan kalktığını “Bu madde 40 senelik bir maddedir, şükürler olsun 1839 senesi 
Gülhane Kasr-ı Hümayun’unda Hatt-ı Hümayun kıraat olunarak, icrasına devam olunmaya başlayalıdan 
beri, medeniyet ilerlemekte olup, bu misilli barbarane ve vahşiyane hareketler de def ü izale olmaya 
başlamıştır.” (s. 454) sözleriyle dile getirir. Tanzimat’ta alınan kararların uygulanmasından çok memnun 
olan Favini, bağımsızlığına kavuşan Yunanların eskiyi aradıklarını söyleyen bir dostuna “Elbette, 
Yunanlar da Tanzimatın lezzetini alsalar, serbestiyetin kadr-ü kıymetini de tanırlar.” (s. 630) diyerek 
Osmanlı topraklarında yaşayan Rumların Tanzimat sayesinde daha iyi durumda olduklarını ifade eder. 
35 Ortaylı, Đmparatorluğun En Uzun Yüzyılı, s. 115. 
36 Englhardt, Islahat Fermanı’nın kaynağını şöyle açıklar: “1855 senesi Viyana Konferansı’nda padişahın 
Hristiyan tebaanın menfaatlerini temin için Avusturya, Đngiltere ve Osmanlı Devleti arasında ‘anlaşma’ 
yapılmasını kararlaştırmıştı. Acaba buradaki ‘anlaşma’ kelimesi anlaşma anlamında mıydı? Devletler 
birbirlerine karşı karşılıklı taahhütlerde mi bulunacaklardı? Yukarıda da söylediğim gibi Babıâli bu tarz 



 

 

 

15 
 

olan gayrimüslimlerden, özellikle Rumlardan gelir. 37 

Tanzimat’tan sonra askere alınamayan azınlıklar, 1857’de alınan bir kararla 

cizyenin yerine konan askerlik bedeli (bedel-i askerî) adında bir vergiyle askerlikten 

muaf tutulmaları sağlanmıştır. Ancak başlangıçta askerlik görevinden kaçmak isteyen 

azınlıklar, Osmanlı’nın zayıfladığı bu dönemlerde Avrupalı hâmileri tarafından Osmanlı 

ordusuna girmeleri yönünde teşvik edilmişlerdir. Durumun tehlike oluşturduğunu gören 

Osmanlı yönetimi de azınlıkların askere alınmaması için önlemler almaya çalışmıştır. 

II. Meşrutiyet’ten sonra Osmanlı yönetimi daha önce başaramadığı 

gayrimüslimleri askere alma işini gerçekleştirmek istemiş ancak bu tarihlerde Osmanlı 

ordusu birçok cephede birden savaştığı için gayrimüslimlerin askere alınmasının büyük 

bir tehlike oluşturduğu görülmüştür. 

Müslümanlarla gayrimüslimleri eşit sayan Islahat Fermanı, özellikle Osmanlı 

topraklarında yaşayan gayrimüslimler konusunda Batılı devletlere verilmiş büyük bir 

tavizdir. Rusya da dâhil olmak üzere Avrupa devletleri bu konularda çeşitli imtiyazlar 

koparmaya çalışmışlardır. Örneğin Đngilizler, “(…)Hıristiyanlardan alınan sayım 

vergisinin kaldırılması, azınlıkların orduya alınması; mahkemelerde Hıristiyanların 

tanıklık etmesine müsaade; mahallî meclislere Hıristiyanların daha geniş nispette 

                                                                                                                                               
yorumu, mantık, tedbir ve ihtiyat adına reddediyordu; Đngiltere ise kesin ve ortak taahhütler 
düşüncesinde ısrar ediyordu. Đleride imzalanacak barış anlaşmasında reayanın durumuna ait hükümlerin 
zikredilmesi gereğinden söz edildiğinde, Fuad Paşa şu lâtif sözle karşılık vermekteydi: ‘Eğer bize güzel 
bir söz söylemek istiyorlarsa bundan memnuniyetle vazgeçeriz.’ 

Bu anlaşmazlık geçici olarak ertelendi, padişahın istemeden tebaasına izin verdiği zannını 
ortaya atmak için Osmanlı devleti ile müttefik hükûmetlerin elçileri tarafından Đstanbul’da kararlaştırılan 
maddeleri içeren bir Hatt-ı Hümayunun, geciktirilmeden yazılması ve ilân edilmesi Babıâli’ye tavsiye 
edildi. 

Đşte bu şekilde düzenlendiği genellikle bilinmeyen ve tamamen yabancı devletlerin müdahale ve 
yardımlarıyla ortaya çıkan ıslahatın, meşhur Hatt-ı Hümayun’un kaynağı budur.” (Engelhardt, Tanzimat 
ve Türkiye, ss. 135-136.) 
37 Engelhardt bu konuda şunları söyler: “Rum ruhban heyeti, ruhanî reisleri, Ermeni sarrafları sosyal 
durumlarının değiştirilmesine hiçbir şekilde ihtiyaç duymuyorlardı. Bunlar, Egemen milletler ile birlikte, 
avamı kendi çıkarlarına işletiyorlar, âdeta soyuyorlardı; ara sıra kötü muamelelere hedef olan, fakat 
neticede çok az vergi veren, askerlik hizmetinden muaf olan avam ise kendileri için yapılmak istenilen 
iyiliği anlayacak derecede akıllı ve dirayet sahibi değildi… 

Hükûmetin patrikhane işlerine doğrudan doğruya müdahalesi Rum cemaatinin şiddetli 
itirazlarına hedef oldu; Rumlar Avrupa’nın müdahalesi için basın yoluyla yayınlara başladılar. 
Babıâli’nin emellerini dürüstlük ve samimilikten uzak, haince sayıyorlar; Osmanlı Hükûmetini yalnız 
Hristiyanların imtiyaz ve muafiyetlerini kaldırmakla uğraşıp Müslümanların asırlardır yararlandıkları 
su-i istimalleri ıslah etmeyi ihmal etmekle suçluyorlardı.” (Engelhardt, Tanzimat ve Türkiye, s. 139, ss. 
145-146.) 



 

 

 

16 
 

katılması; gelirin eşitliğe daha uygun olarak toplanması gibi”38 devletin iç işlerini 

ilgilendiren düzenlemeleri elçilikleri vasıtasıyla saraya dikte ettirmeye çalışırlar.39 

Dolayısıyla Osmanlı gayrimüslimleri, “Osmanlı Hükûmetinin hakimiyetinden kurtulma 

arzusuna kapılarak Hristiyan dünyasını oluşturan devletlerle kendi aralarındaki din ve 

mezhep ortaklığına, ruhanî bağa sarılmak hususunda her zamankinden fazla eğilim 

gösteriyorlardı. Yabancı devletlerde aynı mezhepte bulunanlarla kendileri arasında –

yine kendi görüşlerine göre- o derece sıkı bir menfaat ve hissiyat ortaklığı oluşmuştu ki 

Ortodokslar kendilerini Rus, Katolikler Fransız, Protestanlar ise Đngiliz 

saymaktaydılar.40 Islahat’la gelen düzenlemelerden sonra azınlıklar birer nizamname 

hazırlayarak bir bakıma kendi iç yönetimlerini laik bir sisteme göre kurmuş oldular. 

1862’de Rum Patrikliği Nizâmâtı adıyla Rumların dolayısıyla Ortodoksların 

kullanacağı nizamname padişah tarafından onaylanır. Bu düzenlemeye göre oluşturulan 

meclisler aracılığıyla Rumların dinî ve toplumsal ihtiyaçları giderilmeye çalışılır. 

