T.C. ULUDAĞ ÜNĠVERSĠTESĠ SOSYAL BĠLĠMLER ENSTĠTÜSÜ FELSEFE ve DĠN BĠLĠMLERĠ ANABĠLĠM DALI DĠN SOSYOLOJĠSĠ BĠLĠM DALI MAKEDONYA’DAKĠ ÜNĠVERSĠTE GENÇLĠĞĠNĠN DĠNĠ ĠNANÇ, TUTUM VE DAVRANIġLARI ÜZERĠNE BĠR ARAġTIRMA (KALKANDELEN ÖRNEĞĠ) (YÜKSEK LĠSANS TEZĠ) Fejzulla SADIKI BURSA – 2017 TC ULUDAĞ ÜNĠVERSĠTESĠ SOSYAL BĠLĠMLER ENSTĠTÜSÜ FELSEFE VE DĠN BĠLĠMLERĠ ANA BĠLĠM DALI DĠN SOSYOLOJĠSĠ BĠLĠM DALI MAKEDONYA’DAKĠ ÜNĠVERSĠTE GENÇLĠĞĠNĠN DĠNĠ ĠNANÇ, TUTUM VE DAVRANIġLARI ÜZERĠNE BĠR ARAġTIRMA (KALKANDELEN ÖRNEĞĠ) (YÜKSEK LĠSANS TEZĠ) Fejzulla SADIKI DanıĢman: Prof. Dr. Vejdi BĠLGĠN BURSA - 2017 ÖZET Yazar Adı ve Soyadı : Fejzulla SADIKI Üniversite : Uludağ Üniversitesi Enstitü : Sosyal Bilimler Enstitüsü Anabilim Dalı : Felsefe ve Din Bilimleri Bilim Dalı : Din Sosyolojisi Tezin Niteliği : Yüksek Lisans Tezi Sayfa Sayısı : XIV + 124 Mezuniyet Tarihi : …. / …. / 2017 Tez DanıĢmanı : Prof. Dr. Vejdi BĠLGĠN Makedonya’daki Üniversite Gençliğinin Dini Ġnanç Tutum Ve DavranıĢları Üzerine Bir AraĢtırma (Kalkandelen Örneği) Ġnsan yaĢamında her dönemin ayrı bir önemi vardır. Her çağın kendine ait bir ta- kım sorumlulukları ve sınırlılıkları olduğu unutulmamalıdır. Özellikle üniversite yılla- rındaki gençlik çağı, birçok sorunun yaĢandığı zor bir dönemdir. Gencin kendi iç dün- yasında yaĢadığı sıkıntılar yanında aile, okul ve sosyal çevresinde yaĢanan toplumsal sorunların da eklenmesi ile bu dönem daha sıkıntılı bir hale dönüĢür. Din sosyolojisi üzerine yapılan bir alan araĢtırması olan bu yüksek lisans tezinde sosyo psikolojik metot ve tekniklerden faydalanarak, Makedonya‟nın Kalkandelen Ģeh- rinde yaĢayan üniversite gençliğin dini inanç, tutum ve davranıĢlarını, bunları etkileyen sosyal faktörleri inceledik. Kalkendelen‟deki üniversite gençliğinin baĢta Allah‟a inanç olmak üzere diğer inanç durumlarını, dini pratiklerle ilgili tutum ve davranıĢlarını etki- leyen sosyal faktörleri (yaĢ, cinsiyet, ailenin sosyo-ekonomik düzeyi, dindarlık düzeyi, yerleĢim yeri, üniversite, fakülte vb. değiĢkenler çerçevesinde) ele almaya çalıĢtık. Anahtar Sözcükler: Makedonya, Kalkandelen, Üniversite gençliği, Dini inanç, Dini tutum, Dini davranıĢ. ABSTRACT Name and Surname : Fejzulla SADIKI University : Uludağ University Institution : Social Science Institution Field : Philosophy and Religion Sciences Branch : Sociology of Religion Degree Awarded : Master Page Number : XIV + 124 Degree Date : …. / …. / 2017 Supervisor : Vejdi BĠLGĠN, Ph. D., Professor of Sociology of Religion A Research On the Religious Belief, Attitudes And Behaviors of University Students in Macedonia (The Case of Tetovo) Every period of the human life has a different importance. It should not be for- gotten that every age has its own set of responsibilities and limitations. Especially the youth age of the university years is a difficult period in which many problems are ex- perienced. Besides the troubles that the young man experienced inner his own world, in addition to the family, school and social environment problems, this age becomes more troublesome. In this master thesis, which is an area research in the sociology of religion, using socio-psychological methods and techniques, the main theme of our study are religious beliefs, attitudes and behaviours as well as the social factors affecting them at the uni- versity youth living in the city of Tetovo in Macedonia. Therefore, we tried to verify to what extent this university youth of Tetovo appreciates the principles of belief in God, if they belief than which social factor to what extent affect their belief; how they stay to religious practices, to religious values and to religious people. Key words: Macedonia, Tetovo (Kalkandelen), University youth, Religious belief, Re- ligious attitude, Religious behaviour. ÖNSÖZ Gençlik konusu sosyoloji, psikoloji ve eğitim gibi bilimlerin en önemli çalıĢma alanlarından birini oluĢturmaktadır. Literatüre kabaca bir göz atıldığında çocukluk, ol- gunluk ve yaĢlılık ile ilgili çalıĢmaların gençlikle ilgili çalıĢmalara göre daha az olduğu görülür. Bunun en temel sebebi, ergenlik dönemiyle baĢlayıp 25-26 yaĢlarına kadar de- vam eden gençlik döneminin zihinsel, duygusal ve sosyal yönden birçok problemi ba- rındırmasıdır. Gençlik dönemi içerisinde üniversite eğitimi ise ayrı bir önem taĢımaktadır. Zira duygusal ve sosyal yönden gençler belirli bir olgunluğa eriĢmiĢler ise de kiĢilikleri he- nüz tam olarak oturmamıĢtır. Bunun yanı sıra gelecek hayatlarını belirleyecek meslekle- rini burada kazanmaktadırlar. Ayrıca üniversiteler bireyin düĢünce dünyasının Ģekillen- diği en önemli kurumlardır. Bundan dolayı önemli toplumsal ve siyasal hareketlerin kaynağı üniversitedir. Tez konusunu belirlerken danıĢman hocamla yaptığım istiĢareler sonucu kendi ülkem olan Makedonya üzerinde çalıĢmamın daha uygun olacağı konusunda fikir birli- ğine vardık. AlmıĢ olduğum sosyolojik formasyonun, çok iyi tanıdığım bir toplum üze- rinde uygulanması hem araĢtırmamın niteliği hem de ülkeme katkı açısından daha fay- dalı olacaktı. Ayrıca Makedonya‟nın çok dinli ve çok milletli bir toplum olması araĢtır- mayı sosyolojik açıdan daha cazip kılmaktaydı. YaklaĢık iki yıllık bir alan araĢtırmasından sonra ortaya çıkan çalıĢmamız giriĢ, dört bölüm ve sonuçtan oluĢmaktadır. GiriĢ bölümünde araĢtırmanın problemi, amaç ve önemi, metodolojisi ortaya konmuĢtur. Birinci bölümde gençlik kavramı ve kapsamı, gençlerin dini yapısını etkileyen faktörler ve ayrıca Makedonya‟daki durum üzerinde durulmuĢtur. Ġkinci bölümde deneklerin kiĢisel özelliklerine, üçüncü ve dördüncü bö- lümlerde ise bulgular ve yorumlara yer verilmiĢtir. Tez çalıĢmam boyunca bana değerli vaktini ayırıp yardımlarını esirgemeyen saygıdeğer hocam Prof. Dr. Vejdi BĠLGĠN‟e teĢekkürlerimi sunmayı borç bilirim. Aynı zamanda bir süreliğine danıĢmanlığımı üstlenen muhterem hocam Prof. Dr. Ġzzet ER‟e ve saygıdeğer hocam Prof. Dr. Abdurrahman KURT‟a teĢekkür ederim. Anket çalıĢ- mamda bana yardımcı olan “SEEU” Üniversitesi genel sekreteri Xhevair MEMETĠ‟ye, kıymetli öğretim üyesi Prof. Dr. Ali PAJAZĠTĠ‟ye, tezi Türkçe açısından inceleyen Ya- sin GÖKHAN‟a ayrıca müteĢekkirim. Fejzulla SADIKI Bursa 2017 ĠÇĠNDEKĠLER ÖZET .......................................................................................................................... III ABSTRACT............................................................................................................... IV ÖNSÖZ ........................................................................................................................ V ĠÇĠNDEKĠLER .......................................................................................................... VI TABLOLAR LĠSTESĠ ............................................................................................... IX KISALTMALAR ..................................................................................................... XIV GĠRĠġ............................................................................................................................ 