T.C. 

BURSA ULUDAĞ ÜNİVERSİTESİ 

SOSYAL BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ 

İSLAM TARİHİ VE SANATLARI ANABİLİM DALI 

İSLAM TARİHİ BİLİM DALI 

 

 

 

 

 

 

MEMLÜKLER DÖNEMİNDE MEKKE’DE İKTİSADİ HAYAT 

 

(YÜKSEK LİSANS TEZİ) 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Omar ALHAJ TAHA 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

BURSA – 2025 



 

 
 

 
 

T.C. 

BURSA ULUDAĞ ÜNİVERSİTESİ 

SOSYAL BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ 

İSLAM TARİHİ VE SANATLARI ANABİLİM DALI 

İSLAM TARİHİ BİLİM DALI 

 

 

 

 

 

 

MEMLÜKLER DÖNEMİNDE MEKKE’DE İKTİSADİ HAYAT 

 

(YÜKSEK LİSANS TEZİ) 

 

 

 

 

 

Omar ALHAJ TAHA 

 

 

 

Danışman: 

Prof. Dr. Ali İhsan KARATAŞ 

 

 

 

 

 

 

 

BURSA – 2025



 

 
 

 

TEZ ONAY SAYFASI 

T. C. 

BURSA ULUDAĞ ÜNİVERSİTESİ 

SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ MÜDÜRLÜĞÜNE 

 

 

 
İslam Tarihi ve Sanatları Anabilim Dalı, 702222021 numaralı Omar ALHAJ TAHA’nın hazırladığı 

“Memlükler Döneminde Mekke’de İktisadi Hayat” başlıklı Yüksek Lisans Tezi ile ilgili savunma sınavı, 

00/00/2024 günü 00.00-00.00 saatleri arasında yapılmıştır. Alınan cevaplar sonunda adayın tezinin 

(başarılı/başarısız) olduğuna (oybirliği/oy çokluğu) ile karar verilmiştir.  

 

 

 

 

 

                                                                            Üye 

Prof. Dr. Ali İhsan KARATAŞ 

Bursa Uludağ Üniversitesi 

 

 

                  Üye                                                                                         Üye                      

Dr. Öğr. Üy. İlhami ORUCOĞLU                                        Dr. Öğr. Üy. Ahmet KURAY 

   Bursa Uludağ Üniversitesi                                                Kilis 7 Aralık niversitesi

  

 

  

…./.…/ 20…. 

  



 

 
 

 

 

YÜKSEK LİSANS/DOKTORA İNTİHAL YAZILIM RAPORU 

BURSA ULUDAĞ ÜNİVERSİTESİSOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ 

İSLAM TARİHİ VE SANATLARI ANABİLİM DALI BAŞKANLIĞI’NA 

 

Tez Başlığı / Konusu: Memlükler Döneminde Mekke’de İktisadi Hayat 

Yukarıda başlığı gösterilen tez çalışmamın a) Kapak sayfası, b) Giriş, c) Ana bölümler ve d) Sonuç 

kısımlarından oluşan toplam 100 sayfalık kısmına ilişkin, 12/12/2024. tarihinde şahsım tarafından Turnitin. 

adlı intihal tespit programından (Turnitin)* aşağıda belirtilen filtrelemeler uygulanarak alınmış olan 

özgünlük raporuna göre, tezimin benzerlik oranı %18’dir. 

Uygulanan filtrelemeler: 

1- Kaynakça hariç 

2- Alıntılar hariç/dahil 

3- 5 kelimeden daha az örtüşme içeren metin kısımları hariç 

 

Bursa Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tez Çalışması Özgünlük Raporu Alınması ve 

Kullanılması Uygulama Esasları’nı inceledim ve bu Uygulama Esasları’nda belirtilen azami benzerlik 

oranlarına göre tez çalışmamın herhangi bir intihal içermediğini; aksinin tespit edileceği muhtemel 

durumda doğabilecek her türlü hukuki sorumluluğu kabul ettiğimi ve yukarıda vermiş olduğum bilgilerin 

doğru olduğunu beyan ederim. 

Gereğini saygılarımla arz ederim. 

 

                                                                                                                                                     12-12-2024 

 

Adı Soyadı: Omar ALHAJ TAHA 

Öğrenci No:702222021 

Anabilim Dalı: İslam Tarihi ve Sanatları 

Programı: Yüksek Lisans 

Statüsü: Y. Lisans             

 

Danışman 

Prof. Dr. Ali İhsan KARATAŞ 

12/12/2024 

  



 

 
 

YEMİN METNİ 

 

Yüksek Lisans tezi olarak sunduğum “Memlükler Döneminde Mekke’de İktisadi Hayat” başlıklı 

çalışmamın bilimsel araştırma, yazma ve etik kurallarına uygun olarak tarafımdan yazıldığına ve tezde 

yapılan bütün alıntıların kaynaklarının usulüne uygun olarak gösterildiğine, tezimde intihal ürünü cümle 

veya paragraflar bulunmadığına şerefim üzerine yemin ederim.  

 

12/12/2024  

 

Tarih ve İmza 

 

 

 

 

 

 Adı Soyadı: Omar ALHAJ TAHA 

 Öğrenci No:702222021 

 Anabilim Dalı: İslam Tarihi ve Sanatları 

 Programı: Yüksek Lisans 

 Statüsü: Yüksek Lisans 



 

vi 
 

ÖZET 

 

Yazar Adı ve Soyadı : Omar ALHAJ TAHA 

Üniversite  : Bursa Uludağ Üniversitesi     

Enstitüsü  : Sosyal Bilimler Enstitüsü       

Anabilim Dalı : İslam Tarihi ve Sanatları     

Bilim Dalı  : İslam Tarihi     

Tezin Niteliği  : Yüksek Lisans Tezi     

Tez Danışmanı : Prof. Dr. Ali İhsan KARATAŞ     

 

Memlükler Döneminde Mekke’de İktisadi Hayat 

 

Bu tez, Memlükler Dönemi’nde Mekke’nin ekonomik yapısını, özellikle ticaret 

ekseninde incelemektedir. Mekke, hac ibadeti sayesinde büyük bir ticari hareketlilik 

yaşamış ve uluslararası ticaret yollarının stratejik bir durağı olmuştur. Çalışmada, 

Memlükler’in Mekke ticaretine sağladığı katkılar, ticari düzenlemeler ve şehrin 

ekonomik canlılığı üzerindeki etkileri değerlendirilmiştir. Hac sezonlarında artan ticari 

faaliyetler, Mekke’yi sadece bir ibadet merkezi değil, aynı zamanda önemli bir ticaret 

merkezi haline getirmiştir. Tez, Memlükler’in ticareti destekleyen politikalarının Mekke 

ekonomisine olan etkisini ortaya koymayı amaçlamaktadır.   

 

Anahtar Kelimeler: Memlük Politikaları, Mekke Ekonomisi, Stratejik Konum, Hicaz, 

Mekke, Ticareti. 

  



 

vii 
 

 

ABSTRACT 

 

Name and Surname : Omar ALHAJ TAHA 

University : Bursa Uludag University 

Institution : Social Science Institution   

Field : Islamic History and Arts   

Branch : Islamic History   

Degree Awarded : Master    

Supervisor : Prof. Dr. Ali İhsan KARATAŞ   

 

 

Economic Life of Mecca During the Mamluk Period 

 

This thesis examines the economic structure of Mecca during the Mamluk period, 

focusing particularly on trade. Mecca experienced significant commercial activity due to 

the pilgrimage and became a strategic hub on international trade routes. The study 

evaluates the Mamluks' contributions to Meccan trade, their commercial regulations, and 

their impact on the city's economic vitality. The increased trade activity during the 

pilgrimage seasons transformed Mecca into not only a center of worship but also a 

prominent commercial hub. The thesis aims to reveal the effects of the Mamluks' trade-

supporting policies on Mecca's economy.   

 

Keywords: Mecca's Economy, Strategic Location, Hejaz, Mecca, Trade. 

 

  



 

viii 
 

ÖNSÖZ 

 

İslam'ın kutsal şehri olan Mekke, dinî özelliğinin yanında tarihî ve kültürel açıdan da 

önemli bir şehirdir. Mekke’de bulunan Kâbe, Allah'a ibadet için inşa edilen ilk evdir. 

İslam öncesi dönemde, tüm Araplar Kâbe'yi ziyaret ederdi. İslâm ile birlikte Kâbe’yi tavaf 

etmek, İslâm’ın beş şartından biri haline geldi. Mekke’de dinî hayatın yanında imar, 

ticaret, tarım, eğitim, sağlık vb. faaliyetlerin de olduğu muhakkaktır. Bu araştırmamızda 

da dinî yönden ziyade Memlûkler döneminde Mekke'deki ticarî faaliyetler ele alınacaktır. 

Memlükler döneminde Mekke’nin iktisadi yönü hakkında tez çalışmasına 

rastlanmamıştır. Bu durum konumuzun belirlenmesinde etkili olmuştur. İslam tarihi 

boyunca şehrin ticarî yönünün ele alınması mümkün olmakla birlikte zamanımızın kısıtlı 

olması sebebiyle çalışma alanımız Memlükler dönemiyle sınırlandırılmıştır. 

 

Araştırmamızda Memlükler döneminde Mekke'nin ticaret merkezleri arasındaki 

konumun ve bu durumun şehrin ekonomik refahına olan etkisi tespit edilmeye 

çalışılacaktır. Ayrıca Mekke'nin iktisadî hayatında önemli rol oynayan sultanlar, hacılar 

ve tüccarların rolleri irdelenecektir. 

 

Tezimiz, giriş ve üç bölümden oluşmuştur. Girişte Mekke'de ticarî faaliyetlerin 

gelişmesini etkileyen faktörler ele almıştır. Bu kapsamda Mekke’nin mukaddes bir şehir 

olarak İslam âlemindeki yeri ve şehrin siyasî, iktisadî vb. özellikleri ele alınmıştır. Birinci 

bölümde yöneticilerin Mekke’yi dış müdahalelerden korumak için gerçekleştirdikleri 

faaliyetleri, kara yollarını onararak hacıların ve tüccarların daha güvenli ve rahat bir 

yolculuk yapmalarını sağlamaları, kara yollarında dinlenme ve konaklama yerleri inşa 

etmeleri, Kızıldeniz ticaretini yeniden canlandırmaları, hacılara ve tüccarlara su, yemek, 

barınak vb. imkânlar sağlamaları ele alınmıştır. İkinci bölümde Mekke'de ticarete konu 

olan ürünler, bu ürünlerin fiyatlarını etkileyen sebepler, Memlüklü sultanları zamanında 

kurulan ticarî tesisler ve Mekke’de kullanılan para türleri ele alınmıştır. Üçüncü bölümde 

ise Mekke'deki yerleşik ve ziyaretçi tüccarlar hakkında bilgi verilmiştir. Karmatîler adını 

taşıyan tüccarlarla ilgili ayrıntılı bir kısım oluşturulmuştur. Onların ticarî faaliyetleri ve 

özellikle Memlûkler Devleti'nde ve genel olarak Doğu coğrafyasında baharat ticaretinde 

oynadıkları rol ele alınmış, Karmatîlerin neden bu adla anıldığına dair araştırmacılar 

arasındaki görüş ayrılıklarına değinilmiştir. 

 

Konu tespiti ve çalışma boyunca desteğini esirgemeyen danışman hocam Prof. Dr. Ali 

İhsan KARATAŞ’a teşekkürü borç bilirim. Ayrıca maddi ve manevi katkıda bulunan dost 

ve arkadaşlarıma teşekkür ederim. 

 

Omar AlhajTaha 

Bursa- 2025 



 

ix 
 

İÇİNDEKİLER 

 

TEZ ONAY SAYFASI ................................................................................................... iii 

YÜKSEK LİSANS/DOKTORA İNTİHAL YAZILIM RAPORU ............................ iv 

YEMİN METNİ .............................................................................................................. v 

ÖZET ............................................................................................................................... vi 

ABSTRACT ................................................................................................................... vii 

ÖNSÖZ .......................................................................................................................... viii 

İÇİNDEKİLER .............................................................................................................. ix 

KISALTMALAR .......................................................................................................... xii 

GİRİŞ ............................................................................................................................... 1 

I. TEZİN KONUSU ve AMACI .................................................................................. 1 

II. KAYNAKLAR ........................................................................................................ 1 

III. MEKKE VE ÖNEMİ ............................................................................................. 2 

IV. MEKKE’NİN İKTİSADÎ HAYATINI ETKİLEYEN FAKTÖRLER .................. 4 

A. Şehrin Seçkin Sakinleri: Ulema ve Tüccar ......................................................... 4 

B. Hac Mevsimleri ................................................................................................... 6 

C. Mekke’nin Kervan Yolları Üzerindeki Konumu ................................................ 9 

D. Mekke’nin Limanı Cidde .................................................................................. 15 

 

BİRİNCİ BÖLÜM 

MEMLÜKLER DÖNEMİNDE MEKKE’DE GÜVENLİĞİNİN SAĞLANMASI 

I. MEKKE EMİRLİĞİ VE BENİ KATADE İLE YAŞANAN MÜCADELE .......... 20 

II. MEKKENİN GÜVENLİĞİ SAĞLAMAK İÇİN ALINAN ÖNLEMLER ........... 25 

A. Kara Yollarının Güvenliği ................................................................................ 29 

B. Kızıl Deniz Ticaret Güzergâhı Ve Güvenliği.................................................... 35 

 

İKİNCİ BÖLÜM 

MEKKE’DE TİCARET METAI OLAN ÜRÜNLER 

I. BAHARAT ............................................................................................................. 42 

A. Karabiber ...................................................................................................... 44 

B. Karanfil ......................................................................................................... 45 

C. Tarçın ............................................................................................................ 46 

D. Zencefil......................................................................................................... 47 

II. TEDAVİ AMAÇLI KULLANILAN ÜRÜNLER ................................................. 47 

A. Kâfur............................................................................................................. 48 

B. Kudret Helvası .............................................................................................. 49 



 

x 
 

C. Sarısabır ........................................................................................................ 49 

D. es-Senâ (Sinameki) ....................................................................................... 50 

E. Misvak Ağacı ................................................................................................ 50 

III. TEKSTİL (DOKUMA) ........................................................................................ 51 

IV. DEĞERLİ TAŞLAR ............................................................................................ 52 

A. Yakut ............................................................................................................ 52 

B. Elmas ............................................................................................................ 53 

C. Zümrüt .......................................................................................................... 54 

D. Akik .............................................................................................................. 55 

V. GIDA MADDELERİ ............................................................................................. 55 

VI. HAYVANLAR (DEVELER, ATLAR, KOYUNLAR) ....................................... 57 

 

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM 

MEKKE’DE İKTİSADÎ FAALİYETLER VE TİCARET ERBABI 

I. İKTİSADÎ FAALİYETLER ................................................................................... 59 

A. Fiyatlar ve fiyatları Olumsuz Etkileyen Durumlar ........................................... 59 

B. Paralar ............................................................................................................... 62 

C. Ticaret Mekânları .............................................................................................. 64 

1. Pazarlar .......................................................................................................... 64 

a. Yerel Pazarlar ........................................................................................... 65 

b. Mevsimsel Pazarlar .................................................................................. 66 

c. Yıllık Pazarlar ........................................................................................... 67 

2. Ticaret Mekânları .......................................................................................... 68 

D. Ticarî Mekanların Yönetimi ............................................................................. 71 

E. Vergiler .............................................................................................................. 73 

II. TİCARET ERBABI ............................................................................................... 80 

A. Yerli Tüccarlar .................................................................................................. 81 

B. Mevsimlik Tüccarlar ......................................................................................... 82 

C. Gezgin Tüccarlar ............................................................................................... 84 

D. Kârimî Tüccarlar ............................................................................................... 86 

SONUÇ ........................................................................................................................... 90 

EKLER ........................................................................................................................... 91 

KAYNAKÇA ................................................................................................................. 95 

 



 

xii 

 

KISALTMALAR 

 

a.s : Aleyhisselâm   

bk. : Bakınız 

çev. : Çeviren 

 ed. : Editör 

 haz. : Hazırlayan 

 Hz. : Hazreti 

 ö. : ölüm tarihi 

 r.a : Radıyallâhu anh   

s.a.v : sallallâhu aleyhi ve sellem 

TDV : Türkiye Diyanet Vakfı 

 Ty : tarih yok 

Thk : tahkik eden 

 vb. : ve benzeri 

 vd. : ve diğerleri 

 

 

 

 



 

1 

 

 

GİRİŞ 

 

I. TEZİN KONUSU ve AMACI 

 

Araştırmamız, Memlükler döneminde Mekke'de ticarî faaliyetleri konu edinmektedir. Bu 

kapsamda öncelikli olarak ilgili dönemdeki ticarî faaliyetlerin değerlendirilmesi,  

Mekke’nin ticaret yolları üzerindeki stratejik konumunun ve bu konumun şehrin 

ekonomik refahına olan etkisinin ortaya koyulması amaçlanmaktadır. Ayrıca Memlükler 

döneminde Mekke’nin ekonomik gelişiminde önemli rol oynayan sultanlar, tüccarlar ve 

hacıların katkıları ele alınacak, Doğu ve Batı’dan gelen mallarla dolu uluslararası ticaret 

şehri haline getiren unsurlar incelenmeye çalışılacaktır. 

 

II. KAYNAKLAR 

Çalışmamızda ilk olarak İslâm tarihi kaynaklarıyla ilgili bir literatür taraması yapılmıştır. 

Bu süreçte ilk dönem İslam tarihî kaynaklarının yanı sıra aşağıda belirteceğimiz bazı 

eserlerden faydalanılmıştır. 

 

“Şifâu’l-ğarâm bi-ahbâri beledi’l-haram ”: Takiyyüddîn Muhammed Bin Ahmed el-Fâsî, 

tarafından kaleme alınan eser, Mekke'nin tarihî, coğrafi ve kültürel yapısını derinlemesine 

inceleyen önemli bir kaynaktır. Kitap, Mekke’nin stratejik ticaret yolları üzerindeki 

konumunu vurgulamakta ve bu yolların şehrin ekonomik ve kültürel gelişimine nasıl etki 

ettiğini detaylandırmaktadır.  

 

“Menâihü'l-kerem fî ahbari Mekke ve’l-beyti ve vülâti'l-harem”: Ali b. Taceddîn b. 

Takiyyüddîn el-Sincârî tarafından telif edilen ve Mekke ve Kâbe’nin tarihini inceleyen bu 

eserde Mekke’nin coğrafi konumu, ticaret yollarının gelişimi ve Kâbe'nin dinî ve sosyo-

kültürel rolleri kapsamlı bir şekilde ele alınmaktadır. 

 

“er-Rihle”: İbn Battuta’nın 14. yüzyılda İslam dünyasını dolaşarak gözlemlediği 

toplumları, kültürel yapıları ve ekonomik hayatı ele aldığı önemli bir kaynaktır. Eserde, 



 

2 
 

Mekke’nin o dönemdeki merkezi rolü ve şehrin hac ibadeti ile birlikte uluslararası bir 

ticaret merkezi olma konumu anlatılmaktadır. İbn Battûta eserinde İslam dünyasında 

farklı kültürler ve toplumlar arasındaki ilişkileri, yönetim biçimlerini ve ticarî yaşamı 

anlatmış, ayrıca Mekke’nin İslam dünyasındaki dinî ve kültürel önemini, özellikle hac 

döneminde şehre gelen tüccarlar ve ziyaretçilerin şehre olan etkilerini detaylı bir şekilde 

ele almıştır. 

 

III. MEKKE VE ÖNEMİ 

 

Mekke, İslam dünyasında büyük bir öneme sahiptir. Zira bu şehir Kur’ân-ı Kerim’in 

indiği yerdir. İnsanlık için bahşedilen ilk ev Mekke’de yapılmıştır. Kur’ân-ı Kerim’de bu 

husus şu ayetle ifade edilmiştir: “Gerçek şu ki, insanlar için yapılmış olan ilk ev âlemlere 

bir hidayet ve bereket kaynağı olan Mekke’deki evdir”.1 Âlimler, ayette geçen "ilk" 

kelimesinin anlamı hakkında farklı görüşler ortaya koymuşlardır. Sûdî, bu ifadenin 

"yeryüzünde mutlak olarak ilk inşa edilen ev" anlamına geldiğini iddia etmiştir. Mûcahid 

ise eş-Şa‘bî'den, o Ali'den (r.a.) naklen şöyle demiştir: "Bu evden önce de evler vardı. 

Ancak o, Allah'a ibadet için inşa edilen ilk evdir. Bu hem zaman açısından hem de şeref 

açısından geçerlidir".2 

 

Mekke kelimesi, antik dillerde de izler taşımaktadır. Babilce'de "meka" kelimesi "eski 

ev" anlamına gelirken,3 Batlamyus'un coğrafyasında Mekke "Makoraba" olarak 

geçmektedir. "Makoraba" kelimesi, Arapça “makrib” kelimesine yakındır. Bu terim, Sebe 

krallığında, kralların tahta geçmeden önce taşıdığı bir unvandır. "Makrib" kelimesi 

muhtemelen "Allah'a yakın" anlamına gelir ki bu da Mekke'nin kutsal bir şehir olma 

niteliğini yansıtmaktadır.4 

 

 
1  Âl-i İmrân, 3/96. 
2  Ebü’l-Fidâ İbn Kesîr, Tefsîrü’l-Kurʾâni’l-azîm (Kahire: Dâru Taybe, 1997), 1/283. 
3  Abdurrahman, Hüseyin "Davr’u Mekke el-Tarihi ve-s Sekafi", Kâfiletü’l-Zeyt dergisi 20, no. 12 

(Haziran 1972), 43. 
4  Abdulaziz, Salim Târîhü'l-arab kable'l-islam, (İskenderiye: 1973), 231-214. 



 

3 
 

Mekke şehri Arapçada birçok isimle anılır. Bunlardan bazıları şunlardır:5 “Mekke-i 

Mükerrem’e”,6 “El-Beled” (ülke, şehir)7, “Ummulkura” (şehirlerin anası)8, “Beyt-i Atik” 

(eski ev), “Beytü'l-Haram” (kutsal ev), “Beledü’l-Emin” (güvenli şehir)9, “el-Me’mun” 

(güvenilir), “Ümmü Rahim ve Salah” (rahmet ve iyilik anası), “Arş” (taht), “Kadis” 

(kutsal), “el-Mukaddese” (kutsal), “Meâd”10 (dönüş yeri)11, “Hâtime”, (yıkıcı)12 “er-

Re’s” (baş), “el-Kevsa” (mükemmel, kusursuz), el-Bünye” (yapı), “el-Kâ’be” (küp).13 

 

Fıkıh bilginleri, Mekke ve Medine'yi kıyaslayarak aralarındaki üstünlüğü belirlemeye 

çalışmışlardır. İmam Ebu Hanife, İmam Şafii ve İmam Ahmed ve talebeleri Mekke'yi, 

İmam Malik ise Medine'yi tercih etmiştir. İmam Malik'in bu seçiminin gerekçesi, Hz. 

Muhammed'in (s.a.v.) Medine'ye hicret etmesi ve şehir halkının Hz. Peygamber'e destek 

vermesi sonucunda Medine'de İslam devletinin kurulması, Hz. Peygamber'in (s.a.v.) vefat 

ettiği ve mübarek naaşının defnedildiği yer olmasıdır.14 Mekke'nin üstünlüğünü 

savunanlar ise bu görüşlerini Hz. Muhammed'in (s.a.v.) hadislerine dayandırmışlardır. Bu 

hadislerden biri şöyledir: "Benim (Medine’deki) bu mescidimde kılınan bir namaz, 

(Mekke’deki) Mescid-i Haram müstesna başka mescidlerde kılınan bin namazdan (sevab 

bakımından) daha hayırlıdır".15 Hz. Muhammed'in (s.a.v.) Mekke hakkındaki şu hadisleri 

de Mekke'nin üstünlüğüne delil olarak kabul edilmektedir: “Sen ne hoş beldesin. Seni ne 

kadar seviyorum! Eğer kavmim beni buradan çıkmaya mecbur etmeseydi, senden başka 

bir yerde ikamet etmezdim. Ey Mekke, sen benim en sevdiğim şehirsin ve ben de senin 

en seveninim”.16 “Allah'ım, şunlar (filan filan isimlerini zikir etti), beni Mekke'den 

çıkardılar. Mekke ise Allah'ın yeryüzündeki en sevdiği yerdir”.17 

 
5  Nebi Bozkurt, Mustafa Sabri Küçükaşcı, "Mekke," Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, (Ankara: 

TDV Yayınları, 2003), 28/555-563. 
6   Muhammed, Ebussuud, İrşâdü’l-akli’s-selîm, 1/516. 
7   Beled, 90/1. 
8   İbnü’l-Cevzî Ebü’l-Ferec, Müsîru’l-ğarami’s-sakîn ilâ eşrefi’l-emâkin, (Kahire: Dârü’l-Hadis,1995), 

92. 
9   Tîn, 95/3. 
10  Kasas, 28/85. 
11  Hac ve umre için bir dönüm noktası olmasından dolayı bu isimle anılır 
12  Kıyamet gününde diğer şehirleri yok edeceğine inanılmasından dolayı bu isimle anılır. 
13  İbn Kesîr, Tefsîrü’l-Kurʾâni’l-azîm, 1/383. 
14  Bahâddîn Ebü’l-Fadl, Târîhu’l- beledi Haram,(Mekke: 1950), 22-23. 
15  Ebû Abdillâh Muhammed b. Yezîd Mâce el-Kazvînî, es-Sünen, (Beyrut: Dâru’l-Fikr, 2010), 5/195. 
16  İbnü Mâce, es-Sünen, 2/1037. 
17  Bedreddîn el-Aynî, Şerhu sahihi’l-Buhâri, (Beyrut: Dâru’l-Kütüb-i İlmiyye, 2001), 7/257. 



 

4 
 

 

IV. MEKKE’NİN İKTİSADÎ HAYATINI ETKİLEYEN FAKTÖRLER 

 

A. Şehrin Seçkin Sakinleri: Ulema ve Tüccar 
 

İbadet mekânı olmanın yanında bir ilim merkezi olarak da Mekke âlimler ve öğrenciler 

tarafından sıkça ziyaret edilmiştir. Bu durum ilmî hayatı geliştirirken özellikle kitap 

ticaretinin canlanmasını da sağlamıştır. Zira pekçok ilim talibi âlimler tarafından yazılan 

önemli eserleri satın almak amacıyla Mekke’ye gelerek ya da aracılar vasıtasıyla para 

göndererek eserleri temin etmeye çalışmışlardır.18 Mekke’de bulunan alimler konusunda 

860/1456 yılında vefat eden Yemenli âlim Ebu'l Hayr b. Mansur esh-Şemahki gibi önemli 

bir şahsiyeti örnek olarak verebiliriz. Mekke'deki tüm âlimlerden ilim tahsil eden 

Şemahki, fıkıh, nahiv, dil, hadis, tefsir ve farzlar gibi çeşitli alanlarda derin bilgi sahibi 

olduktan sonra Zebid'e geri dönmüştür. Yemen'de ilmin kalitesi ve kitapları düzenleme 

konusundaki ustalığı açısından onun eşine rastlanmamaktaydı. Şemahki'nin Mekke’den 

derlediği hazine içinde, başka kimsenin derlemediği yüz kadar kitabın bulunduğu rivayet 

edilir. Bu kitaplar arasında özetler de yer almaktadır.19 Bir diğer örnek ise 707/1307  

yılında vefat eden Endülüslü Abdullah bin el-Matrak'tır. Abdullah b. el-Matrak, Mekke'de 

yaklaşık altmış yıl yaşamış ve bu süre zarfında büyük bir itibar kazanmıştır. Onun itibarı, 

Mekke sahibinin cenazesinde önde gelen yürüyüşçülerden biri olmasından da 

anlaşılmaktadır.20 

 

Ünlü ulemadan biri de 767/1365 yılında vefat eden Kâdılkudât Ebu'l-Ömer Abdulaziz b. 

Muhammed b. Cemaa'dır. İslam hukukunda, İmam-ı Azam'dan sonra en yüksek makam 

olan Kâdılkudât unvanına sahip olan Ebu'l-Ömer, üç kez Mısır'da kadılık yapmış ve 

burada fetva vermiştir. Ayrıca Mısır, Şam ve Mekke'de dersler vererek ilmini yaymıştır. 

 
18  Ebu Ziya Abdurrahmân b. Ali, Kurratu’l-uyûn bi ahbâri’l-Yemeni’l-meymûn, (Kahire: Mektebetü Ebu 

Zer,1988), 192-194. 
19  Ebu Abdullah Ebu Mahrama, Tarihu tarihi Aden, (Beyrut: Dâru Ammar, 1987), 1/71-72. 
20  İbnü’l-İmâd Ebü’l-Felâh Abdülhay b. Ahmed b. Muhammed es-Sâlihî, Şezerâtü’z-zeheb fî ahbâri men 

zeheb, (Beyrut: Dâru İbn Kesîr, 1986), 6/16. 



 

5 
 

Ebu'l-Ömer, ilim ve icazetle öğrendiği hocalarının sayısının bin üç yüzden fazla olduğu 

rivayet edilmektedir.21 

 

Hicri dokuzuncu yüzyılın yüzyılın önde gelen alimlerinden biri, 817/1414 yılında vefat 

eden ve "Kamûs-ı Muhît" adlı sözlüğün müellifi olan Muhammed b. Yakub el-

Fîrûzâbâdî'dir. Fîrûzâbâdî, dil bilimi alanında çağının en büyük âlimlerinden biri olarak 

tanınmaktadır. Doğudan batıya birçok ülkeyi gezmiş, hükümdarların saygısını 

kazanmıştır. Ölümünden önce kitap edinmeye büyük bir ilgi göstermiş ve bu süreçte pek 

çok eser kaleme almıştır. Mekke'yi defalarca ziyaret etmiş ve burada uzun süre ikamet 

etmiştir. Mekke'ye olan derin bağlılığını her zaman ifade etmiştir. Mekke'de, Safa 

Dağı'nda bir mülk edinmiş ve bu mülkü, Yemen'in yöneticisi olan el-Aşraf'a bir eğitim 

kurumu olarak tahsis etmiştir; buraya öğretmenler ve öğrenciler atamıştır. Aynı 

uygulamayı Medine'de de gerçekleştirmiştir. Mekke'de Mina'da bir evi ve Taif'te bir 

bahçesi bulunmaktaydı.22 

 

İslam dünyasının önemli âlim ve fakihlerinden biri olan Şeyhülislam, muhaddis ve hafız 

Ahmed b. Hacer el-Askalânî, 852/1448 yılında vefat etmiştir. Hadis ilmini öğrenmek 

amacıyla çeşitli seyahatlerde bulunmuş, Mekke'de ikamet ederek ilimle meşgul olmuştur. 

Fıkıh ve Arap dili alanında derinlemesine uzmanlaşmış ve hafızlık mertebesine 

ulaşmıştır. El-Askalânî hakkında şu değerlendirme yapılmıştır: “O, tabiatıyla bir şair, 

mesleğiyle bir muhaddis ve gayretiyle bir fakih idi. Ravilerin bilgisi ve hatırlamaları, 

meşhur ve garib hadisler ile hadislerin sebeplerine dair tüm detaylara vakıftı. Bu nedenle, 

çeşitli ülkelerde bu konuda ona başvurulurdu. O, ümmetin önderi, âlimlerin alameti, ilim 

ehlinin delili ve sünnetin ihyacısıydı. Öğrenciler ondan faydalanmış, derslerine katılmış 

ve birçok Mısır âlimi kendisinden ders almıştır”.23 

 

Mekke’de bulunan büyük tüccarlar da şehrin sosyal–kültürel hayatına katkı 

sağlamışlardır. Örneğin Şamlı bir tacir olan İbn el-Mercanî, 720/1320 yılında 20.000 

 
21  Ebü’l-Fazl Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr b. Muhammed el-Hudayrî es-Süyûtî, Hüsnü’l-

muhâdara fi Ahbari Mısır ve’l- Kahire, (Kahire: Dâru İhyâ’ü’l- Kütübi’l- Arabiyye, 1968), 1/35 
22  es-Süyûtî, Hüsnü’l-muhâdara fi Ahbari Mısır ve’l- Kahire, 1/359.  
23  İbnü’l-İmâd, Şezerâtü’z-zeheb fî ahbâri men zeheb, 6/16. 



 

6 
 

dirhemden daha fazla para harcayarak el-Hef Mescidi’ni inşa ettirmiştir.24 Diğer bir 

tüccar İzzeddin el-Vasiti, her yıl ülkesinden kendisine parayla tahıl ve hurma satın alıyor 

ve muhtaçlara dağıtıyordu. Hatta onları kendi elleriyle yoksulların evlerine taşıyordu.25 

Fakih olarak tanınan, aynı zamanda tacir olan ve 729/1329 yılında Mekke’de vefat eden 

Ali b. Ebu Bekir el-Zeylai el-Ukayli’nin hayır hasenatta bulunduğu kaynaklarda 

zikredilmektedir.26 Bu isimleri çoğaltmak mümkündür. 

 

B. Hac Mevsimleri 

 

Hac, Allah'ın Müslümanlara farz kıldığı bir ibadettir. Bu konuyla ilgili olarak Kur'an'da 

şu hüküm bulunmaktadır: “Orada apaçık deliller ve İbrahim’in makamı vardır. Oraya 

giren emniyette olur. Gitmeye gücü yetenin o evi ziyaret etmesi, Allah’ın insanlar 

üzerindeki bir hakkıdır. Kim inkâr ederse bilmelidir ki, Allah bütün âlemlerden 

müstağnidir”27 Ayrıca, Allah'ın dostu İbrahim (a.s.) için şu ayette bu ibadeti duyurması 

emredilmiştir: “İnsanlara hac ibadetini duyur. Gerek yaya olarak gerekse yorgun argın 

develer üzerinde uzak yollardan gelerek sana ulaşsınlar”.28 

 

Müslümanlar, içerisinde sultanların da bulunduğu kafileler ile dünyanın çeşitli 

bölgelerinden hac görevlerini yerine getirmek için Mekke'ye gitmişlerdir.29 Mısır'da, hac 

kafilesinin (er-Rukbü'l-Hac) çıkışı ve dönüşü vesilesiyle Kahire'de çeşitli kutlamalar 

düzenlenirdi. Bu kutlamalara sultan, devlet büyükleri ve tüccarlar katılırdı. İlki Recep 

ayında, diğeri ise Şevval ayında olmak üzere yılda iki kez hac kafilesi hazırlanırdı. Bu 

uygulama, 675/1276 yılında, Memlûk Sultanı I. Baybars döneminde başlamıştır.30 

 

Memlük Sultanlığı döneminde hac kafileleri mükemmel bir şekilde organize edilmiştir. 

Her kafilenin başında yolculuğu ve konaklamayı düzenleyen, kafileyi nezaket ve 

 
24  Ebü’l-Bekâ Bahâüddîn, İbn Ziya, Târihu Mekke, (Beyrut:  Dâru’l Kütübi’l-İlmiyye, 1997), 92. 
25  Ebû Abdillâh Şemsüddîn (Bedrüddîn) Muhammed b. Abdillâh b. Muhammed b. İbrâhim El-Levâtî et-

Tancî, İbn Battûta, er-Rihle, (Beyrut: Dâru İhyâ’i’l-Ulûm, 1987), 148. 
26  Şemsuddîn Ebu Hasan, el-‘Ukûdu’l-l’ül’üiyye fi ahbâri ed-Devlet’r-resûliyye, (Kahire: Matbaatu’l-

Hilâl, 1911), 2/54. 
27  Âl-i İmrân 3/97. 
28  Hac, 22/27. 
29  es-Süyûtî, Hüsnü’l-muhâdara fi Ahbari Mısır ve’l- Kahire, 2/310. 
30  es-Süyûtî, Hüsnü’l-muhâdara fi Ahbari Mısır ve’l- Kahire, 2/96. 



 

7 
 

güvenlik içinde tutan, güvenliği ihlal edenleri cezalandıran bir hac emiri bulunmaktaydı. 

Bu emire, kafileyi koruyan askerler ve kafileyi en açık, en geniş, en hafif ve verimli su ve 

toprak yollarından geçiren rehberler yardımcı olurdu. Ayrıca, her kafilede hacılar 

arasında meydana gelen anlaşmazlıkları çözen bir kadı da görev yapardı.31 

 

Kervanlar, tüccarlar için güvenli ve kazançlı bir ticaret yolu sağlamaktaydı. Ticaret 

eşyası, bu yollar aracılığıyla daha uzak bölgelere taşınabilir ve daha geniş bir müşteri 

kitlesine ulaşılabilirdi. Ayrıca, ticaretin yapıldığı şehirler ve köyler arasında bir bağlantı 

rolü üstleniyordu.32  

 

Tüccarlar hac yolculuklarında pazarlar kurar ve maddi durumu yeterli olan hacılar satın 

alma yoluyla, fakir olanlar ise sadakalar ile ihtiyaçlarını karşılarlardı.33 İbn Battûta, Irak 

kafilesiyle birlikte hacca giderken bu yolculuk hakkında şunları ifade etmiştir: “Kafilede, 

yoldan geçenlerin su içmesi için çok sayıda deve bulunmaktaydı. Ayrıca, sadaka amacıyla 

yiyecek, içecek, şeker ve ilaç taşıyan develer de yer almaktaydı. Kafile bir yere 

vardığında, büyük bakır tencerelerde yemek pişirilir ve bu yemeklerden yoldan geçenler 

ile yiyeceği olmayanlar da yararlanırdı. Kafilede, yürüyemeyenler için de develer 

bulunmaktaydı.”34  

 

İbn Battûta, Mekke'nin ticarî önemine dikkat çekmiş ve şehrin önemli bir ithalat ve ihracat 

merkezi olduğunu vurgulamıştır, Hac görevini yerine getirirken, Mekke'nin ekonomik 

refah içinde olduğunu ve bolluk içinde yaşadığını belirtmiştir.35 Mekke’yi, çeşitli 

nimetler, ürünler ve ticaret merkezleriyle dolu bir şehir olarak tanımlanmıştır. Ayrıca, 

mücevherler, değerli taşlar, koku türleri, misk, kâfur, amber, ud ve Hint ilaçları gibi maddi 

ve manevi hazinelerle zengin olduğunu ifade etmiştir.36 

 

 
31  Abdülkadir b. Muhammed El-Ensari el-Cezîrî, Dürerü’l-ferâʾidi’l-munazzame fî ahbâri’l-hâc ve tariki 

Mekkete’l-muʿazzame, (Beyrut: Dâru’l-Kütübi‘l-İlmiyye, 2002), 91-168. 
32  Mahmud Zaid, "Kafiletü’l-hac ve tanzimuha ve devruha hadarî ", el-Meceltü’l-Arabiyye dergisi 1 

(Aralık 1978), 22. 
33  Mahmud Zaid, “Kafiletü’l-hac ve tanzimuha ve devruha hadarî”, 25. 
34  İbn Battûta, er-Rihle, 168. 
35  İbn Battûta, er-Rihle, 169. 
36  Ebü’l-Hüseyn Muhammed b. Ahmed b. Cübeyr b. Muhammed b. Cübeyr el-Kinânî el-Belensî İbn 

Cübeyr, er-Rihle, (Beyrut: Dâru’l-Kütüb-i İlmiyye, 1964), 97.   



 

8 
 

Sultanların, emirlerin ve tüccarların hac dönemleri, ticaretin en hareketli olduğu 

zamanlardır. Bu kişiler, birçok hayır işi yapar, Mekke halkına ve çevresindekilere para ve 

hediyeler bağışlarlardı. Bu cömertlik, ticaret faaliyetlerinin artmasına neden olurdu. 

Örneğin, 659/1261 yılında Yemen Emiri Muzaffer, hac ibadeti için Mekke'ye gitmiş ve 

hacdan sonra şehirde on gün kalmıştır. Bu süre zarfında, Mekke halkına ve hacılara 

cömertçe bağışlarda bulunmuş ve şehrin ileri gelenlerini ödüllendirmiştir. Ayrıca, 

Kâbe'nin üzerine altın ve gümüş serpmiştir. 37 Mısır Sultanı Baybars, 667/1268 yılındaki 

hac ziyaretinde, Kâbe'yi tavaf ederken tevazu ve teslimiyetiyle dikkat çekmiştir. Özel 

adamlarına, halk arasında gizlice dağıtmaları için bir miktar para vermiş, hacılar ve 

tüccarlardan alınan gümrük vergilerini kaldırmıştır. Her yıl Mekke ve Medine'ye on bin 

arşın buğday göndermeye başlamıştır.38 703/1303 yılında hac görevini yerine getiren 

Emir Sellar, iyiliksever bir adam olarak tanınmış ve halk ona “Ey Sellar, Allah sana 

cehennem azabını nasip etmesin” diye dua etmiştir. Sellar, Mekke'de bulunan tüm 

hacıların borçlarını ödemiş, Mekke halkının zengininden fakirine kadar hepsine yardım 

etmiş ve fakirler ile ileri gelenlerin isimlerini yazarak onlara para ve altın göndermiştir 39 

 

Mısır Sultanı el-Nasır Muhammed bin Kalavun, 712/1312, 719/1319 ve 732/1332 

yıllarında gerçekleştirdiği üç hac ziyaretinde, Mekke halkına karşı iyilik, tevazu ve 

cömertlik göstermiştir. Son hac ziyareti, fiyatların düşmesine ve ülkenin refahına yol 

açtığı için örnek olarak gösterilmiştir. 40 Sultanı Kayıtbay, Mekke ve Medine'ye olan ilgisi 

nedeniyle bu iki kutsal şehrin gelişiminde önemli bir rol oynamıştır. 884/1479 yılında hac 

ziyaretinde, temsilcisi ve tüccarı Şeyh Şemseddin Muhammed'e, Mekke ve Medine'de 

çeşitli tesisler inşa etmesini emretmiştir. Bu tesisler arasında dört mezhebin âlimlerinin 

ders verdiği bir medrese, fakirlerin yaşadığı bir ribât, her yıl iki bin dinar gelir getiren 

evler ve dükkânlar ile Mısır'daki köy ve tarlalardan elde edilen ürünlerin her yıl Mekke 

 
37  Şemsüddîn Ebu Hasan, Ukûdu’l-l’ül’üiyye fi ahbâri ed-Devlet’r-resûliyye, 1/133-135. 
38  Takiyüddin ibn Ali. el-Makrizî, ez-Zehebü’l-mesbûk fi zikri men hacce mine’l-hulefâi ve’l-mülûk, 

(Kahire: Mektebetü’l-Hancı, 1955), 85-95; es-Süyûtî, Hüsnü’l-muhâdara fi ahbari Mısır ve’l- Kahire, 

3/296. 
39  İmâdüddîn İsmâîl b. Alî b. Mahmûd. Ebü’l-Fidâ, el-Muhtasar fî târîhi’l-beşer, (Kahire: Dâru’l-maârif, 

1998), 4/51. 
40  el-Makrizî , ez-Zehebü’l-mesbûk fi zikri men hacce mine’l-hulefa’i  ve’l-mülûk, 106-109; Muhammed 

Mahmud Halef. el-Hayâtü't-ticâriyyetü ve'l-iktisâdiyyetü fi'l-Hicâz fî asr-i devlet-i memâlik (Yermuk 

Üniversitesi, İslam Tarihi ve Sanatları, Yüksek Lisans Tezi, 2000), 75. 



 

9 
 

ve Medine'ye taşınmasını sağlayan bir sistem yer alıyordu. Ayrıca, Sultan Kayıtbay 

fakirlere yardım amacıyla her yıl beş bin41 veya sekiz bin42 dinar bağışta bulunmuştur. 

 

C. Mekke’nin Kervan Yolları Üzerindeki Konumu 

 

Mekke, Arabistan Yarımadası’nın tamamını birbirine bağlayan kara yollarının 

kavşağında yer alması nedeniyle tarih boyunca ticarette stratejik bir öneme sahip 

olmuştur. Bu konum, Mekke'yi çeşitli malların ve insanların buluşma noktası haline 

getirmiştir. Hac yolları, aynı zamanda ticaret güzergâhı olarak da kullanılmıştır. Bunun 

nedeni, ticaret kervanlarının genellikle hacı kafilelerine eşlik etmesidir. Bu eşlik, ticaret 

kervanlarının güvenliğini ve korunmasını sağlamak amacı taşımaktaydı. Bu durum, 

Mekke'nin hem ticarî hem de dinî bir merkez olarak önemini pekiştirmiştir. 

 

Mısır'dan Mekke'ye giden kervan yolu, tarih boyunca ticaretin gelişmesinde ve 

canlanmasında önemli bir rol oynamıştır. Ancak, Haçlı Seferleri sırasında bu yolun 

kullanımı durmuş, hacılar ve tüccarlar daha güvenli bir rota arayışına girmişlerdir. Bu 

dönemde, Kahire'den Nil Nehri üzerinden Kûs'a43, oradan da Ayzâb44 ve Kuseyr45 

limanlarına ve nihayetinde Kızıldeniz üzerinden Hicaz limanlarına geçiş yapmaya 

başlamışlardır.46 Bu yol, Sultan Şecerüddûr'un 648/1250 yılında hac yolculuğu sırasında 

 
41  et-Taberî, ebû Caʿfer Muhammed b. Cerîr b. Yezîd el-Âmülî, İthâfu fudalâi’z-zemen, (Kahire: Dâru’l 

Kitabi’l Câmi‘yi, 1993), 82-83. 
42  Ebü’l-Fazl (Ebû Abdillâh) Şemsüddîn Muhammed b. Alî b. Ahmed b. Tolun, Müfâkehetü'l-hillân fi 

havâdisi'z-zamân, (Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmyiye,1998), 6. 
43  Mısır'ın en önemli nehir ticaret merkezlerinden biri olan bu şehir, Ayzâb ve Nil Nehri'nden gelen 

kervanların son durağıdır. Stratejik konumu sayesinde ticaret açısından büyük bir öneme sahip olan bu 

büyük şehir, aynı zamanda derin zenginlikleriyle de tanınır. Şehrin yemyeşil bahçeleri, canlı ve renkli 

pazarları, çok sayıda camisi ve kıymetli okulları, onu hem ekonomik hem de kültürel olarak öne çıkaran 

unsurlardır. Bu özellikler, şehrin Mısır'daki ticaret ve eğitim hayatında önemli bir rol oynamasını 

sağlamıştır. İbn Battûta, er-Rihle, 48. 
44  Ayzâb, Kızıldeniz kıyısında, Cidde'nin karşısında stratejik bir konumda yer alır. Ticaret yolunun Basra 

Körfezi’nden Kızıldeniz’e yönelmesiyle birlikte önemi büyük ölçüde artmıştır. Bu durum, Aidab'ı 

Hindistan, Yemen ve Habeşistan arasındaki ticaretin merkezi haline getirmiştir. Şehir, deniz ticaretinin 

merkezi olarak bölgedeki ekonomik hareketliliğe ve uluslararası ticaret ağlarının gelişimine önemli 

katkılar sağlamıştır. 
45  Yâkūt b. Abdillâh el-Hamevî, Ebû Abdillâh Şihâbüddîn, Muʿcemü’l-büldân, (Beyrut: Dâr Sadîr,1993), 

4/368. 
46  Burak Gani Erol, “Memlûkler zamanında mısır hac güzergâhı – Kâhire’den Mekke’ye uzanan  kutsal 

yolculuk”, Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 16 (Aralık 2019), 298. 



 

10 
 

yeniden canlanmış ve önem kazanmıştır.47 Daha sonra, 667/1268 yılında el-Zâhir 

Bâybars'ın Kâbe örtüsüyle birlikte hac kafilesine bu yol üzerinden eşlik etmesi, yolun 

stratejik önemini daha da artırmıştır.48 Memlük sultanları, bu yolun önemini fark ederek, 

hacıların ve tüccarların geçişini kolaylaştırmak ve ticarî faaliyetleri canlandırmak 

amacıyla çeşitli yapılar ve tesisleri onarmışlardır. Bu çalışmalar, yolun yeniden 

canlanmasına ve ticaretin büyük ölçüde gelişmesine katkı sağlamıştır. 

 

Mısır, Cidde Limanı aracılığıyla kara yolunun yanı sıra deniz yoluyla da Mekke ile 

bağlantılıydı. Aynı zamanda, Mekke ile Şam'ı birbirine bağlayan yol, dünya ticareti 

üzerinde önemli bir etkiye sahipti. Bu güzergâh üzerinden Şam ve Avrupa'dan gelen 

mallar Mekke'ye ulaşıyor, ardından Yemen'e taşınıyordu. Yemen'den Hindistan ve 

Habeşistan'dan gelen ürünlerle yüklü ticaret kervanları ise Mekke'den geçerek Şam'a geri 

dönüyordu. Bu ticaret yolları, Mekke'yi İslam dünyasının hem dinî hem de ticarî merkezi 

haline getirmiştir.49  

 

Mekke'nin bir ticaret merkezi olarak gelişmesinde, hac yolları büyük bir stratejik öneme 

sahiptir. Bu yollar, sadece hacıların kutsal topraklara ulaşmasını sağlamakla kalmayıp, 

aynı zamanda ticarî faaliyetler için de önemli birer güzergâh haline gelmiştir. Burada 

Mekke'ye kadar olan hac yolları ve buralardaki ticarî faaliyetler açısından önemli olan 

bazı stratejik yollar hakkında kısa bilgiler vermek faydalı olacaktır: 

 

Şam'dan başlayan hac güzergâhı, Şam'ın güneyinde, yaklaşık 20 kilometre uzaklıktaki el-

Assal'dan başlardı. İlk istasyon olan el-Kisve'ya doğru ilerleyen yol, buradan Sanemeyn 

köyüne50, ardından da Mezerib'e uzanırdı. Mezerib'de pazarlar ve dükkânlar kurulurdu. 

Mezerib'in ardından, tatlı su kaynaklarına sahip olan küçük bir kasaba olan Dera'ya 

ulaşırdı. Bir sonraki durak, eski bir ticaret şehri olan Busrâ'ydı. Busrâ'dan Zarka'ya, 

oradan da Zera Gölü'ne geçilir ve daha sonra bol su kaynaklarına sahip Lacun'a ulaşılırdı. 

 
47  Muhammed Lebib, er-Rihle Hicaziye, (Kahire: Mektebetü’l-Sekafe el-İslamiye,1911), 31. 
48  Ebü’l-Mehâsin Cemâlüddîn Yûsuf b. Tağrîberdî, en-Nücûmü’z-zâhire fî mülûki Mısr ve’l-Kâhire 

(Kahire: Dâru’l Kütübi’l Mısrıye,1956), 1/321. 
49  İbn Tağrîberdî, en-Nücûmü’z-zâhire fî mülûki Mısr ve’l-Kâhire, 1/322. 
50  el-Hamevî. Muʿcemü’l-büldân, 3/431. 



 

11 
 

Lacun'dan sonra, en sağlam ve ünlü kalelerden biri olan Kerek Kalesi'ne gidilirdi. Bu 

kale, kralların felaket durumlarında sığındığı stratejik bir yapıydı. Yol, Hasa'ya51 doğru 

yönelir ve oradan Ma'an'a geçilirdi. Ma'an, büyük bir depoya sahip olup, malzemelerin 

depolanması için geniş bir pazarın kurulduğu önemli bir noktaydı. Bu noktadan sonra, iki 

gün boyunca ıssız bir çöl aşılır ve ardından Zat el-Hac daha sonra Buldah Vadisi ve 

Tebük'a ulaşılırdı. Tebük, bu güzergâh üzerindeki en ünlü ticaret istasyonlarından biriydi 

ve Yemen ile Şam arasında seyahat eden ticaret kervanlarına ev sahipliği yapardı. İslam 

öncesi ve sonrası dönemlerde, Burası Mekke üzerinden geçen kervanların önemli bir 

durağı olmuştur. Tabük'tan sonra yol, Vadi el-Ahdar'a, ardından Büyük Bereket'e ve 

sonrasında el-Hicr'a yönelirdi. Daha sonra, aktif bir ticaret pazarı ve aynı zamanda 

depolama merkezi olan el-Ula'ya ulaşılırdı. İbn Battûta, el-Ula hakkında "Büyük ve güzel 

bir köy, hurma bahçeleri ve su kaynakları olan bir yerdir. Hacılar burada dört gün kalır, 

yiyecek tedarik eder, elbiselerini yıkar ve fazla yiyeceklerini burada bırakıp ihtiyaç 

duyduklarını alırlar. Köyün halkı güvenilirdir ve Şam'dan gelen Hristiyan tüccarlar 

buraya kadar gelip hacılara yiyecek ve diğer ihtiyaç maddeleri satarlar” demektedir.52 

el-'Alâ'dan sonra yol, sıcak iklimiyle bilinen Vadi el-'Attas'a uzanır, oradan Hediye'ye, 

son olarak hac yolunun nihai durağı olan Medine'ye ulaşılırdı.53  

 

Irak'tan gelen hac yolu, Halife Harun Reşid'in eşi54 Cafer bin Mansur'un kızı Zübeyde 

Hatun’a ithafen "Zübeyde Yolu" olarak adlandırılmıştır. Yolun başlangıcı Kûfe'dir. Irak, 

Fas ve Horasan'dan gelen hacılar ve tüccarlar, Kûfe'den ayrılarak 27 km uzaklıktaki 

Kâdisiye'ye doğru yola çıkarlardı.55 Bazen çöl ile Fırat Nehri arasındaki sınır olan 

Necef'te konaklıyorlardı.56 Kâdisiye'den el-Uzib'e 8 km mesafe bulunmaktadır. el-Uzib, 

"tatlı su" anlamına gelen "azb" kelimesinin küçültülmüş halidir.57 Yol, el-Uzib'den 34 km 

uzaklıktaki "Manara-i-Kurun"58 veya "Birkat-i-Kurun" olarak bilinen bir su kuyusuna 

 
51  Ebü’l-Fazl. Müfâkehetü'l-hillân fi havâdisi'z-zamân, 291. 
52  İbn Battûta, er-Rihle, 107-108. 
53  İbn Battûta, er-Rihle, 105-108. 
54  Ebü’l-Hasan Ali b. el-Hüseyn b. Ali. el-Mes‘ûdî, Mürûcü’z-zeheb, (Beyrut: el-Mektebetu’l Asriyye, 

2012), 4/316-317. 
55  Abdülkadir b. Muhammed el-Ensari, Dürerü’l-ferâʾidi’l-munazzame fî ahbâri’l-hâc ve tariki 

Mekkete’l-muʿazzame, 465. 
56  İbn cübeyr, er-Rihle,187; İbn Battûta, er-Rihle, 172. 
57  el-Hamevî, Muʿcemü’l-büldân, 4/92.    
58  İbn Battûta, er-Rihle, 171. 



 

12 
 

yönelirdi.59 Kuyudan sonra, 42 km uzaklıktaki "Kurâ" adlı bir kasabaya gidilirdi. Bu 

kasabada da su kuyuları mevcuttur. Ardından, 46 km uzaklıktaki "Vakısa"60 kasabasına 

ulaşılırdı. Bu kasaba, saraylar, su kuyuları ve çeşmelerle tanınır ve yol üzerinde önemli 

bir pazara ev sahipliği yapardı.61 

 

Vakısa'dan 50 km sonra "Akabe"62 istikametine yönelinirdi. Akabe'de su kuyuları ve 

havuzlar bulunmaktadır.63 Akabe'den sonra, 47 km uzaklıktaki "Ka'a"ya doğru ilerlenirdi. 

Ka'a, derin bir kuyu ve dört su çeşmesi ile bilinir ve yolun en iyi korunan istasyonlarından 

biridir. Ka'a'dan sonra, 36 km uzaklıktaki "Heysem"e64 gidilirdi. Burada Zübeyde 

Hatun’a ait bir saray ve havuz bulunmaktadır.65 Heysem'den sonra, 36 km mesafede 

bulunan "Zubbala"ya ulaşılırdı. Zubbala, bol suyu ve büyük, gelişmiş köyüyle tanınırdı.66 

 

Zubbala'dan sonra, 39 km mesafede "Şukuk" istikametine gidilirdi. Burada tatlı su 

çeşmeleri vardır.67 İbn Battûta, 726-727/1326-1327 yılında hac görevini yerine 

getirdikten sonra bu yoldan geçmiş ve "Şukuk" istasyonundan önce "Tananir" adı verilen 

başka bir istasyonda konaklamıştır. Tananir'de su kuyuları mevcuttur.68 Şukuk'tan sonra, 

50 km uzaklıktaki "Kabri el-Abadi" istikametine yönelinirdi. Burada ikamet eden Araplar 

kervanları yağ, süt ve diğer ürünlerle karşılarlardı. Büyük bir pazar burada hizmet 

vermekteydi.69 

 

Kabri el-Abadi’den sonra, 45 km mesafede "el-salabiye" istikametine gidilirdi. Bu 

bölgede deve, koyun ve diğer ürünlerin satıldığı canlı bir pazar vardır.70 el-salabiye'den 

 
59  Ebü’l-Kâsım Übeydullah b. Abdillâh. İbn Hurdâzbih, Kitâbü’l-mesâlik ve’l-memâlik, (Beyrut: Dâr 

Sadîr, 1889), 126.   
60  Günümüzde hala ırak sınırları içerisinde yer alır.   
61  İbn Cübeyr, er-Rihle,786; İbn Battûta, er-Rihle, 178. 
62  Günümüzde hala bilinmektedir ve aynı ismi taşıyan bir göl bulunmaktadır. 
63  İbn Hurdâzbih. Kitâbü’l-mesâlik ve’l-memâlik, 1/126 
64  Hamad el-Casir, Tarîk Hîre kitabında s365 şunu dile getirir "Ka'a" ile "Heythem" ikisi tek yer  Oluğunu 

zannediliyormuş fakat doğrusu ikisi birbirinden farklı yerlerdir.    
65  el-Hamevî. Muʿcemü’l-büldân, 5/421-422. 
66  İbn cübeyr, er-Rihle,185; İbn Battûta, er-Rihle, 171. 
67  İbn Hurdâzbih. Kitâbü’l-mesâlik ve’l-memâlik, 1/126. 
68  İbn Battûta, er-Rihle, 171. 
69  İbn Battûta, er-Rihle, 170. 
70  İbn Battûta, er-Rihle, 170. 



 

13 
 

sonra, 46 km sonra "Hizmiye" istikametine yönelilir, daha sonra, 41 km boyunca "Acfer" 

istikametine gidilirdi. Acfer'de, beyaz kil çıkarılan ve Bağdat'a götürülerek sabun 

yapımında kullanılan havuz ve kuyular mevcuttur.71 

 

Acfer'den sonra, 61 km uzaklıktaki "Ved" istikametine yönelinirdi. Ved, Mekke'ye giden 

yolun yarısındadır ve ticaretin merkezidir. En önemli ihracatları deve ve koyundur. Ved, 

hacı ve tüccarların paralarının muhafaza edildiği yerdir.72 Ved'den sonra, 64 km sonra 

"Tüz" istikametine gidilirdi. Burada havuzlar ve kuyular vardır.73 Daha sonra, 30 km 

boyunca "Samire" istikametine doğru yol alınırdı. Samira'de, kervanlar mal ve ürünlerin 

alım satımını gerçekleştirir ve tüccarlar ham kumaş, koyun, yağ, süt ve bal alırlardı.74 

 

Samira'den sonra, 56 km boyunca "Hâcir" istikametine doğru yol alınır, bu yolun 

ardından "Nakre" istikametine yönelinirdi. Nakre, Nejd'in ortasında geniş, hoş bir rüzgâr, 

temiz hava ve her mevsim ılıman bir yerdir.75 Nakre'den sonra, Mağîsetü'l-Mevân, 

ardından 56 km sonra el-'Umeyra'ya, ardından 59 km sonra er-Rebza'ya ve 47 km sonra 

es-Selile'ye ulaşılırdı. Yol, 40 km sonra el-'Ummuk'a, 44 km sonra Benî Selim Madeni'ne, 

52 km sonra el-'Efîiyye'ye, ardından 52 km sonra Musallah, 34 km sonra Gamra'ya ve 

son olarak 40 km sonra Zâtü-ırk'a ulaşmaktaydı. Zâtü-ırk, Iraklıların ihram giydiği yerdir. 

Son olarak, 42 km sonra Beni Ma'mer Bostan'a ve 56 km sonra Mekke'ye varılırdı. Bu 

yolun çoğunda kuyular ve havuzlar bulunmaktadır.76 

 

Yarımada’nın en önemli ticaret yolları Yemen'den gelen güzergâhlardır. Bu yollar iki ana 

güzergâhı içerir : 

Dağ Yolu: Bu güzergâh, Cünd'dan başlayarak, doğuda Ta'iz'in kuzeydoğusundaki Zi 

Aşrak'a ulaşır, ardından Dımâr'a geçer ve sonunda Sana'a'ya varırdı. Cünd ile Sana'a 

 
71  İbn Hurdâzbih, Kitâbü’l-mesâlik ve’l-memâlik, 126 
72  İbn cübeyr, er-Rihle,183.  İbn Battûta, er-Rihle, 170. 
73  İbn Hurdâzbih. Kitâbü’l-mesâlik ve’l-memâlik, 127.   
74  İbn cübeyr, er-Rihle,182; İbn Battûta, er-Rihle, 169. 
75  İbn Battûta, er-Rihle, 169. 
76  İbn Hurdâzbih. Kitâbü’l-mesâlik ve’l-memâlik, 7/180-181. 



 

14 
 

arasındaki mesafe yaklaşık beş gündür. Bu güzergâh, dağlık arazilerden geçtiği için zorlu 

ve uzun bir yolculuk gerektirirdi.77 

 

Tihâme yolu, biri sahil boyunca, diğeri Sultan yolu olmak üzere iki yöne bölünürdü. Sahil 

yolu Mahnak'dan başlardı ki ve hala bu ismi taşımaktadır. Ardından el-Ma'âre, Abra, es-

Sukya ve Babü’l-Mendeb'e geçerdi. Burada değerli amber toplanırdı. Yol daha sonra el-

Makhâ, es-Sahârî, el-Kevha olarak bilinen bir bölgeden geçer, ardından günümüzde de 

aynı ismi taşıyan el-ehvab’a, Glafka’ya, el-Naba'a, el-Harda, ez-Zar'a, eş-Şarc’a, al-

Mufcir’e, al-Kandira’ya, Aşra’a ulaşılırdı. Devamında ünlü bir vadi olarak bilinen Biyd’e 

varılırdı. Yol daha sonra ed-Düveyme’a, bugün hala aynı ismi taşıyan Hamda’ya, 

ardından Zehbân’a, Hula’ya, as-Serin’e, Cidde’ye ve nihayet Mekke'ye kadar devam 

ederdi. Her aşamada mescitler ve su kaynakları bulunmaktaydı ki bu yolcuların 

ihtiyaçlarını karşılamak için önemli bir düzenlemeyi göstermektedir. Bu yollar hem 

ticaret hem de hac yolculukları için kritik bir öneme sahipti.78 

 

Sultan Yolu Zâtü'l-Kayf’den başlar, Muzî, el-Cedvet, Hays, Zübeyd, el-Feşâl, Kahma'ya 

ulaşılır, oradan el-Kidra'ya geçilirdi. Devamında Cetta, Irk, Neşem, Mehcem, Merar, el-

Vadiyan, Ceyzan, Said, Taşur Vadisi (bu vadi günümüze kadar adını korumaktadır), el-

Mebna, Riyah, Hacr'a ulaşılır, rota, sahil yolu ile birleşir, daha sonra es-Sereyn 'de 

ayrılırlalardı. İki rota arasındaki mesafe Mekke'ye beş gün sürmektedir. Hacılar, ilk 

olarak Riyada Kuyusu'na ulaşır, daha sonra sırasıyla Sabhatu'l-Gurâb, el-Habt ve 

Yelemlem Vadisi’nden geçerler, ardından Ayzâb, Bîr el-Beyda ve el-Karîn üzerinden 

devam ederek son durak olan Mekke'ye varırlardı.79 

 

Hiç şüphesiz, bu yolların birleşmesi, Mekke'nin ticarî faaliyetlerini büyük ölçüde 

canlandırmıştır. Bu durum, Mekke'yi dünya çapında bir ticaret merkezi haline getirirken, 

küresel ticarette önemli bir aracı rolü üstlenmesini sağlamıştır. Ayrıca, ticaret 

 
77  Necmeddîn Amâra. İbn Ali Yemeni, Târîhu’l Yemen, (Kahire: Mektebetü S‘de , 1976), 72-75. 
78  Necmeddîn Amâra. Târîhu’l Yemen, 76-78. 
79  Necmeddîn Amâra. Târîhu’l Yemen, 78-80. 



 

15 
 

kervanlarının ihtiyaç duyduğu her türlü malzemeyi temin edebileceği bir durak noktası 

olarak hizmet etmesi, Mekke'nin stratejik önemini daha da artırmıştır. 

 

D. Mekke’nin Limanı Cidde 

 

Mekke, kara ve deniz ticaret yollarında stratejik bir konuma sahipti. Şehrin içinden geçen 

ana kara ticaret yolu, dünyanın dört bir yanından gelen malların taşınmasına olanak 

sağlarken, deniz ticareti için ise Mekke'nin limanı olan Cidde önemli bir durak noktası 

olarak öne çıkmaktaydı.80 

 

Cidde, Mekke'nin limanı olma vasfını ilk kez Hz. Osman döneminde kazandı. Hz. Osman, 

Mekke'nin önceki limanı olan Şuaybe'yi kaldırarak Cidde'yi Mekke'nin tek limanı olarak 

belirledi. Bu kararın temel nedeni Cidde'nin Şuaybe'ye göre Mekke'ye daha yakın bir 

konumda bulunmasıydı. Cidde, Mekke'ye yaklaşık 40 mil mesafededir.81 

 

Coğrafi ve tarihi kaynaklar Cidde'nin ticarî önemini vurgulamaktadır. İstahrî,82 Cidde'yi 

şu şekilde tanımlar: "Cidde, Mekkelilerin limanıdır. Mekke'ye iki günlük mesafede, deniz 

kıyısında yer almaktadır. Cidde, kalabalık ve ticareti yoğun olan bir şehirdir. Hicaz'da 

Mekke'den sonra ondan daha kalabalık ve ticareti daha fazla olan bir şehir yoktur. 

Cidde'nin ticareti, özellikle Farslarla yoğun bir şekilde sürdürülmektedir."83 

 

el-Makdisî, Cidde'yi ayrıntılı olarak şöyle tanımlar: "Cidde, deniz kıyısında yer alan bir 

şehirdir ve adını da bu konumundan alır. Şehir, güçlü surlarla çevrili, kalabalık bir 

yerleşim alanıdır. Halkı ticaretle uğraşır; Mekke'nin hazinesinin gelirleri ve Yemen ile 

Mısır'dan gelen mallar burada toplanır. Cidde'de gizli bir cami bulunmaktadır, ancak su 

 
80  Abdulaziz Salim, Tarihü'l-arab kable'l-islam, 208. 
81  Ebü’l-Kāsım Alemüddîn Kasım b. Yûsuf b. Muhammed et-Tücîbî es-Sebtî, Müstefâdu’l-rihle ve’l-

igtirâb, (Kahire: el-Dâru’l Arabiyye li’l-Kitab, 1975), 1-2. 
82  İstahrî, 10. yüzyıl'da yaşamış olan İslam coğrafyacısı, gezgin ve bir tür masālek edebiyatının 

kurucusudur. İran şehri İstahr'da doğduğu için İstahri 'İstakhrlı' olarak anılmıştır 
83  Ishâk İbrahim b. Muhammed Faresi. İstahrî, el-Mesâlik ve’l-memâlik, (Kahire: Dâru’l-Fikri Arabi, 

1961), 23. 



 

16 
 

sıkıntısı yaşanır. Şehirde birçok su havuzu olmasına rağmen, su ihtiyacı uzaktan 

karşılanmaktadır. Farsların etkisi altındaki şehir, güzel sarayları ve düzgün sokaklarıyla 

dikkat çeker. Şehir, görkemli ve çok sıcaktır". 84 

 

Cidde, surlarla çevrili bir şehir olarak tasvir edilmiştir. İbn Cübeyr, Cidde'ye vardığında 

şehrin surlarını görmüş ve bu surların Fars tüccarları tarafından inşa edildiğini 

belirtmiştir.85 Bu tüccarlar, ticaretlerini korumak amacıyla şehri surlarla çevrelemişlerdir . 

 

Cidde Limanı, dinî açıdan hacıların deniz yoluyla Mekke'ye ulaşmalarını sağlamış ve 

ticaret açısından dünyanın dört bir yanından gelen malların taşınmasında kilit bir rol 

oynamıştır. Cidde'nin Güney Arabistan'daki önemli ticaret merkezlerine yakınlığı ve 

Hindistan yolunun üzerinde olmaması, bu limanın stratejik önemini daha da artırmıştır. 

Ayrıca Cidde Limanı, Hicaz'daki diğer limanlara kıyasla daha geniş olması nedeniyle hac 

ve ticaret için ideal bir yer haline gelmiştir. 

 

Cidde'nin pazarlarında, Mısır, Suakin, Zenger, Somali, Hindistan, Cava, Rumeli, 

Anadolu, Şam, Fas, Irak, Bahreyn, Maskat, Yemen, Avrupa ve Asya'dan gelen mallar 

bulunuyordu. Bu durum, Cidde'nin uluslararası ticaret ağındaki merkezi rolünü 

pekiştirmiştir.86 

 

Cidde'nin stratejik önemi, Kızıldeniz'deki deniz taşımacılığının yeniden canlanması ve 

Körfez yolu karşısındaki üstünlüğü sayesinde büyük ölçüde artmıştır. Tarihsel olarak, 

Kızıldeniz ve Körfez yolları arasında büyük bir rekabet bulunmaktaydı. Bu rekabet, her 

iki yolun önemi ve kullanım oranı dönemin güç dengelerine ve kontrol eden devletlere 

bağlı olarak değişiklik göstermiştir. Abbâsî Devleti'nin zayıflamasıyla birlikte, Fatımiler 

Kızıldeniz üzerinden deniz ticaretini yönlendirmeyi başardılar. Kızıldeniz, bu dönemde 

ticaretin ana rotası haline geldi ve Batı ile bölge arasında ticaret açısından en önemli 

 
84  Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Ebî Bekr el-Bennâ. el-Makdisî, Ahsenü’t-tekâsîm fî 

maʿrifeti’l-ekâlîm,(Kahire: Mektebetü Madbouly, 1991), 1/79. 
85  İbn Cübeyr, er-Rihle, 53. 
86  İbrahim. Rıfat, Mira’tu’l-Harameyn,(Kahire: Dâru’l Kütübi Mısriyye, 1925), 1/24. 



 

17 
 

bağlantıyı sağladı. Fatımiler, deniz taşımacılığını güvence altına alarak Kızıldeniz'deki 

ticaret yollarını koruma altına aldılar ve Mekke'ye gelen ve giden hacıların güvenliğini 

sağladılar. Bu durum, Eyyûbîler döneminde de devam etti.87 

 

Kızıldeniz yolunun artan önemi, Haçlıların bu yolu kontrol etme çabalarının bir 

sonucuydu. Bu, İslam'ın kutsal yerlerini doğrudan tehdit ediyordu. 578/1182 yılında, 

Prens Arnat tarafından gerçekleştirilen bir deniz operasyonu, Mekke ve Medine'deki 

kutsal yerlerin dokunulmazlığını ihlal etmeyi hedeflemiştir.88 Ayrıca, Haçlılar, 

Kızıldeniz'i kontrol ederek ve Aden'i ele geçirerek Orta Doğu ticaretini kontrol etme 

amacını güdüyorlardı.89 

 

Eyyûbîler, Kızıldeniz yolunu başarılı bir şekilde korumayı başarırken Memlükler de bu 

yolun stratejik önemini yeniden tesis etmek için çaba sarf ettiler. Suriye'deki Haçlı varlığı 

nedeniyle Sina yolunun kullanılamaması durumunda, Ayzâb yolu bir alternatif olarak öne 

çıktı. Zâhir Baybars, Sina üzerinden Hicaz'a giden kara yolunu yeniden açana kadar, 

Ayzâb yolu kullanılmaya devam etti. Mısır'dan çıkış yapan kervanlar, bu yol üzerinden 

Mekke'ye ulaşmaktaydılar.90 

 

Cidde'deki ticarî faaliyetin, Sina üzerinden kara yolunun yeniden açılmasıyla etkilenmiş 

olması muhtemeldir. Bu yol, Mısır ile Hicaz arasındaki ticareti kolaylaştırarak Cidde'deki 

ticaret hacmini artırmıştır. 13. yüzyılda Moğolların Asya'daki ticaret yollarına hâkim 

olması, Mısır ve Asya ülkeleri arasındaki ticaret hacmini azaltmış ve Mısır mallarına olan 

talebi düşürmüştür. Bu ekonomik zorlukları aşmak amacıyla Memlükler, çeşitli stratejiler 

geliştirmiştir. Memlûkler hem Kızıldeniz hem de Körfez yollarının güvenliğini sağlamak 

ve tüccarlara büyük kolaylıklar sunmak için ticareti kolaylaştırıcı politikalar 

uygulamışlardır. Ayrıca, Suriye'deki Haçlılarla dostane ilişkiler kurarak ticaretin 

 
87  Muhammed Abdaal. Ahmet,  el-Eyyûbiyyûn fi’l Yemen, (Kahire: el-Hey'etü'l-Mısriyyetü'l-âmmetu li'l-

kütub 1980), 80. 
88  Muhammed Abdaal. Ahmet,  el-Eyyûbiyyûn fi’l Yemen, 118-119. 
89   Ahmet. Ramazan Ahmet, Şibhu cezîret-i Sina fî’l-usûri’l-vustâ, (Kahire: el-Câhız Merkezi li’l-

Kütüb,1977), 121. 
90  Muhammed Abdülâl. Ahmet, Benû resûl ve benû tâhir ve alakâtü’l-Yemeni’l-hâriciyye,(İskenderiye: 

Dâru’l-Marife, 1989), 380-381.  



 

18 
 

sürekliliğini desteklemişlerdir. Bu önlemler, Cidde'nin ticarî önemini korumaya ve 

artırmaya yönelik önemli adımlardı.91 

 

Fatımiler döneminde Kızıldeniz'e yönlendirilen ticaret yolları, Moğolların Asya'daki 

ticaret yollarına hâkim olmasıyla birlikte Körfez ticaretinin yeniden önem kazanmasına 

neden oldu. Bu gelişme, Mısır ve Asya ülkeleri arasındaki ticaret hacminin azalmasına 

ve Mısır mallarına olan talebin düşmesine yol açtı. Memlükler, bu durumu daha da 

kötüleştiren yüksek gümrük vergileri uygulayarak, tüccarların alternatif ticaret yolları 

aramasına neden oldular. Öte yandan, o dönemde Müslümanlar dışındaki toplumların 

limanlara erişiminin kısıtlanması, Haçlılar ve Moğol Hanları tarafından Körfez üzerinden 

ticaretin teşvik edilmesine yol açtı. Bu gruplar, Mısır'ı ekonomik olarak zayıflatmak ve 

ticarî çıkarlarını korumak amacıyla Mısır limanlarını boykot ederek Kızıldeniz ticaretini 

ortadan kaldırdılar.92 

 

Bu faktörler, Körfez ticaretinin Memlükler döneminde gelişmesine önemli ölçüde katkıda 

bulunarak, bölgeyi Doğu ve Batı'yı birbirine bağlayan önemli bir ticaret merkezi haline 

getirdi. 

 

Cidde'nin Hindistan ile ticareti, büyük bir gelişim göstermiştir. Hindistan'dan gelen ticaret 

gemileri yılda iki kez Cidde'ye ulaşmakta, burada Cidde'li tüccarlar tarafından alınan 

mallar, Kızıldeniz'deki ticaret limanı olan Tur'a taşınmaktadır. Tur'dan ise, mallar 

kafileler aracılığıyla Kahire'ye sevk edilmektedir.93 

 

Bu süreçte, Memlükler'in ticaret politikaları Cidde'yi ana bir merkez haline getirmiştir. 

Memlûklerin stratejileri, Cidde'yi Hindistan ve Orta Doğu tüccarlarının önemli bir deposu 

konumuna yükseltmiş ve bu durum Mekke'nin ekonomik refahına önemli bir katkı 

 
91   Muhammed AbdülâlAhmet, Benû resûl ve benû tâhir ve alakâtü’l-Yemeni’l-hâriciyye, 448-450.    
92   Muhammed AbdülâlAhmet, Benû resûl ve benû tâhir ve alakâtü’l-Yemeni’l-hâriciyye, 450-451.  
93  Naim Zekî. Fehmî, Tarîku’t-ticâre ed-düveliyye ve mahtutâtihâ beyne’ş-şark ve’l-garb, (Kahire: 

Mektebetü’l-Arabiyya, 1973), 135. 



 

19 
 

sağlamıştır. Mekke, bu dönemde Yarımada'daki kervan hareketlerinin ana istasyonu 

olarak rol oynamıştır. 

  



 

20 
 

 

BİRİNCİ BÖLÜM 

MEMLÜKLER DÖNEMİNDE MEKKE’DE GÜVENLİĞİNİN 

SAĞLANMASI 
 

I. MEKKE EMİRLİĞİ VE BENİ KATADE İLE YAŞANAN MÜCADELE 

 

Benû Katade veya Katâdeoğulları, Haşimi ve Hasanî soyundan gelen Arap bir kabiledir. 

Bu topluluk, Hz. Muhammed’in torunu Hasan b. Ali’nin on üçüncü nesilden torunu olan 

Katâde b. İdris’in soyundan gelmektedir. Katade b. İdris, 655/1201 yılında Mekke'nin 

yönetimini ele geçirerek Hicaz bölgesinde güçlü bir otorite kurmuş ve ilerleyen 

zamanlarda bu soy Mekke'nin idaresinde önemli bir rol oynamıştır.94 Memlükler 

döneminde de Mekke’nin yerel idaresi, Benû Katade liderlerinin elinde devam etmiştir. 

Memlük sultanları, Mekke'nin yönetimini Katâdeoğulları'na devretmiş olsalar da, bu 

liderlerin üzerindeki nüfuzlarını diplomatik yollar ve mali destekle sürdürmüşlerdir. 

Katâdeoğulları, hem Mekke'nin idaresini başarıyla yürütmüş hem de Memlüklerle olan 

ilişkilerini güçlü tutarak bölgedeki siyasi etkinliklerini devam ettirmişlerdir. Bu dönemde, 

Katâdeoğulları, Mekke'nin güvenliğini sağlama ve hac yolcularına hizmet etme gibi kritik 

sorumluluklar üstlenmişlerdir.95 

 

Mısır ve Yemen'de yaşanan siyasî gelişmeler, Beni Katade şeriflerinin Mekke'deki 

bağımsızlıklarını pekiştirmelerine olanak sağlamıştır. Bu süreçte, Yemen hükümdarı 

Melikü'l-Muzaffer Yusuf'un Benû Katada şeriflerine gönderdiği destek de önemli bir rol 

oynamıştır. 96 

 

Benû Katada şerifleri arasında yaşanan iktidar mücadeleleri ve Mekke ile Medine'deki iki 

emir arasındaki rekabet, özellikle hac mevsimlerinde Mekke'de kaos ve istikrarsızlığa yol 

 
94  İbrahim b. Mansûr el-Hâşimî, Tahkiku muniyeti’t-tâlib fî marifeti’l-eşârif, (Beyrut: müssestü’l 

Reyyan,1998), 16.  
95  el-Hâşimî, Tahkiku muniyeti’t-tâlib fî marifeti’l-eşârif, 17. 
96  Muhammed AbdülâlAhmet, Benû resûl ve benû tâhir ve alakâtü’l-Yemeni’l-hâriciyye, 362. 



 

21 
 

açan bir ortam oluşturmuştur.97 Bu istikrarsızlık, Mekke'nin ticaretini de olumsuz 

etkilemiş, şerifler arasındaki çatışmalar ve yağmalar nedeniyle ticarî faaliyetler sekteye 

uğramış, fiyatlar yükselmiştir. 98 

 

Bu kargaşa döneminde, çatışan taraflar Yemen, Mısır ve Irak gibi bölgelerden destek 

almıştır. 99 Mekke'de Memlükleri davet eden ilk kişi olan Ebû Numay (654-701/1256-

1301)  aynı zamanda Memlük otoritesine ilk karşı çıkan şerif olarak dikkat çekmektedir. 

Ebû Numay, Sultan Baybars'ın ölümünden sonra 659-776/1261-1374 Memlüklerin iç 

karışıklıklarla meşgul olmasını fırsat bilerek Yemen'e bağlılığını bildirmiş ve Mekke'de 

bağımsızlığını ilan etmiştir. 100 

 

Ebû Numay, Memlükler'in Mekke'nin içişlerine giderek artan müdahalelerinden endişe 

duymaya başlamıştı. Özellikle oğulları arasında emirlik meselesine dair giderek büyüyen 

anlaşmazlık, Memlükler'in Mekke'ye doğrudan müdahale etmesine yol açabilir ve 

böylece kendi çabalarıyla kurduğu düzenin bozulmasına sebep olabilirdi. Bu durumun 

önüne geçmek için Ebû Numay, Memlükler'e bağlılığını bir kez daha bildirmiştir.101 

 

Sultan Melik Mansur Kalavun 678-689/1279-1290 yıllarında Hicaz üzerindeki Memlük 

kontrolünü sağlamlaştırmış ve tüm saltanatı boyunca Memlük egemenliğini kabul 

ettirmeyi başarmıştır. Ancak 683/1284 yılında Yemen'in bir tarafı desteklemek için askeri 

müdahalede bulunduğu bir anlaşmazlık ve emirlik mücadelesi sonucunda Mekke, 

yeniden bir kargaşa dönemine girmiştir. Bu dönemde Ebû Numay, Yemen güçlerini 

Mekke'den çıkarmayı başarmış ve onları cezalandırmak amacıyla vergi oranlarını 

artırmıştır.102 

 
97  Takiyüddîn Muhammed b. Ahmed. el-Fâsî. el-‘Ikdu’s-semîn fi tarihi’l-beledi’l-emîn,(Beyrut: Dâru’l-

Kütübi’l-İlmiyye 1998), 1/466. 
98  Takiyüddîn Muhammed b. Ahmed. el-Fâsî, Şifau’l-ğarâm bi-ahbâri beledi’l-Haram,(Mekke: İhya 

Kütübi’l-İlmiyye, 1956), 2/272. 
99  el Fâsî, el-‘Ikdu’s-semîn fi tarihi’l-beledi’l-emîn, 1/191-192. 
100  Takıyyüddîn Ahmed b. Alî b. Abdilkâdir b. Muhammed. el-Makrîzî, es-Sülûk li-maʿrifeti düveli’l-

mülûk,(Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye,1997), 1/806. 
101  el-Makrîzî, es-Sülûk li-maʿrifeti düveli’l-mülûk, 1/807 
102  el-Makrîzî. es-Sülûk li-maʿrifeti düveli’l-mülûk, 1/724; Ali b. Taceddîn b. Takiyyüddîn. el-Sincârî, 

Manâ’ihü’l-kerem fî ’ahbari Mekke ve’l-beyti ve vülâti’l-Harem, 1/302. 



 

22 
 

 

Sultan Kalavun, Memlüklerin Mekke üzerindeki egemenliğini pekiştirmek ve Resûlîlerin 

103 saldırganlığını engellemek amacıyla aynı yıl Mekke'ye üç yüz süvari ile desteklenen 

bir vekil gönderdi.104 Bu kuvvet Mekke'ye ulaştığında Ebû Numay, onları karşılamaya 

gelmedi. Bunun yerine, komutanlarını göndererek Memlük kuvvetlerinin Mekke'ye 

girişini engelledi ve şehrin kapılarını kapattı. Ancak Memlükler, şehri kuşattıktan ve 

surların bir kapısını yaktıktan sonra zorla içeri girmeyi başardılar. Bu gelişme, Ebû 

Numay'nın hac mevsimi sırasında Mekke'den kaçmasına yol açtı.105 Daha sonra Memlük 

askerlerinin bir kısmı Mina'ya gitmiş ve burada Ebû Numay'ın saldırısına uğrayarak 

yağmalanmış, komutanları da öldürülmüştü. Ebû Numay, bu olayın ardından Mekke'ye 

geri dönerek Memlük askerlerini mağlup etti. Bu durum, Sultan Kalavun'u öfkelendirdi 

ve Ebû Numay'a karşı intikam arzusunu körükledi. Ebû Numay ise durumu düzeltmek 

için hızla özür diledi ve Sultan'a hediyeler sunarak onun hoşnutluğunu kazandı.106Ancak, 

Ebû Numay'nın Sultan Kalavun'a yemin ettiği şartları ihlal etmesinin ardından, 

Memlükler Mekke üzerindeki egemenliklerini sürdürme arzusuyla (687- 688/1288-1289) 

yıllarında Medine Emiri Cemaz bin Şeyha’ya destek olmak amacıyla bir ordu gönderdi.107 

Cemaz, Mekke'yi ele geçirip Ebû Numay'yı şehirden çıkarmayı başardı. Aynı yıl Cemaz 

adına hutbe okundu ve sikke onun adına basıldı. Ancak kısa süre sonra hastalanan Cemaz, 

Ebû Numay'dan korktuğu için şehri terk etti. Ebû Numay geri dönerek 701/1301 yılına 

kadar Mekke'de tek başına hüküm sürdü. Bu dönemde, 689/1290 yılında büyük bir isyan 

patlak verdi; kılıçlar çekildi, birçok insan öldü ve dükkanlar yağmalandı.108 

 

Sultan Kalavun'un ölümünün ardından, Ebû Numay harekete geçerek Yemen hükümdarı 

Melikü'l-Muzaffer adına hutbe okutmuştur. 691/1292 yılı başlarında ise Kalavun’un oğlu 

Halil duruma müdahale etmiş ve hutbeyi tekrar Kalavun adına okutmuştur. Bir müddet 

 
103  Resûli Devleti, Hicaz'ın güneyinde Yemen'de kurulan ve Eyyübilerden bağımsızlığını ilan eden bir Arap 

devletiydi. 626- 858 Hicri yılları arasında hüküm sürmüştür. 
104  el-Makrîzî. es-Sülûk li-maʿrifeti düveli’l-mülûk, 1/724-726.  
105  el Fâsî, el-‘Ikdu’s-semîn fi tarihi’l-beledi’l-emîn, 1/192; el-Sincârî, Manâ’ihü’l-kerem fî ’ahbari Mekke 

ve’l-beyti ve vülâti’l-Harem, 1/303.  
106  el-Makrîzî. es-Sülûk li-maʿrifeti düveli’l-mülûk,1/724-725; el-Sincârî, Manâ’ihü’l-kerem fî ’ahbari 

Mekke ve’l-beyti ve vülâti’l-Harem, 1/203. 
107  el Fâsî, el-‘Ikdu’s-semîn fi tarihi’l-beledi’l-emîn,1/462; el-Sincârî, Manâ’ihü’l-kerem fî ’ahbari Mekke 

ve’l-beyti ve vülâti’l-Harem, 1/203. 
108  el Fâsî, el-‘Ikdu’s-semîn fi tarihi’l-beledi’l-emîn, 1/466.  



 

23 
 

sonra Yemen’in güneyinde bulunan Resûlilerin yöneticileri hutbenin tekrar Yemen 

hükümdarı adına okunmasını sağlamışlardır.109 İlerleyen zamanlarda Yemen ve Mekke 

arasındaki ilişkiler düzelmeye başlamış, bunun sonucu olarak da 696/1297 yılında 

Yemen’e ait kervanlar uzun bir aradan sonra yeniden Mekke’ye yolculuk yapabilmiş ve  

hac mevsiminde Arafat’da Yemen hükümdarına dua edilmiştir.110 

 

El-Fâsî, Ebû Numay'ın Yemen hükümdarını Mısır hükümdarına tercih etmesinin 

nedenini, Yemen Sultanı El-Melikü'l-Müeyyed tarafından gönderilen altın, tahıl, örtüler, 

misk, amber ve renkli kumaşlardan oluşan hediyelerin, Mısır'dan her yıl gönderilen 

hediyelerin üç katı değerinde olmasına bağlar. Bu hediyeler, Mısır’ın Mekke’ye her yıl 

gönderdiği miktardan fazlaydı.111 Buna karşın Şerif Ebû Numay, Yemenlilere 

vergilendirme konusunda oldukça katı davranmıştır. 112 

 

Ebû Numay'ın ölümünden sonra, oğulları arasında iktidar mücadelesi başlamış ve bu 

durum Mekke'deki ticaret ve tüccarların zarar görmesine yol açmıştır. Ancak Memlük 

sultanları, Mekke'deki yönetim üzerinde sıkı bir kontrol kurmayı başarmış ve diledikleri 

kişileri görevden alıp yerine yenilerini atamışlardır. Memlükler, Mekke’deki 

egemenliklerini ve istikrarı sürdürmek için birden fazla kişiyi iktidara getirme politikasını 

uygulamaya başlamışlardır. Bu politika, kardeşler arasında çıkan isyan haberleri üzerine 

Mekke'ye askeri seferler düzenlenmesine de neden olmuştur.113 

 

707/1307 ile 712/1312 yılları arasında Mekke'deki ticarî faaliyetler, Ebû Numay'ın 

oğulları Ramise, Hamida ve Mekke'deki kölelerin hacılara ve tüccarlara kötü muamelede 

bulunmaları, mallarını yağmalamaları ve açgözlü davranışları nedeniyle büyük ölçüde 

zarar görmüştür. Bu koşullar, ticaret erbabının Mekke'ye girişini ciddi şekilde 

 
109  el-Fâsî, el-‘Ikdu’s-semîn fi tarihi’l-beledi’l-emîn,1/463; el-Makrîzî. es-Sülûk li-maʿrifeti düveli’l-

mülûk,1/786. 
110  el-Makrîzî. es-Sülûk li-maʿrifeti düveli’l-mülûk, 1/872. 
111  Ahmed es-Sebaî, Târîhu Mekke,(Riyad: Mektebetü Melik Feyhd, 1999), 1/236.  
112  Abdülkadir b. Muhammed El-Ensârî. el-Cezîrî, Dürerü’l-ferâʾidi’l-munazzame fî ahbâri’l-hâc ve tariki 

Mekkete’l-muʿazzame, (Beyrut:  Dâru’l-Kütübi‘l-İlmiyye, 2002), 285-286. 
113  el Fâsî, el-‘Ikdu’s-semîn fi tarihi’l-beledi’l-emîn, 4/404-407. 



 

24 
 

azaltmıştır.114 712/1312 yılında, komşu bölgelerden gelenler ve hacılar, Mekke'deki bu 

kötü durumu Memlük Sultanı Nasir'e şikâyet etmişlerdir. Sultan Nâsır, bunun üzerine 

Mısır ve Şam'dan bir ordu ve emirler göndererek Mekke'deki düzeni sağlama ve Ebu'l-

Gays'ı Mekke'nin valisi olarak atama emri vermiştir.115 Ordu, Ebu'l-Gays ile birlikte 

kalarak, durum düzelene kadar ona yardımcı olmuştur. Ebu'l-Gays, tüccarlardan vergiler 

toplamış ve 714/1314 yılına kadar Mekke'yi yönetmiştir. Ancak Hamida'nın kardeşleri 

tarafından öldürülmüş ve cesedi halka teşhir edilmiştir.116 

 

Ramise olmadan Mekke'yi yönetmeyi başaran Hamida, komşulara ve tüccarlara 

saldırmayacağına dair söz vermiş ancak bu sözünü tutmamıştır. Ramise, Memlük 

sultanından yardım alarak Mekke valiliğine atanmış ve yanında bir ordu ile Hamida'ya 

karşı harekete geçmiştir. Hamida, Halef’e117 kaçmış, beraberinde para ve buğday da 

götürmüştür. Zalimliği o kadar ileri gitmiştir ki taşıyamadığı her şeyi yeni kalesinde 

yakmış ve iki bin hurma ağacını kesmiştir. Ancak Memlük ordusu onu takip etmiş, 

kuşatmış ve mallarını ele geçirmiştir ki; bu malların sayısı oldukça fazlaydı.118 

 

Mısır hükümdarından intikam almak amacıyla Irak'a geçen Hamida orada para ve adam 

desteği almıştır. 718/1318 yılında Hamida, Mısır Sultanı'na hutbe okunmasını engellemiş 

ve Irak Emir’i Ebu Said b. Horbanda adına hutbe okutmaya başlamıştır. Aynı zamanda 

tüccarlara zulmederek mallarını gasp etmiştir.119 

 

Tarihi kaynaklar, 730/1330 yılında Mekke'de meydana gelen büyük fitneyi ayrıntılı 

olarak tasvir etmektedir. Bu fitne sırasında Mekke'nin çarşıları yağmalanmış, bazı hacılar 

ve diğer bireyler hayatını kaybetmiş ve Kâbe'de silahlar çekilmiştir. İbn Aybek, bu olayın 

 
114  el Fâsî, el-‘Ikdu’s-semîn fi tarihi’l-beledi’l-emîn,4/406; el-Cezîrî, Dürerü’l-ferâʾidi’l-munazzame fî 

ahbâri’l-hâc ve tariki Mekkete’l-muʿazzame, 292-294.   
115  el Fâsî, el-‘Ikdu’s-semîn fi tarihi’l-beledi’l-emîn, 4/236-237. 
116  el-Sincârî, Manâ’ihü’l-kerem fî ’ahbari Mekke ve’l-beyti ve vülâti’l-Harem, 1/27. 
117  Mekke’den yedi gün uzaklıkta bir kale. el Fâsî, el-‘Ikdu’s-semîn fi tarihi’l-beledi’l-emîn, 4/238. 
118  el Fâsî, el-‘Ikdu’s-semîn fi tarihi’l-beledi’l-emîn,4/238; el-Cezîrî, Dürerü’l-ferâʾidi’l-munazzame fî 

ahbâri’l-hâc ve tariki Mekkete’l-muʿazzame, 295.   
119  el Fâsî, el Ikdu’s-semin fi tarihi’l-beledi’l-emin, 4/241; el-Makrîzî. es-Sülûk li-maʿrifeti düveli’l-mülûk, 

2/176. 



 

25 
 

sebeplerini ayrıntılı bir şekilde açıklamamış, sadece fitnenin yarattığı dehşeti 

aktarmıştır.120 Ancak, “en-Nücûmü’z-Zâhire” adlı eserde, Mekke'deki bazı kölelerin 

güvenliği bozarak, Irak'tan gelen hacıları hedef alıp mallarını gasp etmeye kalkıştıkları 

belirtilmektedir. Bu olaylar sırasında Memlük emirlerinden İzzeddin Aydemir, Şerif 

Atyifa ile birlikte hareket etmiş, ancak çatışmada hem oğlunu hem de kölesini 

kaybetmiştir.121 El-Sincârî de benzer bir şekilde bu olaylara değinmektedir.122 

 

Bu bilgilerden, Mekke’de yaşanan olayların kişisel hırslar ve siyasî saikler doğrultusunda 

geliştiği anlaşılmaktadır. Memlük güçlerinin zaman zaman güvenliği sağlamakta 

başarısız kalması, ekonomik ve güvenlik koşullarının bozulmasına neden olmuştur. 

Mekke, artan yolsuzluk ve zulüm nedeniyle güvenli bir şehir olmaktan çıkmış, 

açgözlülerin faaliyetlerine sahne olmuştur. Sonuç olarak, Mekke tüccarlardan ve 

insanlardan yoksun kalmış ve ticarî faaliyetler diğer bölgelere kaydırılmıştır. 123 

 

Bu bağlamda, Mekke’de hükümdar aileleri arasındaki iktidar mücadelesinin, ticaret 

faaliyetlerini doğrudan etkileyen, tüccarların ve mallarının çıkarlarını tehdit eden ve 

Mekke-i Mükerreme’de can kaybına ve tesislerin tahribatına yol açan önemli bir etken 

olduğu söylenebilir. 

 

II. MEKKENİN GÜVENLİĞİ SAĞLAMAK İÇİN ALINAN ÖNLEMLER 

 

Memlükler dönemindeki huzursuzluklar, tehlikeler ve güvensizlik, ayrıca Mekke'nin 

kutsallığının ihlali, Sultan Zahir Baybars'ı kutsal topraklarda düzeni sağlamaya yönelten 

başlıca nedenler arasında yer almaktadır. 667/1268 yılında, Memlük Sultanı, Şerif Ebû 

Numay'ın Mekke'nin yönetimini tek başına üstlenme talebini, Fasî'nin belirttiği ve kabul 

ettiği bazı şartlara bağlı olarak onayladı. Bu şartlar şunlardır: Kâbe’nin hem hacılar hem 

de bedeviler için açık olması, hacılardan vergi alınmaması, gündüz veya gece ziyarete 

 
120  Seyfüddîn |Ebû Bekr b. Abdillâh b. Aybek. ed-Devâdârî, Kenzü’d-dürer ve câmiʿu’l-gurer, (Beyrut: 

Dâru’l-Kütübi’l-İlmyiye, 1971), 9/353-354. 
121  İbn Tağrıberdî, en-Nücûmü’z-zâhire fî mülûki Mısr ve’l-Kâhire, 9/282-283. 
122  el-Sincârî, Menayihü'l-kerem fî 'ahbari Mekke ve’l-beyti ve vulâti'l-Harem, 1/312. 
123  el-Fâsî, Şifau’l-ğarâm bi-ahbâri beledi’l-Haram, 2/273-274. 



 

26 
 

gelenlerin engellenmemesi, tüccarlara ve hacılara haksızlık yapılmaması, hutbe ve para 

basma yetkisinin Sultan Baybars’a ait olması ve karşılığında sultanın her yıl Ebû Numay'a 

yirmi bin dirhem vermesi.124 

 

Kutsal topraklarda güvenliği sağlama amacıyla Sultan Baybars, 667/1268 yılındaki hac 

sırasında Şerif Ebû Numay ile amcası İdris arasındaki anlaşmazlığı çözerek Mekke'nin 

yönetimine İdris'i de dahil etti. Sultan, vasiyetinde Mekke emirlerine adaleti ve güvenliği 

sağlamalarını ve tüccarlara zulüm yapmamalarını emretti.125 Ayrıca, Mekke Şeriflerinin 

talebi üzerine Şemsuddin Mervan el-Zahiri'yi Mekke'ye vekil olarak atadı.126 

 

Sultan Kalavun, 681/1282 yılında Mekke Şerifini, Mısır'ın tek başına Haremeyn 

üzerindeki egemenliğini tanımaya zorlamayı başardı. İdari organizasyon konusundaki 

yetkinliğini göstererek Mekke'de kendisine ve oğullarına bağlılık sağlamayı başardı. Bu 

bağlılık, Ebû Numay'ın Mısır Sultanı’na itaat etmeyi, güvenliği ve adaleti sağlamayı ve 

Sultan'ın törenlerine katılmayı kabul ettiği bir bağlılık yeminiyle pekiştirildi.127  

 

Memlüklerin Mekke'deki ticarete verdikleri önemin en açık göstergesi, Resûlîlerin 

sultanlarıyla kurdukları dostluk ilişkileridir. Bu ilişkiler, Zahir Baybars döneminden 

Sultan Gavri dönemine kadar karşılıklı elçilik ve hediyeleşme yoluyla güçlendirilmiştir. 

Örneğin, Yemen hükümdarı Muzaffer, Sultan Kalavun'a öd ağacı, amber ve diğer değerli 

hediyeler göndermiş ve kendisine bir güvence talep etmiştir. Sultan Kalavun da bu talebi 

karşılayarak Muzaffer'e bir emanname vermiş ve ona hediyeler göndermiştir.128 

 

 
124  el Fâsî, el-‘Ikdu’s-semîn fi tarihi’l-beledi’l-emîn,1/459; el-Sincârî, Manâ’ihü’l-kerem fî ’ahbari Mekke 

ve’l-beyti ve vülâti’l-Harem, 1/201; Âmir Abdulllah Hamid, “ed-Davrü’l-hadârî ve’s-siyâsî li selâtîni’l-

memâlik fî Mekketi’l-Mükerreme”, el-Mecelle el-Arabiyyetü li’l-Ulûmi’l-İnsâniyyeti ve’l-İctimâiyye 23 

(Şubat 2024), 2. 
125  el-Sincârî, Manâ’ihü’l-kerem fî ’ahbari Mekke ve’l-beyti ve vülâti’l-Harem,1/201. 
126  el Fâsî, el-‘Ikdu’s-semîn fi tarihi’l-beledi’l-emîn,1/177; el-Makrîzî. es-Sülûk li-maʿrifeti düveli’l-

mülûk,1/201.    
127  el Fâsî, el-‘Ikdu’s-semîn fi tarihi’l-beledi’l-emîn,1/462-463. 
128  Şemsüddîn Ebu Hasan, el-‘Ukûdu’l-l’ül’üiyye fi ahbâri ed-Devlet’r-resûliyye, 2/169; Muhammed 

Abdülâl Ahmet, Benû resûl ve benû tâhir ve alakâtü’l-Yemeni’l-hâriciyye,286. 



 

27 
 

Memlük sultanları, bu tür siyasî yakınlaşmalarla iki lider arasında dostluk ilişkilerini 

genişletmeye çalışmışlardır. Bu çabalar, Habeşistan kralıyla da benzer bir dostane ilişki 

kurulmasını sağlamıştır.129 

 

Memlük sultanlarının Mekke'de güvenliğin sağlanmasına yönelik özenlerini vurgulamak 

önemlidir. Gönderilen ordu güçleri, sadece durumu sakinleştirmekle kalmamış, aynı 

zamanda Beytullah'ta güvenliği ve adaleti tesis etmiş, hac ve ticaret yollarının güvenliğini 

sağlamıştır. Ayrıca, Mekke'nin yaşadığı ekonomik krizlerin çözümüne önemli katkılarda 

bulunmuşlardır. Bu amaçla yüklü miktarda para harcamış, Mekke ve çevresindeki 

insanlara yiyecek, erzak ve yardımlar göndermişlerdir.130 

 

703  -704/1303-1304 yıllarında, Şerifler Hamide ve Ramise adaleti tesis etmiş ve vergileri 

kaldırmıştır. Bu gelişme, Mekke'de pazarların yeniden açılmasına, alım satım yoluyla 

kamu menfaatlerinin artmasına ve ticarî faaliyetlerin canlanmasına yol açmıştır.131 

 

Mekke'deki karışıklıklar, önemli bir sorun olarak öne çıkmıştır. Memlükler, özellikle 

rakip şerifler arasındaki çatışmaları çözmek için birkaç kez askeri müdahalede bulunmak 

zorunda kalmışlardır.132 Bu müdahaleler genellikle mevcut şeriflerin görevden alınması 

ve yerlerine, Memlüklerin taleplerine daha uyumlu olan şeriflerin atanması şeklinde 

gerçekleşmiştir. Memlüklerin taleplerinin merkezinde, Mekke'ye gelen hacı ve 

ziyaretçilerin güvenliğinin sağlanması bulunmaktaydı.133 

 

 
129  Muhammed Abdaal. Ahmet, Benû resûl ve benû tâhir ve alakâtü’l-Yemeni’l-hâriciyye,376. 
130  et-Taberî, İthâfü fuzalâi’l ez-zemen,29. 
131  el Fâsî, el-‘Ikdu’s-semîn fi tarihi’l-beledi’l-emîn,4/406et-Taberî, İthâfü fuzalâi’l ez-zemen, 29; 

Abdülkadir b. Muhammed el-Ensari, el-Duraru’l fevaid münazaame fi ahbar-i hac ve tarık Mekkeel-

muazzame, 292. 
132  Ebü’l-Fadl Şihâbüddîn Ahmed b. Alî b. Muhammed. el-Askalânî, el-Duraru’l-kâmine,(Haydarabad: 

Dârü’l-Maʿârif’l-Osmaniyya), 1993.1/422; el-Fâsî, el-‘Ikdu’s-semîn fi tarihi’l-beledi’l-emîn,4/421-423. 
133  el-Makrîzî. es-Sülûk li-maʿrifeti düveli’l-mülûk, 2/190. 



 

28 
 

Şerifler olayından sonra, 719/1319 yılında Sultan Nasır Muhammed Mekke valiliğine 

Atyifa'yi atadı. Atyifa, o dönemde Mısır'da ikamet etmekteydi.134 Bu atama, Memlüklerin 

Mekke üzerindeki egemenliğini pekiştirdi. Aynı yıl Nasır Muhammed hac ziyareti 

gerçekleştirdi ve Mekke'ye büyük bir tevazu ile girdi. Sultan'ın bu haccı, iki önemli 

sonuca yol açtı: Birincisi, Memlüklerin Mekke üzerindeki egemenliğini ve hakimiyetini 

güçlendirdi. İkincisi ise her yıl değişen bir garnizonun Mekke'ye yerleştirilmesi kararı 

alındı.135 Bu uygulama sayesinde tüccarlar ve çevredeki halk için güvenlik ve refah 

sağlanması hedeflendi. 136 

 

Atyifa döneminde Mekke, güvenli bir hale geldi; ticaret gelişti, fiyatlar düştü ve bolluk 

arttı.137 Bu dönem, Mekke'nin maddi kalkınma ve ticarî refah açısından önemli bir pay 

aldığı bir dönem olarak kaydedilmektedir. Yemen ve Kârim tüccarlarının Mekke'ye 

büyük sayılarda akın etmesi,138 şehrin istikrar, güvenlik ve adalet sağladığını 

göstermektedir. Ancak, Ebû Numay’ın oğlu Ramise Mısır'dan Atyifa'nin ortağı olarak 

gelmesi halk arasında üzüntüye yol açtı.139 Çünkü Atyifa, adaleti ve olumlu itibarı 

nedeniyle halk tarafından sevilmekteydi.140 

 

732-735/ 1332-1334 yılları, nispeten sakin ve istikrarlı bir ticaret dönemi olarak 

değerlendirilir. Bu dönemde, mallar ve dükkânlar bol olup, fiyatlar düşük ve yaşam 

standartları yüksek oldu.141 Şerif Aclan b. Remise'nin 746-747/1345-1346 yıllarında 

Mekke'nin emirliğini üstlenmesiyle birlikte, ticaret daha da önem kazandı. Aclan, 

tüccarları şehre çekme konusunda başarılı bir strateji izledi ve Hindistan ile Yemen'den 

gelen tüccarların Mekke'ye akın etmelerini sağladı,142 vergilerde indirim yaptı, Mekke'de 

 
134  el-Makrîzî. es-Sülûk li-maʿrifeti düveli’l-mülûk, 2/190; el-Sincârî, Manâ’ihü’l-kerem fî ’ahbari Mekke 

ve’l-beyti ve vülâti’l-Harem,1/309. 
135  el Fâsî, el-‘Ikdu’s-semîn fi tarihi’l-beledi’l-emîn, 6/96. 
136  el Fâsî, el-‘Ikdu’s-semîn fi tarihi’l-beledi’l-emîn,4/242; Abdülkadir b. Muhammed el-Ensari, Dürerü’l-

ferâʾidi’l-munazzame fî ahbâri’l-hâc ve tariki Mekkete’l-muʿazzame, 298. 
137  el Fâsî, el-‘Ikdu’s-semîn fi tarihi’l-beledi’l-emîn,6/96; et-Taberî, İthâfü fuzalâi’l ez-zemen, 32. 
138  el Fâsî, el-‘Ikdu’s-semîn fi tarihi’l-beledi’l-emîn,6/97; Abdülkadir b. Muhammed el-Ensari, Dürerü’l-

ferâʾidi’l-munazzame fî ahbâri’l-hâc ve tariki Mekkete’l-muʿazzame, 299. 
139  el Fâsî, el-‘Ikdu’s-semîn fi tarihi’l-beledi’l-emîn, 4/411.  
140  el Fâsî, el-‘Ikdu’s-semîn fi tarihi’l-beledi’l-emîn, 6/97. 
141  el-Makrîzî. es-Sülûk li-maʿrifeti düveli’l-mülûk, 2/341. 
142  İbn Fehd, İthâfü’l-verâ bi-ahbâri Ümmü’l-Kurâ, (Kahire: Mektebetü’l-Hancı, 1975), 297. 



 

29 
 

adalet ve güvenliği tesis etti, tüccarlar ve çevre halktan haksız yere alınan vergileri 

ortadan kaldırdı. Bu akıllıca politika, çekişme ve rekabetten kaynaklanan sorunları sona 

erdirdi ve büyük karlar elde edilmesini sağladı, tüccarlardan önemli miktarda gelir 

sağlandı. 143 

 

Tarihi kaynaklar, Memlüklerin Mekke'deki güvenlik ve düzeni sağlama konusundaki 

kararlılığını açıkça ortaya koymaktadır. 866/1462 yılında Sultan, Mekke'ye gönderilen 

askeri birliklerin tüccarlarla ticaret yaparak alışverişle meşgul olduğunu tespit etmiştir. 

Bu durumdan endişelenen sultan Mekke Emiri'ne bir mektup göndererek askerleri 

uyarmasını ve bu tür faaliyetlere devam edenlerin Mekke'den uzaklaştırılmasını 

emretmiştir 144 

 

A. Kara Yollarının Güvenliği 
 

Memlükler döneminde Mekke-i Mükerreme'nin ticaretinin gelişmesi rastlantısal bir 

durum değildir. Mekke'nin kutsal şehir olma özelliği, Kâbe'yi barındırması ve 

Müslümanların hac, umre, ziyaret ve ticaret gibi çeşitli amaçlarla bu şehre gelmeleri, 

Mekke'yi canlı bir ticaret merkezi haline getirmiştir. Şehir, yalnızca Arap Yarımadası’na 

değil, tüm İslam dünyasına yayılan karayolu kervan ağlarına bağlıydı. Bu bağlamda, 

ticaretin gelişmesiyle Mekke, Doğu ve Batı arasındaki en önemli aktarma ve dağıtım 

merkezlerinden biri olmuştur. 

 

Memlük sultanlarının Mekke'ye yönelik ilgisi, şehrin refahı ve kalkınması üzerinde 

belirgin bir etki yaratmıştır. Özellikle hac ve umre yolcularının güvenliğini sağlama 

çabaları, hacca katılımın artmasına ve Mekke ekonomisinin gelişmesine önemli 

katkılarda bulunmuştur. 

 

 
143  el Fâsî, el-‘Ikdu’s-semîn fi tarihi’l-beledi’l-emîn,6/61; Ömer b. Fehd b. Muhammed b. Muhammed. İbn 

Fehd, İthâfü’l-verâ bi-ahbâri Ümmü’l-Kurâ,298; Abdülkadir b. Muhammed el-Ensari, Dürerü’l-

ferâʾidi’l-munazzame fî ahbâri’l-hâc ve tariki Mekkete’l-muʿazzame, 307-308. 
144  İbn Fehd, İthâfü’l-verâ bi-ahbâri Ümmü’l-Kurâ, 428. 



 

30 
 

Mekke'ye gelen tüccarların güvenliğini sağlamak ve ticaret yollarını tehdit eden 

tehlikeleri önlemek, büyük bir güç ve mali destek gerektiren bir görevdi. Memlükler, bu 

zorluğu etkili bir şekilde yönetmiş ve akıllıca bir ticaret politikası benimsemiştir. Bu 

politika doğrultusunda, Mısır'dan Mekke'ye uzanan ticaret yolları üzerindeki kabilelerin 

saldırılarını engellemek amacıyla, bu kabilelerin önde gelen temsilcileriyle hac ve ticaret 

kervanlarının korunmasını sağlamaları için anlaşmalar yapılmıştır. Bu strateji hem ticaret 

yollarının güvenliğini sağlama hem de kara ticaretinin düzenli bir şekilde işlemesini 

temin etme konusunda büyük bir başarı sağlamıştır. Böylece, Mekke'nin ekonomik refahı 

korunmuş ve ticaret akışının kesintisiz bir şekilde devam etmesi mümkün kılınmıştır.145 

 

Memlük sultanlarının ticaret güvenliğini sağlama konusundaki rolünün yanı sıra, Moğol 

sultanlarının da bu hususta önemli katkıları olmuştur. Özellikle Moğol Sultanı Ahmed 

Ağa Hilavun, 681/1282 yılında Memlük Sultanı Kalavun’a gönderdiği mektupta, 

hacıların güvenliğini sağlama, ticaret yollarını koruma ve ticareti teşvik etme yönünde 

aldığı tedbirleri belirtmiştir. Bu mektup, iki sultan arasındaki iyi ilişkileri ve ticaretin 

geliştirilmesine yönelik ortak ilgiyi yansıtmaktadır. Mektubunda yer alan bazı önemli 

noktalar şunlardır: “Hacılar için gerekli kolaylıkları sağladık, yollarını güvence altına 

aldık ve kervanlarını güvenli bir şekilde yönettik. Seyahatlerinin sorunsuz geçmesini 

sağlamak için gerekli adımları attık. Ayrıca, şehirlerin gelişiminde önemli rol oynayan 

tüccarların ve ülkemize gelen ziyaretçilerin serbestçe seyahat etmelerine izin verdik. Bu 

tedbirler, insanların yolculuklarında kendilerini güvende hissetmelerini ve herhangi bir 

zarara uğramayacaklarına dair güven duymalarını sağladı. Bununla birlikte, askerlerin, 

muhafızların ve dilencilerin, hacıların ve tüccarların kaynaklarını yağmalamalarını ve 

onlara zarar vermelerini yasakladık. Bu kişilere, her zaman istedikleri yere güvenle 

seyahat etme hakkı tanıdık.”146 

 

741  /1340 yılında Memlük Sultanı Nasır Muhammed'in vefatının ardından Mısır'da ciddi 

bir siyasî kargaşa yaşanmıştır. Bu durum, Mısır'dan Mekke'ye hacca giden hacı sayısında 

 
145  Abdülkadir b. Muhammed el-Ensari, Dürerü’l-ferâʾidi’l-munazzame fî ahbâri’l-hâc ve tariki 

Mekkete’l-muʿazzame, 449- 451. 
146  İbn Aybek ed-Devâdârî, Kenzü’d-dürer ve câmiʿu’l-gurer, 8/252. 



 

31 
 

kayda değer bir azalmaya neden olmuştur. Aynı dönemde Arap Mehna kabilesi, ticaret 

yollarına saldırılar düzenleyerek ticaretin kesilmesine yol açmıştır. Kabilenin bu 

saldırıları, Mısır'daki siyasî istikrarsızlıktan faydalanarak ticaret kervanlarını yağmalama 

arzusundan kaynaklanmıştır. Arab Mehna kabilesinin lideri, Memlük sultanı tarafından 

tutuklanmış, ancak bu olay sonrasında kabile, ticaret kervanlarına yönelik saldırılarını 

artırmıştır. Bir yıl sonra, Memlük sultanı kabile liderini serbest bırakmış ve kabilenin itaat 

etmesi, ticaret kervanlarına saldırmaması şartıyla bir barış anlaşması yapılmıştır.147 

 

Sultan Berkuk döneminde, hac ve ticaret kervanlarının güvenliğini sağlamak amacıyla 

önemli tedbirler alınmıştır. Sultan Berkuk, bu alanda Memlüklerin kuruluşundan itibaren 

uygulanan politikaları daha da geliştirerek kervanların etkin bir şekilde korunmasını 

hedeflemiştir. Memlüklerin geleneksel politikası, kervanların güvenliğini sağlamak 

amacıyla güçlü kabilelere yıllık vergi ya da belirli miktarda para ödemek şeklinde idi. 

Ancak Sultan Berkuk, bu politikayı daha ileriye taşıyarak her yıl hacı kervanlarıyla 

birlikte seyahat eden bir askeri birlik oluşturmuştur. Bu askeri birliğin temel görevi, 

kervanları herhangi bir saldırıya karşı korumak ve yol boyunca gerekli lojistik desteği 

sağlamaktı.148 

 

Sultan Berkuk'un aldığı tedbirler, hacı ve ticaret kervanlarının güvenliğini büyük ölçüde 

artırmıştır. Askeri birliğin varlığı, potansiyel saldırganları caydırmış ve kervanların daha 

güvenli bir şekilde yolculuk etmelerini sağlamıştır. Ayrıca bu birliğin sağladığı lojistik 

destek, kervanların yiyecek, su ve diğer temel ihtiyaçlarının karşılanmasına katkı 

sunmuştur. 

 

Hicaz bölgesinde ticaretin gelişmesine önemli katkılar sağlayan bir diğer isim Şerif Hasan 

b. Aclan’dır. Şerif Hasan, özellikle Yemenli tüccarların Cidde'ye gelmelerini teşvik 

etmek amacıyla birçok adım atmıştır. Yemenli tüccarlardan alınan vergilerin üçte birini 

 
147  el-Makrîzî. es-Sülûk li-maʿrifeti düveli’l-mülûk, 2/692. 
148  Abdülkadir b. Muhammed el-Ensari, Dürerü’l-ferâʾidi’l-munazzame fî ahbâri’l-hâc ve tariki 

Mekkete’l-muʿazzame, 509-512.   



 

32 
 

kaldırarak onlara mali kolaylıklar sağlamış, ticaret yollarında güvenliği temin ederek hem 

Mekke'ye gidişlerinde hem de geri dönüşlerinde tüccarların korunmalarını sağlamıştır. 149 

 

Şerif Hasan'ın Yemenli tüccarları Cidde'ye çekme konusundaki çabalarının başarısını 

gösteren en somut delillerden biri, 799/1397 yılında Mekke'den Cidde'ye hareket eden 

Yemenli tüccar kervanlarının büyüklüğüdür. Bu kervanlar, hacimli yapıları nedeniyle 

ikiye bölünmek zorunda kalmış ve her bir kervanda 1.000'den fazla deve, Yemen'den 

getirilen çeşitli mal ve ürünlerle yüklenmiştir.150 

 

Hicaz'daki soyluların ve komutanların sadakatini korumak, bilgi ve beceri gerektiren 

hassas bir mesele olduğundan, Şerif Hasan uzlaşmacı politikalar benimsemiştir. Ticaretle 

uğraşanlara zarar vermemeleri karşılığında soylulara belirli miktarda para vermeyi 

taahhüt etmiş, ayrıca ticaret yolunu kesen kabilelere de ödeme yaparak tüccarların 

güvenliğini temin etmeye çalışmıştır. Bu sabırlı politika başarısız olduğu durumlarda ise, 

fesadı ortadan kaldırmak amacıyla zor kullanmaktan çekinmemiştir.151 

 

Mısır sultanlarının çabalarının özellikle Mısır ile Mekke arasındaki ticaret ve hac yoluna 

odaklandığı görülmektedir. Bu yol, en büyük hac ve ticaret kervanlarının güzergahıydı. 

Fas ve Afrika'dan gelen hacılar, önce Mısır'a ulaşır, buradan Mısır kervanına katılarak 

Mekke'ye doğru yol alırlardı.152 Bu nedenle sultanlar ve emirler, bu yolun bakım ve 

onarımına, kervanlara hizmet sunan tesislerin kurulmasına ve güvenlik önlemlerinin 

alınmasına büyük önem vermiştir. Yolda depolar, istasyonlar, hanlar ve askerlerle 

donatılmış gözetleme kuleleri inşa edilmiştir. Ayrıca, su kaynakları kazılmış, su havuzları 

ve diğer ihtiyaçları karşılayacak tesisler kurulmuştur. Geleneksel olarak, yol tamiri ve 

 
149  el Fâsî, el-‘Ikdu’s-semîn fi tarihi’l-beledi’l-emîn, 4/90-91.   
150  İbn Fehd, İthâfü’l-verâ bi-ahbâri Ümmü’l-Kurâ, 319-320. 
151  el Fâsî, el-‘Ikdu’s-semîn fi tarihi’l-beledi’l-emîn, 4/91-93. 
152  el-Makrizî, ez-Zehebü’l-mesbûk fi zikri men hacce mine’l-hulefâi ve’l-mülûk, 113; el Fâsî, el-‘Ikdu’s-

semîn fi tarihi’l-beledi’l-emîn, 315. 



 

33 
 

düzenlenmesi için inşaatçılar, işçiler ve taş ustaları gönderilmiştir; kervanların 

konakladığı yerlerde kuyu kazma çalışmaları da yapılmıştır.153 

 

Bu yoğun ilgi ve koruma çabalarına rağmen, tüccarların ve hac kervanlarının tehlikeye 

atıldığı ve Bedevilerin saldırılarına uğradığı bazı olaylar da yaşanmıştır. Hicaz'da 

Memlük otoritesinin bulunmasına rağmen, 828/1425 yılında Mekke ve çevresinde 

güvenlik tam olarak sağlanamamıştır. Örneğin, Akîlî kervanı yağmalanmış, malları ve 

develeri çalınmıştır. Mekke Kadısı Siraceddin Hanbeli ve Ömer b. Abdülhamid, Acem 

diyarından dönerken saldırıya uğramışlardır. Ayrıca, Bedevi eşkıyalar, Mina'da 

Zilhicce'nin dokuzuncu gecesinde hacıların eşyalarına el koymuş, yüklerini ve develerini 

çalmış ve bazı hacıları hac vazifesinden alıkoymuştur.154 Benzer şekilde, 830/1427  

yılında Akîlî kervanı bir kez daha yağmalanmıştır. Bu kervanda Şerif Hasan b. Aclan'ın 

oğulları, Şerif Ahmed ve Şerif Ali, doğuya gidip büyük bir servetle geri dönmüşlerdi. 

Ancak bu servet de saldırganlar tarafından yağmalanmıştır.155 Aynı zamanda, Iraklı 

tüccarların büyük miktarda parasına el konulmuş,156 bir tüccarın ise yüz deve dolusu 

kumaş, ipek, baharat ve diğer malları çalınmıştır.157 

 

834/1430 yılında, Sadüddin b. el-Mürre, bin kişilik bir grupla Mekke'de ikamet etmek 

amacıyla Cidde'ye gelmişti.158 Yanlarında yaklaşık bin beş yüz deve yükü eşya 

bulunmaktaydı.159 Ancak yolculukları sırasında iki kez eşkıya saldırısına uğradılar. İlk 

saldırı, Zübeyd kabilesi tarafından gerçekleştirildi ve neredeyse büyük bir fitneye yol 

açacaktı. Sadüddin b. el-Mürre'nin zekice diplomatik çabaları sayesinde, yüz dinar fidye 

karşılığında barış sağlandı.160 Bazı kaynaklar ise bu fidyenin bin dinar olduğunu 

 
153  el-Makrîzî. es-Sülûk li-maʿrifeti düveli’l-mülûk, 4/860; İbn Tağrıberdî, en-Nücûmü’z-zâhire fî mülûki 

Mısr ve’l-Kâhire, 9/60; İbn Fehd. İthâfü’l-verâ bi-ahbâri Ümmü’l-Kurâ, 367. 
154  İbn Fehd, İthâfü’l-verâ bi-ahbâri Ümmü’l-Kurâ, 361. 
155  el-Makrîzî. es-Sülûk li-maʿrifeti düveli’l-mülûk, 4/756; İbn Fehd, İthâfü’l-verâ bi-ahbâri Ümmü’l-Kurâ, 

365; Ebü’l-Fadl Şihâbüddîn Ahmed b. Alî b. Muhammed. el-Askalânî, İnbâʾü’l-gumr bi-enbâʾi’l-

ʿumr,(Kahire: İhiyâü't-Türâs'il-İslâmî), 3/383. 
156  el-Askalânî, İnbâʾü’l-gumr bi-enbâʾi’l-ʿumr, 3/383. 
157  el-Makrîzî, es-Sülûk li-maʿrifeti düveli’l-mülûk, 4/756. 
158  el-Askalânî, İnbâʾü’l-gumr bi-enbâʾi’l-ʿumr, 3/456. 
159  İbn Fehd, İthâfü’l-verâ bi-ahbâri Ümmü’l-Kurâ, 371. 
160  İbn Fehd, İthâfü’l-verâ bi-ahbâri Ümmü’l-Kurâ, 371. 



 

34 
 

belirtmektedir.161 İbn Mürre, fidyeyi kendi cebinden ödeyerek hac kervanından herhangi 

bir ödeme talep etmedi . Ancak yolculuk bitmeden Şerif Zehir el-Hasan, yüz atlı ile 

kervanı durdurdu ve yağmalamaya teşebbüs etti. İbn Mürre, onlarla mücadele etti ve 

nihayetinde bin beş yüz dinar değerinde162 elbise, yün ve deri gibi mallar karşılığında 

barış anlaşması imzalandı. Bu malların toplam değeri dört yüz dinar olarak 

hesaplanmıştır.163 

 

Memlük sultanının Hicaz Araplarını cezalandırmak için herhangi bir girişimde 

bulunmamasının sebebi bilinmemektedir. Bu Arap kabileleri, Mekke'ye giden yolları sık 

sık hedef alarak bölgenin güvenliğini tehdit ediyordu. Sultan, 836/1432 yılında zayıf bir 

çözümle yetinerek, insanların İbn el-Mürre ile seyahat etmelerini yasakladı. Ancak, hac 

ibadetini yerine getirmek isteyenlerin ısrarı üzerine, Memlük sultanı durumu yeniden 

değerlendirmek zorunda kaldı ve Hicaz'a Rucubiyye birlikleriyle birlikte 50 Memlük 

askerini gönderdi. Daha önce Hicaz'da görev yapan Memlüklerin yerine geçen bu birlik, 

daha sonra Kahire'ye geri döndü. Bu ihmalin sebebi, muhtemelen devletin o dönemde 

Akdeniz adalarında gerçekleştirdiği büyük fetihlerle meşgul olmasıydı.164 

 

841/1437 yılında, Bele Arapları, Gazzeli hacıların yanı sıra Ramallah, Kudüs, Filistin 

kıyıları ve Yenbu'dan gelen hacı ve tüccarların oluşturduğu bir kervana saldırı düzenledi. 

Bu saldırı, kervandakilere büyük zararlar verdi ve Araplar, bu kişilerden tazminat talep 

etti. Yenbu halkı, belirli bir miktar altın ödeyerek hayatlarını kurtarabilmişti. Ancak, 

Gazzeliler ve diğer bazı kervan üyeleri, Araplarla çatışmaya girdi ve üç Arap savaşçısını 

öldürdüler. Buna karşılık, Araplar kervana daha şiddetli bir saldırı düzenleyerek birçok 

kişiyi katlettiler, bazılarını esir aldılar ve büyük bir servet elde ettiler. Bele Araplarının 

yağmaladığı malların değeri 3000 deve yüküne ulaşmış olup, bu mallar arasında altın, 

gümüş, kumaş ve yiyecek gibi değerli eşyalar bulunmaktaydı. Bu talihsiz saldırı 

sonucunda kervandan sağ kurtulanlar, büyük bir perişanlık içinde evlerine geri 

 
161  el-Askalânî, İnbâʾü’l-gumr bi-enbâʾi’l-ʿumr, 3/456. 
162  el-Askalânî, İnbâʾü’l-gumr bi-enbâʾi’l-ʿumr, 3/456. 
163  İbn Fehd, İthâfü’l-verâ bi-ahbâri Ümmü’l-Kurâ, 372.  
164  İbn Fehd, İthâfü’l-verâ bi-ahbâri Ümmü’l-Kurâ, 373/380. 



 

35 
 

dönebilmişlerdir. Bu olay, yolculuk sırasında yaşanan en korkunç ve travmatik olaylardan 

biri olarak tarihe geçmiştir.165 

 

B. Kızıl Deniz Ticaret Güzergâhı Ve Güvenliği 
 

Kızıldeniz'in Süveyş'ten Babü’l-Mendeb Boğazı'na kadar uzanan mesafesi 2240 

kilometre olup, en geniş noktasında 350 kilometreye ulaşmaktadır. Deniz, adını Yunanca 

bir terimden almıştır. İslam dünyasında ise Kızıldeniz'e kıyısındaki şehirler ve ülkeler göz 

önünde bulundurularak farklı isimler verilmiştir. Bunlar arasında Kızıldeniz, Cidde 

Denizi, Yemen Denizi, Hicaz Denizi ve Firavun Denizi bulunmaktadır.166 

 

Tarihçilerin genel görüşüne göre, İslam'ın 7. yüzyılda ortaya çıkışıyla birlikte ticaret 

yollarında önemli bir değişim meydana gelmiş ve İslam'ın yayılması, doğu ticaretinde 

büyük bir etki oluşturmuştur. İslam'ın erken dönemlerinde birçok Arap Müslüman tüccar, 

baharat ve parfüm ticareti yapmak amacıyla Hindistan kıyılarına yerleşmiştir.167 Bu 

yerleşim, Bengal Körfezi'ni168 Araplar ve Çinliler için ortak bir ticaret alanı haline 

getirmiştir. 8. yüzyıldan itibaren Arap Müslümanlar, 150 ila 200 kişilik büyük Çin 

gemilerini kullanmaya başlamış ve ticaret, Afrika'dan Süveyş'e ve batıya doğru yeniden 

canlanmıştır. Ancak, Hint ve Çin gemilerinin Kızıldeniz'e girmesine izin verilmemiş, bu 

gemiler için Aden, ulaşabilecekleri son liman olarak kalmıştır.169 

 

Kızıldeniz'in ticaret yollarındaki bu canlanması, Fatımi Devleti'nin yükselişiyle paralel 

bir süreç izlemiştir. Fatımi Devleti, bu yolu geliştirerek ekonomik kalkınmasında ve 

medeniyetinin yükselmesinde önemli bir rol oynamıştır. Fatımiler, Kızıldeniz ticaret 

 
165  İbn Fehd, İthâfü’l-verâ bi-ahbâri Ümmü’l-Kurâ, 381. 
166  Firavun Denizi olarak adlandırılmasının sebebi, Mısır Firavunu'nun Hz. Musa'yı (a.s.) takip ederken bu 

denizde boğulmasıdır. Ahmed Muhtar Abâdi- Abdülaziz Salim, Târîhu’l-bahriyyeti’l-İslâmiyye fî Mısr 

ve’ş-Şâm, (Beyrut: Câmi‘etu Beyrut, 1972), 252-254.   
167  Sonia E. Howe, In Quest of Spices / fi Talebi‘t-tevâbil, çev. Muhammed Aziz Rifât, (Kahire: 

Mektebutu’n-Nahdati’l-Mısriyye ,1957), 29. 
168  Bengal Körfezi, Hint Okyanusu'nun kuzeydoğudaki bir uzantısıdır. Şekil olarak bir üçgen'e benzer. 

Hindistan'da birçok nehir batıdan doğuya doğru akar ve sularını Bengal Körfezi'ne boşaltır. Aynı 

zamanda Bengal Körfezi, Dünya'nın en büyük körfezidir 
169  Na‘im Zekî Fehmî, Tarîku’t-ticâre ed-düveliyye ve mahtutâtihâ beyne’ş-şark ve’l-garb,153. 



 

36 
 

yolunu hem canlandırmış hem de koruma altına almıştır. Sonraki dönemlerde, Kızıldeniz 

ticaret yollarının güvenliğine verilen bu önem, Eyyübiler döneminde de devam etmiştir. 

Eyyübiler, Hint Okyanusu'ndaki ticaret gemilerini korsan saldırılarından korumak 

amacıyla deniz kuvvetleri göndermişlerdir. Bu adımlar, bölgedeki ticaretin güvenliğini 

sağlama ve Kızıldeniz'e daha fazla ticaret gemisi çekme çabalarının bir parçası 

olmuştur.170  

 

Memlük sultanları, deniz ticaretine büyük önem vermiş ve özellikle Kızıldeniz’in kuzey 

ve güney bölgelerinde deniz ticaretinin güvenliğini sağlamak için çeşitli adımlar 

atmışlardır. Sultanlar, Çin ve Hindistan'dan gelen tüccarları çekmek amacıyla teşvik edici 

fermanlar yayımlayarak, bu tüccarların Hicaz ve Mısır limanlarını tercih etmelerini 

sağlamaya çalışmışlardır. Örneğin, Memlük Sultanı Kalavun, 682/1283 yılında ticaretle 

ilgili bir ferman yayımlayarak tüccarları Memlük topraklarına davet etmiştir. Fermanında 

şu ifadeler yer almaktadır: “Geniş, gölgeli ovaları ve ferah bahçeleriyle Memlük 

topraklarına ayak basmak isteyenlere; Allah'ın iyilik ve bereketle bahşettiği bu 

topraklarda yaşayanlara; yiyeceğe ya da malzemeye ihtiyaç duymayacaklar, zira 

buradaki dünya bilgeler için bir Cennet Bahçesi ve gurbetçiler için bir camidir. Bu 

toprakların güzelliklerinden biri de Allah'ın yeryüzündeki işareti olmasıdır. Yemen'den, 

Hindistan'dan, Çin'den, Sind'den ve diğer ülkelerden gelen tüm tüccarlara sesleniyoruz: 

Bu fermanı okuyun, bu toprakların güzelliklerini ve iyiliklerini göz önünde bulundurarak 

buraya gelmeye hazırlanın. Gelenler, söylediklerimizin doğruluğunu görecek, söz 

verdiklerimizden fazlasını keşfedecekler. Burada güven içinde yaşayacak, canlarını ve 

mallarını güvende tutacak, refaha kavuşacak ve umut dolu olacaklar”.171 

 

Memlüklerde vilayet valileri, sadece yönetim görevlerini yerine getirmekle kalmamış, 

aynı zamanda ticaretin gelişmesine de katkıda bulunmuşlardır. Kızıldeniz, ticaret için 

hayati bir ulaşım yolu olduğundan, bu bölgede görev yapan valilerin çalışmaları büyük 

önem taşımaktaydı. Valiler hem karada hem de denizde ticaretin güvenliğini sağlamaya 

 
170  Muhammed AbdülâlAhmet, Benû resûl ve benû tâhir ve alakâtü’l-Yemeni’l-hâriciyye, 387-389. 
171  Ahmed Muhtar Abâdi- Abdülaziz Salim, Târîhu’l-bahriyyeti’l-İslâmiyye fî Mısr ve’ş-Şâm, 264. 



 

37 
 

yönelik politikalar geliştirerek, Memlük ekonomisinin güçlenmesine katkıda 

bulunmuşlardır.172 

 

Memlük Sultanları, Kızıldeniz'deki varlıklarını güçlendirme konusunda büyük çaba sarf 

etmiş ve doğu ile batı arasındaki ekonomik bağları resmi hale getirmişler, Kızıldeniz'deki 

ticaretin sürekliliğini sağlamışlardır. Bu bağlamda, Sultan Baybars'ın Yemen'deki 

tüccarların yaşadığı sıkıntıları dikkate alarak onları Memlük Devleti ile doğrudan ticarî 

ilişki kurmaya teşvik etmesi, dönemin doğal bir sonucu olarak görülmektedir.173 Sultan 

Baybars, ticarî faaliyetlerin Cidde'ye kaymasıyla birlikte Hindistan ve Çin ile olan ticarî 

ilişkileri geliştirerek Cidde'yi önemli bir ticaret merkezi haline getirmiştir.174 

 

Tarihî kaynaklar, Sultan Baybars 'ın 826/1423 yılında Mekke Şerifi Hasan’a mektuplar 

gönderdiğini ve Şerifin Hintli tüccarların biberlerine el koymasına sert tepki gösterdiğini 

bildirmektedir. Sultan Baybars, bu durumun Memlük Devleti'nin izlediği akıllı ekonomik 

politikalarla çeliştiğini vurgulamıştır. Mektuplarında, Memlük Devleti'nin Şerif Hasan'a 

olan güvenini ve onun Hicaz'da sağladığı refah ve istikrarı takdir ettiğini belirtmiştir.175 

Ancak, Sultan Barsbay, Şerif Hasan'a tam olarak güvenmeyerek, o yıl içerisinde onu 

görevden