Ortodoks Rum meclislerinin başında patrikhane vardır. Patrik ise padişaha karşı 

                                                 
38 Poole, Lord Stratford’un Türkiye Hatıraları, s. 159. 
39 Poole’e göre, dönemin Đngiliz elçisi Lord Stratford saray üzerinde o kadar etkilidir ki bazen çıkarılacak 
düzenlemelere doğrudan müdahale ettiği bile görülür: “(…)Bu sabah Reşid’i görmeye gittim. Keyfi 
yerinde. Yeniden Sadrıazam olmak istemediğini söyledi. Belli, Rus taleplerine karşı durduğuna memnun. 
Son günlerde harıl harıl çalışıyor. Hıristiyan, Yahudi uyrukların dinî imtiyazlarını garanti altına alan 
fermanların kaleme alınmasıyla uğraşıyor. Bu sabah müsveddeleri bana da yollamışlar, bir iki cümle 
ilâve ettim. Yakında yeni imtiyazlar da koparılabilir.” (Poole, Lord Stratford’un Türkiye Hatıraları, s. 
185.) Đlber Ortaylı, Tanzimat’ta Lord Stratford’un etkili olduğu görüşüne katılmadığını belirtir: 
“(…)Tanzimat Fermanı ve fermanı izleyen reformlar, Metternich gibi tutucu bir Avrupa liderinin mi, 
yoksa 1822’den beri Đngiliz politikasına hükmeden Canning gibi liberallerin mi etkisiyle 
oluşturulmaktadır? Hem hepsinin, hem hiçbirisinin diye cevap vermek gerekir. Tanzimatçı devlet adamı 
imparatorluğun gerçekleriyle, dış devlet adamlarının yorumlarını ve kendi görüşlerini tartarak hareket 
etmekteydi.” (Ortaylı, Đmparatorluğun En Uzun Yüzyılı, ss. 240-241.) 
40 Engelhardt, Tanzimat ve Türkiye, s. 60. 

Roderic H. Davidson ise özellikle Rumların Islahat Fermanı’na itirazıyla ilgili olarak şunları 
söyler: “Gayri-müslimler arasındaki önceliğini kaybetmekten korkan Rum hiyerarşisinin hoşuna 
gitmeyen yan, sadece geleneksel ayrıcalığının tehlikeye girmesi değil, aynı zamanda eşitliğe yapılan 
genel vurguydu. ‘Devlet bizi Yahudilerle bir tutuyor,’ diyorlardı bazı Rumlar. ‘Oysa biz Đslâm’ın 
üstünlüğünden memnunduk.’ Đzmit’teki Rum metropolitinin, Bab-ı Ali’deki törenden sonra Hatt-ı 
Hümayun kırmızı saten torbasına tekrar konurken kendisine atfedilen şu dileği ağzından kaçırmış olması 
pekâlâ mümkündür: ‘Đnşallah o torbadan bir daha çıkmaz.’ Aslında, Rum din adamlarının diğer gayri-
müslim din adamları karşısındaki önceleği bütün Tanzimat dönemi boyunca bir dereceye kadar korunmuş 
olsa bile, Rumların bu fermanla eşitliğin yavaş yavaş yerleşmesinden endişelenmekte geçerli nedenleri 
vardı.” Yazarın “Rum hiyerarşisi gayri-müslim milletler içindeki birinci olma konumunu korumak 
amacıyla mücadele ederken, Ermeni hiyerarşisinin kaygısı imparatorluktaki Rum etkisinde muhtemel bir 
artış olmasıydı. Đki kesim de Yahudi milletini, üç büyüğün en geri milleti olarak aşağılamaktan 
hoşlanıyordu.” şeklindeki sözleri milletler arasındaki çatışmayı en kısa bir biçimde özetlemektedir. 
(Davidson, Osmanlı Đmparatorluğu’nda Reform, ss. 73-74, s. 141.) 



 

 

 

17 
 

yükümlü ve sorumludur.41 

1863’te ise Ermeni Patrikliği Nizâmâtı yayımlanarak yürürlüğe girer. Gregoryen 

Ermeni cemaati de bu nizamnameyle meclisini oluşturup kendi kendilerini yönetmeye 

başlarlar. Ermeni milletinde de Rum milletinde olduğu gibi patrik kendi meclisi ile 

Osmanlı yönetimi arasındaki iletişimi sağlamakla yükümlüdür.42 

Osmanlı Devleti 1865’te de Yahudi cemaatinin nizamnamesini kabul eder. 

Böylece Yahudiler kendi meclislerini oluşturup idari ve dinî işlerini yürütmeye 

başlarlar. Hahambaşı Yahudilerin hem dinî hem de idari önderi olarak kabul edilir.43 

Hem Bizans kalıntısı Yahudiler hem de Avrupa’dan göçen ya da tehcire uğratılan 

Yahudiler Osmanlı’da oldukları kadar hiçbir yerde rahat olamamışlardır. On ikinci 

yüzyılda hem Bizans topraklarını hem de Müslümanların hâkim olduğu toprakları gezen 

bir Yahudi gezgin Đstanbul’da Yahudilerin zulüm altında olduğunu söylemiştir.44 

1831 yılında Katolik Ermeniler de ayrı bir millet olarak kabul edilmişlerdir. 

Ancak Ermenilerin mezhebi aslında Gregoryenliktir.45 Katolik Ermeniler Anadolu’da 

                                                 
41 Bozkurt, Gayrimüslim Osmanlı Vatandaşlarının Hukukî Durumu (1839-1914), s.171. 
42 Bozkurt, a.g.e., s. 181. 
 Ermenilerin Tanzimat ve Islahat dönemlerindeki durumu ile ilgili bilgi için bkz. Erdal Çetintaş, 
Osmanlı Reform Çağında Ermeni Milleti (1808- 1876), Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 
Yayınlanmamış Doktora Tezi, Ankara, 2002. 
43 Bozkurt, a.g.e., s. 190. 
44 “Konstantiniye'de Yahudiler şehrin diğer kıyısına yerleşmişlerdir Şehir merkezinde hiç bir Yahudi 
yaşamamaktadır. Onlar herhangi bir işleri için şehre ancak Marmara denizini geçerek gelebilirler. 
Yahudi mahallesinde 2.000 Rabbani ile 500 Karai Yahudi yaşamaktadır. Bu Yahudilerin arasını (yüksek) 
bir duvar ayırmaktadır. Yahudiler arasında pek çok alim ve bilge kimse mevcuttur. Cemaatin başında baş 
rabbi R. Abıalion, R. Obadıah, R Aaron Bechor Shoro, R. Joseph Shir-Guru ve (memur) R. Eliakim 
bulunmaktadır. Cemaat içinde ipek dokumacılığında mahir sanatkârlar ve ticaret erbabı vardır. 
Đmparatorun hekimi R. Solomon Hamitsri müstesna hiçbir Yahudinin ata binme müsaadesi yoktur. R. 
Solomon sayesinde Yahudilere yapılan zulümler önemli derecede hafiflemiştir. Ancak yine de Yahudiler 
aşağılanmış bir konumda olup kendilerinden nefret edilmektedir. Mesela deri tabakçıları atık sularını 
Yahudi sokaklarına döker, Yahudi mahallesini (getto) kirletmekte asla çekinmezler, Đyi-kötü bütün 
Yahudilerden nefret eder onlara çok sert muamelede bulunurlar. Bütün bunlara rağmen Yahudiler 
zengin, itaatli, müşfik, hayırhah ve sahip oldukları şeylerle mutlu olmasını ve yaşamasını bilen 
insanlardır. Yahudiler halicin diğer kıyıda Pera adlı semt/mahallede ikamet etmektedirler.” (Tudelalı 
Benjamin- Ratisbonlu Petachia, Ortaçağ’da Đki Yahudi Seyyahın Avrupa, Asya ve Afrika Gözlemleri, s. 
43.) 
45 Đlber Ortaylı, misyonerlerin Anadolu’daki etkinlikleri hakkında “(…)daha önce Katolik misyonerler, 
19. asırda da Protestanlar, birkaç vâkıaya rağmen kendilerine Musevî ve Müslümanlardan pek sahib-i 
ruh katılmayacağını anlamışlardır. Aslen faaliyetlerini de daha çok Arap Hıristiyanlar ve mezhep 
kavgaları içindeki Ermeni toplulukları üzerinde yoğunlaştırmış ve kısmen başarılı olmuşlardır.” (Ortaylı, 
Batılılaşma Yolunda, s. 33.) şeklinde bir değerlendirme yapar. 

Gregoryen Ermenilerin farklı mezheplere çekilmesi ve Ermeniler arasında meydana gelen 
mezhep çatışmalarıyla ilgili bilgi için bkz. Davut Kılıç, Osmanlı Đdaresindeki Ermeni Toplumu Arasında 



 

 

 

18 
 

Katolik misyonerlerin çalışmalarıyla Katolikliği seçen Ermenilerdir. Bu sebeple 

Gregoryen ve Katolik Ermeniler arasında anlaşmazlıklar çıkmıştır. Engelhardt, diğer 

cemaatler arasında da cereyan eden bu kavgayı ve Osmanlı Devleti’nin bu olaylar 

karşısındaki tutumunu şu şekilde değerlendirir: 

“Osmanlı Devleti’nin Avrupa’daki eyaletlerinde yaşayan 
Katolikler arasında varolup geçici bir süre için bertaraf edilen (aynı 
sebeplerden kaynaklanan anlaşmazlıklar sonraları Ermeniler arasında 
ortaya çıkmıştır) fikir ayrılıkları, Hristiyan reaya arasındaki bütünlük 
dikkate alındığı takdirde zannedildiğinden daha büyük ayrılıkların, 
rekabetlerin olduğunu gösteriyordu. Osmanlı Devleti’nin bu meseledeki 
tutumu incelenirse- üstlendiği uzlaştırma vazifesini dikkatten uzak 
tutmamak şartıyla- cemaatleri ayırmak ve dağıtmak için hiçbir harekette 
bulunmadığı anlaşılır. Bu durum, Babıâli’nin lehinde bir delildir.”46 

Osmanlı Devleti’nin çöküş döneminde Fransa, her fırsatta kapitülasyonları 

gerekçe göstererek Katoliklerin tek hamisi gibi hareket eder.47 Katolikler de her fırsatta 

Fransa’nın yardımını isterler. Osmanlı Devleti, 1848’deVatikan’la bir anlaşma yaparak 

Kudüs patrikliğinin kurulmasına izin verir. Böylece Latin Katolikler de bir millet olarak 

kabul edilmişlerdir. 

1850’de kurulan ve resmen tanınan Protestan cemaatinin nizamnamesi ise 1878 

yılında Babıâli tarafından kabul edilir.48 Protestanlar da Rum milleti gibi kendi 

seçtikleri meclisler tarafından yönetilecekti. Ancak Protestan yönetiminin bir dinî 

başkanlığı yoktu. Bu millet, Osmanlı yönetimiyle iletişimini daha çok Alman ve Đngiliz 

büyükelçilikleri aracılığıyla sağlamaya çalışmaktaydı.49 Bu durum da Protestan 

                                                                                                                                               
Meydana Gelen Dinî ve Siyasî Mücadeleler, Đnönü Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 
Yayınlanmamış Doktora Tezi, Malatya 1997. 
46 Engelhardt, Tanzimat ve Türkiye, s. 63. 
47 Misailidis, Temaşa-i Dünya ve Cefakâr u Cefakeş romanında 1827 yılında Đstanbul’daki Katolik 
Ermenilerin Anadolu’ya sürülüş sebeplerini şu şekilde dile getirir: “1832 senesinden evvel Ermeni 
katolikleri biz Papalıyız ve Frengiz diyerek milel-i saireden (diğer Hıristiyanlardan) ziyade şirazeden 
çıkma derecede serbestiyete başladıklarından ve kim bilir hangi taraftan Hükümet-i seniyye’ye haber 
verildiklerinden bunların önü alınmak ve ilerlemelerine sekte verilmek için Đstanbul’daki Ermeni 
Katoliklerinin cümlesi Anadolu’nun her tarafına nefi olunmuşlardı.” (s. 411-412) 
48 “(…)Đngiliz elçisi Canning’in, Babıâli nezdindeki ısrarlı girişimleriyle, 1850 Kasımı’nda Protestan 
cemaati de resmen tanındı ve Ortodokslarla, Katolikler gibi millet statüsünü elde etti. Protestanlık 
bundan sonra yayılmaya başlayacak ve ön planda imparatorluğun Ermenileriyle, Suriye ve Filistin’deki 
Araplar arasında taraftar toplayacaktır. Đlginç olan porotestanlığı yayanların Đngiliz değil, Amerikan 
misyonerleri oluşudur.” (Ortaylı, Đmparatorluğun En Uzun Yüzyılı, s. 119.) 
49 Bazı araştırmacılar, sözü edilen devirde, Đngiliz Büyükelçiliği’nin özellikle azınlıklar konusunda 
Osmanlı Devleti üzerinde, tahmin edilenden daha fazla etkinliğinin olduğunu belirtirler: “1853 yıllarında 



 

 

 

19 
 

cemaatini pek tatmin etmediği için sürekli şikâyetlerde bulunmuşlardır.50 

Rum Ortodoks kilisesine bağlı olan Bulgarlar da ileride bağımsızlık elde 

etmenin hesabını yaparak birtakım anlaşmazlıklar çıkarıp Rum Ortodoks kilisesinden 

ayrılmışlardır. 1870 yılında çıkarılan bir beratla Bulgar Eksarklığı adı altında bir kilise 

kurmalarına izin verilmiştir. 

Türkiye'de azınlıklarla ilgili yurttaşlık hakları ilk anayasada düzenlenmesine 

rağmen örneğin Fransa, Ermenileri II. Dünya Savaşı’ndan önce sığınmacı olarak kabul 

etmiş; yurttaşlık hakkını ancak savaştan sonra vermiştir.51 

Haklar ve eşitlik konusunda çeşitli tartışmalar yapılırken Đstanbul dışındaki 

Türklerin Tanzimat ve Islahat’tan aldığı payın ortaya konması, gayrimüslimlerin 

kazandığı haklarla kıyaslanması açısından yarar sağlayabilir. Türk köylüsünün durumu 

bir Batılı bilim adamı tarafından “(…)genel olarak sıradan gayri-müslimlerden daha iyi 

bir durumda değillerdi ve kötü idare karşısında çok fazla eziliyorlardı. Ayrıca sıradan 

Türkler, 1839’dan sonra getirilen beş yıllık askerlik hizmetinin yükünü taşımak 

zorundaydılar. Yönetim reformuna duydukları ihtiyaç Hıristiyanlar kadar çoktu, ama 

kendilerini koruyacak ne bir antlaşma, ne bir yabancı devlet, ne de bir patrik vardı. 

Üstelik çoğunun Avrupa’dan haberi bile yoktu”52 şeklinde ironik bir dille ortaya konur. 

Aynı bilim adamı, Türklerin gayrimüslimlere yaptığı baskı konusunda da şunları 

söyler: 

“Aslına bakılırsa, Türklerin kendi bağımlı halklarına karşı, 
Rusların Polonyalılara, Đngilizlerin Đrlandalılara ya da Amerikalıların 
Zencilere karşı davranışlarından daha baskıcı oldukları iddia edilemezdi. 
Ancak Avrupa’da genellikle görmezlikten gelinirdi bu durum.”53 

 

                                                                                                                                               
Türkiye’nin en ücra yerlerinde yolculuk etmiş olan bir Đngiliz seyyahı, her ırktan her dinden insanların 
Pera’daki Đngiliz Elçisini nasıl bir koruyucu ve kurtarıcı gözüyle gördüklerini uzun uzun anlatmaktadır. 
Dürzüler, Marunîler, Yezidîler, Ermeniler, Nesturîler, Yahudiler, Dönmeler, Giritliler, Araplar; 
Hıristiyanı, Müslümanı, darda kalınca hep Đngiliz Büyük Elçisine baş vurmaktaydılar. Türk topraklarının 
bir ucundan bir ucuna ‘Büyük Elçinin’ nufuzu hissediliyordu.” (Poole, Lord Stratford’un Türkiye 
Hatıraları, s. 94.) 
50 Bozkurt, Gayrimüslim Osmanlı Vatandaşlarının Hukukî Durumu (1839-1914), s. 179. 
51 Okutan, M. Çağatay, Tek Parti Döneminde Azınlık Politikaları, Đstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, 
Đstanbul, 2004, s. 115. 
52 Davidson, Osmanlı Đmparatorluğu’nda Reform, s. 77. 
53 Davidson, a.g.e., s. 139. 



 

 

 

20 
 

C. I. Dünya Savaşında Azınlıklar 

I. Dünya Savaşı sırasında Batılı ülkeler Ermeni devletinin kurulması için 

Anadolu’da bir Ermeni Yurdu oluşturmaya çalışırlar. Ermenilerin en büyük destekçisi 

Rusya’dır: 

8 Şubat 1914'de Yeniköy'de Osmanlı Devleti ile Rusya arasında yapılan bir 

anlaşmaya göre Doğu Anadolu vilayeti iki bölgeye ayrılmış, her birine iki müfettiş 

gönderilmesi kararlaştırılmıştır. Bu müfettişler bölgedeki yüksek rütbeli görevliler 

hakkında bile soruşturma yapabilecek, vali dışındaki yetkilileri görevden 

uzaklaştırabilecek, daha alt rütbedeki memurları atayabilecek, diğerlerinin atanmasını 

da hükümete teklif edebilecek yetkilere sahiptirler. Yine bu anlaşmaya göre Van, Bitlis, 

Erzurum gibi şehirlerdeki genel meclis üyelerinin yarısının Müslüman, yarısının 

Hıristiyanlardan seçilmesi, yasaların Türkçe ve Ermenice ilân edilmesi, her cemaatin 

kendi okulunu kurabilmesi, azınlıkların askerlik görevini oturdukları yerin bağlı 

bulunduğu müfettişlik sınırları içinde yerine getirmesi karara bağlanmaktadır.54 Bu 

anlaşmayla Osmanlı Devleti, Doğu Anadolu’daki egemenliğini hemen hemen tamamen 

azınlıklara devretmiş bulunmaktadır. Bunun yanında çeşitli cephelerde savaşmakta olan 

Osmanlı ordusunda azınlıklar da askerlik yapmakta ve bunlardan özellikle Ermeniler ya 

silahlı çeteler kurarak ya da Rusya saflarına katılarak Osmanlı Devleti’ne zarar 

vermektedirler. Bu gelişmeler göstermektedir ki Sevr Antlaşması’nın temelleri daha 

1914’lerde atılmaya başlamıştır.”Osmanlı Devleti’nin azınlıklara ilkönce bir lütuf 

olarak tanıdığı kendi dil, din ve kültürlerinde eğitim ve cemaat halinde yaşama hakkı, 

devletin zayıflamasına paralel olarak batılı devletlerin teşvik ve destekleriyle 

Đmparatorluğun siyasi birliği ve varlığına karşı kullanılan bir silah haline gelmiş ve bu 

hak ve batılı devletlerin sağladığı destek, azınlıklara siyasi bağımsızlıklarını kazanma 

yolunu açmıştır.”55 

Mondros Mütarekesi ile Osmanlı Devleti’nin toprakları paylaşılmıştır. Ancak 

savaş Batılıların umduğu gibi gelişmemiştir. Anadolu’da millî mücadele başlamış; 

Amasya Görüşmeleri, Erzurum Kongresi, Sivas Kongresi ve Misak-ı Millî’de 

                                                 
54 Bozkurt, Gayrimüslim Osmanlı Vatandaşlarının Hukukî Durumu (1839-1914), s. 205. 
55 Ersoy Taşdemirci, “Türk Eğitim Tarihinde Azınlık Okulları ve Yabancı Okullar” Erciyes Üniversitesi 
Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, sy. 10, Kayseri, 2001, ss.13-30, s. 30. 



 

 

 

21 
 

azınlıkların resmî ve gayriresmî istekleri şiddetle reddedilmiştir. 

IV. TÜRKĐYE CUMHURĐYETĐ’NDE AZINLIKLAR 

A. Lozan ve Azınlıklar 

Lozan görüşmelerinde azınlık kavramı başlı başına tartışma konusu olmuştur. 

Türk temsilciler, “Müslüman olmayan azınlıklar” kelimelerinin kullanılmasından 

yanayken karşı taraf azınlık kelimesinin Misak-ı Millî’de de geçtiğini ileri sürer. Meclis-

i Mebusan’ın kabul ettiği Misak-ı Millî’de azınlıklar hakkında “Đtilaf devletleri ile 

düşmanları ve birtakım ortaklar arasında kararlaştırılan andlaşma esasları içinde 

azınlıkların hakları (ekalliyetlerin hukuku), komşu ülkelerdeki Müslüman halkların aynı 

haklardan yararlanmaları şartıyla, bizce de kabul edilecek ve sağlanacaktır.” şeklinde 

bir madde vardır. Lozan görüşmelerine katılan Türk temsilcileri Misak-ı Millî’deki 

azınlık kavramının da Müslüman olmayanlar için kullanıldığını savunur. Kürtlerin 

kaderiyle Türklerin kaderinin aynı olduğu bu iki halkın dışında da Anadolu’da 

Müslüman halk olmadığı vurgulanır. Sonunda Türk heyeti bu konudaki isteklerini kabul 

ettirir ve antlaşma metinlerinde azınlıklar yerine Müslüman olmayan azınlıklar ibaresi 

kullanılır.56 

Lozan Barış görüşmelerinde “Azınlıkların Korunması Konusunda Alt-

Komisyonda Görüşülecek Sorunların Özeti” şöyledir: 

1. Genel af; 
2. Soy, dil ve din azınlıklarının özgürlüğü ve korunması için 

genel güvenceler (garantiler); 
3. 1 Kasım 1914 tarihinden bu yana, ailelerinden ayrılmış 

kimselerle, mallarından yolsuz-yöntemsiz yoksun bırakılmış 
kimselere mallarının geri verilmesi çalışmalarının 
benimsenmesi ve bunlara ara verilmemesi; 

4. Azınlıkların isteğe bağlı göç özgürlükleri ile yurt içinde 
dolaşım özgürlükleri; 

5. Azınlıkların yurttaşlık hakları (medenî haklar) bakımından 
eşitliği ile, dinsel ve siyasal eşitlikleri; 

                                                 
56 2000’li yıllarda Aleviler ve Kürtlerle ilgili düşünceleri ortaya çıktığında Batılıların neden genel bir 
“azınlık” kavramını 1922’den itibaren Türkiye’ye kabul ettirmeye çalıştıkları daha iyi anlaşılmaktadır. 
Batı’nın Kürtleri ve Alevileri insan hakları çerçevesinde azınlık statüsünde mütalaa ettiğini ya da öyle 
görmek istediğini iddia edenler de vardır. Bu konuda bkz. Yasemin Özdek, “Globalleşme Đnsan Hakları 
ve Azınlıklar”, Birikim, sy. 74, Haziran 1995, ss. 19-45. 



 

 

 

22 
 

6. Askerlik hizmetinden bağışıklık; 
7. Azınlıklar için öğretim, eğitim amaçları ve insancıl amaçlarla 

dernek kurma özgürlükleri ve kamu giderlerinden hak gözetir 
paylar ayrılması; 

8. Azınlık okul ve kiliselerinin statüsü; 
9. Azınlıkların korunması konusunda alınacak tedbirlerin 

yürürlüğü konulmasına ilişkin güvenceler ve bu konuda 
Milletler Cemiyeti ile işbirliği; 

10. Ermeniler için Ulusal Yurt.57 

Avrupa devletleri Türkiye’de genel bir affın kabul edilmesini arzulamaktadırlar. 

Hatta Fransız temsilci Bargeton, Kilikya bölgesinde ilân edilen affın uygulama 

koşulların dile getirmiştir.58 Genel afla ilgili uzun tartışmalar yapılmasına rağmen Lozan 

Barış Antlaşması metninde bu konuyla ilgili herhangi bir madde yer almaz. 59 

Lozan Barış Antlaşması’nın 37. maddeden 45. maddeye kadar olan kısmı 

azınlıkların korunmasıyla ilgili maddelerdir. 37. madde Türkiye’ye yükümlülüklerini 

bildiren bir maddedir. Azınlıkların korunması hakkında genel hükümler içeren 38. 

maddenin birinci ve ikinci paragrafları ise şöyledir: 

“Türk hükümeti, Türkiye'de oturan herkesin, doğum, bir ulusal 
topluluktan olma [milliyet, nationalite], dil soy ya da din ayrımı 
yapmaksızın, hayatların ve özgürlüklerini korumayı tam ve eksiksiz olarak 
sağlamayı yükümlenir. 

Türkiye'de oturan herkes, her inancın, dinin ya da mezhebin, kamu 
düzeni ve ahlâk kurallarıyla çatışmayan gereklerin, ister açıkta isterse 
özel olarak, serbestçe yerine getirme hakkına sahip olacaktır.”60 

Konferansta tartışılan konulardan biri de ayrılmış aileler ve mallarını 

kaybedenler olmasına rağmen antlaşma metninde bu konuyla ilgili hükümler yer 

almamıştır. 

Đsteğe bağlı göç özgürlükleriyle yurt içinde serbest dolaşımları konusunda da 

                                                 
57 Seha L. Meray, Lozan Barış Konferansı –Tutanaklar, Belgeler, Takım 1, Cilt 1, Kitap 2, Ankara 
Üniversitesi Basımevi, 1970, s. 159. 
58 Meray, a.g.e., s. 154. 
59 Batılıların demokratikleşme, insan hakları, adalet vb. konulardaki duyarlılığı Tanzimat’tan –hatta daha 
öncesinden- bu yana kendi dindaş ve soydaşlarının yaşadığı bölgelerle sınırlı kalmıştır. Bu durum, 
Lozan’daki görüşme sürecine de aynı şekilde yansımıştır. Đki binli yıllarda, Avrupa Birliği üyeliği 
çerçevesinde Avrupalıların Türkiye’ye yaptığı ziyaretlerde Diyarbakır, Mardin gibi Süryani, Asurî 
Hıristiyanların yaşadığı bölgeleri gezmeleri de bu geleneğin ve duyarlılığın bir devamıdır. 
60 Seha L. Meray, Lozan Barış Konferansı –Tutanaklar, Belgeler, 2. Takım, Cilt II, YKB Yayınları, 
Đstanbul, 2001, s. 11. 



 

 

 

23 
 

Türk heyetinin itirazlarıyla karşılaşan konferans üyeleri, bu konuyu 38. maddenin son 

paragrafında şu şekilde düzenlemişlerdir: 

“Müslüman olmayan azınlıklar, bütün Türk uyruklarına 
uygulanan ve Türk hükümetince, ulusal savunma amacıyla ya da kamu 
düzeninin korunması için, ülkenin tümü ya da bir parçası üzerinde 
alınabilecek tedbirler saklı kalmak şartıyla, dolaşım ve göç etme 
özgürlüklerinden tam olarak yararlanacaklardır.”61 

Azınlıkların medenî haklarını ise 39. madde düzenlemiştir: 

“Müslüman olmayan azınlıklara mensup Türk uyrukları, 
Müslümanların yararlandıkları aynı yurttaşlık haklarıyla siyasal 
haklardan yararlanacaklardır. 

Türkiye'de oturan herkes, din ayrımı gözetilmeksizin, kanun 
önünde eşit olacaktır. 

Din, inanç ya da mezhep ayrılığı, hiçbir Türk uyruğunu, yurttaşlık 
haklarıyla siyasal haklarından yararlanmasına, özellikle kamu hizmet ve 
görevlerine kabul edilme, yükseltilme, onurlanma ya da çeşitli 
mesleklerde ve iş kollarında çalışma bakımından, bir engel 
sayılmayacaktır. 

Devletin resmî dili bulunmasına rağmen, Türkçe’den başka bir dil 
konuşan Türk uyruklarına, mahkemelerde kendi dillerini sözlü olarak 
kullanabilmeleri bakımından uygun düşen kolaylıklar sağlanacaktır.”62 

Azınlıkların askerlikten muaf tutulmaları konusunda Yunan temsilcilerinin 

sürekli isteklerine Türk temsilcileri karşı çıkmış, bu konuda hemen hiç tartışmaya 

girmeyerek azınlıkların askerlikten muaf sayılmalarını reddetmişlerdir. Türk 

temsilcilerin bu sert tutumu karşısında Đngiliz ve Yunan heyetleri, hiç olmazsa azınlık 

askerlerin kendi subayları tarafından idare edilecekleri birliklerde askerliklerini 

yapmalarını istemişse de Türk heyeti, geçmişte bu yöntemin uygulandığını ve devletin 

aleyhine olduğunu belirterek bu tür istekleri de reddetmiştir. Bu konuda da antlaşmada 

hiçbir ibare yer almamıştır. 

Azınlıkların eğitim, öğretim, dernek vb. kuruluşlarına kamu giderlerinden pay 

ayrılması ise 41. maddenin ikinci paragrafında düzenlenmiştir: 

“Müslüman olmayan azınlıklara mensup Türk uyruklarının önemli 
bir oranda bulundukları il ve ilçelerde, söz konusu azınlıklar, devlet 

                                                 
61 Meray, Lozan Barış Konferansı –Tutanaklar, Belgeler, 2. Takım, Cilt II, s. 11. 
62 Meray, a.g.e., s. 11. 



 

 

 

24 
 

bütçesi, belediye bütçesi ya da öteki bütçelerce, eğitim, din yada hayır 
işlerine genel gelirlerden sağlanabilecek paralardan yararlanmaya ve 
pay ayrılmasına hak gözetirliğe uygun ölçülerde katılacaklardır.”63 

Azınlıkların okul ve kiliselerinin statüsü ise 40. ve 41. maddelerde 

düzenlenmiştir. 40. maddenin bu konudaki hükmü şöyledir: 

“Müslüman olmayan azınlıklara mensup Türk uyrukları, hem 
hukuk bakımından hem de uygulamada, öteki Türk uyruklarıyla aynı 
işlemlerden ve aynı güvencelerden yararlanacaklardır. Özellikle, 
giderlerini kendileri ödemek üzere, her türlü hayır kurumlarıyla, dinsel ve 
sosyal kurumlar, her türlü okullar ve buna benzer öğretim ve eğitim 
kurumları kurmak, yönetmek ve denetlemek ve buralarda kendi dillerini 
serbestçe kullanmak ve dinsel ayinlerini serbestçe yapmak konularında 
eşit hakka sahip olacaklardır.”64 

Azınlıkların kuracağı okulların eğitimiyle ilgili 41. maddenin birinci paragrafı 

ise şöyledir: 

“Genel [kamusal] eğitim konusunda, Türk hükümeti, Müslüman 
olmayan uyrukların önemli bir oranda oturmakta oldukları il ve ilçelerde, 
bu Türk uyruklarının çocuklarına ilk okullarda ana dilleriyle öğretimde 
bulunulmasını sağlamak bakımından, uygun düşen kolaylıkları 
gösterecektir. Bu hüküm, Türk hükümetinin, söz konusu okullarda Türk 
dilinin öğrenimini zorunlu kılmasına engel olmayacaktır.”65 

“Azınlıkların korunması konusunda alınacak tedbirlerin yürürlüğe konulmasına 

ilişkin güvenceler ve bu konuda Milletler Cemiyeti ile işbirliği” ise 42., 43. ve 44. 

maddelerde düzenlenmiştir: 

“Madde 42. Türk hükümeti, Müslüman olmayan azınlıkların aile 
durumlarıyla kişisel durumları konusunda, bu sorunların, söz konusu 
azınlıkların gelenek ve görenekleri uyarınca çözümlenmesine elverecek 
bütün tedbirleri almağı kabul eder. 

Bu tedbirler, Türk hükümetiyle ilgili azınlıklardan her birinin eşit 
sayıda temsilcilerinden kurulu özel Komisyonlarca düzenlenecektir. 
Anlaşmazlık çıkarsa, Türk Hükümetiyle Milletler Cemiyeti Meclisi, 
Avrupalı hukukçular arasından birlikte seçecekleri bir üst-hakem 
atayacaklardır. 

Türk hükümeti, söz konusu azınlıklara ait kiliselere, havralara, 

                                                 
63 Meray, Lozan Barış Konferansı –Tutanaklar, Belgeler, 2. Takım, Cilt II, s. 12. 
64 Meray, a.g.e., s. 11. 
65 Meray, a.g.e., s. 12. 



 

 

 

25 
 

mezarlıklara ve öteki din kurumlarına tam bir koruma sağlamayı 
yükümlenir. Bu azınlıkların Türkiye’deki vakıflarına, din ve hayır işleri 
kurumlarına her türlü kolaylıklar ve izinler sağlanacak ve Türk hükümeti, 
yeniden din ve hayır kurumları kurulması için, bu nitelikteki öteki özel 
kurumlara sağlanmış gerekli kolaylıklardan hiçbirini esirgemeyecektir. 

Madde 43. Müslüman olmayan azınlıklara mensup Türk uyrukları, 
inançlarına ya da dinsel ayinlerine aykırı herhangi bir davranışta 
bulunmaya zorlanamayacakları gibi, hafta tatili günlerinde 
mahkemelerde hazır bulunmaları ya da kanunun öngördüğü herhangi bir 
işlemi yerine getirmemeleri yüzünden haklarını yitirmeyeceklerdir. 

Bununla birlikte bu hüküm, söz konusu Türk uyrukların, kamu 
düzeninin korunması için, öteki Türk uyruklarına yükletilen yükümler 
dışında tutar anlamına gelmeyecektir. 

Madde 44. Türkiye, bu Kesimin bundan önceki Maddelerindeki 
hükümlerin, Türkiye'nin Müslüman olmayan azınlıklarıyla ilgili olduğu 
ölçüde, uluslararası nitelikte yükümler meydana getirmelerini ve Milletler 
Cemiyeti’nin güvencesi altına konulmalarını kabul eder. Bu hükümler, 
Milletler Cemiyeti Meclisi’nin çoğunluğunca uygun bulunmadıkça, 
değiştirilemeyecektir. Đngiliz Đmparatorluğu, Fransa, Đtalya ve Japonya 
Hükümetleri, Milletler Cemiyeti Meclisi’nin çoğunluğunca razı olunacak 
herhangi bir değişikli reddetmemeği, işbu Antlaşma uyarınca kabul 
ederler. 

Türkiye, Milletler Cemiyeti Meclisi üyelerinden her birinin, bu 
yükümlerden herhangi birine aykırı herhangi bir davranışı ya da böyle bir 
davranışta bulunma tehlikesini Meclise sunmağa yetkili olacağını ve 
Meclisin, duruma göre, uygun ve etkili sayacağı yolda davranabileceğini 
ve gerekli göreceği yönergeleri verebileceğini kabul eder. 

Türkiye, bundan başka, bu maddelere ilişkin olarak, hukuk 
bakımından ya da uygulamada, Türk hükümetiyle imzacı öteki 
devletlerden herhangi biri ya da Milletler Cemiyeti Meclisi’ne üye 
herhangi bir başka devlet arasında görüş ayrılığı çıkarsa, bu 
anlaşmazlığın, Milletler Cemiyeti Misakı’nın 14’üncü Maddesi uyarınca 
uluslar arası nitelikte sayılmasını kabul eder. Türk hükümeti, böyle bir 
anlaşmazlığın, öteki taraf isterse, Milletlerarası Daimi Adalet Divanına 
götürülmesini kabul eder. Divanın kararı kesin ve Milletler Cemiyeti 
Misakı’nın 13’üncü maddesi uyarınca verilmiş bir karar gücünde ve 
değerinde olacaktır.”66 

Türk heyetinin şiddetle karşı çıktığı ve hemen hiç tartışmaya girmediği bir konu 

da Ermeniler için “Ulusal Yurt” sorunudur. Amerikan Temsilci Heyeti, Ermenilere daha 

kolay yardım edilebilmesini bahane göstererek bir Ermeni Yurdu oluşturulması ile ilgili 

bir bildiri sunmuştur. Beş maddeden oluşan bildiri Ermenilere bir yurt ayrıldığı takdirde 

                                                 
66 Meray, Lozan Barış Konferansı –Tutanaklar, Belgeler, 2. Takım, Cilt II, ss. 12-13. 



 

 

 

26 
 

yardım örgütlerinin onlara daha kolay ulaşacağı ve yine toplu bulunmaları sebebiyle 

korunmalarının daha kolay olacağını ileri sürer. Ermenileri eski yerleşim yerlerine 

göndermek Amerika’da sert tepkiler uyandırabileceği için bu çözüm hem Amerika’yı 

memnun edecek hem de eski yerlerine dönmekten çekinen Ermeniler, bu yöntemle yeni 

bir yere gitmeyi kolayca kabul edeceklerdir. Üstelik böyle bir çözüm sonuçta Türklerin 

de yararına olacaktır!67 

Ermeniler için ayrılması istenen bu yurdun yeri alt komisyona bırakılmakla 

birlikte bir öneri de yapılmıştır. Bu öneriye göre Ermeniler için en uygun yurt 

Türkiye'nin güneyi, Suriye ile Türkiye arasında Fırat’ın batısında kalan bölgedir. 

Yönetimi Milletler Cemiyeti’ne bırakılacak olan bu bölge, hem Türkiye Suriye arasında 

tarafsız bir bölge oluşturacağı için hem de denize ulaşmak kolay olduğu için Avrupalılar 

tarafından uygun bulunmuştur. Türkiye'nin bu teklifi kabul etmesi durumunda bu işten 

doğacak maliyeti karşılamak üzere yardım da yapılacaktır. Konferansa sunulan bu 

memorandumdan iki gün sonra “Lozan Konferansının Ermeni Ulusal Yurdu için yeterli 

büyüklükte bir toprak parçası ayırması şartıyla, Başkan’ın yirmi milyon dolarlık bir 

parayı hazineden ödünç vermeye yetkili kılındığına” dair bir telgraf gelir. Bu 

komiklikler temsilcilerin konuşmalarında da görülür. Đngiliz temsilci Horace 

RUMBOLD bu konuda şunları söyler: 

“Fırat'a kadar uzanan, Sis ve Elbistan dolaylarında genişleyen ve 
yüzölçümü aşağı yukarı 19,000 kilometre kare olan bu toprak şeridinin, 
bir Ulusal Yurt olarak Ermenilere ayrılması telkin edilmektedir. Bu 
toprak parçasının denize çıkış yeri olabilecektir; öyle sanırım ki, burası 
200,000-300,000 Ermeni alabilir ve böylece, yakın zamanlarda olan 
bitenler yüzünden Türkiye'yi bırakıp gitmek zorunda kalmış 700,000 
Ermeniden çoğunluğun Küçük Asya'ya yeniden dönebilmeleri olanağı 
sağlanmış olabilir. Bu Ulusal Yurt'la Türkiye arasındaki siyasal bağlar, 
Đngiliz Đmparatorluğu Dominion'larından birini Đngiltere'ye bağlayan 
bağların benzeri olabilecektir; başka bir deyimle, bu ülkenin, genel bir 
Türk yönetimi altında, ölçülü bir özerkliği olabilecektir. Bu kadar çok 
sayıda çalışkan işçilerin dönüşleri, Türk Devletinin kaynaklarını 
arttıracaktır.”68 

Đtalyan Montagna ve Rumbold’un konuşmalarına dayanamayan Türk temsilcisi 

                                                 
67  Meray, Lozan Barış Konferansı –Tutanaklar, Belgeler, Takım 1, Cilt 1, Kitap 2, s. 243. 
68 Meray, a.g.e., s. 277. 



 

 

 

27 
 

Rıza Nur’un konuşmaları toplantı tutanaklarına şu şekilde yansır: 

“Müttefik Devletlerin, biraz önce okunmuş olan bildirilerde 
bulunmağa hakları olduğunu, çünkü kendilerinin Ermeni ve Asurî 
halklarına karşı moral yükümler altına koymuş bulunduklarını söyledi. 
Gerçekten, bu halkları Türkiye’ye karşı saldırtmak için politika araçları 
onların karşılaştıkları felâketlerin de nedeni olmuşlardır. Bu koşullar 
altında, Türk Temsilci Heyeti, sunulmuş bulunan bildirileri yapılmamış 
geçersiz saymaktadır. Rıza Nur Bey, bu çeşit başka bildiriler 
dinlemektense, oturumdan çekilmesinin daha iyi olacağı kanısındadır.”69 

Sonuçta bu konu ile ilgili de antlaşma metninde hiçbir madde yer almamıştır. 

B. Cumhuriyet Dönemi’nde Azınlıklar 

Tanzimat Fermanı’yla azınlıklara verilen hakların Osmanlı Devleti’nin 

yıkılışında rol oynadığı çeşitli bilim adamları tarafından vurgulansa da Đslâm hukuku 

çerçevesinde Osmanlı’da Tanzimat ve özellikle Islahat fermanlarıyla azınlıklara verilen 

hakların daha önceden (mesela Fatih zamanında) verilen hakların geri kazanımından ve 

evrensel hukuk kuralları çerçevesinde düzenlenişinden ileriye gittiği söylenemez. 

Örneğin Avram Galanti, Tanzimat Fermanı’yla verilen eğitim ve dil hürriyetinin 

gayrimüslimleri ülkenin birliğine çekmek amacını gütmesine rağmen birlikten 

uzaklaştırdığını söyler.70 Ancak Osmanlı Devleti’nde bu tür hakların azınlıklara çok 

önceden verildiği daha evvel belirtilmişti. Tanzimat’ta genel gidiş değişmiş, Osmanlı 

Devleti siyaseten güçsüzleşmiş, bu durumu değerlendiren Batılılar, azınlıkları açıktan 

açığa Osmanlı’ya karşı kışkırtmaya başlamıştır. Osmanlı’nın hâkim olduğu birçok 

yerleşim yeri, I. Dünya Savaşı’na kadar ölüm veya sürgün gibi sebeplerle 

Müslümanlardan temizlenmiştir. 

Amerikalı tarihçi Justin Mccarthy, tarih yazılırken hep Rumların, Ermenilerin, 

Bulgarların uğradığı sürgün ve ölümlerin dikkate alındığını, Müslümanların ise yok 

sayıldığını vurgulamaktadır. Bu tutum yalnız yabancı tarihçilerde değil, Türk 

tarihçilerde de görülmektedir. Tarihçilerimiz, Müslümanların Balkanlardan, 

Kafkasya’dan, Kırım’dan, Mora’dan Kerkük’ten nasıl çıkarıldığını araştırmaktan çok 

Ermenilerin gerçekten bir kırıma uğramış olup olmadıkları gibi bir savunma araştırması 

                                                 
69 Meray, Lozan Barış Konferansı –Tutanaklar, Belgeler, Takım 1, Cilt 1, Kitap 2, s. 278. 
70 Okutan, Tek Parti Döneminde Azınlık Politikaları, s. 38. 



 

 

 

28 
 

yapmak zorunda kalmışlar ya da böyle bir tercihi yeğlemişlerdir. Oysa 19. yüzyılda 

Türk nüfusun yaşadığı alanlar da Osmanlı Devleti yönetimindeki azınlıkların yaşadığı 

alanlar gibi büyük felâketlere sahne olmuştur. Bu konuda bir karşılaştırma yapılabilmesi 

için Osmanlı Devleti üzerine geniş bir nüfus araştırması yapan Mccarthy’nin şu sözleri 

dikkate değerdir: 

“1923'de ise, Müslüman ülkesi durumunda kalan, yalnızca 
Anadolu, Doğu Trakya [Türkiye Trakyası] ve Güneydoğu Kafkasya’nın 
bir kesiminden ibaretti. Balkanlardaki Müslümanların çoğu gitmişti; ya 
ölmüşler, ya da göç etmek zorunda bırakılmışlardı; kalanlar, 
Yunanistan’da, Bulgaristan’da ve Yugoslavya’da cep [adacık] 
durumundaki yerleşim bölgelerinde yaşıyorlardı. Kırım'ın, Kuzey 
Kafkasya'nın ve Rusya Ermenistanının Müslümanlarını aynı yazgı 
haklamıştı; onlar da, kısa söyleyişle, gitmişlerdi [yok olmuşlardı]. Çoğu 
Türk olan milyonlarca Müslüman, ölmüştü; milyonlarcası da bugünkü 
Türkiye’yi oluşturan ülkeye sığınmıştı. 1821 ile 1922 arasında, beş 
milyondan fazla Müslüman, ülkelerinden sürülüp atılmışlardı. Beş buçuk 
milyon Müslüman, kimi savaşlarda öldürülerek, diğerleri sığıntı 
durumunda iken açlıktan ve hastalıklardan canını yitirerek, ölmüşlerdi.”71 

Türkiye'de gayrimüslimlere azınlık denmesinin sebebini M. Çağatay Okutan 

Đzmir’i işgal eden Yunanlarla Türkiye’deki Rumların birbirlerine silah çekmemelerine 

ve Rumların tarafsız kalamamalarına bağlar. Gayrimüslimlerin azınlık olarak görülme 

sürecini ise 1918’den başlatır.72 

Millî Mücadele döneminde de azınlıkların durumunun ne olacağı düşünülmüş, 

siyasi ve toplumsal dengeyi bozacak şekilde azınlıklara imtiyaz verilmemesi istenmiş; 

can, mal ve ırzlarının korunması ise dinimizin ve geleneklerimizin bir gereği olarak 

kabul edilmiştir.73 1924 anayasasında da din ve ırk farkı gözetilmeksizin Türkiye'de 

yaşayan herkes yurttaş olarak kabul edilmiştir. 1925 yılında ise azınlıklar Lozan 

Antlaşması’yla kendilerine verilen haklardan vazgeçmişlerdir. 

Azınlıklar konusunda mecliste de ateşli tartışmalar olmuş, milletvekillerinin bir 

kısmı sorunun çözümü için mübadeleyi uygun görürken bir kısmı bu uygulamanın 

doğru olmayacağını savunmuştur. Ancak azınlıkların Türkiye Cumhuriyeti için zararlı 

unsurlar olduğu ilk dönem meclislerinin ortak fikridir denebilir. Tek partinin ilerleyen 

                                                 
71 Justin McCarthy, Ölüm ve Sürgün, Đnkılâp Kitabevi, Đstanbul, 1998, s. 1. 
72 Okutan, Tek Parti Döneminde Azınlık Politikaları, s. 66. 
73 Okutan, a.g.e., s. 66. 



 

 

 

29 
 

dönemlerinde ise azınlıklar siyasi haklardan yararlanarak meclise girmeye 

başlamışlardır.74 Cumhuriyet Dönemi’nde azınlıkların askerlikle ilgili sorunlarında 

kısmî düzelme olmuştur. Eşit birer yurttaş olarak artık azınlıklar da askere alınmaya 

başlamıştır. Fakat azınlıkların geçmişteki eylemleri Cumhuriyet Dönemi’nde hem 

yönetimin hem de halkın onlara güvenmesini engellemiştir. Rumların Mora isyanına ve 

Yunan bağımsızlık hareketine destek vermeleri, Ermenilerin Rusya’yla işbirliğine 

gitmeleri Cumhuriyet Türkiye’sinde de unutulmamıştır.75 Bunun yanında Yahudilerin 

sadık kaldığı söylense de toplumsal şuur, onların II. Abdülhamid’den “arz-ı mevudu” 

istemelerini ve 15. yüzyılda kendilerine kucak açan bir ulus ateş altında, kendileri 

maddî bakımdan refah içindeyken Türklere yardımda bulunmamalarını unutmamıştır. 

Bu yüzden Cumhuriyet Dönemi’nde azınlıklar açısından birtakım olumsuz gelişmeler 

yaşanmıştır. 1923 mübadelesi76 -ki bu Yunanistan sınırları içinde yaşayan Türkleri de 

olumsuz etkilemiştir-, Elza Niyego olayı77, Türklüğe hakaret ettiği gerekçesiyla Hronika 

gazetesinin kapatılması, 1934’teki Trakya olayları78 ve buradaki Yahudilerin 

göçtürülmesi, Varlık Vergisi ve 6-7 Eylül olayları79 gibi olaylar ve uygulamalar, 

                                                 
74 Okutan, Tek Parti Döneminde Azınlık Politikaları, s. 154. 
75 Cumhuriyet Dönemi’nde azınlıkların durumu ve devletin azınlık polikikalarıyla ilgili bilgi için bkz. 
Rıfat N. Bali, “Cumhuriyet Dönemi’nde Azınlık Politikaları”, Birikim, sy. 115, Kasım 1998, ss. 80-90. 
76 Mübadele, 30 Ocak 1923 tarihinde Türkiye ile Yunanistan arasında imzalanan sözleşmeye göre 
gerçekleşir. Mübadelenin milliyet değil, din esaslı bir nüfus değiştirme olduğu bilim adamlarının 
birleştiği müşterek bir noktadır. Bu sözleşmeye göre Türkiye’den Yunanistan’a göç eden Rumların çoğu, 
Anadolu’da yaşayan ve genelde Türkçe bilmeyen Rumlardır. Yunanistan’dan Türkiye’ye göçen Türklerin 
ise pek azı Türkçe bilmektedir. 
77 Elza Niyago adlı genç Yahudi kızı, kendisinden daha yaşlı olan Osman Ratıp tarafından başka biriyle 
nişanlandığı için öldürülür. Bu adi adliye vakası sonucunda Osman Ratıp tutuklanarak cezaevine konur. 
Ancak Elza Niyago’nun cenazesi bir gösteriye dönüşür. Zamanın Türk basını bu olayı sert bir üslupla 
eleştirir. Elza Niyago olayının doğurduğu en büyük olumsuz sonuç, Yahudilerin ülke içinde serbest 
dolaşımının yasaklanması olmuştur. Genç kızın cenazesi sebebiyle meydana gelen olaylar bazı 
edebiyatçılarımızın eserlerine (Ömer Seyfettin’in Ashab-ı Kehfimiz hikâyesi gibi) yansımıştır. 
78 Erol Haker, dedelerini merkez alarak yazdığı Bir Zamanlar Kırklareli’de Yahudiler Yaşardı adlı 
eserinde Kırklareli’de yaşayan Yahudilerin toplumsal, ekonomik, siyasi vb. durumlarıyla ilgili bilgiler 
verir. Trakya Olaylarıyla ilgili olarak şunları söyler: “ ‘Millî bir devlet’ olarak örgütlenen Türkiye 
Cumhuriyeti, ‘artık… tarih boyunca [Osmanlı Đmparatorluğu’nun yapmış] olduğu gibi kendi bünyesinde 
kültür, din ve dil açısından birbirinden farklı varlıklara tahammül edemezdi.’ Cumhuriyet’in ilanından 
kısa bir süre sonra Trakya’da Edirne merkez olmak üzere Yahudilere karşı hareketler başladı. Buna 
karşın Kırklareli’deki küçük Yahudi cemaatiyle çok daha büyük Türk cemaati arasındaki ilişkiler 
mucizevî bir şekilde dostane kaldı.” (Erol Haker, Bir Zamanlar Kırklareli’de Yahudiler Yaşardı, Đletişim 
Yayınları, Đstanbul, 2002, s. 183.) 
 Trakya Olayları’yla ilgili daha ayrıntılı bilgi için bkz. Rıfat N. Bali, 1934 Trakya Olayları, 
Kitabevi, Đstanbul, 2008. 
79 6-7 Eylül Olayları olarak anılan ve 1955 yılında meydana gelen bu olaylar da Rum azınlığın aleyhine 
gelişmiştir. Đncelediğimiz romanlar 1876- 1950 yılları arasındaki romanlar olduğu için bu konu kapsam 



 

 

 

30 
 

azınlıkların Türkiye Cumhuriyeti’nde huzurunu kaçıran olaylar ve uygulamalar olarak 

tarihe geçmiştir.80