1 A.TEZĠN KONUSU ve PROBLEMĠ .........................................................................1 B. TEZĠN AMACI ve ÖNEMĠ ...................................................................................2 C.METODOLOJĠ VE SINIRLILIKLAR ...................................................................3 1. Metot ..................................................................................................................3 2. Evren, Örneklem ve Sınırlılıklar .........................................................................4 D. KAYNAKLAR ve ARAġTIRMALAR .................................................................4 BĠRĠNCĠ BÖLÜM KAVRAMSAL ve TEORĠK ÇERÇEVE A. GENÇLĠK KAVRAMI ve KAPSAMI ..................................................................6 B. GENÇLĠĞĠN DĠNĠ, TUTUM VE DAVRANIġLARINI ETKĠLEYEN TEMEL FAKTÖRLER ..........................................................................................8 1. Aile ....................................................................................................................9 2.Eğitim ............................................................................................................... 10 3. YerleĢim Birimi ................................................................................................ 11 4.Akran Grubu ..................................................................................................... 13 5.Kitle ĠletiĢim Araçları ve Popüler Kültür ........................................................... 14 C.MAKEDONYA‟DAKĠ GENÇLĠĞĠN DĠNĠ ĠNANÇ TUTUM VE DAVRANIġLARINI ETKĠLEYEN TEMEL FAKTÖRLER ................................ 16 1.Komünist Rejimin Çözülmesi ve Makedonya‟nın KuruluĢu ............................... 16 2. Makedonya‟da Din Eğitimi Dersi ..................................................................... 18 3. 2001 Makedon - Arnavut ÇatıĢmasının Ana Nedenlerinden Biri Olarak Tetova Üniversitesi .............................................................................................. 19 4. YurtdıĢına Göç ................................................................................................. 20 ĠKĠNCĠ BÖLÜM ÖRNEKLEM GRUBUNUN ÖZELLĠKLERĠ A. DENEKLERĠN KĠġĠSEL ve AĠLEVĠ ÖZELLĠKLERĠ ........................................ 23 1. Öğrencilerin Cinsiyete Göre Dağılımı............................................................... 23 2. Öğrencilerin YaĢa Göre Dağılımı ..................................................................... 23 3. Öğrencilerin Etnik Kökenlerine Göre Dağılımı ................................................. 24 4. Öğrencilerin Babalarının Eğitim Seviyesi ......................................................... 24 VII 5. Öğrencilerin Annelerinin Eğitim Seviyesi ......................................................... 24 6. Ailelerin Dindarlık Durumu .............................................................................. 25 7. Ailelerin Ekonomik Durumu ............................................................................ 26 8. Öğrencilerin Üniversite Öncesi YaĢadıkları Yerler ........................................... 26 B. DENEKLERĠN EĞĠTĠMLE ĠLGĠLĠ ÖZELLĠKLERĠ .......................................... 27 1. Öğrencilerin Mezun Oldukları Lise Türü .......................................................... 27 2. Öğrencilerin Okudukları Üniversiteler .............................................................. 27 3. Öğrencilerin Okudukları Fakülteler .................................................................. 28 4. Öğrencilerin Okudukları Sınıflar ...................................................................... 28 5. Öğrencilerin Kaldıkları Yerler .......................................................................... 29 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM ĠNANÇLA ĠLGĠLĠ BULGULAR ve YORUMLAR A. ALLAH ĠNANCI ĠLE ĠLGĠLĠ BULGULAR VE YORUMLAR .......................... 30 1. Deneklerin Allah Ġnancı .................................................................................... 30 2. Allah‟ın Varlığına Ġnanma Süresi ..................................................................... 36 3.Allah‟ın Varlığına Ġnancı Etkileyen Faktörler .................................................... 41 a. Aile ............................................................................................................... 41 b.Öğretmenler ................................................................................................... 45 c. Okunan Kitaplar ............................................................................................ 46 d.TV Programları ve Ġnternet Siteleri ................................................................ 47 e.Dindar KiĢilerin Tutumları ............................................................................. 48 B.DĠĞER ĠNANÇ ESASLARI ĠLE ĠLGĠLĠ BULGULAR ....................................... 49 1.Peygamberlere Ġman .......................................................................................... 50 2.Kutsal Kitaplara Ġman........................................................................................ 52 3.Meleklerin Varlığına Ġman................................................................................. 55 4.Ölümden Sonraki Hayata Ġman .......................................................................... 56 5.Kadere Ġman ...................................................................................................... 59 DÖRDÜNCÜ BÖLÜM DĠNÎ HAYATLA ĠLGĠLĠ BULGULAR ve YORUMLAR A. TEMEL ĠBADETLER ĠLE ĠLGĠLĠ BULGULAR ve YORUMLAR .................... 62 1.Namazla Ġlgili Uygulamalar ............................................................................... 62 a. BeĢ Vakit Namaz Kılma Durumu .................................................................. 62 b.Cuma ve Bayram Namazı Kılma Durumu ...................................................... 65 2.Oruç Tutma ....................................................................................................... 68 3.Zekât Konusundaki Tutum ................................................................................ 72 4. Hac Konusundaki Tutum .................................................................................. 75 5.Kurban Konusundaki Tutum.............................................................................. 78 6. Kur‟an-ı Kerim‟i Okuma .................................................................................. 81 VIII B. DĠĞER DĠNĠ EMĠR VE YASAKLAR KARġISINDAKĠ TUTUMLAR .............. 85 1.BaĢörtü Konusuna YaklaĢım.............................................................................. 85 2. Mevlid Törenine YaklaĢım ............................................................................... 89 3. Alkol Kullanma ile Ġlgili Tutum ve DavranıĢlar ................................................ 93 4.Evlilik DıĢı Cinsel ĠliĢki Konusundaki Tutum.................................................... 97 5.ġans Oyunları Konusundaki Tutum ve DavranıĢlar .......................................... 100 C. DĠNĠ BĠLGĠ KONUSUNDAKĠ BULGULAR ................................................... 103 1. Dini Konuları KonuĢma .................................................................................. 103 2.Televizyon ve Ġnternette Dini Konuları/Programları Takip Durumu................. 105 3.Dini Konular Hakkında Bilgi Edinme Ġsteği .................................................... 108 SONUÇ ..................................................................................................................... 110 BĠBLĠYOGRAFYA .................................................................................................. 113 EK: ANKET FORMU ............................................................................................... 120 ÖZGEÇMĠġ .............................................................................................................. 126 TABLOLAR LĠSTESĠ Tablo 1.Deneklerin Cinsiyete Göre Dağılımı ............................................................... 23 Tablo 2. Deneklerin YaĢa Göre Dağılımı ..................................................................... 23 Tablo 3. Deneklerin Etnik Kökenlerine Göre Dağılımı ................................................ 24 Tablo 4. Deneklerin Babalarının Eğitim Seviyesi......................................................... 24 Tablo 5. Deneklerin Annelerinin Eğitim Seviyesi ........................................................ 24 Tablo 6. Ailelerin Dindarlık Seviyesi........................................................................... 25 Tablo 7. Ailelerin Ekonomik Seviyesi ......................................................................... 26 Tablo 8. Deneklerin Üniversite Öncesi YaĢadıkları (YetiĢtikleri) Yere Göre Dağılımı . 26 Tablo 9. Deneklerin Mezun Oldukları Lise Türüne Göre Dağılımı............................... 27 Tablo 10. Deneklerin Üniversitelere Göre Dağılımı ..................................................... 27 Tablo 11. Deneklerin Okudukları Fakültelere Göre Dağılımı ....................................... 28 Tablo 12. Deneklerin Okudukları Sınıflara Göre Dağılımı ........................................... 28 Tablo 13. Deneklerin Üniversite Öğrenimleri Esnasında Kaldıkları Yerlere Göre Dağılımı ........................................................................................................... 29 Tablo 14. Deneklerin Allah'a Ġnanç Durumunun Cinsiyete Göre Dağılımı ................... 32 Tablo 15.Deneklerin Allah Ġnancının Ailelerin Dindarlık Seviyelerine Göre Dağılımı . 33 Tablo 16. Deneklerin Allah'a Ġnanç Durumunun Annenin Eğitim Seviyesine Göre Dağılımı ........................................................................................................... 34 Tablo 17. Deneklerin Allah Ġnancının Mezun Oldukları Lise Türüne Göre Dağılımı .... 35 Tablo 18. Allah'ın Varlığına Ġnanma Süresinin Deneklerin YaĢlarına Göre Dağılımı ... 37 Tablo 19. Allah'ın Varlığına Ġnanma Süresinin Deneklerin Ailelerinin Dindarlık Seviyelerine Göre Dağılımı .............................................................................. 38 Tablo 20. Allah'ın Varlığına Ġnanma Süresinin Deneklerin Annelerinin Eğitim Seviyelerine Göre Dağılımı .............................................................................. 39 Tablo 21. Allah'ın Varlığına Ġnanma Süresinin Deneklerin Okudukları Üniversitelere Göre Dağılımı .................................................................................................. 40 Tablo 22. Allah'ın Varlığına Ġnanma Süresinin Deneklerin Kaldıkları Yere Göre Dağılımı ........................................................................................................... 41 Tablo 23. Ailenin Allah Ġnancındaki Etkisinin Cinsiyete Göre Dağılımı ...................... 42 Tablo 24. Ailenin Allah Ġnancındaki Etkisinin YaĢa Göre Dağılımı ............................. 42 Tablo 25. Ailenin Allah Ġnancındaki Etkisinin Ailenin Dindarlık Seviyesine Göre Dağılımı ........................................................................................................... 43 Tablo 26. Ailenin Allah Ġnancındaki Etkisinin Babanın Eğitim Seviyesine Göre Dağılımı ........................................................................................................... 43 Tablo 27. Ailenin Allah Ġnancındaki Etkisinin Annenin Eğitim Seviyesine Göre Dağılımı ........................................................................................................... 44 Tablo 28. Ailenin Allah Ġnancındaki Etkisinin Üniversite Süresince Kalınan Yere Göre Dağılımı ........................................................................................................... 44 Tablo 29. Öğretmenlerin Allah Ġnancındaki Etkisi ...................................................... 45 X Tablo 30. Öğretmenlerin Allah Ġnancındaki Etkisinin Ailelerin Dindarlık Seviyesine Göre Dağılımı .................................................................................................. 45 Tablo 31. Okunan Kitapların Allah Ġnancındaki Etkisi ................................................. 46 Tablo 32. Okunan Kitapların Allah Ġnancındaki Etkisinin Ailelerin Dindarlık Seviyesine Göre Dağılımı ................................................................................ 47 Tablo 33. TV Programları ve Ġnternet Sitelerinin Allah Ġnancındaki Etkisi .................. 47 Tablo 34. TV Programları ve Ġnternet Sitelerinin Allah Ġnancındaki Etkisinin Ailelerin Dindarlık Seviyesine Göre Dağılımı ................................................................. 48 Tablo 35.Dindar KiĢilerin Allah Ġnancındaki Etkisi ..................................................... 48 Tablo 36. Dindar KiĢilerin Allah Ġnancındaki Etkisinin Ailelerin Dindarlık Seviyesine Göre Dağılımı .................................................................................................. 49 Tablo 37.Peygamberlere Ġmanın Cinsiyete Göre Dağılımı ........................................... 50 Tablo 38. Peygamberlere Ġmanın Ailenin Dindarlık Seviyesine Göre Dağılımı ............ 50 Tablo 39. Peygamberlere Ġmanın Üniversitelere Göre Dağılımı ................................... 51 Tablo 40. Peygamberlere Ġmanın Eğitim Süresince Kalınan Yere Göre Dağılımı ......... 51 Tablo 41. Kutsal Kitaplara Ġmanın Cinsiyete Göre Dağılımı ........................................ 52 Tablo 42. Kutsal Kitaplara Ġmanın Babanın Eğitim Seviyesine Göre Dağılımı ............. 53 Tablo 43. Kutsal Kitaplara Annenin Eğitim Seviyesine Göre Dağılımı ........................ 53 Tablo 44. Kutsal Kitaplara Ġmanın Ailenin Dindarlık Seviyesine Göre Dağılımı .......... 54 Tablo 45. Kutsal Kitaplara Ġmanın Öğrencilik Süresince Kalınan Yere Göre Dağılımı . 54 Tablo 46. Meleklere Ġmanın Cinsiyete Göre Dağılımı .................................................. 55 Tablo 47. Meleklere Ġmanın Ailenin Dindarlık Seviyesine Göre Dağılımı ................... 55 Tablo 48. Meleklere Ġmanın Öğrencilik Süresince Kalınan Yere Göre Dağılımı .......... 56 Tablo 49. Ahirete Ġmanın Cinsiyete Göre Dağılımı ...................................................... 57 Tablo 50. Ahirete Ġmanın Ailenin Dindarlık Seviyesine Göre Dağılımı........................ 57 Tablo 51. Ahirete Ġmanın Deneklerin YetiĢtiği Yere Göre Dağılımı ............................. 58 Tablo 52. Ahirete Ġmanın Öğrenim Sürecinde Kalınan Yere Göre Dağılımı ................. 58 Tablo 53. Kadere Ġmanın Cinsiyete Göre Dağılımı ...................................................... 59 Tablo 54. Kadere Ġmanın YaĢa Göre Dağılımı ............................................................. 60 Tablo 55. Kadere Ġmanın Ailenin Dindarlık Seviyesine Göre Dağılımı ........................ 60 Tablo 56. Kadere Ġmanın Öğrenim Sürecinde Kalınan Yere Göre Dağılımı ................. 61 Tablo 57. Namaz Kılma Oranlarının YaĢa Göre Dağılımı ............................................ 62 Tablo 58. Namaz Kılma Oranlarının Babanın Eğitim Seviyesine Göre Dağılımı .......... 63 Tablo 59. Namaz Kılma Oranlarının Annenin Eğitim Seviyesine Göre Dağılımı ......... 64 Tablo 60. Namaz Kılma Oranlarının Ailenin Dindarlık Seviyesine Göre Dağılımı ....... 64 Tablo 61. Namaz Kılma Oranlarının Öğrenim Süresince Kalınan Yere Göre Dağılımı 65 Tablo 62.Cuma Namazı Kılma Oranlarının Ailenin Dindarlık Seviyesine Göre Dağılımı ........................................................................................................................ 66 Tablo 63. Cuma Namazı Kılma Oranlarının Öğrenim Sürecinde Kalınan Yere Göre Dağılımı ........................................................................................................... 66 Tablo 64. Bayram Namazı Kılma Oranlarının Babanın Eğitim Seviyesine Göre Dağılımı ........................................................................................................................ 67 XI Tablo 65. Bayram Namazı Kılma Oranlarının Annenin Eğitim Seviyesine Göre Dağılımı ........................................................................................................... 67 Tablo 66. Bayram Namazı Kılma Oranlarının Ailenin Dindarlık Seviyesine Göre Dağılımı ........................................................................................................... 68 Tablo 67. Oruç Tutma Oranlarının Cinsiyete Göre Dağılımı ........................................ 69 Tablo 68. Oruç Tutma Oranlarının Babanın Eğitim Seviyesine Göre Dağılımı ............ 69 Tablo 69. Oruç Tutma Oranlarının Annenin Eğitim Seviyesine Göre Dağılımı ............ 70 Tablo 70. Oruç Tutma Oranlarının Ailenin Dindarlık Seviyesine Göre Dağılımı ......... 70 Tablo 71. Oruç Tutma Oranlarının Fakültelere Göre Dağılımı ..................................... 71 Tablo 72. Oruç Tutma Oranlarının Öğrenim Sürecinde Kalınan Yere Göre Dağılımı ... 71 Tablo 73. Zekat Konusundaki Tutumların Babanın Eğitim Seviyesine Yere Göre Dağılımı ........................................................................................................... 72 Tablo 74. Zekat Konusundaki Tutumların Annenin Eğitim Seviyesine Göre Dağılımı . 73 Tablo 75. Zekat Konusundaki Tutumların Ailenin Dindarlık Seviyesine Göre Dağılımı ........................................................................................................................ 74 Tablo 76. Zekat Konusundaki Tutumların Öğrenim Sürecinde Kalınan Yere Göre Dağılımı ........................................................................................................... 74 Tablo 77.Hac Konusundaki Tutumların Babanın Eğitim Seviyesine Göre Dağılımı ..... 75 Tablo 78. Hac Konusundaki Tutumların Annenin Eğitim Seviyesine Göre Dağılımı.... 76 Tablo 79.Hac Konusundaki Tutumların Öğrenim Sürecinde Kalınan Yere Göre Dağılımı ........................................................................................................... 77 Tablo 80.Hac Konusundaki Tutumların Ailenin Dindarlık Seviyesine Göre Dağılımı .. 77 Tablo 81. Kurban Konusundaki Tutumların Fakültelere Göre Dağılımı ....................... 78 Tablo 82. Kurban Konusundaki Tutumların Öğrenim Sürecinde Kalınan Yere Göre Dağılımı ........................................................................................................... 79 Tablo 83. Kurban Konusundaki Tutumların Babanın Eğitim Seviyesine Göre Dağılımı ........................................................................................................................ 79 Tablo 84. Kurban Konusundaki Tutumların Annenin Eğitim Seviyesine Göre Dağılımı ........................................................................................................................ 80 Tablo 85. Kurban Konusundaki Tutumların Ailenin Dindarlık Seviyesine Göre Dağılımı ........................................................................................................... 81 Tablo 86. Kur'an Okuma Durumunun Cinsiyete Göre Dağılımı ................................... 82 Tablo 87. Kur'an Okuma Durumunun Babanın Eğitim Seviyesine Göre Dağılımı ........ 82 Tablo 88. Kur'an Okuma Durumunun Annenin Eğitim Seviyesine Göre Dağılımı ....... 83 Tablo 89. Kur'an Okuma Durumunun Ailenin Dindarlık Seviyesine Göre Dağılımı .... 83 Tablo 90. Kur'an Okuma Durumunun Üniversitelere Göre Dağılımı ............................ 84 Tablo 91. Kur'an Okuma Durumunun Fakültelere Göre Dağılımı ................................ 84 Tablo 92. Kur'an Okuma Durumunun Öğrenim Sürecinde Kalınan Yere Göre Dağılımı ........................................................................................................................ 85 Tablo 93. BaĢörtüsü Konusundaki Tutumların Cinsiyete Göre Dağılımı ...................... 86 Tablo 94. BaĢörtüsü Konusundaki Tutumların YaĢa Göre Dağılımı ............................. 86 XII Tablo 95. BaĢörtüsü Konusundaki Tutumların Babanın Eğitim Seviyesine Göre Dağılımı ........................................................................................................... 87 Tablo 96. BaĢörtüsü Konusundaki Tutumların Annenin Eğitim Seviyesine Göre Dağılımı ........................................................................................................... 87 Tablo 97. BaĢörtüsü Konusundaki Tutumların Ailenin Dindarlık Seviyesine Göre Dağılımı ........................................................................................................... 88 Tablo 98. BaĢörtüsü Konusundaki Tutumların Fakültelere Göre Dağılımı ................... 88 Tablo 99. BaĢörtüsü Konusundaki Tutumların Öğrenim Sürecinde Kalınan Göre Dağılımı ........................................................................................................... 89 Tablo 100. Mevlid Törenlerine Katılımın Cinsiyete Göre Dağılımı .............................. 90 Tablo 101. Mevlid Törenlerine Katılımın Babanın Eğitim Seviyesine Göre Dağılımı .. 90 Tablo 102. Mevlid Törenlerine Katılımın Annenin Eğitim Seviyesine Göre Dağılımı .. 91 Tablo 103. Mevlid Törenlerine Katılımın Ailenin Dindarlık Seviyesine Göre Dağılımı ........................................................................................................................ 92 Tablo 104. Mevlid Törenlerine Katılımın Fakültelere Göre Dağılımı ........................... 92 Tablo 105. Mevlid Törenlerine Katılımın Öğrenim Sürecinde Kalınan Yere Göre Dağılımı ........................................................................................................... 93 Tablo 106. Alkolle Ġlgili Tutum ve DavranıĢların Cinsiyete Göre Dağılımı .................. 94 Tablo 107. Alkolle Ġlgili Tutum ve DavranıĢların Babanın Eğitim Seviyesine Göre Dağılımı ........................................................................................................... 94 Tablo 108. Alkolle Ġlgili Tutum ve DavranıĢların Annenin Eğitim Seviyesine Göre Dağılımı ........................................................................................................... 95 Tablo 109. Alkolle Ġlgili Tutum ve DavranıĢların Ailenin Dindarlık Seviyesine Göre Dağılımı ........................................................................................................... 96 Tablo 110. Alkolle Ġlgili Tutum ve DavranıĢların Üniversitelere Göre Dağılımı .......... 96 Tablo 111. Alkolle Ġlgili Tutum ve DavranıĢların Öğrenim Sürecinde Kalınan Yere Göre Dağılımı .................................................................................................. 97 Tablo 112.Evlilik DıĢı ĠliĢki Konusundaki Tutumların Babanın Eğitim Seviyesine Göre Dağılımı ........................................................................................................... 98 Tablo 113.Evlilik DıĢı ĠliĢki Konusundaki Tutumların Annenin Eğitim Seviyesine Göre Dağılımı ........................................................................................................... 98 Tablo 114. Evlilik DıĢı ĠliĢki Konusundaki Tutumların Ailenin Dindarlık Seviyesine Göre Dağılımı .................................................................................................. 99 Tablo 115. Evlilik DıĢı ĠliĢki Konusundaki Tutumların Öğrenim Sürecinde Kalınan Yere Göre Dağılımı.......................................................................................... 99 Tablo 116. ġans Oyunları Konusundaki Tutum ve DavranıĢların Cinsiyete Göre Dağılımı ......................................................................................................... 100 Tablo 117. ġans Oyunları Konusundaki Tutum ve DavranıĢların Babanın Eğitim Seviyesine Göre Dağılımı .............................................................................. 101 Tablo 118. ġans Oyunları Konusundaki Tutum ve DavranıĢların Annenin Eğitim Seviyesine Göre Dağılımı .............................................................................. 101 XIII Tablo 119. ġans Oyunları Konusundaki Tutum ve DavranıĢların Ailenin Dindarlık Seviyesine Göre Dağılımı .............................................................................. 102 Tablo 120. ġans Oyunları Konusundaki Tutum ve DavranıĢların Öğrenim Sürecinde Kalınan Yere Göre Dağılımı .......................................................................... 103 Tablo 121. Dini Konuları KonuĢma Durumunun YaĢa Göre Dağılımı ....................... 104 Tablo 122. Dini Konuları KonuĢma Durumunun Annenin Eğitim Seviyesine Göre Dağılımı ......................................................................................................... 104 Tablo 123. Dini Konuları KonuĢma Durumunun Ailenin Dindarlık Seviyesine Göre Dağılımı ......................................................................................................... 105 Tablo 124. TV ve Ġnternette Dini Konuları Takip Durumunun Babanın Eğitim Seviyesine Göre Dağılımı .............................................................................. 106 Tablo 125. TV ve Ġnternette Dini Konuları Takip Durumunun Annenin Eğitim Seviyesine Göre Dağılımı .............................................................................. 106 Tablo 126. TV ve Ġnternette Dini Konuları Takip Durumunun Ailenin Dindarlık Seviyesine Göre Dağılımı .............................................................................. 107 Tablo 127. TV ve Ġnternette Dini Konuları Takip Durumunun Öğrenim Sürecinde Kalınan Yere Göre Dağılımı .......................................................................... 107 Tablo 128. Dini Konular Hakkında Bilgi Edinme Ġsteğinin Babanın Eğitim Seviyesine Göre Dağılımı ................................................................................................ 108 Tablo 129. Dini Konular Hakkında Bilgi Edinme Ġsteğinin Ailenin Dindarlık Seviyesine Göre Dağılımı ................................................................................................ 108 Tablo 130. Dini Konular Hakkında Bilgi Edinme Ġsteğinin Öğrenim Sürecinde Kalınan Yere Göre Dağılımı........................................................................................ 109 KISALTMALAR a.g.e. : Adı geçen eser a.g.m. : Adı geçen makale a.g.md. : Adı geçen Madde a.g.tz. : Adı geçen tez A.Ü.Ġ.F.D. : Ankara Üniversitesi Ġlahiyat Fakültesi Dergisi B. : Baskı Bkz. : Bakınız C. : Cilt C.Ü.S.B.D : Cumhuriyet Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi çev. : Çeviren der. : Derleyen ed. : Editör F.Ü.Ġ.F.D. : Fırat Üniversitesi Ġlahiyat Fakültesi Dergisi ĠFAV : Marmara Ünv. Ġlahiyat Fakültesi Vakfı M.E.B. : Milli Eğitim Bakanlığı md. : Madde nr. : Numara R.M. : Republika Makedonija (Makedonya Cumhuriyeti) s. : Sayfa S. : Sayı S.Ü.Ġ.F.D. : Sakarya Üniversitesi Ġlahiyat Fakültesi Dergisi ss. : Sayfadan sayfaya T.D.K. : Türk Dil Kurumu T.D.V. : Türkiye Diyanet Vakfı U.Ü. : Uludağ Üniversitesi U.Ü.Ġ.F.D. : Uludağ Üniversitesi Ġlahiyat Fakültesi Dergisi vd. : Ve diğerleri GĠRĠġ A.TEZĠN KONUSU ve PROBLEMĠ Makedonya'daki üniversite gençliği, toplumsal bunalımlardan en fazla etkilenen ve gençlik sorunlarının en yoğun yaĢandığı sosyal kategoridir. Bu çerçevede üniversite döneminin, kimlik bunalımının en yoğun yaĢandığı dönem olduğunu söylemek müm- kündür. Sosyal hayatla ilgili yeteri kadar tecrübe birikimine sahip olmamaları nedeniyle üniversite gençliği kendilerinden önceki kuĢaklarla devamlı bir sürtüĢme içerisine gir- mektedir. Aileden ve yaĢadığı ortamdan uzaklaĢarak üniversite hayatının içine giren gençler, burada farklı bir ortamla karĢılaĢmaktadır. Bu bağlamda gençlerin dini inanç, tutum ve davranıĢları bakımından da bir etkilenme olmakta, gencin iç dünyasında çalka- lanmalar yaĢanmakta ve bu iç çalkalanma dindarlığın görünen yüzüne, dini pratiklere yansımaktadır. Makedonya‟daki Müslüman gençlik, dine karĢı nispeten yumuĢak bir politika izleyen eski Yugoslavya‟da yaĢayan bir neslin çocuklarıdır. Çoğunluğu Sovyet Bloku‟nun yıkılmasından sonra doğmuĢ, geçiĢ sürecinin getirdiği anomik ortam içinde yetiĢmiĢtir. Bu sürece 2001 yılında Arnavutlar ve Makedonlar arasında baĢ gösteren iç savaĢ dâhil olmuĢtur. Ayrıca bütün Balkanlarda olduğu gibi Makedonya Müslüman nü- fusu arasında da bir “yeniden-ĠslamlaĢma” durumu, bunun yanında ekonomik krizlere bağlı olarak yoğun bir Ģekilde geliĢmiĢ Avrupa ülkelerine çalıĢma amaçlı göçler söz konusudur. Dolayısıyla Müslüman gençler pek çok siyasi, toplumsal, dini ve ekonomik faktör içerisinde kimliklerini kazanmaktadırlar. AraĢtırmamızın temel problematiğini, “Makedonya‟da yaĢayan ve üniversite eğitimi alan gençlerin dini inanç, tutum ve davranıĢlarını belirleyen sosyo-ekonomik, siyasal ve eğitsel faktörler nelerdir?” cümlesi ile ortaya koyabiliriz. Bu ana problem ıĢığında alt problemler Ģu Ģekilde ifade edilebilir: Üniversite öğrencilerinin dini inanç, tutum ve davranıĢları cinsiyete göre anlamlı bir farklılaĢma göstermekte midir? Üniversite öğrencilerinin dini inanç, tutum ve davranıĢları yaĢa göre anlamlı bir farklılaĢma göstermekte midir? Üniversite öğrencilerinin dini inanç, tutum ve davranıĢları halen okudukları üni- versite, fakülte ve sınıfa göre anlamlı bir farklılaĢma göstermekte midir? 2 Üniversite öğrencilerinin dini inanç, tutum ve davranıĢları mezun oldukları lise türüne göre anlamlı bir farklılaĢma göstermekte midir? Üniversite öğrencilerinin dini inanç, tutum ve davranıĢları yetiĢtikleri yere göre anlamlı bir farklılaĢma göstermekte midir? Üniversite öğrencilerinin dini inanç, tutum ve davranıĢları ailelerinin eğitsel, ekonomik ve dindarlık düzeylerine göre anlamlı bir farklılaĢma göstermekte midir? B. TEZĠN AMACI ve ÖNEMĠ AraĢtırmamızın temel amacı gençlerin dini inanç, tutum ve davranıĢlarına etki eden faktörleri ortaya koyabilmek ve sosyolojik bir analize tâbi tutmaktır. Daha özelde ise amacımız, Makedonya'nın Kalkandelen Ģehrinde yaĢayan Arnavut üniversite gençli- ğinin dini inanç, tutum ve davranıĢlarını ortaya koymak, bunları farklı değiĢkenler çer- çevesinde akademik düzeyde analiz ederek açıklayabilmektir. Ayrıca bu çalıĢmamızın anomik bir ortam içinde büyüyen bir kuĢağı anlama açısından da önemli veriler sunaca- ğı kanaatindeyiz. Geleceği kuran ve yaĢatan sosyal kategori gençlik olduğu için her toplum genç- lere ayrı bir önem vermektedir. Toplumun, Ģimdiki ve gelecekteki durumları gençlerin yaĢantılarına bağlıdır. Bu nedenle gençler üzerinde ve özellikle gençlerin dini hayatları üzerinde yapılan araĢtırmalar büyük bir öneme sahiptir. Bir toplum için iyi bir gelecek tasavvuru her Ģeyden önce gençlerin yetiĢme Ģartlarını dikkate alan bir bakıĢ açısını ge- rekli kılmaktadır. Çünkü gençlik çağı güç, enerji, idealizm ve değiĢimin imkânlarını en fazla içinde barındıran bir zaman dilimi olup, bu dönemde Ģekillenen düĢünce ve zihni- yet, toplumun geleceğinin inĢasında çok önemli bir rol oynamaktadır. Bu sebeple, bu- günün genç kuĢağın daha iyi tanıyabilmek, onları geleceğe en iyi bir Ģekilde hazırlaya- bilmek için, gençlik problemlerine getirilecek çözümlerin de, ekonomik, sosyal, kültü- rel, psikolojik ve dini yönlerden bir bütünlük arz etmesi gerekmektedir. AraĢtırmamızın, gençlik konusunda politika üreten ve uygulayan kurum ve kiĢilere de faydalı olacağını öngörmekteyiz. 3 C.METODOLOJĠ VE SINIRLILIKLAR 1. Metot Metot, bilinmeyen bir Ģeyi bulup meydana çıkarmak ve ya bilinen bir Ģeyi diğer- lerine gösterip ispat etmek için, düĢünceleri iyi bir Ģekilde sıralamak ve kullanmak sana- tıdır. BaĢka bir ifadeyle “metot” araĢtırma yolu ile bulup ortaya konabilecek sebep so- nuç iliĢkilerini ve mümkün olduğu durumlarda bu iliĢkilerin temelinde yer alan soyut 1 bilimsel kanunları tespit edebilmek için izlenmesi gereken yol anlamına gelir. Genel olarak metot (yöntem), bir iĢi en güvenli ve en kolay yürütülmesinin yo- lunu, kısa zamanda ve verimli bir biçimde bitirmemize imkân sağlamaktadır. Bilimsel bir araĢtırmanın gerçekleĢtirilebilmesi için belli bir takım yöntemlerin kullanılması mecburidir. Aksi takdirde bilimsel araĢtırma sayılmaz. Tezimiz bir saha araĢtırmasına dayanmaktadır. AraĢtırma öncesinde önbilgileri- miz ve kaba gözlemlerimize dayalı veriler, konuyla ilgili temel literatürün okunması ile bir araya getirilmiĢ ve tez önerimiz ortaya çıkmıĢtır. Daha sonra örneklem tespit edil- miĢ, bu çerçevede yine literatür yardımıyla anket formları hazırlanmıĢ ve uygulanmıĢtır. Ancak anket verilerinin sağlıklı analiz edilebilmesi için gözlemlere devam edilmiĢ, uz- manlarla mülakatlar yapılmıĢ ve yeni araĢtırmalar incelenmiĢtir. Söz konusu literatür arasında Arnavutça ve Makedonca kaynaklar da söz konusudur. Anket sonuçları SPSS programında değerlendirilmiĢ ve değiĢkenler arasındaki korelasyon ki-kare tekniği ile ortaya konmuĢtur. Verilerin analizinde herhangi bir sosyolojik kurama birebir bağlı kalınmamıĢtır. Ayrıca fenomenolojik yaklaĢımın ortaya koyduğu biçimde kiĢisel inanç ve düĢünceler mümkün mertebe paranteze alınarak (epoche) analizler yapılmıĢtır. AraĢtırma esnasında çeĢitli zorluklarla karĢı karĢıya kaldık. Bu konuları çalıĢ- mak çekici olsa da bir taraftan örneklem olarak alınan Kalkandelen bölgesinde bilimsel çalıĢmaların az olmasının, diğer taraftan gençlerin bu tür anket çalıĢmalarına alıĢık ol- mamasının, bizim için olumsuz bir hava oluĢturduğunu söyleyebiliriz. 1 Zeki Aslantürk, Sosyal Bilimler İçin Araştırma Metod ve Teknikleri, 6.B., Çamlıca Yayınları, Ġstanbul, 2004, s.63. 4 Anketi gerçekleĢtirmek hususunda Tetova Üniversitesi hocalarının çoğu ilgisiz davrandılar. Buna rağmen anketlerinin çoğunu her gün kütüphaneyi ziyaret ederek, bazı hocaların derslerine girerek ya da sınavlar öncesinde anket uygulayarak tamamladım. Güneydoğu Avrupa Üniversitesi hocaları daha çok ilgi gösterdiler. Ancak bu üniversite Avrupalı yetkililer tarafından yönetildiği için önce anket sorularını görüp, herhangi bir misyonerlik faaliyeti olmadığından emin olmak istediler. Toplamda 450 anket uygulan- dı. Kendi içlerinde tutarsız, hatalı vb. olan anketler çıkarıldıktan sonra 431 anket değer- lendirilmeye alındı. Bazı Ģıklara çok az cevap verildiğinden diğer Ģıklarla birleĢtirildi. Ailenin dindarlık düzeyini sorduğumuz sorudaki “Dine karĢı ilgisiz” ve “Dinle çok az ilgili” Ģıkları buna örnektir. 2. Evren, Örneklem ve Sınırlılıklar Evren, bir alan araĢtırmasında araĢtırma yapılacak problem alanının tamamıdır. ÇalıĢma sonunda varılan sonuçlar, evrenin bütünü için geçerli olur ve tamamını kapsa- yacak anlamı ifade eder. Bu bakımdan evreni oluĢturan elemanların tamamının araĢtır- macı tarafından bilinmesi, tanımlanması ve sınırlandırmıĢ olması zorunludur. Örneklem ise denemek veya bilgi alınmak üzere evrenin içinde seçilen örnek gruptur. Evrenin tamamını deneme veya tamamında bilgi alma imkânı olmadığı için bir grup örneklem 2 olarak seçilir. AraĢtırmamızın evrenini Makedonya'da yaĢayan Müslüman üniversite gençliği oluĢturmaktadır. Örneklem olarak ise Kalkandelen'de yaĢayan, Tetova Üniversitesi ve Güneydoğu Avrupa Üniversitesi‟nde eğitim gören, çoğunluğu Arnavut olan üniversite öğrencilerinden oluĢan 431 kiĢi seçilmiĢtir. AraĢtırmamız Makedonya‟nın Kalkandelen Ģehrinde üniversite eğitimi gören, 18-26 yaĢ arasındaki Müslüman gençlerle sınırlıdır. Anket çalıĢması 2016-17 Öğretim Yılının güz döneminde gerçekleĢtirilmiĢtir. Dolayısıyla araĢtırma verileri genelleĢtirilir- ken bu sınırlılıklar göz önüne alınmalıdır. D. KAYNAKLAR ve ARAġTIRMALAR AraĢtırmamızın teorik çerçevesinde Türkçe kaleme alınan bazı çalıĢmalardan önemli ölçüde faydalandık. Bunları Ģöyle sıralayabiliriz: Hayati Hökelekli, Çocuk, 2 Niyazi Karasar, Bilimsel Araştırma Yöntemi, Sim Matbaası, 7. B., Ankara, 2007, s.110-111; Suat Cebeci, Bilimsel Araştırma Ve Yazma Teknikleri, Alfa Yayınları, Ġstanbul, 1997, s.33. 5 Genç, Aile Psikolojisi ve Din (Dem Yayınları, Ġstanbul, 2009), Abdurrahman Kurt, “Dindarlığı Etkileyen Faktörler” (U.Ü.İ.F.D., C. 18, S. 2, 2007), Mehmet Bayyiğit, Gençlik Ve Din / Üniversite Gençliği Üzerine Karşılaştırmalı Bir Araştırma (Erman Ofset Matbaa, Konya, 2002), Celil Abuzer, Üniversite Gençliğinin Değişen Din Anlayı- şı (Ġpek Yayın Dağıtım, Ġstanbul, 2010), Kemaleddin TaĢ, Üniversite Gençliğinin Din- darlık Kriterleri (Alter Yayınları, Ankara, 2005). Anket soruları hazırlanırken söz konu- su çalıĢmalardan önemli ölçüde istifade edilmiĢtir. ÇalıĢma alanımızla ilgili olarak ülkemizde yakın zamanda önemli araĢtırmalar yapılmıĢtır. Bunları ise Ģöyle sıralayabiliriz: Ali Pajaziti, Rinia Universitare Dhe Religjioni-Maqedonia Ne Periudhen e Tranzicionit Shoqeror (1990-1997), Logos-A Kitabevi, Üsküp, 2003. Söz konusu araĢtırma Üsküp Kiril ve Metodi Üniversite öğrencilerinin dine yaklaĢımlarına yönelik yapılmıĢtır. Hem Hıristiyan hem de Müslüman öğrencileri içermektedir. Rejhan Neziri, Kalkandelen ve Çevresinde Dini ve Sosyal Hayat, Uludağ Üni- versitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, (YayımlanmamıĢ Yüksek Lisans Tezi), Bursa, 2000. Söz konusu çalıĢma Kalkandelen‟deki dini hayatı gözlem ve mülakatlara dayalı olarak ele almıĢtır. Mixhit Osmani, Makedonya’da Yaşayan Gençlerde Dini Şüphelerin Kaynakları ve Etkileri (Kalkandelen Örneği), Uludağ Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, (Ya- yımlanmamıĢ Yüksek Lisans Tezi), Bursa, 2014. Söz konusu çalıĢma Müslüman- Arnavut lise öğrencileri üzerine uygulanmıĢtır. Bizim araĢtırmamız yukarıdaki çalıĢmalardan farklı olarak Kalkandelen‟deki Müslüman üniversite öğrencilerinin dini, tutum ve davranıĢlarına yöneliktir. BĠRĠNCĠ BÖLÜM KAVRAMSAL ve TEORĠK ÇERÇEVE A. GENÇLĠK KAVRAMI ve KAPSAMI Ġnsan yaĢamı bir bütündür. Ancak insanı daha iyi araĢtırmak ve incelemek için çocukluk, gençlik, yetiĢkinlik ve yaĢlılık denen evrelere ayırmak daha uygundur. Genç- lik, çocuklukla yetiĢkinlik arasında yer alan, geliĢme, ruhsal olgunlaĢma ve yaĢama ha- zırlık dönemidir. Ergenlikle baĢlayan hızlı büyüme gençlik çağının sonunda bedensel, 1 cinsel ve ruhsal olgunlukla biter. Ġnsanı geliĢim çağlarına göre kategorilendirmek çok eski bir durum ise de, genç- liğin farklı ve önemli bir olgu olarak inceleme konusu haline getirilmesi modern döne- me aittir. GeçmiĢte genç, yetiĢkinliğe eriĢinceye kadar ebeveynlerinin emirlerini yerine getirmekle mükellef birisi olarak görülmekteydi. Fakat 19. Yüzyılda bir taraftan tekno- lojik geliĢme, diğer tarafta kitlesel eğitimin yaygınlaĢmaya baĢlamasıyla birlikte gençler ailelerinin boyunduruklarından çıkmaya baĢlamıĢtır. BaĢta kitle iletiĢim araçları olmak üzere bilgi, ideoloji ve kültür olarak pek çok alanda yoğun etkilenmelere maruz kalan 2 gençler artık müstakil ve önemli bir inceleme konusu olarak kabul edilmektedir. Zira toplum için gençlik, kültürel ve teknolojik birikimi gelecek nesilleri aktaran, bir baĢka ifadeyle toplumun bugünü ve yarını arasında köprü iĢlevi gören, dolayısıyla her türlü 3 donanımla yetiĢtirilmesi ve eğitilmesi gereken nüfus demektir. Kaynaklarda gençlik ergenlik çağı öncesi dönemden baĢlayarak 20-25 yaĢlarına 4 kadar olan yılları kapsayan zaman dilimi olarak kabul edilmektedir. Gençlik dönemini de belirli evrelere ayırmak gerekmektedir. 12-15 yaĢ arasında olan ergenlik, gençliğin ilk dönemi olarak kabul edilirken, 15-21 yaĢ arası asıl gençliğin yaĢandığı dönem olarak 5 nitelenir. 21-25 yaĢlar ise gençlikten olgunluğa doğru ilerleyen çağlardır. 1 Atalay Yörükoğlu, Gençlik Çağı - Ruh Sağlığı Ve Ruhsal Sorunlar, 8. B., Özgür Kitabevi, Ġstanbul, 1993, s.13. 2 Kemaleddin TaĢ, “Dindarlığa Yüklenen Anlamlar: Üniversite Öğrencileri Üzerine Uygulamalı Bir AraĢtırma”, F.Ü.İ.F.D, C. 15, S. 2, 2010, s.48. 3 Vehbi Bayhan, Genç Kimliği, Ġnönü Üniversitesi Yayınları, Malatya, 2002, s.18. 4 Mehmet Emin Ay, “Kur‟an‟da Gençler Ve Gençlik Değerleri”,Gençlik Dönemi Ve Eğitimi II, Tartış- malı İlmi Toplantı, ed. Hayati Hökelekli, Ensar NeĢriyat, Ġstanbul, 2003, s.15. 5 Yörükoğlu, a.g.e., s.13. 7 6 Ergenlik çağı bireyin biyolojik ve zihinsel olarak geliĢip olgunlaĢtığı bir dö- nemdir. Bu dönemde birey çocukluktan yetiĢkinliğe doğru geçiĢ yapar. O yüzden ergen- lik diğer geliĢim çağlarından daha problemli ve farklı bir dönem olarak kabul edilir. Ergen birey kendini tanımada birtakım zorluklar yaĢamanın yanı sıra hayatı ve çevresini sorgulamaya baĢlar. Toplum içinde kendini gösterme çabası, ilgi çekme, rol sahibi olma gibi durumlara sıkça rastlanır. Duygusal coĢkuların en çok yaĢandığı bu çağda kurulan 7 sağlıksız iliĢkiler de kaçınılmazdır. Ġlerleyen dönemlerde gençlerden belirli bir mesleğe sahip olması, ailevi sorum- luluklarına üstlenmesi ve kendi ayaklarının üstünde durması beklenmektedir. Bu top- lumsal beklentiler, fizyolojik ve psikolojik değiĢimler içinde kimlik arayan gençlerin 8 bunalıma düĢmesine, topluma yabancılaĢmasına neden olabilmekte, depresyon, isyan- 9 kârlık, tatmin olmama gibi sendromlara yol açmaktadır. KiĢiliğin büyük oranda olgunlaĢtığı 18-28 yaĢ arasında ise birey her anlamda kendini geliĢtirmeye baĢlar ve belirli konularda istikrarlı tavırlar sergiler. Çünkü bu yaĢ grubunda olan bireyler yavaĢ yavaĢ duygusal etkilerden kurtularak, mantıklı düĢünce ve 10 davranıĢlar sergilerler. Gençlik bireyin sosyalleĢme sürecindeki önemli aĢamalardan biridir. Çevre ile iliĢkiler gençlerin en önde gelen faaliyetlerini oluĢturur. Bu dönem, kiĢiliğin sosyal nite- lik kazandığı, içinde yaĢadığı toplumun dini inançlarını, değer hükümlerini, örf ve adet- lerini, baĢka bir tabirle sosyal ve kültürel yapısını öğrenip benimsediği bir geliĢim evre- sidir. Her ne kadar ergenlik çağında duygu, düĢünce, davranıĢ ve iliĢkilerde bir içe ka- panma safhası yaĢanıyorsa da, bu durum geçicidir. Daha sonra sosyal iliĢkiler farklı bir Ģekil kazanır ve geliĢir. Gencin sosyalleĢmesi, yani toplumun bir üyesi haline gelme çabası, ona bir sosyal kiĢilik kazandırır, çevre ile olan iliĢkilerini düzenler ve toplumla 11 bütünleĢmesini sağlar. 6 Laurence Steinberg, Ergenlik, Çev., Figen Çok, Hülya Ercan vd. Ġmge Kitabevi, Ankara, 2007, s.21. 7 Naci Kula, Kimlik Ve Din-Ergenler Üzerine Bir Araştırma, AyıĢığı Kitabevi, Ġstanbul, 2001, s.33-35. 8 Mustafa Aydın, “Gençliğin Dini ve Ahlaki Değerleri”, Gençlik Dönemi Ve Eğitimi II, Tartışmalı İlmi Toplantı, ed. Hayati Hökelekli, Ensar NeĢriyat, Ġstanbul, 2003, s.246. 9 Ġsmail Akyüz, “Türkiye‟de Gençlik, Din Ve Değerler Konusunda Yapılan Ampirik AraĢtırmaların Yöntem ve Ġçerik Analizi”, S.U.İ.F.D, C.VII, S. 30, 2014/2, s.5. 10 Zeki Arslantürk, Kutsalın Dönüşü – Yeni Toplum Arayışları, AyıĢığı Kitabevi, Ġstanbul, 1998, s.68. 11 Mehmet Bayyiğit, Gençlik Ve Din / Üniversite Gençliği Üzerine Karşılaştırmalı Bir Araştırma, Er- man Ofset Matbaa, Konya, 2002, s.21-23. 8 Gençlik çağı “dini uyanıĢ” ve “dine dönüĢ” dönemi olarak da açıklanabilir. Bu dönemde geliĢen duygu ve heyecanlar, gençlerin sağlam bir dünya görüĢüne sahip o l- 12 masında ve dine yöneliĢinde önemli bir rol oynar. Gençlik döneminde bir takım buna- lımlar, iç dünyadaki iniĢ çıkıĢlar kaçınılmazdır. Ancak din çoğu genç için “güvenlik,” “kimlik,” “bağlanma” gibi psikolojik ve sosyolojik ihtiyaçların karĢılanmasında önemli 13 iĢlevlere sahiptir. Tezimiz açısından konuya baktığımızda, diğer gençlik gruplarından farklı olarak üniversite gençliğindeki problemlerin çok farklı toplumsal sorunlara neden olduğunu söyleyebiliriz. AraĢtırmalara göre, üniversite gençliği eski kuĢaklarla nazaran toplumun örf ve adetlerini benimsemede kararsız bir tutum içindedirler. Dünyayı farklı bir Ģekilde algılamakta ve topluma uyum sağlamakta zorluk çekmektedirler. Ayrıca üniversite 14 gençliği ideolojik olarak en çok istismar edilen kesimdir. B. GENÇLĠĞĠN DĠNĠ, TUTUM VE DAVRANIġLARINI ETKĠLEYEN TEMEL FAKTÖRLER Çocuk doğduğunda kendi dıĢında kurulmuĢ ve kendine oldukça yabancı olan bir dünya ile karĢı karĢıya kalır. Henüz içinde bulunduğu bu dünyayı anlamaktan çok uzak- tır. Yakın çevresinden baĢlamak üzere diğer insanlarla iliĢki çeĢitleri, temel fizyolojik ihtiyaçlarını karