T.C. 

BURSA ULUDAĞ ÜNİVERSİTESİ 

SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ 

FELSEFE VE DİN BİLİMLERİ ANA BİLİM DALI 

DİNLER TARİHİ BİLİM DALI 

 

 

TEVHİTÇİ BİR HRİSTİYAN OLARAK MİCHAEL 

SERVETUS VE HRİSTİYANLIK ANLAYIŞI 

 

DOKTORA TEZİ 

 

 

TALHA FORTACI 

 

 
 

BURSA - 2022 

 

 



 

T. C. 

BURSA ULUDAĞ ÜNİVERSİTESİ 

SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ 

FELSEFE VE DİN BİLİMLERİ ANABİLİM DALI 

DİNLER TARİHİ BİLİM DALI 

 

 

 

TEVHİTÇİ BİR HRİSTİYAN OLARAK MİCHAEL SERVETUS VE 

HRİSTİYANLIK ANLAYIŞI 

 

 

DOKTORA TEZİ 

 

 

 

TALHA FORTACI 

 

Danışman: 

PROF. DR. MUHAMMET TARAKÇI 

  

BURSA - 2022



TEZ ONAY SAYFASI 

 

T. C. 

BURSA ULUDAĞ ÜNİVERSİTESİ  

SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ MÜDÜRLÜĞÜNE 

 

Felsefe ve Din Bilimleri Anabilim Dalı, Dinler Tarihi Bilim Dalı’nda 711721020 

numaralı Talha FORTACI’nın hazırladığı “Tevhitçi Bir Hristiyan Olarak Michael 

Servetus ve Hristiyanlık Anlayışı” konulu Doktora Çalışması ile ilgili tez savunma 

sınavı, 05.10.2022 günü 11:30-14-30 saatleri arasında yapılmış, sorulan sorulara alınan 

cevaplar sonunda adayın tezinin/çalışmasının …………………………..….. (başarılı / 

başarısız) olduğuna ……………………………… (oybirliği / oy çokluğu) ile karar 

verilmiştir. 

  

 

 

Tez Danışmanı ve Sınav Komisyonu Başkanı 

Prof. Dr. Muhammet TARAKCI 

Bursa Uludağ Üniversitesi 

 

 

 

 

 

Üye 

Doç. Dr. Mesut CAN 

Karamanoğlu Mehmetbey Üniversitesi 

 

 

 

 

 

Üye 

Dr. Öğr. Üyesi Süleyman Sayar 

Bursa Uludağ Üniversitesi 

 

 

 

 

 

 

Üye 

Dr. Öğr. Üyesi Zekiye Sönmez 

Afyon Kocatepe Üniversitesi  

 

 

 

 

 

Üye 

Dr. Öğr. Üyesi Fatma Seda Şengül 

Bursa Uludağ Üniversitesi 

 

 

 

05/10/2022 



 

iii 

 

 

DOKTORA İNTİHAL YAZILIM RAPORU 

 BURSA ULUDAĞ ÜNİVERSİTESİ 

SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ 

FELSEFE VE DİN BİLİMLERİ ANABİLİM DALI BAŞKANLIĞI’NA 
 

05/10/2022 

 

 

Tez Başlığı / Konusu: Tevhitçi Bir Hristiyan Olarak Michael Servetus ve Hristiyanlık Anlayışı 

Yukarıda başlığı gösterilen tez çalışmamın a) Kapak sayfası, b) Giriş, c) Ana bölümler ve d) Sonuç 

kısımlarından oluşan toplam 177 sayfalık kısmına ilişkin, 29/08/2022 tarihinde şahsım tarafından Turnitin 

adlı intihal tespit programından (Turnitin) aşağıda belirtilen filtrelemeler uygulanarak alınmış olan 

özgünlük raporuna göre, tezimin benzerlik oranı %. 4’dür.  

 

Uygulanan filtrelemeler: 

1- Kaynakça hariç 

2- Alıntılar hariç 

3- 5 kelimeden daha az örtüşme içeren metin kısımları hariç 

 

Bursa Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tez Çalışması Özgünlük Raporu Alınması ve 

Kullanılması Uygulama Esasları’nı inceledim ve bu Uygulama Esasları’nda belirtilen azami benzerlik 

oranlarına göre tez çalışmamın herhangi bir intihal içermediğini; aksinin tespit edileceği muhtemel 

durumda doğabilecek her türlü hukuki sorumluluğu kabul ettiğimi ve yukarıda vermiş olduğum bilgilerin 

doğru olduğunu beyan ederim. 

 

Gereğini saygılarımla arz ederim. 

 

05/10/2022 

 

 

 

Adı Soyadı: 

 

Talha FORTACI 

Öğrenci No: 711721020 

Anabilim Dalı: FELSEFE VE DİN BİLİMLERİ 

Programı: Doktora 

Statüsü:  Y. Lisans         Doktora  

  

Danışman 

Prof. Dr. Muhammet TARAKÇI 

05/10/2022 

 

  



 

iv 

 

YEMİN METNİ 

 

Doktora tezi olarak sunduğum “Tevhitçi Bir Hristiyan Olarak Michael Servetus ve 

Hristiyanlık Anlayışı” başlıklı çalışmanın bilimsel araştırma, yazma ve etik kurallarına 

uygun olarak tarafımdan yazıldığına ve tezde yapılan bütün alıntıların kaynaklarının 

usulüne uygun olarak gösterildiğine, tezimde intihal ürünü cümle veya paragraflar 

bulunmadığına şerefim üzerine yemin ederim.    

  

   

05/10/2022  

 

 

  

  

Adı Soyadı   : Talha FORTACI 

Öğrenci No  : 711721020 

Anabilim Dalı : Felsefe ve Din Bilimleri 

Programı   : Dinler Tarihi 

Statüsü    : Yüksek Lisans              Doktora    

  

 

 

 

 

 

 

  

 



 

v 

 

ÖZET 

 

Yazar Adı ve Soyadı  : Talha FORTACI 

Üniversite : Bursa Uludağ Üniversitesi  

Enstitü : Sosyal Bilimler Enstitüsü  

Anabilim Dalı : Felsefe ve Din Bilimleri 

Bilim Dalı : Dinler Tarihi  

Tezin Niteliği : Doktora Tezi  

Sayfa Sayısı : X+255 

Mezuniyet Tarihi : 05.10.2022 

Tez Danışman(lar)ı  : Prof. Dr. Muhammet TARAKÇI 

 Tevhitçi Bir Hristiyan Olarak Michael Servetus ve Hristiyanlık Anlayışı 

Bu çalışmada Üniteryanizm’in kurucusu kabul edilen Michael Servetus’un Hristiyanlık 

anlayışı özellikle teslis bağlamında ele alınmıştır. Yedi ayrı bölümden oluşan tezimizin 

ilk bölümünde Servetus öncesi Hristiyanlık tarihindeki teslis tartışmalarına kısaca göz 

atılmış, Batı’da Hristiyanlığın genel durumu ve reformasyon süreci hakkında özet 

malumat verilmiştir. İkinci bölümde Servetus’un hayatı ve eserleri üzerine detaylı 

bilgiler verilmiştir. Bu sayede Michael Servetus’un teolojisi ve teslis hakkındaki 

düşüncelerinin daha sağlıklı bir biçimde anlaşılması planlanmıştır. Üçüncü bölümde 

Servetus’un Tanrı ve Evren hakkındaki görüşlerinin bir değerlendirmesi yapılmıştır. 

Araştırmanın temel problemlerinin ele alındığı yer dördüncü bölümdür. Bu bölümde 

Michael Servetus’un teslis ile ilgili görüşleri detaylı bir şekilde tahlil edilmiştir. Bu 

doğrultuda Servetus’un teslis düşüncesi ile geleneksel teslis doktrini arasındaki 

benzeyen ve ayrışan yönler saptanarak günümüz Hristiyan düşüncesi perspektifinden 

Servetus’un hangi kulvarda konumlandığı betimlenmiştir. Beşinci bölümde 

Servetus’un iman ve amel konusunda ne düşündüğü ve Hristiyanlığa hangi yenilikleri 

sunduğu ele alınmış, altıncı bölümde kıyamet ve ölüm sonrasına ilişkin görüşleri 

incelenmiş ve yedinci bölümde ise dinî düşüncelerini şekillendirirken etkilendiği 

veyahut faydalandığı kaynakların bir değerlendirmesi yapılmıştır. Servetus’un 

düşüncelerine yönelik her bir başlık onun kendi eserlerinden elde edilen veriler ışığında 

kaleme alınmıştır. Çalışmanın sonuç bölümünde ise ele aldığımız başlıkların genel bir 

değerlendirmesi yapılmış ve sınanan hipotezlerle ilgili çıkarımlar ortaya konmuştur. 

Anahtar kelimeler: Dinler Tarihi, Michael Servetus, Hristiyanlık, Üniteryanizm 

  



 

vi 

 

ABSTRACT 

 

Name and Surname : Talha FORTACI 

University  : Bursa Uludag University  

Institution  : Social Science Institution  

Field  : Philosophy and Religious Sciences 

Branch  : The History of Religions 

Degree Awarded : PhD  

Page Number  : X+255 

Degree Date  : 05/10/2022 

Supervisor (s)  : Prof. Dr. Muhammet TARAKÇI 

Michael Servetus as a Monotheist Christian and His View of Christianity 

This study primarily discusses the understanding of Christianity by Michael Servetus, 

accepted as the founder of Unitarianism, in the context of the Trinity. It consists of 

seven chapters. The first chapter briefly examines the discussions on Trinity in the 

history of Christianity before Servetus and gives brief information about the general 

situation of Christianity in the West and the Reformation process. The second part 

provides detailed information about Servetus’s life and works. Thereby, it was planned 

to understand Michael Servetus’s theology and his thoughts on the Trinity in a better 

way. The third chapter evaluates Servetus’ views on God and the Universe. The main 

problems of the research are discussed in the fourth section, which analyzes Michael 

Servetus’ views on the Trinity in particular. Accordingly, after noting the similarities 

and divergences between Servetus’s idea of the Trinity and traditional trinity doctrine, 

it determines the position of Servetus from the perspective of today’s Christian thought. 

The fifth chapter discusses what Servetus thought about faith and deeds and what 

innovations he presented to Christianity. The sixth chapter deals with his views on the 

apocalypse and after death. The seventh chapter evaluates the sources from which he 

was influenced or benefited while shaping his religious thoughts. Each title on 

Servetus’ thoughts has been written in light of the data obtained from his works. The 

conclusion of the thesis generally evaluates the titles we have discussed and reveals 

inferences about the tested hypotheses. 

Keywords: The History of Religions, Michael Servetus, Christianity, Unitarianism 

 

 



 

vii 

 

ÖNSÖZ 

16. yüzyıl Batı düşüncesinin önemli teslis karşıtı isimlerinden biri olan Michael Servetus 

günümüze değin yapılan çalışmalarda genellikle biyografi tarzında incelenmiştir. Bu tarz 

çalışmalara bakıldığında Servetus’un yalnızca hayatının anlatıldığı ve Calvin ile olan 

ilişkisi üzerinde durulduğu fakat onun teolojik görüşlerine neredeyse hiç yer verilmediği 

rahatlıkla fark edilir. Bununla birlikte, Hristiyanlıkta çok erken dönemlerden itibaren var 

olan teslis karşıtı geleneğin önemli temsilcilerinden biri olması bakımından Servetus’un 

Hristiyanlık görüşünün anlaşılması önemlidir. Bu, hem Hristiyanlık içerisindeki farklı 

düşüncelerin daha fark edilir kılınması hem de teslise yönelik tartışmaların ne yönde 

seyrettiğinin saptanması açısından hatırı sayılır bir girişim olacaktır.  

Araştırma yedi bölüm ihtiva etmektedir. Birinci Bölüm’de, çalışmanın temel 

problemlerini iyi analiz edebilmek ve konuya zemin hazırlamak için öncelikle Servetus 

öncesi Hristiyanlık tarihindeki teslis tartışmalarına kısaca göz atılmış ve Batı’da 

Hristiyanlığın genel durumu ve reformasyon süreci hakkında özet malumat verilmiştir. 

Yine Servetus öncesi dönemde ilgili coğrafyanın siyasi, dinî ve sosyokültürel durumu 

üzerine bazı tespitler yapılmıştır. İkinci Bölüm’de teolojisi ve teslis hakkındaki 

düşüncelerinin daha sağlıklı bir biçimde anlaşılması amacıyla, Servetus’un hayatı ve 

eserleri üzerine detaylı bilgiler verilmiştir.  

Üçüncü Bölüm’de Servetus’un Tanrı ve evren hakkındaki görüşlerinin bir 

değerlendirmesi yapılmıştır. Araştırmanın temel problemlerinin ele alındığı yer 

Dördüncü Bölüm’dür. Burada Michael Servetus’un teslis ile ilgili görüşleri detaylı bir 

şekilde tahlil edilmiştir. Servetus’un teslis ile ilgili görüşlerinin anlaşılması, onun genel 

Hristiyanlık tasavvurunun da sağlıklı bir biçimde tespit edilebilmesi açısından önemlidir. 

Bu kapsamda özellikle teslisin ilk iki unsuru olan Baba ve Oğul hakkında yazmış olduğu 

metinler titiz bir şekilde incelenmiştir. Akabinde Kutsal Ruh’a dair görüşleri de 

irdelenerek umumi teslis anlayışı ortaya konmuştur. Bu doğrultuda Servetus’un teslis 

düşüncesi ile geleneksel teslis doktrini arasındaki benzeyen ve ayrışan yönler saptanarak 

günümüz Hristiyan düşüncesi perspektifinden Servetus’un nerede konumlandırılması 

gerektiği belirlenmiştir. 

Beşinci Bölüm’de Servetus’un iman ve amel konusunda ne düşündüğü ve Hristiyanlığa 

hangi yenilikleri sunduğu ele alınmıştır. Altıncı Bölüm’de kıyamet ve ölüm sonrasına 

ilişkin görüşleri ve Yedinci Bölüm’de ise dinî düşüncelerini şekillendirirken etkilendiği 

veyahut faydalandığı kaynakların bir değerlendirmesi yapılmıştır. Servetus’un 

düşüncelerine yönelik her bir başlık onun kendi eserlerinden elde edilen veriler ışığında 

kaleme alınmıştır.  

Bu çalışmanın en başından en sonuna kadar büyük emeği olan ve yalnızca akademik 

anlamda değil, hayatın bizzat kendisine dair de örnek aldığım danışman hocam Pof. Dr. 

Muhammet Tarakçı’ya en kalbi teşekkürü bir borç bilirim. Gerek ders dönemlerinde 

gerekse tez yazım sürecinde kendisinden oldukça faydalandığım Prof. Dr. Ahmet Güç 

hocama ve doktora ders döneminde kendisinden hayli istifade ettiğim Dr. Öğr. Üyesi 

Süleyman Sayar hocama teşekkürlerimi sunarım. Yine tez yazım sürecinde bana rehberlik 

eden ve yardımlarını esirgemeyen Doç. Dr. Mesut Can’a teşekkür ederim.  

Kaynakları temin etme hususunda, Servetus’un kitaplarını Latinceden İngilizceye 

tercüme etmiş bir akademisyen olarak Servetus ile ilgili yaptığı tüm çalışmaları bana 

gönderme zahmetinde bulunan Prof. Dr. Marian Hillar’a özellikle teşekkür ederim. Yine, 

Servetus’a dair bazı özel çalışmaları tarafıma ulaştırmaktan imtina etmeyen Evrenselci 

Üniteryan Topluluğu başkan yardımcısı Derek McAuley’e ve The Tyndale Society 



 

viii 

 

Journal yazarlarından Neil Langdon’a müteşekkirim. Ayrıca, Servetus’un teolojisi 

hakkında fikir alışverişlerinde kendisinden oldukça faydalandığım ve makalelerine 

referans da verdiğim Dictionary of Unitarian and Universalist Biography’nin kurucu 

editörü Peter Hughes’a teşekkürlerimi sunarım. 

Araştırmamı 1 yıllığına Theological University of Apeldoorn’da (Hollanda) 2214/A Nolu 

Doktora Sırası Yurt Dışı Araştırma Bursu aracılığıyla yapmamı sağlayan TÜBİTAK’ın 

yetkililerine de en içten şükranlarımı bildiririm. Zira onların desteği olmasaydı 

araştırmam mevcut durumunda olmayabilirdi. Yukarıda zikrettiğim kıymetli isimlere ek 

olarak, Theological University of Apeldoorn’un değerli öğretim üyelerinden ve oradaki 

danışmanlığımı üstlenen Prof. Dr. Herman J. Selderhuis’i ve yine kendisinden 

yararlandığım Prof. Dr. A. Huijgen’i her zaman şükranla anmaktayım. Ayrıca, çalışmamı 

baştan sona okuyup bana çok faydalı yönlendirmeler yapan değerli Dr. Öğr. Üyesi Fatma 

Seda Şengül hocamı, değerli meslektaşlarım Abdullah Muaz Güven ve Nevfel Akyar’ı 

hayırla anmak isterim. Doktora sürecim boyunca her zaman desteğini gördüğüm sevgili 

eşime de sonsuz teşekkür ediyorum. 

Talha FORTACI 

Bursa, 2022 

  



 

ix 

 

İÇİNDEKİLER 

TEZ ONAY SAYFASI .................................................................................................... ii 

DOKTORA İNTİHAL YAZILIM RAPORU.............................................................. iii 

YEMİN METNİ ............................................................................................................. iv 

ÖZET................................................................................................................................ v 

ABSTRACT .................................................................................................................... vi 

ÖNSÖZ ........................................................................................................................... vii 

İÇİNDEKİLER .............................................................................................................. ix 

KISALTMALAR .......................................................................................................... xii 

GİRİŞ ............................................................................................................................... 1 

1) Araştırmanın Konusu, Amacı ve Önemi................................................................... 2 

1.1) Araştırmanın Konusu ......................................................................................... 2 

1.2) Araştırmanın Amacı ........................................................................................... 6 

1.3) Araştırmanın Önemi .......................................................................................... 8 

2) Araştırmanın Yöntemi ............................................................................................ 10 

3) Araştırmanın Kaynakları......................................................................................... 12 

BİRİNCİ BÖLÜM: 

MİCHAEL SERVETUS ÖNCESİ DÖNEME GENEL BİR BAKIŞ 

1.1) Hristiyanlıkta Teslis ile İlgili Polemikler............................................................. 18 

1.1.1) Erken Dönem Teslis Tartışmaları ve Teslis Karşıtları ................................. 21 

1.1.2) Reform Sürecinde Teslis Tartışmaları .......................................................... 25 

1.2) Servetus Öncesi Dönemde Batı’da Sosyal, Siyasi ve Dinî Ortam ....................... 33 

1.2.1) Sosyal ve Siyasi Ortam ................................................................................. 34 

1.2.2) Dinî Durum ................................................................................................... 45 

İKİNCİ BÖLÜM: 

MICHAEL SERVETUS’UN HAYATI VE ESERLERİ 

2.1) Hayatı ................................................................................................................... 54 

2.1.1) Çocukluğu ve Gençliği ................................................................................. 54 



 

x 

 

2.1.2) Olgunluk Dönemi ......................................................................................... 66 

2.1.3) Cenevre’deki Yargılama ve Ölümü .............................................................. 71 

2.2) Eserleri ................................................................................................................. 79 

2.2.1) Telif Eserleri ................................................................................................. 79 

2.2.2) Edisyon Kritikleri ......................................................................................... 92 

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM: 

TANRI ve ÂLEM 

3.1) Tanrı ..................................................................................................................... 98 

3.1.1) Tanrı’nın Birliği .......................................................................................... 102 

3.1.2) Tanrı’nın İsimleri ........................................................................................ 105 

3.2) Evren .................................................................................................................. 109 

3.2.1) Tanrı-Âlem İlişkisi ...................................................................................... 112 

3.2.2) Yaratma ....................................................................................................... 114 

3.2.3) Işık Sembolizmi .......................................................................................... 117 

3.3) İnsan ................................................................................................................... 120 

3.3.1) İnsan ve Doğası ........................................................................................... 122 

3.3.2) Asli Günah .................................................................................................. 123 

3.3.3) İnayet ve Özgür İrade ................................................................................. 126 

3.3.4) Vahiy ve İnsanın Tanrı Bilgisi .................................................................... 129 

DÖRDÜNCÜ BÖLÜM: 

TESLİS 

4.1) Teslisin Mahiyeti ............................................................................................... 135 

4.2) Servetus’un Teslis Eleştirisi............................................................................... 138 

4.2.1) Baba ............................................................................................................ 142 

4.2.2) Oğul ............................................................................................................ 144 

4.2.3) Kutsal Ruh .................................................................................................. 162 

BEŞİNCİ BÖLÜM: 

İMAN ve AMEL 

5.1) İnanç ve İbadet İlişkisi ....................................................................................... 171 

5.2) Sakramentler ...................................................................................................... 176 



 

xi 

 

5.2.1) Vaftiz .......................................................................................................... 177 

5.2.2) Evharistiya .................................................................................................. 187 

ALTINCI BÖLÜM: 

ESKATOLOJİ 

6.1) Deccal ve Mesih’in Yeniden Gelişi ................................................................... 194 

6.2) Cennet ve Cehennem ......................................................................................... 201 

YEDİNCİ BÖLÜM: 

SERVETUS’UN KAYNAKLARI 

7.1) Erken Dönem Kilise Babaları ve Servetus ........................................................ 207 

7.2) Yahudi Düşüncesi ve Servetus .......................................................................... 210 

7.3) İslam Düşüncesi ve Servetus ............................................................................. 214 

SONUÇ ......................................................................................................................... 221 

BİBLİYOGRAFYA .................................................................................................... 225 

EKLER ......................................................................................................................... 240 

 

  



 

xii 

 

KISALTMALAR 

AÜİFD:  Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 

Bk.:  Bakınız 

c.:  Cilt 

çev.:  Çeviren 

DİA:  Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi 

Ed.:  Editör 

ET:  Erişim Tarihi 

JUUH:  Journal of Unitarian Universalist History 

RC:    The Restoration of Christianity (trans. By Christopher A. Hoffman & Marian 

Hillar (Lewiston: The Edwin Mellen Press, 2007) 

RMTTAPM:  Regarding the Mystery of the Trinity and the Teaching of the Ancients to Philip 

Melanchthon and His Colleagues (trans. By Marian Hillar & Christopher A. 

Hoffman (Lewiston: Edwin Mellen Pr, 2015) 

TCSRKA:  Treatise Concerning the Supernatural Regeneration and the Kingdom of the 

Antichrist (trans. By Christopher A. Hoffman & Marian Hillar (Lewiston, N.Y: 

Edwin Mellen Pr, 2008) 

TFJCK:  Treatise on Faith and Justice of Christ’s Kingdom (trans. by Christopher A. 

Hoffman & Marian Hillar (Lewiston: Edwin Mellen Pr, 2008).  

TLCG:  Thirty Letters to Calvin, Preacher to the Genevans: And Sixty Signs of the 

Kingdom of the Antichrist and His Revelation Which Is Now at Hand (trans. by 

Christopher A. Hoffman & Marian Hillar (Lewiston, N.Y: Edwin Mellen Pr, 

2010). 

TTT:  The Two Treatises of Servetus on the Trinit (trans. by Earl Morse Wilbur 

(Londra: Cambridge: Harvard University Press, 1932). 



 

1 

 

GİRİŞ 

Her din gibi Hristiyanlık da ortaya çıkışından günümüze kadar çok farklı aşamalar 

geçirmiştir. İki bin yıllık bu serüvenin en önemli safhalarından biri de reformasyon 

sürecidir.1 Bu süreç, Hristiyanlığın önemli değişimler yaşadığı, bununla birlikte doktrinal 

bağlamda çeşitli sorgulamaların muhatabı olduğu bir dönemdir.2 Reformun özünü 

oluşturan teolojik tartışmaların temelinde Hristiyan dogmalarının kökenlerine olan 

güvenin zayıflaması, Kilise’nin yanılmazlığına dair inancın azalması gibi konular 

bulunmaktadır.3 Bu sorunlar, Hristiyanlık içerisinde farklı dinî anlayışların ve yeni 

mezheplerin temayüz etmesine zemin hazırlamıştır.  

Martin Luther’in başlattığı protesto, toplumda da bir karşılık bulunca hiç beklenmeyen 

büyüklükte tepki hareketleri Kilise’nin zor zamanlar yaşamasına sebep olmuştur. 

Bununla birlikte, başlangıçta Kilise dogmatizmine karşı sadece Kitâb-ı Mukaddes’in 

Hristiyanların hayatları ve inanç esasları için bir temel teşkil edebileceğini, insanın 

kurtuluşunun amellerine veya Kilise’ye değil, sadece Tanrı’ya ve Mesîh’e olan imanına 

bağlı olduğunu savunan Luther, Calvin ve Zwingli gibi reformcuların liderlik ettiği inanç 

hareketleri kısa sürede kendi dinsel tabularını oluşturmuş ve kendilerinden farklı düşünen 

kişi ya da toplulukları görmezden gelen, hatta onlara yaşam hakkı tanımayan bir yapıya 

bürünmüştür.4 

Michael Servetus teslis doktrinini reddeden, monoteist bir Tanrı anlayışına sahip olan, 

bununla birlikte İsa Mesih’i bir kurtarıcı olarak gören, aynı zamanda çocuk vaftizini de 

kabul etmeyen reformist Hristiyanlardan biridir. Sahip olduğu bu görüşler dolayısıyla 

birçok Hristiyan grubun tepkisini çekmiş ve en önemlisi de Cenevre’de kendi teokratik 

 
1  Jacqueline Russ, Avrupa Düşüncesinin Serüveni, çev. Özcan Doğan (Ankara: Doğu Batı Yayınları, 

2019), 134-138. 
2  Alister E. McGrath, Historical Theology (New Jersey: Wiley-Blackwell, 2013), 125-135. 
3  Alister E. McGrath, The Intellectual Origins of the European Reformation (New Jersey: Blackwell 

Publishing, 1987), 88-103; Michael C. Legaspi, The Death of Scripture and the Rise of Biblical Studies 

(New York: Oxford University Press, 2010), viii. 
4  Mirjam van Veen, “Dutch Anabaptist and Reformed Historiographers on Servetus’ Death”, 

Radicalism and Dissent in the World of Protestant Reform, ed. Bridget Heal - Anorthe Kremer 

(Göttingen: Vandenhoeck & Ruprecht, 2017), 166-167; Mehmet Kalkan, Socianizm’in Temel İnanç 

Sistemi (İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Yüksek Lisans, 2010), 12. 



 

2 

 

krallığını ilan eden Calvin’in nefretini kazanmıştır.5 Servetus, Calvin ile aralarında geçen 

teolojik meselelerin tartışılmasına yönelik mektuplaşma6 sürecinin sonucunda Calvin 

tarafından yakalanmış, kitaplarıyla birlikte Cenevre’nin ortasında Calvin ve Katolik 

Kilisesi iş birliğiyle diri diri yaktırılmıştır.7 1553 yılında yaşanan bu elim olay Hristiyan 

Batı dünyasının tarihinde olumsuz bir sayfa olarak durmaktadır. 

1) Araştırmanın Konusu, Amacı ve Önemi 

1.1) Araştırmanın Konusu 

Hristiyanlık, Tanrısal bir öz taşıdığına inanılan ve Kurtarıcı Mesih olarak görülen İsa’nın 

dünyaya yeniden geleceği beklentisiyle şekillenen ve kendisini monoteist olarak 

tanımlayan bir din olarak karşımıza çıkar.8 Günümüzde dünya genelinde ortalama iki 

buçuk milyar insan Hristiyanlık dairesi içerisindedir.9 Bu dine mensup kimseler İsa 

Mesih’in Tanrı Oğlu olduğuna ve insanlığın O’nun sayesinde kurtulacağına 

inanmaktadırlar. Buna göre Hristiyanlığın temel akidelerinden biri, Mesih’in Tanrı ile 

aynı cevheri/özü taşıyan ve Geç Antikçağ’da bazen hypostasis veya prosopon gibi 

Yunanca terimlerle ifade edilen tanrısal bir şahsiyet olduğuna iman etmektir. Nitekim 

Hristiyanların büyük kesimi tanrılık kavramının Baba, Oğul ve Kutsal Ruh şeklinde 

açıklanan ilahî nitelikteki üç varlıktan/şahıstan oluştuğu fikrini tasdik etmektedir. 

Bilindiği üzere bu inanç ilkesine Teslis (üçleme) denmektedir.10  

Hristiyanlık tarihinde büyük kristolojik tartışmaların temel sebebi olan teslis hipotezinin 

doktrinal olarak 2. yüzyılda ortaya çıktığını söylemek mümkündür. Nitekim erken dönem 

Hristiyan teologlarının metinleri incelendiğinde yazılanlardan teslis anlayışının 2. 

 
5  Lindberg, Calvin’in Cenevre’yi teokratik bir polis devletine dönüştürdüğü fikrinin hatalı olduğuna 

değinir. Bk. Carter Lindberg, Avrupa’da Reform Tarihi, çev. Özgür Umut Hofaşçı (İstanbul: İnkılap 

Kitabevi, 2014), 263. Fakat tarihsel gerçeklikler aksini göstermektedir. 
6  Michael Servetus, TLCG, çev. Christopher A. Hoffman - Marian Hillar (Lewiston, N.Y: Edwin Mellen 

Pr, 2010). 
7  William Hamilton Drummond, The Life of Michael Servetus (London: John Chapman Press, 1848), 

143-144; Roland Bainton, Hunted Heretic (Boston: Beacon Press, 1953), 1. 
8  Franz Dünzl, A Brief History of the Doctrine of the Trinity in The Early Church, çev. John Bowden 

(New York: T&T Clark, 2007), 1; Bilal Baş, “Orthodoxy of Origen of Alexandria’s Trinitarian 

Doctrine”, Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 37/2 (2009), 97-98. 
9  Willard G. Oxtoby vd. (ed.), A Concise Introduction to World Religions (Canada: Oxford University 

Press, 2015), 208. 
10  Zafer Duygu, Hıristiyanlık ve İmparatorluk (İstanbul: Divan Yayınları, 2017), 82-83. 



 

3 

 

yüzyılın ortalarında var olduğu anlaşılır.11 Bununla birlikte kesin olarak ifade edilecek 

husus, teslisin 4. yüzyıldan itibaren ortaya çıkan yeni i’tizaller çerçevesinde devletin 

bizzat dahli ile toplanan konsiller12 aracılığıyla ortodoks bir mahiyet kazandığı ve 

Hristiyanların genel kabulüne dönüştü(rüldü)ğüdür.13 O dönemlerden itibaren 

Hristiyanlıktaki Tanrı anlayışı görece bir monoteizmi ifade etse de vakıa olarak teslisçi 

bir açılıma tekabül etmektedir.14 

Hristiyanlık tarihinin en köklü problemi olarak İsa’nın kim olduğu sorusu ilk 

dönemlerden itibaren devamlı surette tartışılmıştır. Teslis hipotezinin mahiyet itibariyle 

kompleks bir yapıda olması, Hristiyanlık tarihini adeta bir konsiller ve mezhepler tarihine 

dönüştürmüştür. Teslisten kaynaklanan î’tizaller Hristiyanlık tarihinde ana akımdan farklı 

düşünceye sahip olan çok fazla şahsın ve sayısız mezhebin temayüz etmesinde en önemli 

etkendir.15 Bilhassa ilk beş asırda ortaya çıkan Arius (ö. 336), Nestorius (ö. 451) ve 

Makedonius (ö. 364) gibi isimler Hristiyanlık içerisindeki ilk önemli parçalanmaların 

aktörleridir. Bu isimlerden üzerinde en çok durulan ve görüşleri hâlâ tartışılan Arius 

olmuştur.16 

Arius’un teslis hakkındaki görüşleri değerlendirildiğinde umumi anlamda monoteizme 

yaklaştığı söylenebilir. Nitekim Oğul’un Baba ile aynı özü taşımadığını söylerken bir 

bakıma geleneğin kabul ettiği teslis anlayışından ayrılmış olur. Bununla birlikte, Arius’un 

İsa’yı tanrılık ile beşerîlik arasında bir yerde konumlandırması da tanrı anlayışının aslında 

 
11  Duygu, Hıristiyanlık ve İmparatorluk, 83; Ekrem Sarıkçıoğlu, Baslangıçtan Günümüze Dinler Tarihi 

(Isparta: Fakülte Yayınları, 1999), 394. 
12  İmparator I. Konstantinos’un daveti üzerine 325 yılında İznik’te toplanan ve Hristiyanlık tarihinde I. 

İznik Konsili olarak bilinen toplantıda alınan kararlar doğrultusunda İsa’nın Baba gibi bir tanrı olduğu, 

O’nunla aynı cevheri taşıdığı ve “Göğün ve yerin, görünen ve görünmeyen kâinatın yaratıcısı, kādir-i 

mutlak tek bir Baba Tanrı’ya; Tanrı’nın biricik oğlu, tek bir Rab Îsâ Mesîh’e, yegâne doğurulmuş, 

Baba’nın özünden (ousia) doğmuş, Tanrı’dan Tanrı, nurdan nur, gerçek Tanrı’dan gerçek Tanrı 

olduğuna, tevlid edildiğine, yaratılmadığına, Baba ile aynı tabiatta (homoousios) olduğuna, gökte ve 

yerde bulunan her şeyin O’nun vasıtasıyla yapıldığına, biz insanlar ve bizim kurtuluşumuz için 

semadan indiğine, bedenleştiğine ve insan olduğuna (çarmıha gerilerek) ıstırap çektiğine, üçüncü gün 

(mezardan) dirildiğine ve göğe yükseldiğine, ölüleri ve dirileri yargılamak üzere geri geleceğine ve 

kutsal ruha inanırız” şeklindeki Hristiyanlık tarihinin “İznik inanç esasları” olarak bilinen ilk 

ekümenik âmentüsü kabul edilmiştir. Bk. Mustafa Sinanoğlu, “İznik Konsili”, DİA (İstanbul, 2001), 

23/550. 
13  Jacques Waardenburg, “Teslis”, DİA (İstanbul: Diyanet Vakfı Yayınları, 2011), 40/58. 
14  Duygu, Hıristiyanlık ve İmparatorluk, 83. 
15  Ahmet Hikmet Eroğlu, “Hıristiyanların Bölünme Sürecine Genel Bir Bakış”, AÜİFD 41 (2000), 310-

314; Mehmet Bayraktar, Bir Hristiyan Doğması: Teslis (Ankara Okulu Yayınları, 2015), 95-148. 
16  Bilal Baş, Bir Hıristiyan Mezhebi Olarak Aryüsçülük (İstanbul: Arkeoloji ve Sanat Yayınları, 2016). 



 

4 

 

mutlak bir monoteizmi yansıtmadığını gösterir.17 Hristiyanlık tarihi içerisinde Arius’un 

görüşlerine benzer teslis anlayışına sahip olan ve Oğul İsa ile Kutsal Ruh’un tanrısal bir 

öz taşımadığına inanan bazı kişiler ve gruplar olmuştur. Bu isimlerin en önemlilerinden 

biri, dinî görüşlerinden dolayı Calvin ve işbirlikçi Katolik Kilisesi tarafından katledilen 

Üniteryan18 anlayışın öncüsü İspanyol hekim ve teolog Michael Servetus’tur. 

Michael Servetus çocukluk ve gençlik yılları itibariyle reform sürecinin en hararetli 

zamanlarına şahitlik etmiştir. O dönem, Kutsal Kitap’ın yorumu, geleneksel ibadet 

anlayışları ve buna benzer birçok teolojik meselede gelenekten farklı düşünen Martin 

Luther’in 1517’de Katolik Kilisesi’ne isyan bayrağını çekip yeni kurulacak olan Protestan 

kiliselerinin temelini atmasıyla birlikte Avrupa tarihinde çok farklı bir sayfa açılmıştır. 

Bununla birlikte Servetus’un yetiştiği yıllarda reform hareketlerinin yanı sıra İspanya’da 

kurulan ve İspanyol Engizisyonu olarak bilinen kurum, İspanya’da yaşayan tüm kesimleri 

Katolikleştirmeye çalışmış ve daha önce barış içerisinde yaşayan Müslümanların, 

Yahudilerin ve Hristiyanların aralarında kapanması zor ayrılıklar ortaya çıkarmıştır. 

Kendi inancını terk edip Hristiyanlığa geçmeyen insanlara işkence edilmiş ve hatta en 

acımasız yöntemlerle insanlar katledilmişlerdir.19  

Böyle travmaların tanığı olarak gençlik çağına ulaşan Servetus, hem hukuk hem de teoloji 

gibi alanlara ilgi duymuştur. Henüz yirmili yaşlarda Kutsal Kitap’ı incelemeye başlamış, 

geleneksel teslis doktrini, çocuk vaftizi ve asli günah anlayışı gibi inanca taalluk eden 

konuların hiçbirinin kutsal kitap temelli olmadığını veyahut bu meselelerin yanlış 

yorumlandığını fark etmiştir. Hristiyanların geneli tarafından kabul edilen teslis 

öğretisinin yanlışlığı üzerinde duran Servetus, aslında tek bir tanrının olduğunu20 ve 

teslise zorlamaktan ziyade, mevcut dinî anlayışın ve diğer teolojik kabullerin revize 

edilmesini önermiştir. Bu şekilde insanların zorla değil, kendi istekleriyle Hristiyanlığı 

 
17  Baş, “Orthodoxy of Origen of Alexandria’s Trinitarian Doctrine”, 98-100. 
18  Üniteryan anlayış ya da Üniteryanizm, Hristiyanlığın temelinde yer alan teslis doktrinini büyük oranda 

değiştirmek mefkûresine sahip, tek şahsiyeti olan ‘monoteist’ tanrı anlayışı üzerine kurulmuş bir dinî 

düşüncedir. Üniteryan hareket dinî meselelerde akıl unsurunu daima ön planda tutmayı ve bağımsız 

düşünebilmeyi benimsemiştir. Hristiyanlığın geleneksel teslis anlayışından ziyade Kutsal kitap temelli 

bir monoteist tanrı tasavvurunu kabul etmektedir. Detaylı bilgi için bk. Earl Morse Wilbur, A History 

of Unitarianism (Boston: Beacon Press, 1945); İsmail Yılmaz, Üniteryanizm’in Doğuşu ve Bunu 

Etkileyen Dini Faktörler (Bursa: Uludağ Üniversitesi, Doktora Tezi, 1994). 
19  Engizisyon tarihi ile ilgili detaylı malumat için bk. Henry Charles Lea, A History of the Inquisition of 

the Middle Ages (New York: Cambridge University Press, 2010). 
20  Michael Servetus, RC, çev. Christopher A. Hoffman - Marian Hillar (Lewiston: The Edwin Mellen 

Press, 2007), 106. 



 

5 

 

ikrar edeceklerine ve mevcut hal üzere birbirleriyle sürekli mücadele içerisinde olan farklı 

inanç mensuplarının tekrar huzurlu bir hayata kavuşacaklarına inanmıştır.  

Teoloji alanlarında yazdığı De Trinitatis Erroribus, Dialogorum Trinitate Libri Duo ve 

Christianismi Restitutio gibi eserlerinde bu konuları tartışan Servetus, söz konusu idealini 

gerçekleştirmek için reformasyon önderleriyle birlikte hareket etmek gerektiğini 

düşünmüştür. Bu düşüncesinin bir gereği olarak o dönemde reform hareketinin en önemli 

liderlerinden kabul edilen John Calvin’e, görüşlerini açıklayan mektuplar göndermeye 

başlamıştır. Protestan önderlerin de kendi Hristiyanlık öğretisine destek olacağını 

bekleyen Servetus, Calvin’e gönderdiği mektuplardan gelen kin ve nefret dolu cevaplar 

neticesinde reformcuların Tanrı’yı tek/bir kabul etme gibi bir niyetlerinin olmadığının 

farkına varmıştır. 

Calvin’i kendi görüşleri çerçevesinde ikna etmeye çalışan Servetus bu çabasında da 

başarılı olamamıştır. Benimsediği Hristiyanlık anlayışı sebebiyle hem Katolikler hem de 

Protestanlar için bir tehdit oluşturan bu “sapkın”ın, Calvin’in emriyle Hristiyanlığın 

düşmanı ilan edilerek bulunduğu yerde yakalanmasına ve tüm eserlerinin toplatılmasına 

hükmedilmiştir. Bu hadiselerin akabinde bir şekilde Calvin’in eline geçen Servetus, uzun 

süren hücre cezasının ardından kurulan bir mizansen mahkemenin verdiği karar üzerine 

1553 yılında Cenevre’nin merkezinde katledilmiş ve tüm kitapları da orada imha 

edilmiştir.  

Michael Servetus engizisyon mahkemelerinde katledilen sıradan insanlardan biri değildir. 

Yaşadığı süreç itibariyle sadece teoloji ve hukuk alanlarına ilgi duymamıştır. Söz konusu 

branşlara ilaveten felsefe ve tıp meseleleriyle de yakından ilgilenen bir hekim, bir teolog 

ve aynı zamanda da bir astronomi uzmanı olarak çeşitli sahalarda ilmî çalışmalar 

yapmıştır.21 Temmuz 1531’de De Trinitatis Erroribus (Teslisteki Yanlışlıklar), 1532’de 

Dialogorum de Trinitate (Teslis Hakkında Konuşmalar) isimli teolojiye dair eserlerini, 

1535’te In Leonardum Fucsium Apologia (Leonard Fuchs’a karşı Savunma) ve 

Syruporum Universia Ratio (Şuruplar Hakkında Her şey) isimlerinde eczacılıkla ilgili 

çalışmalarını neşreden Servetus, 1553’te ise teslisi reddeden görüşlerini içeren ve 

Hristiyan ilahiyatına dair yazdığı en önemli eseri kabul edilen Christianismi Restitutio’yu 

 
21  Bainton, Hunted Heretic, 71; Carl Theophilus Odhner, Michael Servetus, His life and Teachings 

(Philadelphia: Lippincott Company, 1910), 19. 



 

6 

 

(Hristiyanlığın Yeniden İnşası) yayınlamıştır.22 Bu kitabında teslisin unsurlarından 

Oğul’un ve Kutsal Ruh’un birer ilah olamayacağını ve Tanrı’nın yalnızca ‘bir’ ve ‘tek’ 

olduğunu savunmuştur.23 

Servetus tıp alanında da ciddi çalışmalar yapmış, Galen’in 1500 seneden beri tartışmasız 

bir biçimde kabul edilen geleneksel anatomi bilgilerini de bir anlamda değiştirmiş24 ve 

Küçük Kan Dolaşımı’nı tespit eden ilk insan olarak tıp tarihinde de yerini almıştır.25 

Servetus’un kendi Hristiyanlık öğretisini inşa ederken Kutsal Kitap’ı detaylı bir şekilde 

incelemesinin yanı sıra Kur’an üzerine yapılan pek çok çalışmadan da faydalanmış olması 

onu sadece Hristiyan dünyası için değil, İslam dünyası için de önemli kılmaktadır.26 

Nitekim onun teslis hakkındaki düşünceleri İslamiyet’ten de etkilenmiş olabileceği 

değerlendirmesini akıllara getirmektedir. 

Araştırmamızın konusunu teşkil eden Michael Servetus gerek Hristiyanlık hakkındaki 

teolojik görüşleri gerekse tıp alanındaki yapmış olduğu araştırmalar itibariyle üzerinde 

çalışılmayı hak eden bir bilim adamı olmasına karşın sapkın ilan edilmiş bir kimse 

olduğundan günümüze değin gerek batı gerekse doğu akademyasında gereken ilgiyi 

görmemiştir. Latince kaleme almış olduğu eserleri bile ancak 2000’li yıllarda İngilizceye 

tercüme edilmiştir. Düşünce ve fikirlerini ortaya koyacak, hayatıyla ilgili malumat 

verecek çalışmalar çok sınırlı sayıdadır ve bu eserlerin Servetus’un teolojisi ile ilgili 

sağlıklı veriler içermediğini söylemek mümkündür. Bunun yanında, İslam’a yakın bir 

tanrı anlayışının olması sebebiyle İslam dünyasındaki ilahiyat araştırmacılarının ilgisini 

çekmiş olması beklenirken ne yazık ki burada da çok fazla tanınmamaktadır. Bu 

bağlamda araştırmamız, Servetus’un Hristiyanlık düşüncesini analiz ederek literatürdeki 

bu boşluğu doldurmaya odaklanmıştır. 

1.2) Araştırmanın Amacı 

Batı’da Doğu’yla ilgili çalışmalar çok erken dönemlerde başlamıştır. Yapılan bu 

araştırmalar doğrultusunda Doğu toplumlarının geleneksel yapıları, kültür ve 

 
22  Odhner, Michael Servetus, His life and Teachings, 22. 
23  Servetus, RC, 152. 
24  Gary B. Ferngren, Batı Geleneğinde Bilim ve Din Tarihi, çev. Ceyda Pekşen (İstanbul: Say Yayınları, 

2016), 702. 
25  İlgili bölümde bu konuyla alakalı detaylı malumat verilecektir.  
26  Peter Hughes, “Servetus and Quran”, The Journal of Unitarian Universalist History 30 (2005), 55. 



 

7 

 

medeniyetleri, sosyolojik durumları ve dinî inançları en ince ayrıntısına kadar 

incelenmiştir ve hâlâ da incelenmeye devam etmektedir. Özellikle İslam dini üzerinde 

yoğunlaşan araştırmalar, Müslüman toplumların daha iyi tanınmasına olanak sağlamıştır. 

Ne yazık ki bizim açımızdan bakıldığında Batı’nın dinî, kültürel ve sosyal durumları 

hakkında yaptığımız akademik faaliyetler oryantalist çalışmalara kıyasla çok zayıf 

kalmıştır. Bu açık yavaş yavaş kapatılmaya çalışılsa da hâlâ istenilen seviyeye 

ulaşılamamıştır.  

Yukarıda ifade edilenler doğrultusunda araştırmamızın biri genel diğeri de özel olmak 

üzere temel iki hedefi bulunmaktadır. Araştırmanın genel hedefi yüz yıllardır çok farklı 

ilişkilere sahip olduğumuz Hristiyan toplumunu ve Hristiyanlığı daha iyi tanıyabilme 

fırsatını elde etmektir. Kendisini Hristiyan olarak tanımlamasına rağmen İslam’ın tanrı 

tasavvuruna yaklaşan Michael Servetus ve onun gibi düşünen daha pek çok Hristiyanın 

zihin dünyasını kavramak bizim için önemli bir konudur. Ancak bu durumu sadece 

Hristiyanlık içerisinden çıkmış sapkın bir kimsenin ya da grubun ele alınıp incelenmesi 

olarak görmek doğru bir yaklaşım olmayacaktır. Hristiyan dünyasında Servetus ve onun 

gibi daha pek çok kimsenin gizli Müslümanlar olduğu düşünülmüştür.27 Esasen içten içe 

İslam’ı ikrar ettikleri, fakat gelenek ve toplum baskısının etkisiyle bunu açıktan dile 

getiremedikleri şeklinde analizler yapılmıştır. Oysa Servetus ve onun gibi kişileri 

Hristiyanlığın tanrı anlayışının değiştirilmesi gerektiği düşüncesine iten temel 

motivasyon teslisin karmaşık/kompleks bir iman esası oluşudur. Bu noktada Hristiyanlık 

dışındaki dinlerin Servetus’un dinî düşüncesine ne yönde ve ne ölçüde etki ettiği tespit 

edilmesi gereken bir husustur. Bu itibarla, kendilerine Monoteist Hristiyanlar 

diyebileceğimiz Servetus ve takipçilerinin akademi dünyamız nezdinde tanınması ve 

tanıtılması en önemli hedeflerimizden biridir. 

Araştırmamızın özel hedefi ise Servetus hakkında merak edilen hususların aydınlığa 

kavuşturulması ve oluşturduğumuz hipotezlerin test edilmesine yöneliktir. Mesela, 

Servetus’un teslise yönelik eleştirileri nelerdir? Etkilendiği kaynaklar bağlamında 

değerlendirildiğinde Servetus’un üretmiş olduğu teslis anlayışı ne kadar özgündür? 

Servetus’un monoteizm olarak ifade edilen tanrı anlayışı gerçekte de bir monoteizmi mi 

ifade etmektedir? Servetus’un Hristiyanlık ve teslis anlayışı geleneksel Hristiyanlık 

 
27  Earl Morse Wilbur, Our Uniterian Heritage (Boston: Beacon Press, 1963), 52-64. 



 

8 

 

düşüncesinden hangi noktalarda farklılık göstermektedir? Servetus’un reformasyona 

bakış açısı nasıldır ve reform önderleriyle ilgili görüşleri nedir? Servetus’un İslam ve 

Müslümanlarla ilişkisinin mahiyeti nedir ve Kur’an hakkındaki bilgisi ne ölçüdedir? 

Servetus’un Hristiyanlık öğretisinin oluşmasında İslam’ın ve Kur’an’ın rolü nedir ve 

etkisi hangi düzeydedir? Eserlerinde Kur’an’a atıf yapmak için kullandığı ikincil 

kaynaklar Servetus’un Kur’an ve İslam hakkındaki düşüncelerini nasıl etkilemiştir? 

Servetus’un Hristiyanlık haricindeki dinlere yaklaşımı nasıldır? Avrupa’da Hristiyanlık 

içerisindeki tevhitçi geleneğe Servetus’un etkisi nedir? gibi soruların cevabını bulmak bu 

amaca matuftur.  

Dinler tarihi alanında araştırma yaparken bilhassa dinler ve dinî düşünceler arasında 

mukayese yapmak büyük önem arz etmektedir. Yapılan mukayeseler sonucunda aradaki 

etkileşimi çok daha iyi anlayabilme imkânı elde edilir. Dolayısıyla Michael Servetus’un 

kendi Hristiyanlık öğretisini nasıl ve ne gibi şartlar altında şekillendirdiğini, hangi 

kaynaklardan ve dinî düşüncelerden etkilendiğini ortaya çıkarmak araştırılması gereken 

bir konudur. Yukarıda zikredilen mülahazalardan hareketle bu araştırmanın amacı, Batı 

kültür ve medeniyetinin temeli olan Hristiyanlığı daha iyi kavramak, bu din içerisinden 

çıkmış olan ve “sapkın” olarak kabul edilen Michael Servetus’un ve takipçilerinin 

Hristiyanlık anlayışlarını öğrenerek zihin kodlarına ulaşmaktır. Bu sayede konunun 

tarihsel süreç içerisinde sınırlarının ve literatürünün ortaya çıkarılması da 

hedeflenmektedir. Hedeflenen bu hususların gerçekleşmesi suretiyle Hristiyan heretizmi 

ve monoteist Hristiyanlık gibi konulara ışık tutulacağına inanılmaktadır. Böylece 

çalışmanın neticesinde, Hristiyanlık tarihi içerisinde yer alan farklı görüşlere mensup 

grupların ve diğer dinlerin Servetus’un teolojisine ne ölçüde etki ettiğine yönelik 

araştırma sorumuz da cevabını bulmuş olacaktır. 

1.3) Araştırmanın Önemi 

Michael Servetus’un görüşleri genel anlamda heresi kapsamında değerlendirildiğinden 

Hristiyan Batı dünyasında günümüze değin üzerinde çok durulmamış ve eserleriyle ilgili 

kapsamlı analitik çalışmalar yapılmamıştır. Calvin tarafından yakılmasına sebep olan ve 

genel anlamda teolojik görüşlerinin yer aldığı Christianismi Restitutio isimli eseri bile 

2000’li yıllarda İngilizceye aktarılmıştır. Michael Servetus hem İslam dünyası hem de 

Hristiyan Avrupa için çok önemli bir isim olmasına karşın gerek Doğu gerekse Batı 



 

9 

 

akademyası tarafından yeterince tanınmadığı görülmektedir. Bizim Servetus hakkında 

yaptığımız bu şümullü araştırma her iki bölgedeki Servetus çalışmaları arasında bir ilk 

olma özelliği taşımaktadır. 

Servetus’un vefatının ardından onun öğretisini benimseyen ve kendi inançlarını bu 

doğrultuda şekillendiren insanlar olmuş ve gelenekten çok farklı olan bu Hristiyanlık 

anlayışı Üniteryanizm adı altında diğer Hristiyan grupları içerisindeki yerini almıştır. 

Bugün kendilerini Üniteryan olarak tanımlayan yüzbinlerce insan, Amerika’da ve 

dünyanın çok farklı yerlerinde Servetus’un birer takipçisi olarak yaşamlarını sürdürmekte 

ve Servetus’u inancı uğruna şehit olmuş bir kimse olarak görüp ona derin bir saygı 

duymaktadır. Ne yazık ki yalnızca Servetus ile ilgili değil, onun takipçileri olan 

Üniteryanlar hakkında da gerek din sosyolojisi gerekse dinler tarihi alanlarında doyurucu 

akademik çalışma sayısı çok azdır. Uluslararası Evrenselci Üniteryan Topluluğu başkan 

yardımcısı Derek McAuley ile yaptığımız 13 Şubat 2019 tarihli e-posta yazışmasında 

kendisi de bu konunun önemine dikkat çekmiş ve Servetus ile ilgili yapacağımız söz 

konusu araştırmanın kendilerini heyecanlandırdığını ifade etmiştir.  

Yukarıdaki değerlendirmeler ışığında denilebilir ki; Michael Servetus’un hayatı ve 

Hristiyanlık anlayışı en başta Hristiyanlık tarihinin en önemli safhalarından biri olan 

reformasyon konusuyla ilişkisi sebebiyle büyük önem taşımaktadır. Zira Servetus’un 

görüşleri ve muhatap olduğu hadiseler bugüne kadar reformasyon süreciyle alakalı tek 

yönlü yapılan tarih okumalarına farklı bir perspektiften bakmayı gerekli kılmaktadır. 

Nitekim Katolik Kilisesi’nin baskı ve zulümlerine isyan sebebiyle ortaya çıkan Protestan 

önderler, kendileri gücü ellerine aldıkları zaman farklı düşünce ve dinî yorumlara 

müsamaha etmemişler ve zulüm konusunda Katoliklerden hiç de geri kalmamışlardır.28 

O halde bu araştırmanın önemi, Servetus’un teolojisini analiz etmesinin yanı sıra 

Hristiyanlıktaki reform tarihi ile ilgili farklı tarih okumalarının ve sorgulamaların 

yapılmasına kapı aralayacak olmasından da ileri gelmektedir. Michael Servetus’un 

yaşadıklarının ve Hristiyanlık anlayışının netleştirilmesi genel olarak Hristiyanlık 

tarihinin, özelde ise reform sürecinin bir başka boyutunun daha net anlaşılmasını 

sağlayacaktır. Bu bağlamda Batı’da yapılan bazı çalışmalarda ortaya atılan Servetus’un 

 
28  Frans Pieter van Stam, The Servetus Case (Genève: Droz, 2017), 255-260; Ephraim Emerton, “Calvin 

and Servetus”, Harvard Theological Review 2/2 (1909), 156-157. 



 

10 

 

gizli bir Müslüman olduğu iddiasını da bizzat Servetus’un kendi eserlerini inceleyerek 

sorgulayacak olması bu araştırmayı değerli kılan etkenlerden biridir.  

Daha önce de belirttiğimiz üzere ülkemizde Michael Servetus ve onun Hristiyanlık 

anlayışı ile ilgili yapılmış bir akademik çalışma bulunmamaktadır. Bu bağlamda Michael 

Servetus’un gerek hayatının gerek Hristiyanlık düşüncesinin ve gerekse kendi teolojisini 

oluştururken etkilendiği kaynakların kapsamlı bir şekilde ele alınacağı bu araştırma 

vesilesiyle Türkiye’de söz konusu alana ilişkin literatürdeki boşluğu doldurma yolunda 

önemli bir adım atılacağı özellikle vurgulanmalıdır. 

2) Araştırmanın Yöntemi 

Bir araştırmanın yöntemi belirlenmeden önce yapılması gereken en önemli husus 

araştırmanın türünün çok net bir biçimde ortaya konmasıdır. Araştırma türünün ne’liğiyle 

alakalı tespit edilecek durum araştırmanın yöntemini de doğrudan etkileyeceği için ilk 

olarak buna dikkat edilmelidir. Bizim Michael Servetus ile ilgili yapmayı planladığımız 

araştırma hem betimleyici hem açıklayıcı hem de hipotez sınamaya yönelik bir inceleme 

olduğundan çalışmamızda ilgili üç araştırma türünün de kendine has yöntemleri takip 

edilmiştir.  

Bu çalışmada ana yöntem olarak, sosyal bilimler alanında kuram oluşturmayı temel alan 

bir yaklaşımla sosyal olguları bağlı bulundukları çevre içerisinde araştırmayı ve anlamayı 

amaçlayan nitel araştırma yönteminden faydalanılmıştır. Veri toplama tekniği olarak ise, 

araştırılması hedeflenen olgular hakkında bilgi içeren yazılı materyallerin analizini 

kapsayan doküman incelemesi kullanılmıştır. Toplanan verilerin analizi ise veriler 

arasındaki ilişki yapılarının tanımlanması ve yorumlanmasını temel alan içerik analizine 

dayalı yapılmıştır. Kuram/Teori oluşturma ise tek tek olgulardan yola çıkarak genel 

yargılara ulaşmayı esas alan tümevarım (inductive) yaklaşımıyla gerçekleştirilmiştir. 

Bununla birlikte Dinler Tarihi alanının temel araştırma metotlarından olan deskriptif 

yöntem ve mukayese metotları da takip edilmiştir.  

Servetus’un Hristiyanlık öğretisini kritik etmek sistematik ve deskriptif olmak üzere iki 

aşamalı bir analizi gerektirir. Sistematik analiz söz konusu araştırma alanını içinde yer 

aldığı sistemin diğer bileşenleriyle ilişkili bir biçimde ele alarak hangi kavramsal 

terkiplerden oluştuğunu göstermeyi zorunlu kılar. Servetus’un eserlerini külli bir biçimde 

her zaman aynı düşünce dünyasını benzer yollarla sunan bir sistem olarak 



 

11 

 

değerlendirirsek sistematik bir çözümleme konunun bağlantılarını ve fonksiyonlarını 

göstermek için kâfi olabilir. Ayrıca, Servetus’un çalışmaları uzun sayılabilecek bir süre 

içerisinde oluşmuş ve 20’li yaşlarda yazdığı ilk eseri olan De Trinitatis Erroribus’tan 

itibaren son eseri Christianismi Restitutio’ya gelinceye kadar kimi zaman aynı görüşü 

değişik yollarla ifade etme, kimi zaman da aynı soruna farklı çözüm önerileri getirme 

tarzını benimsemiştir. Buradan hareketle sistematik bir okuma, bazen Servetus’un bir 

kitabında ifade ettiğini diğer eserinde söylediğiyle çelişen bir teolog olarak 

değerlendirilmesine yol açabilir. Bununla birlikte, sistematik analizin imkânlarını ve 

bulgularını göz ardı etmeksizin, eserlerinin kronolojik sırasına hususen dikkat ederek 

deskriptif bir analiz yöntemini tercih edip Servetus’un fikir gelişiminin izlerini sürmek de 

mümkündür. 

Teslis doktrininin Servetus’un inşa ettiği Hristiyanlık anlayışındaki yerini ve rollerini 

tespit etmek Servetus’un sisteminin doğru bir tasvirini sunacaktır. Bununla birlikte 

Servetus’un teslis ile ilgili söylemlerinin, kullandığı yeni kavramsal araçların ve 

ayrımların hangi sorunları çözdüğü, teslis doktrinini nasıl dönüştürdüğü ya da onun bu 

sayede neyi başardığı sorusunu cevaplamak için doğru bir tasvirden fazlasına ihtiyaç 

duyulmaktadır. Teslisin öğeleri olan Baba, Oğul ve Kutsal Ruh’un her birinin ayrı birer 

Tanrı mı olduğu ya da bahsedilen bu üç unsurun Tanrı’nın kendisi değil de Tanrı’nın 

sıfatları kapsamında mı değerlendirilmesi gerektiği ayrımını tartışırken Servetus’un hangi 

sorunları çözmeye çalıştığı hakkında bir fikrimiz olmazsa bu tartışmaların Hristiyanlık 

tarihi açısından ne önem ifade ettiğini belirleyebilmek zorlaşır. Dolayısıyla Servetus’un 

teslis kavramı ile ilgili gerçekleştirdiği dönüşümleri gösterebilmek için öncelikle erken 

Hristiyan anlayışından ve diğer dinî geleneklerden tevarüs ettiği teolojik görüşler ve 

çözüm önerilerinin açık bir şekilde irdelenmesi gerekir.  

Servetus’un, teslis’in yanlışları olduğunu söylerken Tertullian veyahut diğer Kilise 

Babalarının teslis tanımından kaynaklanan ve reform dönemine kadar sürekli yeni çözüm 

önerileriyle gündeme gelen kadim bir problemi çözmeye çalıştığını ya da cevher-araz 

ayrımını yaparken monofizit-diyofizit yaklaşımlardan uzak kendine has bir teslis formu 

benimsediğini belirleyebilmek önemli bir husustur. Tevarüs edilen teolojik sorunlar ve 

çözüm önerilerinin analiz edilmesi Servetus’un Hristiyan teolojisinde gerçekleştirmeye 

çalıştığı dönüşümleri tespit edebilmek için atılacak ilk adım olacaktır.  



 

12 

 

Servetus’un teşebbüs ettiği bu yenilikleri gerçekleştirme konusunda nasıl bir metot takip 

ettiği sorusuna gelince daha derinlikli bir çözümlemeye ihtiyaç duyulur. Bu analizin hangi 

adımlarla uygulanabileceğini görmek için Dinler Tarihi metodolojisi içerisinde bir 

terimin ya da problemin hangi sebepler ve vasıtalar yoluyla başkalaştığıyla ilgili genel bir 

çerçeveye sahip olmak gerekmektedir. Böyle bir çerçeveye ulaşmanın yolları arasında ise 

deskriptif yöntem ve mukayese metodu yer alır. Bu bağlamda araştırmamız genel 

anlamda betimleyici bir yaklaşımı benimsediğinden Servetus’un eserleri arasında 

yapılacak mukayese ile Hristiyanlık anlayışıyla alakalı sağlıklı bir bilgi ortaya konacak 

ve aynı zamanda eserler arası karşılaştırmalar yapılarak Servetus’un bu süreç içerisinde 

görüşlerinin şekillenişi tahlil edilecektir.  

3) Araştırmanın Kaynakları 

Akademik bir araştırmanın en önemli özelliği doğrudan birinci kaynaklardan 

yararlanılarak hazırlanmış olmasıdır. Bu araştırmanın birincil kaynakları ise bizzat 

Michael Servetus’un kaleminden çıkan metinlerdir. Servetus’un kendi metinlerini 

çalışmanın birinci bölümünde yer alan Hayatı ve Eserleri kısmında irdeleyeceğimizden 

burada çalışma içinde sıkça atıf yaptığımız ikincil kaynaklardan bazılarına değineceğiz. 

Söz konusu ikincil kaynakları zikrederken sırasıyla önce kitaplar, arrdından tezler ve 

akabinde de makaleleri ele alacağız. Bunu yaparken de mümkün olduğunca kronolojik 

bir sıra takip etmeye özen göstereceğiz. 

 Kitaplarla ilgili olarak bahsetmemiz gereken ilk kaynak Samuel Miller’in 1846 yılında 

yayınladığı Calvin and Servetus isimli çalışmadır. Bu eserde Miller, Servetus ve Calvin 

arasındaki ilişkiyi en başından Servetus’un infaz edildiği ana kadar oldukça kapsamlı bir 

şekilde incelemektedir. Okumaya başlamadan önce kitabın iki teolog arasında yaşanan 

teolojik tartışmaları analiz edeceği beklentisi oluşmaktadır ancak yazarın böyle bir 

endişesi olmadığı anlaşılmaktadır. Dolayısıyla eserin bu yönden zayıf kaldığını, Calvin 

ve Servetus arasındaki ilişkileri yalnızca tarihsel bir perspektifle yansıttığını söylemek 

mümkündür.  

Servetus’un hayatını anlatırken sıkça başvurduğumuz bir kaynak William Hamilton 

Drummond’un 1848 yılında neşrettiği The Life of Michael Servetus isimli eserdir. 

Drummond bu çalışmasında Servetus’un hayatı ve öğretisi hakkında genel bir çerçeve 

çizmeye çalışmıştır. Bunda kısmen başarılı olduğunu söylemek mümkündür ancak 



 

13 

 

kitabın bazı eksikleri olduğunu da dile getirmek gerekmektedir. Eser incelendiğinde 

Servetus’un hayatı ve eserleriyle alakalı verilen malumatın çok özet mahiyette olduğu ve 

özellikle Servetus’un Hristiyanlık anlayışı ortaya konulurken eserlerinin tümünden 

istifade edilmediği görülür. Eserde modern literatürde Michael Servetus, “reformasyonun 

yanlış yönleri”, Servetus’un felsefe ile olan ilişkisi ve Servetus’un misyonu gibi konulara 

kısa ifadelerle değinilmiştir. Bilhassa Servetus’un teslis ile ilgili görüşlerinin sağlıklı bir 

şekilde ortaya konulamadığı anlaşılmıştır. 

Önemli Servetus biyografilerinden bir diğeri, 1910 yılında Carl Theophilus Odhner 

tarafından kaleme alınan Michael Servetus: His Life and His Teachings adlı kitaptır. 

Odhner’in çalışması bir önceki paragrafta ele aldığımız Drummond’un kitabına oldukça 

benzer bir eser olarak karşımıza çıkmaktadır. Bu kaynak da Servetus hakkında külli bir 

bakış açısı oluşturmak istemiştir. Bunun birlikte, Servetus’un Hristiyanlık anlayışı ile 

ilgili görüşlerini analiz ederken onun eserlerinden çok sınırlı bir şekilkde referans yapıyor 

olması kitabın bariz bir eksiği olarak karşımıza çıkmaktadır. Drummond’un kitabındaki 

metodolojiyi büyük oranda takip ediyor oluşu da yazarın ondan ilham aldığını akla 

getirmektedir. 

Servetus hakkındaki çalışmalarda en çok atıf yapılan ve bizim de faydalandığımız 

eserlerden biri Roland H. Bainton’un 1953’te yayınladığı Hunted Heretic: The Life and 

Death of Michael Servetus, 1511-1551 isimli çalışmadır. Eser, Servetus’un hayatını ele 

alan çok kapsamlı biyografik bir araştırmadır ancak Servetus’un Hristiyanlık anlayışını, 

teslis, sakramentler ve diğer dinlerle ilgili görüşlerini yeterince irdelememiştir. Kitap 

biyografik bir çalışma olarak dikkatleri çekmekte, yalnızca Servetus’un hayatı ve bazı 

eserleri ile ilgili kritikleri, 16. yüzyılda Lyon, Basel gibi şehirlerde Hristiyanlığın genel 

durumu gibi konuları ele almaktadır. Bizim çalışmamız Servetus’un hayatını ve 

Hristiyanlık ile ilgili görüşlerini inceleyen bir araştırma olmasının yanı sıra Servetus’un 

diğer dinlere nasıl baktığını, özellikle İslamiyet ve Yahudilik hakkında neler 

düşündüğünü, eserlerinde çokça referans verdiği Kur’an-ı Kerim’den ne ölçüde 

etkilendiğini de ortaya koyacak bir araştırma olması itibariyle Bainton’un bu 

çalışmasından farklı bir konumda yer alacaktır. 

Araştırmamızı yaparken yararlandığımız bir diğer önemli kaynak John F. Fulton’un 

1953’te kaleme aldığı Michael Servetus: Humanist and Martyr isimli kitaptır. Eserin 

biyografi tarzında bir çalışma olduğunu söylemek gerekmektedir. Diğer Servetus 



 

14 

 

biyografilerinden en önemli farkı, Servetus’un bilim adamı vasıfları üzerinde çokça 

durması ve bu alanda yazdığı eserleri detaylı bir biçimde incelemesidir. Kitapta 

Servetus’un teolojisi veyahut Hristiyanlık anlayışı gibi konulara neredeyse hiç 

değinilmemektedir. 

Çalışmamızda referans yaptığımız tezlerle ilgili olarak ilk ele almamız gereken çalışma 

Jerome Friedman’ın 1971 yılında Wisconsin Üniversitesi’nde hazırladığı Michael 

Servetus: The Theology of Optimism isimli doktora tezidir. Bu tez, benzerlerinden çok 

farklı bir biçimde Servetus’un teolojisini kapsamlı bir biçimde ele almaya çalışır. Bizim 

de araştırmamızın pek çok yerinde faydalandığımız bu çalışma, hedeflediği çıkarımları 

yapmakta oldukça başarılı olsa da bizim bu araştırmayla yapmak istediğimizden farklı bir 

bakış açısını yansıtmaktadır. Tezde Servetus’un hayatı, eserleri ve yaşadığı coğrafyanın 

ondan önceki durumuyla ilgili neredeyse hiç malumat verilmemektedir. Ayrıca 

Servetus’un teolojisini ele alırken objektif bir tutum sergilemediği de açık bir biçimde 

hissedilir. Bununla birlikte, bizim bu çalışmamızdan önce Servetus’un teolojisini ve dinî 

düşüncelerini kapsamlı bir biçimde ele alan ilk eser olduğunu söylemek gerekir. 

Türkçe literatür tarandığında Servetus ile ilgili bir lisansüstü çalışmaya rastlanmamıştır29  

fakat Servetus’un kurucusu kabul edildiği Üniteryanizm hakkında yapılmış önemli bir tez 

çalışmasını burada dile getirmek gerekmetedir. Üniteryan düşünce ile ilgili bilgileri ele 

alırken bizim de sıkça başvurduğumuz bu kaynak İsmail Yılmaz tarafından 1994 yılında 

Bursa Uludağ Üniversitesinde tamamlanan Üniteryanizm’in Doğuşu ve Bunu Etkileyen 

Dini Faktörler isimli doktora tezidir. Bu araştırmanın en önemli özelliği Türkiye’de 

Üniteryanizm hakkında yazılmış en erken akademik metin olmasıdır. Eser incelendiğinde 

Üniteryanizm hakkında doyurucu malumat verildiği rahatlıkla farkedilmektedir. Bununla 

birlikte en önemli eksiği ise Üniteryanizmin kurucusu kabul edilen Michael Servetus 

hakkında özet bilgiler vermiş olması ve özellikle teolojisi hakkında onun kendi eserlerine 

hiç referans yapmamış olmasıdır. 

 
29  Türkçe literatür tarandığında Servetus’a özgü bağımsız bir çalışmanın olmadığı görülecektir. Bununla 

birlikte, bazı makalelerde ve kitaplarda konunun bağlantısına göre Servetus’a referansların olduğu 

tespit edilmiştir. Bunların haricinde Servetus’u konu edinen ve akademik hüviyeti olmayan iki yazı 

bulunmaktadır. Bunlardan ilki Anadolu Yayıncılık tarafından hazırlanan “Türk ve Dünya Ünlüleri 

Ansiklopedisi”dir. Bu eserin dokuzuncu cildinde Servetus için bir başlık bulunmaktadır. Bir diğeri ise, 

Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dinler Tarihi hocalarından İsmail Taşpınar’ın “Derin Tarih” 

isimli dergide kaleme aldığı “Michael Servetus” yazısıdır.  



 

15 

 

Kaynaklarımız arasında yer alan bir diğer doktora tezi ise Eun S. Ra’nın 2001 yılında 

Pretoria Üniversitesinde tamamladığı Michael Servetus: The Unfortunate and Fair 

Conviction As Heretic and Seditionary at The Trials in Vienne and Geneva 1553 isimli 

doktora tezidir. Teze genel bir bakış attığımızda 201 sayfadan oluştuğunu ve fakat 

Servetus’un teolojisiyle alakalı yalnızca 20 sayfanın olduğunu görmekteyiz. Eun, genel 

itibariyle Servetus’un hayatı ve Calvin ile olan tartışmasına odaklanmıştır. Bunu 

yaparken de taraflı bir görüntü sergilediğini ve tarihsel gerçeklikten koparak Calvin 

cephesinde yer aldığını söylemek gerekmektedir. 

Özgün araştırma makaleleri akademik çalışmalar için vazgeçilmez kaynaklardır. Bu 

araştırmanın kaynakları arasında da önemli özgün makaleler yer almaktadır. Bunlar 

arasında ilk ifade edilecek olanlardan biri Elisabeth Feist Hirsch’in Bibliothèque 

d’Humanisme et Renaissance’de yayınladığı Michael Servetus and The Neoplatonic 

Tradition: God, Christ and Man isimli makaledir. Makalenin en önemli özelliği 

Servetus’un kendi teolojisini inşa ederken Yeni Eflatuncu düşünceden ne ölçüde 

etkilendiğini ortaya koymasıdır. Günümüze değin bu konuyu ele alan ilk ve tek çalışma 

olması onu Servetus çalışmaları arasında çok kıymetli kılmaktadır. 

Peter Hughes’in 2005 yılında The Journal of Unitarian Universalist History’de 

yayınladığı Servetus and Quran isimli çalışma da yararlandığımız bir diğer makaledir. 

İlgili makalede Servetus’un iki eserindeki Kur’an atıfları incelenmiş ve bu atıfların 

doğrudan Kur’an’dan mı, yoksa ikincil diğer kaynaklardan mı alındığı tartışması 

yapılmıştır. Bununla birlikte, Servetus’un Arapça bilip bilmediği, yapmış olduğu Kur’an 

incelemelerinin onun Hristiyanlık düşüncesi üzerinde ne derece etkili olduğu gibi 

konulara hiç değinilmemiştir. 

Yine Hughes’in kaleme aldığı önemli makalelerden bir diğeri 2014 yılında Journal of 

Unitarian Universalist History’de yayınlanan The Early Years of Servetus and the Origin 

of His Critique of Trinitarian Thought isimli makaledir. Makale genel itibariyle 

Servetus’un hayatı ve teslis eleştirisi üzerinde yoğunlaşmaktadır ancak onu özgün kılan 

en önemli yanı Servetus’un hayatının erken dönemleriyle ilgili bilgiler vermesidir. Çünkü 

pek çok biyografi eseri Servetus’un çocukluk ve gençlik yıllarıyla alakalı kısıtlı bilgiye 

sahiptir. Çalışmada Servetus’un teslis karşıtlığıyla ilgili yapılan analizler de önemlidir 

fakat makalenin odak noktası bu başlık değildir. 



 

16 

 

Modern döneme bakıldığında Servetus ile ilgili çalışmaların istenilen nicelik ve nitelikte 

olmadığı görülmektedir. Hal böyleyken orijinal bazı araştırmaların yapıldığını da gözardı 

etmemek gerekir. Örneğin bu çalışmalardan biri, Miguel González Ancín’in 2018 yılında 

Revista de la Reial Acadèmia de Medicina de Catalunya’da yayınladığı Mıguel Servet: 

Su Educacıön Y Los Médıcos Con Los Que Convıvıö A Través De Nuevos Documentos 

isimli makaledir. Bu makalenin en önemli özelliği, Servetus’un erken dönem eğitim 

hayatıyla ilgili verdiği bilgileri arşiv belgelerine dayandırmasıdır. Çalışma kitap 

hüviyetinde olmadığından onu bir biyografi olarak nitelendiremesek de Servetus’un 

hayatına dair bazı verileri arşiv belgeleriyle temellendiriyor olması belki de onu bu 

yöntemle yazılmış tek Servetus araştırması olarak değerlendirmemize imkân 

vermektedir. Araştırmamızda yer alan “Çocukluğu ve Gençliği” isimli başlıkta bu 

çalışmadan oldukça istifade edilmiştir. 

Yukarıda ifade edilen çalışmalar, tezimizde faydalandığımız eserler arasında ilk planda 

zikredilmesi gerekenlerdir. Bunların haricinde pek çok tali kaynaktan faydalanıldığı 

çalışmamızın içerisinde zaten görülecektir. Servetus ile alakalı mevcut literatür yukarıda 

ifade ettiklerimizle birlikte değerlendirildiğinde araştırmamızın seleflerinden farklı bir 

içerik ve maksatla ön plana çıkacağı aşikardır. Nitekim bugüne kadar Servetus hakkında 

yazılanlar incelendiğinde eğer ilgili eser onun takipçileri tarafından kaleme alınmışsa 

genel olarak onun din için kendini feda etmiş bir şehit olarak sunulduğu ve bu 

doğrultudaki yaklaşımların ön plana çıktığı, eğer bir akademisyen ya da bir araştırmacı 

tarafından kaleme alındı ise de çoğunlukla onun biyografisi üzerine yoğunlaşan 

ansiklopedik/biyografik eserler olduğu görülür. Bu bağlamda Michael Servetus’un 

hayatını, eserlerini ve Hristiyanlıkla ilgili görüşlerini inceleyeceğimiz bu araştırma 

ülkemizdeki dinler tarihi ve reform süreci çalışmaları arasında bir ilk olacaktır.  

1976 yılında İspanya’da Julio Arribas Salaberri tarafından kurulan Michael Servetus 

Enstitüsü (The Michael Servetus Institute) hizmete başladığı ilk günden itibaren gerek 

Servetus ile ilgili konferans ve seminerler düzenlemekte gerekse Servetus’a dair yapılan 

çalışmalara destek olmaktadır. Bu vakfın yayınlarını incelediğimizde de bizim 

araştırmamıza benzer bir çalışmanın bulunmadığı görülmektedir. Genel anlamda 

Servetus’un hayatına odaklanan ve onun hümanist tarafını ön plana çıkaran çalışmalar 

dikkat çekmektedir. Tabi ki bunun en önemli sebebi Servetus’un Hristiyanlık görüşlerinin 

Katolik Kilisesi’yle taban tabana farklı olmasıdır. Söz konusu enstitünün yetkilileri ile ve 



 

17 

 

Servetus’un takipçileri olan Uluslararası Evrenselci Üniteryan Konseyi’nin ((ICUU)) 

başkan yardımcısı Derek McAuley ile yaptığımız görüşmelerde bize hem kaynaklar 

noktasında destek olmuşlar hem de araştırmamızın kendileri açısından da orijinal bir 

çalışma olduğunu dile getirmişlerdir.  

Tüm bu değerlendirmeler ışığında söylenebilir ki araştırmamızın hem ülkemiz akademisi 

hem de Batı’daki Servetus çalışmaları arasında daha öncekilerin eksiklerini tamamlayan 

ve bu alandaki araştırmalar için çalışılacak konuların alanını genişleten kendine özgü 

akademik bir araştırma olarak yerini alacağını ve bundan sonra Servetus ile ilgili 

yapılacak çalışmalar için de bir referans eseri olma özelliği göstereceğini ümit ediyoruz. 

  



 

18 

 

 

BİRİNCİ BÖLÜM:  

MİCHAEL SERVETUS ÖNCESİ DÖNEME GENEL BİR BAKIŞ 

 

Hristiyanlık tarihi incelendiğinde en fazla teolojik tartışmanın teslis doktrini etrafında 

yapıldığı görülür. Bu tartışmaların doğal bir sonucu olarak dinin ortaya çıktığı zamandan 

günümüze kadar geçen süre içerisinde çok farklı teslis anlayışları neşvünema bulmuştur. 

Pek tabi ki yapılan teolojik tartışmalar yalnızca teslis ile sınırlı değildir. Gerek dinî 

pratikler gerekse kurtuluş doktrini gibi farklı dinî meseleler de çeşitli zamanlarda çeşitli 

ihtilaflara konu olmuştur.30 Bu çalışmada Hristiyanlık tarihinin önemli şahsiyetlerinden 

biri olan Michael Servetus’un dinî düşüncesi özellikle teslise bakışı bağlamında 

incelenecektir. Bu bakımdan Servetus’un teolojisi ele alınmadan önce kendi zamanına 

kadar tevarüs eden teolojik problemlerin arka planının bilinmesi gerekir. Dahası, 

Servetus’un yaşadığı dönemde hâkim olan siyasi ortamın ve entelektüel iklimin de 

kavranması elzemdir. Dolayısıyla bu bölümde konuya bir alt yapı oluşturması 

bakımından bahsedilen hususlarla ilgili özet malumat verilmesi uygun olacaktır. 

1.1) Hristiyanlıkta Teslis ile İlgili Polemikler  

Teslis, Arapça selâse (üç) kelimesinden türetilen bir isimdir ve sözlükte üçleme, üç 

yapma, üç olarak çağırma gibi anlamlara gelmektedir. Hristiyanlıkta Baba-Oğul-Kutsal 

Ruh şeklinde formüle edilmiş üç unsurlu ilâhlık anlayışını ifade eden bu terimin Grekçe 

karşılığı Trias, Latince karşılığı ise Trinitas’tır.31 Yeni Ahit’te Baba, Oğul /İnsanoğlu/ 

Tanrı Oğlu ve Kutsal Ruh / Tanrı’nın ruhu gibi ifadeler bulunsa da teslis, ne kavram ne 

de doktrin olarak yer almaz.32 Bununla birlikte Matta İncili’ndeki bir pasajda İsa’nın, 

havarilerine “Bu nedenle gidin, bütün ulusları öğrencilerim olarak yetiştirin; onları 

 
30  Adolph Harnack, History of Dogma, çev. Neil Buchanan (New York: Dover Publications, 1962), 

1/304-305; Mehmet Aydın, “Hıristiyanlıkta Teslis Doktrini ve Hıristiyan İ’tizalleri”, AÜİFD 5 (1982), 

141-156. 
31  Waardenburg, “Teslis”, 40/548. 
32  Karen Kilby, “Trinity”, The Dictionary of Christian Theology (Cambridge: Cambridge University 

Press, 2011), 518; Waardenburg, “Teslis”, 40/58. 



 

19 

 

Baba, Oğul ve Kutsal Ruh’un adıyla vaftiz edin.”33 şeklinde seslendiği aktarılmaktadır. 

Yine Pavlus, Korintlilere yazdığı ikinci mektubunda; “Rab İsa Mesih’in lütfu, Tanrı’nın 

sevgisi ve Kutsal Ruh’un paydaşlığı hepinizle birlikte olsun.”34 ifadesine yer vermiştir 

fakat görüldüğü üzere bu cümleler kurumsal bir doktrin ortaya koymamaktadır.35 

Teslis (triados) kavramı, miladi 180 dolaylarında ilk defa Antakya Patriği Teofilos 

tarafından kullanılmıştır. Günümüzdeki şekliyle sistematik bir dogmayı kastetmeyen 

Teofilos, ‘Triados’ ile Tanrı, Tanrı’nın kelimesi ve Tanrı’nın hikmeti (ruhu) gibi 

anlamlara işaret etmiştir.36 Erken dönem kilise babalarından Irenaeus (2. yüzyıl) ise oğul 

ve ruhu tek bir Tanrı’nın (Baba) farklı tezahürleri şeklinde değerlendirmiştir. Dördüncü 

asırda doktrinleşecek olan teslis akidesini çağrıştıracak biçimde yorumlayan kişi ise ilk 

Latin kilise babası Tertullian’dır (ö. 225). İlâhlıktaki üç unsurdan bahseden Tertullian 

bunların öz itibariyle bir, fakat şahsiyet olarak ayrı olduğunu ve bu şahsiyetlerden her 

birinin kâinatın yaratılışında farklı fonksiyonlar icra ettiğini iddia etmiştir. Bu 

değerlendirmeye göre ilk şahsın (Baba) görevi yaratma, ikinci şahsın (Oğul) görevi 

kurtarma, üçüncü şahsın (Kutsal Ruh) görevi ise kutsama olmaktadır.37 Doğu Hristiyan 

geleneğinin en büyük teologlarından biri olan İskenderiyeli Origen (ö. 254) ise hiyerarşik 

bir teslis anlayışı benimsemiştir. O’na göre Baba’dan manevi olarak çıkan kelimenin ya 

da Oğul’un kâinatı idare etme, kelimeden çıkan Kutsal Ruh’un ise azizlere ilhamda 

bulunma görevi vardır.38 

Daha önce de ifade edildiği üzere 325 yılında İznik’te toplanan ekümenik konsil Arius’u 

aforoz ederek Oğul’un Baba ile aynı doğaya sahip olduğu, dolayısıyla ilâh olduğu tezini 

kabul etmişti.39 Akabinde imparator I. Theodosios döneminde İstanbul’da toplanan ikinci 

ekümenik konsilde (381) teslisin üçüncü unsuru olan Kutsal Ruh’un da Oğul gibi ilâhî bir 

doğaya sahip olduğu görüşü kabul edildi.40 Söz konusu iki konsilin kararları ile, teslisi 

 
33  Matta 28/19. 
34  2. Korintliler 13/13. 
35  Doğal olarak bunun aksini savunan, bilhassa Yeni Ahit’te kesin olarak teslisçi bir teoloji olduğunu 

dile getiren yaklaşımlar da vardır. Örnek için bk. J.J. Van Oosterzee, The İmage of Christ As Presented 

in Scripture, çev. Maurice J. Evans (London: Hodder & Stoughton, 1778), 11-12.  
36  Waardenburg, “Teslis”, 40/58. 
37  J.N.D. Kelly, Early Christian Doctrines (London: Adam&Charles Black Press, 1968), 112-115. 
38  Waardenburg, “Teslis”, 40/58. 
39  Kilby, “Trinity”, 518. 
40  Dünzl, A Brief History of the Doctrine of the Trinity in The Early Church, 123-131. 



 

20 

 

oluşturan Baba, Oğul ve Kutsal Ruh’un aynı özden geldiği ve hepsinin birer ilâh olduğu 

konusunda ittifak edilmiş oldu. Bu konsillerin ardından 431’de Efes’te, 451’de ise 

Kadıköy’de olmak üzere iki ekümenik konsil daha toplanmıştır. Efes Konsili’nde İsâ’nın 

tanrısal ve beşerî doğalarının birbirinden ayrı olmadığı, Kadıköy Konsili’nde ise İsâ’nın 

tek bir şahsiyette Tanrısal ve beşerî iki ayrı doğasının olduğu görüşleri kabul edildi. Bu 

konsiller sonucunda teslis Hristiyanlığın en temel dogması haline geldi.41 

Dinlerin geneli incelendiğinde merkezi bir şahsiyetin, kutsal kitabın veya nesnenin o 

dinin dogmalarını belirlediği görülür. Akideleri belirleyen bu odak nokta olmaksızın 

dinlerden ve tarihlerinden bahsetmek de mümkün değildir. Örneğin Buda’sız bir 

Budizm’den, Kur’an’sız bir İslamiyet’ten veya Zerdüşt olmadan bir Zerdüştlükten 

bahsedilemez. Hristiyanlığın odak noktası da İsa’dır ve tarih boyunca Hristiyanlık 

içerisinde yapılan dinî tartışmaların temelinde onun şahsıyla alakalı problemlerin yattığı 

bilinmektedir. Hristiyan geleneğinde İsa teslisin ikinci unsuru olarak Tanrı’nın oğludur 

ve tanrılık bakımından Baba ile özdeştir. Fakat Hıristiyanlık içerisinde bu anlayışa sahip 

olmayan pek çok kimse ve ekol de karşımıza çıkmaktadır. 

Modern literatüre baktığımızda ise en çok irdelenen konunun günümüz Hristiyanlığının 

İsa’nın tebliğ ettiği bir din mi yoksa İsa’dan bağımsız şekillenmiş bir inanç sistemi mi 

olduğudur.42 Nitekim İncillere bakıldığında İsa’ya atfen yazılan bazı ifadelerin onun 

aslında İsrailoğullarına gönderilmiş bir peygamber olduğuna ve hayatının her döneminde 

Tanrı’nın ‘bir’liğine vurgu yaptığına işaret ettiği görülür.43 Fakat İsa’nın vefatının 

ardından ortaya çıkan Pavlus, İsa’nın o güne kadar vaaz etmediği birçok meseleyi 

gündeme getirmiş ve Mesîhî doktrini bu dine adapte etmek suretiyle Hristiyanlık tarihini 

 
41  Waardenburg, “Teslis”, 40/58-59. 
42  Zafer Duygu, İsa, Pavlus, İnciller (İstanbul: Düşün Yayıncılık, 2018), 33-39. 
43  Matta 5:17-19: “Kutsal Yasa’yı ya da peygamberlerin sözlerini geçersiz kılmak için geldiğimi 

sanmayın. Ben geçersiz kılmaya değil, tamamlamaya geldim. Size doğrusunu söyleyeyim, yer ve gök 

ortadan kalkmadan, her şey gerçekleşmeden, Kutsal Yasa’dan ufacık bir harf ya da bir nokta bile yok 

olmayacak. Bu nedenle, bu buyrukların en küçüğünden birini kim çiğner ve başkalarına öyle öğretirse, 

Göklerin Egemenliği’nde en küçük sayılacak. Ama bu buyrukları kim yerine getirir ve başkalarına 

öğretirse, Göklerin Egemenliği’nde büyük sayılacak.” Markos 12:29-31: “İsa şöyle karşılık verdi: “En 

önemlisi şudur: ‘Dinle, ey İsrail! Tanrımız Rab tek Rab’dir. Tanrın Rab’bi bütün yüreğinle, bütün 

canınla, bütün aklınla ve bütün gücünle seveceksin.’ İkincisi de şudur: ‘Komşunu kendin gibi 

seveceksin.’ Bunlardan daha büyük buyruk yoktur.” İsa’nın peygamber ve beşer oluşuyla alakalı gerek 

İncil metinleri gerekse Kur’an arasındaki bir mukayese için bk. Remzi Kaya, “İnciller ve Kur’an’da 

Hz. İsa’nın İnsan ve Peygamber Oluşu”, Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 13/2 (2004), 

37-58. 



 

21 

 

yepyeni bir boyuta taşımıştır.44 Dolayısıyla Hristiyanlık tarihindeki teslis tartışmalarını 

ve İsa’nın doğası ile ilgili problemleri bu noktadan başlatmak mümkündür. 

Pavlus’un Hristiyanlık tarihine en önemli etkisi Mesih doktrinini bu dine entegre 

etmesidir. Yukarıda da işaret edildiği üzere esasen İsa’nın Hristiyanlık isminde bir dini 

tebliğ ettiği de vaki değildir. Bu sebeple Hristiyanlığı İsa’nın değil de Pavlus’un dini 

olarak gören çok fazla yaklaşım bulunmaktadır.45 Bu açıdan bakıldığında teslis 

dogmasının Hristiyanlık tarihinin en büyük problemi olduğunu söylemek mümkündür ve 

erken dönemden günümüze değin bu konu etrafındaki tartışmalar sürmektedir. 

Çalışmamızın konusu olan Michael Servetus da Hristiyanlığın en önemli iman esası olan 

teslis dogmasını reddeden bir Hristiyandır. Bununla beraber Servetus, tarihin bir 

döneminde ortaya çıkmış ve teslis doktrinini saçma olarak kabul etmiş ilk şahsiyet de 

değildir. Ondan çok önceleri de teslis doktrinini kabul etmeyen ve kendi Hristiyanlık 

düşüncesini şekillendiren pek fazla kimse olmuştur.  

1.1.1) Erken Dönem Teslis Tartışmaları ve Teslis Karşıtları 

İsa döneminde Hristiyanlık adında bir dinden bahsetmek mümkün değildir. Nitekim İsa, 

Yahudi toplumu içinde doğmuştur ve yukarıda da ifade edildiği üzere yapmış olduğu 

tebliğde Musa şeriatının dışında yeni bir din getirmediğini beyan etmektedir. İsa 

İsrailoğullarına tebliğde bulunarak onları tahrif ettikleri dinin özüne davet eden bir uyarıcı 

olarak karşımıza çıksa da Yahudilerin onu yalancılıkla suçladığı, öğretilerini reddettikleri 

ve çarmıha gerilmesine sebep oldukları da tarihsel bir gerçektir.46 Bununla birlikte İsa’nın 

tebliğini kabul eden ve onun öğretileri etrafında kenetlenen bir topluluk da oluşmuştur.  

 
44  Pavlus’un teolojisi hakkında çok fazla modern çalışma bulunmaktadır. Pavlus ile ilgili 

söylediklerimizin aksini iddia eden, onun monoteist bir Tanrı anlayışı olduğunu savunan çalışmalar 

da vardır. Bir örnek için bk. James D. G. Dunn, The Theology of Paul The Apostle (Michigan: Wm. 

B. Eerdmans Publishing, 1998), 49-50. Burada Hristiyanlık tarihinin genel bir özetinin yapılması 

planlanmamaktadır. Konuyla alakalı detaylı malumat için bk. Şinasi Gündüz, Pavlus Hıristiyanlığın 

Mimarı (İstanbul: Ankara Okulu Yayınları, 2004).  
45  Gündüz, Pavlus Hıristiyanlığın Mimarı, 249-254. 
46  Edward Kessler, An Introduction to Jewish-Christian Relations (Cambridge: Cambridge University 

Press, 2010), 36-42; Simon J. Joseph, Jesus and the Temple (Cambridge: Cambridge University Press, 

2016), 15-29. 



 

22 

 

Ebionitler47 ya da Yahudi Hristiyanlar olarak nitelenen bu grup İsa’yı bir peygamber 

olarak kabul etmiş ve Musa şeriatını takip etmeyi kendilerine şiar edinmiştir. Ebionitlerin 

en önemli özellikleri arasında Tanrı’yı ‘bir’ kabul etme48, Kudüs’e hürmet etme, sünnet 

geleneğini devam ettirme, İsa’yı bir peygamber olarak görme ve Musa şeriatına uyma 

gibi hususlar yer almaktadır. Buna ilaveten Ebionitlerin kendilerine ait bir İncil’e sahip 

oldukları da ifade edilmektedir.49 

İlk dönemler İsa’nın müritlerinin sıkı bir düşmanı olan Pavlus daha sonra bir Şam 

yolculuğu esnasında vizyon gördüğünü söyleyerek İsa’nın kendisine göründüğünü 

belirtmiş ve İsa’yı hayatında hiç görmemiş olmasına rağmen bu vizyon esnasında İsa’nın 

onu Gentileler Havarisi olarak tayin ettiğini iddia etmiştir.50 Bu vizyon Hristiyanlık tarihi 

açısından çok önemlidir çünkü Pavlus teolojisinin ana öğeleri olan Mesih doktrini, 

kefaret, haç ve kıyamet gibi inanışlar bu hadiseden sonra şekillenmiştir.51 Bu olayın 

ardından Pavlus bir taraftan kendisini İsa’nın öğrencilerine kabul ettirmeye çalışmış diğer 

taraftan da İsa’nın hayatı boyunca hiç bahsetmediği ve İsa’ya tabi olanların da daha evvel 

hiç benimsemedikleri dinî doktrinlerini yayma faaliyetlerine başlamıştır.  

Pavlus, dinin bilhassa Yahudi olmayan pagan toplumlar arasında da taraftar bulması için 

Kudüs cemaatinin de sıkı sıkıya bağlı olduğu sünnet olma gibi Musa şeriatına ait emirlerin 

zaruri olmadığını savunmuştur.52 Nitekim Pavlus’a göre kurtuluş, tanrısal hukuku 

uygulayarak değil, Mesih’e iman yoluyla gerçekleşecektir.53 Bu noktada artık karşımıza 

iki farklı Hristiyan grubu çıkmaktadır: Tanrı’nın birliğine inanan ve Musa şeriatının 

takipçisi olan Kudüs cemaati ve Mesih doktrini etrafında şekillenmiş, ayrıca Musa 

şeriatının da dışına çıkmış olan Pavlus’un takipçileri. 

 
47  ‘Ebionit’ isminin orijiniyle ilgili farklı görüşler vardır. Konuyla ilgili detaylı bilgi için bk. Turhan 

Kaçar, “Ebioniteler’den Arius’a: Eskiçağ Doğu Hristiyanlığında İsa Teolojisi Tartışmaları”, AÜİFD 

44/2 (2003), 191-192. 
48  Richard N. Longenecker, The Christology of Early Jewish Christianity (Londra: SCM Press, 1970), 

25-26; Larry W. Hurtado, One God, One Lord Early Christian: Devotion and Ancient Jewish 

Monotheism (Edinburgh: T&T Clark, 1998), 99-100. 
49  Kaçar, “Ebioniteler’den Arius’a: Eskiçağ Doğu Hristiyanlığında İsa Teolojisi Tartışmaları”, 192. 
50  Cengiz Batuk, Pavlus’u Düşünmek (Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2006), 303-304. 
51  Gündüz, Pavlus Hıristiyanlığın Mimarı, 39-54. 
52  Klaus Haacker, The Theology of Paul’s Letter to the Romans (Cambridge: Cambridge University 

Press, 2003), 55-57; K. Bihlmeyer - H. Tuchle, I ve IV ncü Yüzyıllarda Hristiyanlık: Roma 

İmparatorluğunda Tek Tanrıcılığın Zaferi, çev. Antun Göral (İstanbul: Güler Matbaası, 1972), 20-23. 
53  Gündüz, Pavlus Hıristiyanlığın Mimarı, 62. 



 

23 

 

Hristiyanlık tarihinde ilk konsil olarak ifade edilen havariler konsili 49/52 civarında 

yukarıda bahsi geçen iki grup arasındaki teolojik ihtilafları çözmek üzere toplanmıştır.54 

Bu konsilde sünnet olma, yiyecek kuralları ve şabat gibi uygulamalar etrafında tartışmalar 

yapılmış olsa da esasen Tanrı anlayışlarındaki farklılıklar da dikkatleri çekmektedir; 

nitekim her iki grubun da Tanrı tasavvurları birbirinden ayrıdır. Bu bakımdan bu konsilin 

bir tarafı olan Yahudi Hristiyanları ilk teslis karşıtları olarak değerlendirmek 

mümkündür.55  

Araştırmanın konusu bölümünde ifade edildiği üzere teslis doktrini ilk olarak ikinci 

yüzyıl teolojik metinlerinde görülmektedir. Bununla birlikte bu akidenin dördüncü 

yüzyıldan itibaren toplanmaya başlayan devlet kontrolündeki konsiller aracılığıyla 

resmiyet kazandığı da tarihi verilerle sabittir.56 Fakat kristolojiyle ilgili ihtilaflar her 

döneme damgasını vurmuştur. Söz gelimi ikinci yüzyılın sonlarında ortaya çıkan 

Monarşiyanist akımı da bu kapsamda değerlendirmek gerekmektedir. 

Dinamik ve Modalist Monarşiyanizm57 olmak üzere iki farklı kola ayrılan bu akım 

Tanrı’yı üçlü bir hipotez şeklinde formatlandıran teslis anlayışına temelden itiraz 

etmektedir.58 Dinamik Monarşiyanistlerin en önemli temsilcileri olan Adoptionistler, 

İsa’nın bakire Meryem’den bir insan olarak doğduğunu ve daha sonra Tanrı’dan gelen 

ilahî bir gücün kendisine yerleştiğini savunmakta ve İsa’yı yalnızca bir beşer olarak 

görmektedirler.59 Patripassionism ve Sabellianism şeklinde iki gruba ayrılan Modalist 

Monarşiyanistler ise Tanrı’nın insanoğlunu kurtarmak için farklı biçimlerde tezahür 

 
54  Fuat Aydın, Pavlus Hıristiyanlığına Giriş (Ankara: EskiYeni Yayınları, 2011), 97-99; Gündüz, Pavlus 

Hıristiyanlığın Mimarı, 59-64. 
55  Dönem itibariyle sistematik bir teslis doktrininden bahsedilemeyeceği dolayısıyla Ebionitleri teslis 

aleyhtarı bir grup olarak değerlendirmenin ‘anakronizm’ olduğu eleştirisi yapılabilir. Fakat 

Hristiyanlığın ortaya çıkışından günümüze kadar geçen süre içerisinde monoteist bir Tanrı 

tasavvuruna sahip olan her Hristiyanın ‘teslis karşıtı’ olarak görülebileceği kanaatindeyiz. 
56  Hristiyan konsilleri hakkında detaylı malumat için bk. Philip Schaff, “The Seven Ecumenical 

Councils”, Nicene and Post-Nicene Fathers (Christian Classics Ethereal Library, ts.); Charles Joseph 

Hefele, A History of Christian Councils, çev. William R. Clark (Edinburgh: T&T Clark, 1891). 
57  Monarşiyanizm kavramının özü ‘Monarkhia’ kelimesidir. Anlam itibariyle tek bir Tanrı’nın 

hâkimiyetini ifade eder. Detaylı malumat için bk. Kaçar, “Ebioniteler’den Arius’a: Eskiçağ Doğu 

Hristiyanlığında İsa Teolojisi Tartışmaları”, 193-194.  
58  Bilal Baş, Bir Hıristiyan Meshebi Olarak Aryüsçülük (İstanbul: Arkeoloji ve Sanat Yayınları, 2016), 

33-34. 
59  Kelly, Early Christian Doctrines, 115-119; Zafer Duygu, “Hıristiyanlığın Erken Yüzyıllarındaki İsa 

Teolojisi Tartışmalarında ‘Dinamik Monarşiyanist’ Akıma Özgü ‘Monoteist’ Kristoloji Ve Bunun 

‘Ebionit’ Kristolojiyle Mukayesesi”, Pamukkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 31 

(2018), 332. 



 

24 

 

ettiğini söylemektedirler. Monarşiyanist akımın önemli temsilcilerinden Sabellius’a göre 

Baba, Oğul ve Kutsal Ruh yalnızca Tanrı’nın birer formudur. Bu unsurlardan her birinin 

münferit olarak Tanrılık vasfıyla dolu olduklarını düşünmek söz konusu değildir. 

Dönemin baskın teolojik kabulü bu yönde olmadığından Monarşiyanistler de kilisenin 

baskısıyla karşılaşmışlar60 ve teslis karşıtı bir zümre olarak tarihteki yerlerini almışlardır. 

Hristiyanlık tarihinin en önemli teolojik tartışmalarından biri dördüncü yüzyılda 

yaşanmıştır. 313’te İskenderiye kilisesinde piskopos Petrus zamanında rahiplik görevi 

yapan Arius’un kristolojik görüşleri Hristiyan cemaati içerisinde ciddi kırılmalara neden 

olmuş ve bu süreç 325 yılında toplanan İznik Konsili’nde Arius’un aforoz edilmesiyle 

sonuçlanmıştır.61 İznik Konsili’nin iki önemli toplanma nedeni bulunmaktadır. Bunlardan 

ilki Arius’un fikirlerinin sebep olduğu karışıklığı gidermek, ikincisi ise Mısır eyaletinde 

büyük bir huzursuzluğa neden olan Paskalya bayramının tarihini netleştirmektir. 

İmparator Konstantin toplumsal huzuru tekrardan tesis etmek adına bu iki problemin 

çözüme kavuşturulması için din adamlarının bir araya gelmesini sağlamıştır.62 

Yeni Eflatuncu akımın Tanrı düşüncesinden etkilenen Arius’un kristoloji ile ilgili 

görüşleri zamanın dominant kabulleriyle kökten çatışmaktadır. Örneğin Arius’a göre 

Tanrı ezelidir ve tektir. Tanrı doğrulmamış yegâne varlıktır ve ondan başka hiçbir varlık 

bu vasfa sahip değildir. Tanrı basit manevi bir gerçekliktir ve özünün bölünmesi ya da 

yayılması mümkün değildir. Tanrı mahlûkatı kendi özünden değil, iradesiyle yoktan 

yaratmıştır. Özünün bölünmesi mümkün olmadığı için Oğul dâhil tüm mevcudat yoktan 

var edilmiştir. Tanrı ezelden değil, Oğul’u yarattıktan sonra Baba olmuştur. Ezelden Baba 

olsaydı o durumda Oğul’un da ezeli olması gerekirdi. Oysa ezelilik yalnızca O’na 

mahsustur. Tanrı’nın Kelam’ı da Hikmet’i de onun kudretlerindendir ve hiçbir zaman 

kişileşmemişlerdir.63 

Arius’un bu görüşleri dönemin teslis yanlısı kilise babalarını oldukça öfkelendirmiştir. 

Artan bir taraftar sayısıyla geniş Hristiyan coğrafyalarına yayılan Ariusçu düşünceler 

teslis taraftarlarının tepkisiyle karşılaşarak toplumda bir kargaşa meydana getirmiştir. 

 
60  Kelly, Early Christian Doctrines, 115-123. 
61  Arius ve teolojik görüşleriyle alakalı detaylı malumat için bk. Baş, Bir Hıristiyan Meshebi Olarak 

Aryüsçülük; Roman Williams, Arius: Heresy and Tradition (Grand Rapids: Wm. B. Eerdmans 

Publishing, 2002); Kelly, Early Christian Doctrines, 226-231. 
62  Baş, Bir Hıristiyan Meshebi Olarak Aryüsçülük, 52-53. 
63  Baş, Bir Hıristiyan Meshebi Olarak Aryüsçülük, 86-87. 



 

25 

 

Yukarıda da ifade ettiğimiz üzere İmparator Konstantin siyasi erk olarak bu durumun 

önüne geçmek için İznik Konsili’ni (325) toplamış ve burada Ariusçu fikirler heretik ilan 

edilerek Arius’un kendisi de sürgüne gönderilmiştir. Bununla birlikte, Arius hareketi 

uzun yıllar boyunca taraftar bulmaya ve farklı coğrafyalara yayılmaya devam etmiştir. 

Hristiyanlar arasında birliği sağlama amacıyla toplanan İznik Konsili birlik oluşturmak 

bir yana kutuplaşmayı ve tartışmaları daha da içinden çıkılamaz noktalara getirmiştir.64  

Araştırmamızın konusu olan Michael Servetus da bazen bir Ariusçu olmakla itham 

edilmiş ve bazen de teolojisi Modern Aryanizm olarak sunulmuştur.65 Bununla birlikte 

günümüz Üniteryanlarının da Arius’un birer takipçileri olduğunu öne süren yaklaşımlar 

bulunmaktadır. İlerleyen bölümlerde Michael Servetus ve onun takipçileri olan 

Üniteryanların Arius’un fikirleriyle ne ölçüde bağlantılı olduğu meselesi ele alınacaktır.  

1.1.2) Reform Sürecinde Teslis Tartışmaları 

Reform ve reformasyon terimleri Latincede ‘bir şeyi yeniden şekillendirme’ manasına 

gelen reformare ve reformatio kelimelerinden türemiştir. Reform, özel bir kavram olarak 

16. yüzyılda Kutsal Kitap’ı referans almak suretiyle Hristiyanlığın özüne döndürülmesi 

gerektiğini savunan hareketi ifade etmektedir.66 16. yüzyıldan itibaren Almanya, İsviçre, 

Fransa, İngiltere, Macaristan ve Çekoslovakya gibi Avrupa’nın batısı ile doğusu arasında 

çeşitli ülkelerde yaygınlaşan bu dinî hareket, tarihte Reform Hareketi ismiyle 

anılmaktadır. Burada bahsi geçen “reform” kavramıyla Avrupa’nın büyük bir bölümünü 

papalığın esaretinden kurtaran ve Protestanlığın ortaya çıkmasına yol açan dinî hareket 

kastedilmektedir.67  

 
64  Kelly, Early Christian Doctrines, 237-240; Baş, Bir Hıristiyan Meshebi Olarak Aryüsçülük, 55-64. 
65  Elgin Mozer - Earle E. Cairns, Wycliffe Biographical Dictionary of the Church (Chicago: Moody 

Press, 1982), 366. 16. yüzyılda Titian (Tiziano Vecelli) tarafından teslis ile ilgili La Gloria isimli bir 

tablo (resim) yapılmıştır. Bu tablo ile ilgili yazılan bir değerlendirme yazısında resimde iki unsurun 

ön plana çıktığı söylenmektedir. Bu temsillerden birincisi, teslisin ilk iki unsurunun eş tözel olduğunun 

ortaya konmuş olmasıdır. İkincisi ise Ariusçu düşüncelerle savaştığı söylenen Verona’lı Aziz Peter’in 

teslise olan imanını ikrar edişi ve Ariusçularla olan mücadelesidir. Değerlendirmeyi yapan yazar bu 

aşamada Michael Servetus’u ‘Modern Aryanizm’in bir temsilcisi olarak sunmaktadır nitekim ona göre 

zamanın Arius’u Servetus’tur. Bk. Craig S. Harbison, “Counter-Reformation Iconography in Titian’s 

Gloria”, The Art Bulletin 49/3 (1967), 244-246. 
66  Jacques Waardenburg, “Reform”, DİA (İstanbul, 2007), 34/530; McGrath, Historical Theology, 125-

126. 
67  Hakan Olgun, Luther ve Reformu: Katolisizm’i Protesto (Ankara: Fecr Yayınları, 2001), 11. 



 

26 

 

Reformasyon süreci Batı medeniyeti tarihinin en önemli dönemlerinden biridir. Bu 

süreçte meydana gelen dinî ve politik gelişmeler Avrupa’nın gidişatını temelden 

etkilemiştir. Nitekim Orta Çağ boyunca dinin yegâne temsilcisi olarak tebarüz eden ve 

kendisini ahlaki düzenin tek düzenleyicisi kabul eden Katolik Kilisesi’nin otoritesi artık 

yıkılmaya başlamıştır. Kilise’nin uzun yıllar boyunca dinî otoriteyi kullanarak toplumu 

baskı altına tutması, hem siyasi hem de ekonomik alanda pek çok menfaati kendi uhdesine 

alması ve papanın kontrolü altında kurulan engizisyon mahkemelerinin tüm muhalif 

sesleri ortadan kaldıran bir aygıta dönüşmesi reform sürecini hazırlayan belli başlı 

etmenler olarak karşımıza çıkmaktadır.68  

Kilise, reform dönemine kadar dini tekelinde bulundurup yeni dinî düşüncelerin temayüz 

etmesine imkân vermese de 16. yüzyılda Luther, Calvin ve Zwingli gibi Protestan 

liderlerin öncülüğünde yeni bir dinî ortam teşekkül etmiştir. Katolik zihniyetin muhafaza 

ettiği dogmalar sorgulanmaya başlamıştır. Reform dinî düşüncesinin temelinde kutsal 

metne dayalı bir iman ve dinî hayat yatmaktaydı.69 Reformcu teologlara göre 

Hristiyanların hayatları ve inanç esasları için tek geçerli kaynak Kutsal Kitap’tı ve insanın 

kurtuluşu amellere ya da kiliseye değil, yalnızca Tanrı’ya ve Mesih’e olan imana 

bağlıydı.70 Luther gibi reformcular papalık makamını “deccalın makamı” olarak 

görmüşler, kilisenin sorumlu bulunduğu dinî alanla devletin sorumluluk alanına giren 

seküler alan arasında kesin bir ayırım olması gerektiğini savunmuşlardır.71 

Reform dönemini yalnızca yukarıda ismi geçen Hristiyan din adamlarının başlattığı ve 

geliştirdiği bir özgürlük süreci olarak değerlendirmek yanıltıcı olabilir. Protestan 

düşünce, Katolik Kilisesi’ni pek çok noktada eleştirip çoğu dinî konuda ondan farklı 

kanaatlere sahip olsa da kendi içerisinde yer alan farklı teolojik yönelimlere Katolik 

Kilisesi’ne benzer bir tavırla yaşam hakkı tanımamıştır. Araştırmamızın konusu olan 

Michael Servetus bunun en dikkat çekici örneklerden biridir ve teslis karşıtı görüşleri 

sebebiyle infaz edilmiştir. Burada reform sürecinde ortaya çıkan farklı teolojik 

 
68  Waardenburg, “Reform”, 34/530. Reform dönemiyle ilgili geniş malumat için bk. Norman Davies, 

Avrupa Tarihi, ed. Mehmet Ali Kılıçbay, çev. Burcu Çıgman vd. (İstanbul: İmge Kitabevi, 2011), 509-

623; Hans J. Hillerbrand (ed.), The Protestant Reformation (New York: Happer Perennial, 1968). 
69  Susan C. Karant-Nunn, “Ritual in early modern Christianity”, Christianity: Reform and Expansion 

1500-1660, ed. R. Po-Chia Hsia (Cambridge: Cambridge University Press, 2008), 371-385. 
70  Ferngren, Batı Geleneğinde Bilim ve Din Tarihi, 426-427. 
71  Waardenburg, “Reform”, 34/531. 



 

27 

 

yaklaşımların geneli hakkında bilgi vermemizin ne yazık ki imkânı yoktur.72 Bununla 

birlikte Servetus’un teolojisini daha sağlıklı bir biçimde tahlil edebilmek adına bu 

dönemde ortaya çıkmış ve gelenekten farklı teslis anlayışlarına sahip bazı hareketler 

hakkında bilgi vermek yerinde olacaktır. Bu hareketlerden ilki, “reformasyonun 

deformasyonu”73 olarak da nitelenen radikal reformist grupların içerisinde yer alan 

Anabaptist harekettir. 

Anabaptist terimi köken itibariyle Grekçe Anabaptismos kelimesine dayanmakla birlikte 

İngilizcede ‘yeniden vaftiz olan’ manasına gelen ‘re-baptem’ ifadesi yerine 

kullanılmaktadır. Anabaptistler, Katolik ve Protestanlarda olduğu gibi ‘bebek vaftizi’ni 

benimsemedikleri için vaftiz olan bir yetişkini ‘re-baptizer’ yani yeniden vaftiz olan değil, 

ilk defa vaftiz olmuş biri olarak görmüşlerdir.74 Roma Katolikleri ve Protestanlar bu 

harekete dâhil olanları Anabaptistler şeklinde tanımlamış olsalar da onlar kendilerini 

Kardeşler olarak isimlendirmişlerdir.75 

16. yüzyılda Almanca konuşulan Avrupa ülkelerinde ortaya çıkan Anabaptist hareketin 

kurucusu Thomas Müntzer (1485-1525) hakkında bazı tartışmalar bulunmaktadır. Bir 

takım araştırmalar76 Thomas Müntzer’i hareketin kurucusu olarak gösterse de bunun 

aksini ortaya koyan hatta Müntzer’in bebek vaftizini reddetmiş olsa bile yetişkin vaftizi 

olmadığını ve Anabaptist hareketin içerisinde yer almadığını ifade eden araştırmalar da 

karşımıza çıkmaktadır.77 Bununla birlikte hareketin İsviçre, Avusturya ve Hollanda gibi 

ülkelerde etkili olduğunu ve ismi geçen bu ülkelerde farklı liderlerin harekete önderlik 

ettiğini söylemek mümkündür.78 

 
72  Teslis, reform döneminin ana teması değildir. Protestan reformcular da 325 Birinci İznik Konsili’nde 

kabul edilen ve akabinde 381’de İstanbul Konsili’nde revize edilen teslis doktrinine bu dönemde de 

bağlı olmaya devam etmişlerdir. Bu dönemde Protestan hareketle birlikte tartışılan teolojik sorunlar 

genellikle teslisten bağımsız konulardır. Bk. Rebecca Giselbrecht, “Trinitarian Controversies”, John 

Calvin in Context (Cambridge: Cambridge University Press, 2019), 278-286. Bununla birlikte teslisi 

bir problem alanı olarak tanımlayan ve bunun üzerine eğilen teologlar da bulunmaktadır ki tezimizin 

konusu da malum olduğu üzere bu isimlerin en önemli temsilcisidir. Bu bölümde yalnızca reform 

sürecinde ortaya çıkan teslis karşıtı hareketlere özet olarak değinilmiştir. 
73  Resul Çatalbaş, Radikal Reformistler (Kayseri: Berikan Yayınevi, 2015), 5. 
74  Çatalbaş, Radikal Reformistler, 23-24; Muhammet Tarakçı, Protestanlıkta Sakramentler (Bursa: Emin 

Yayınları, 2012), 93. 
75  Çatalbaş, Radikal Reformistler, 23-25. 
76  Hillerbrand, The Protestant Reformation, 122; Yılmaz, Üniteryanizm’in Doğuşu ve Bunu Etkileyen 

Dini Faktörler, 1994, 43; Hatice Keleş, Evanjelik Bir Hareket: Anabaptist Mennonit Kilisesi (Ankara: 

Berikan Yayınevi, 2018), 44-45. 
77  Çatalbaş, Radikal Reformistler, 35. 
78  Çatalbaş, Radikal Reformistler, 35-54; Lindberg, Avrupa’da Reform Tarihi, 211-212. 



 

28 

 

Kendi içerisinde Mennonitler, Hutterciler ve Amişler gibi farklı kollara ayrılan 

Anabaptistler, Katoliklerin ve diğer reform kiliselerinin dinî uygulamalarını anlamsız 

görmüşler ve onların gerçek kiliseyi temsil etmediklerini savunmuşlardır. Anabaptistler 

temel olarak günlük hayatta İsa’yı takip etmeyi, Mesih merkezli bir topluluk oluşturmayı 

ve şiddet içermeyen yollarla çatışmaların üstesinden gelerek reformu daha ileri taşımayı 

kendilerine hedef olarak belirlemişlerdir. Gerçek kiliseyi yaşatabilmek için gündelik 

hayatta yalnızca İsa-Mesih’i taklit etmenin, havariler gibi yaşamanın ve Mesih’e 

bağlılılığın esas olduğunu; Kilise başta olmak üzere hiçbir otoritenin onların hayatlarında 

etkin olmaması gerektiğini iddia etmişlerdir. Nitekim onlar Luther ve Zwingli’nin hakiki 

manada başaramadıkları reformu gerçekleştireceklerini ve nihayetinde, İsa-Mesih’in 

iradesinden ödün vermeden Havarilerin miras bıraktığı Yeni Ahit Kilisesi’ni yeniden 

kuracaklarını savunmuşlardır.79 

Anabaptistler, tek merkezden yönetilmeyi de hareket içerisinde bir ruhban sınıfına sahip 

olmayı da reddetmişlerdir. Onlar için en üstün otorite Kutsal Kitap’tır. Eski Ahit’i Yeni 

Ahit rehberliğinde yorumlamışlar ve gerçek imanın kanıtının iyi işler olduğunu 

savunmuşlardır. Asli günah anlayışına da kuşkuyla yaklaşan Anabaptistler, Calvin’in 

kaderciliğini kabul etmemişlerdir. İnancı yaymak herkesin sorumluluğudur ve kadın 

erkek eşitliği esastır.80 Hareketin en temel iddiası vaftizin yetişkin bireyler için 

uygulanmasına yöneliktir ve geleneksel Hristiyan anlayışıyla en çok çatıştıkları konu 

bebek vaftizini bir sakrament olarak görmemeleridir.81 Hareket hem Katolikler hem de 

Protestanlar tarafından bir tehlike olarak telakki edilmiştir. Nitekim ünlü Protestan lider 

Zwingli, Anabaptistleri dini ortadan kaldırma potansiyelleri olan sosyal devrimciler 

şeklinde isimlendirmiştir.82 Araştırmamızın konusu olan Michael Servetus da bebek 

vaftizini kabul etmemesi ve insanların belirli bir olgunluğa erişip sorumluluk alabilme 

dönemlerine gelene kadar vaftiz edilmelerinin uygun olmadığını düşünmesi bakımından 

Anabaptist düşünceyle bir dereceye kadar yakınlaşmaktadır.83 

 
79  Çatalbaş, Radikal Reformistler, 131. 
80  Çatalbaş, Radikal Reformistler, 133. 
81  Çatalbaş, Radikal Reformistler, 135; Keleş, Evanjelik Bir Hareket: Anabaptist Mennonit Kilisesi, 95. 
82  Lindberg, Avrupa’da Reform Tarihi, 196. 
83  Martin I. Klauber, “Servetus, Michael (1511-53)”, The Dictionary of Historical Theology, ed. Trevor 

A. Hart (Milton Keynes: Paternoster Press, 2000), 521-522. 



 

29 

 

Anabaptist hareketin teslis anlayışı hakkında da bazı farklı yaklaşımları dikkat 

çekmektedir. Üniteryanizm tarihi uzmanlarından Earl Morse Wilbur’a göre, 

Anabaptistler İsa’yı Tanrı olarak görmemişler, Mesih’i ve annesi Meryem’i yalnızca birer 

beşer olarak kabul etmişler ve Mesih’in diğer insanların günahını ortadan kaldırmak için 

ölmediğini savunmuşlardır.84 Öte yandan, hareketin geleneksel bir teslis anlayışının 

olduğunu ve Baba-Oğul-Kutsal Ruh şeklinde tezahür eden sonsuz bir varlık olarak 

Tanrı’ya inandıklarını vurgulayan çalışmalar da bulunmaktadır.85 Bununla birlikte 

Anabaptistlerin Tanrı anlayışının felsefi düşüncelerden ziyade kilise liderlerinin şahsi 

Kutsal Kitap yorumlarına dayandığı ifade edilmiştir. Ayrıca, Anabaptistler teslisin 

unsurlarını akıl ile tarif etmenin mümkün olmadığına inanmışlardır.86  

Reform döneminde teslis ile ilgili farklı görüşlere sahip olan gruplardan biri de 

Socianizm’dir. 5 Kasım 1539’da İtalya’nın Tuscany bölgesindeki Siena şehrinde dünyaya 

gelen Faustus Socinus’un (Fausto Sozzini, 1539-1604) görüşleri etrafında şekillenen bu 

hareketin en temel özelliği teslis doktrinine karşı çıkmasıdır.87 Tuscany Dükalağının 

hâkimi I. Cosimo’nun (ö. 1574) mahkemesinde 12 yıl sekreterlik görevi yapan Socinus, 

bu süre zarfında Kutsal Kitap’ın otoritesi ve O’nun Hristiyanlık üzerindeki etkisine 

odaklanmış ve İtalyanca eseri De Sacrae Scripturae Auctoritate’yi (Kutsal Yazıların 

Otoritesi Üzerine) kaleme almıştır.88 

Socinus reformasyon sürecinin önemli düşünür ve teologlarından biridir. Basel’de 

Fransız Protestan Rahip Jacques Couet (Covetus) ile kurtuluş doktrini ve Mesih İsa’nın 

buradaki konumu üzerine tartışmalar yapan Socinus, bu tartışmalarda İsa’nın kurtuluş 

yolu için bir rehber olabileceğini, bunun gerçekleşebilmesi için de Mesih’i taklit etmek 

gerektiğini dile getirmiştir. Fakat hayatıyla alakalı kısıtlı bilgimiz olan Mesih’i taklit 

konusunda detaylı bilgi vermemiştir. Bununla birlikte, Mesih’in bir beşer olduğuna 

inanan Socinus, onun insanoğlunun günahları için kendisini kurban ettiği fikrini 

reddetmiştir.89 İnsanlar adalete uygun yaratılmışlardır; adalet ve doğruluk, insanın asli 

 
84  Wilbur, A History of Unitarianism, 1945, I/29-52. 
85  Wilbur, Our Uniterian Heritage, 43-51; Çatalbaş, Radikal Reformistler, 142. 
86  Çatalbaş, Radikal Reformistler, 141-143. 
87  Sarah Mortimer, “Human Liberty and Human Nature in the Works of Faustus Socinus and His 

Readers”, Journal of the History of Ideas 70/2 (2009), 191; W. Barnes Tatum, Jesus: A Brief History 

(New Jersey: Wiley-Blackwell, 2009), 118. 
88  Kalkan, Socianizm’in Temel İnanç Sistemi, 55-57. 
89  Kalkan, Socianizm’in Temel İnanç Sistemi, 59. 



 

30 

 

durumunun tanımları değil, iradenin erdemleridir. Âdem’in günahı, onun soyundan 

gelenlerin erdemli eylem kapasitesine zarar vermemiştir.90 

Socianizm’in Hristiyan teolojisine dair görüşlerinin yer aldığı, bir nevi Socian’ların 

ilmihali olarak nitelendirebileceğimiz temel metin Krakov Kateşizmi (Racovian 

Catechism) isimli eserdir.91 Bu metinde yer alan Socinianist öğretilerin ana hedefi, 

yalnızca Kutsal Kitap temelli bir Hristiyanlığa dönüşü sağlama düşüncesidir. Fakat bu 

eser Katoliklerin kovuşturmalarından dolayı basılamamıştır. Daha sonra Valentin 

Schmalz, Hieronymus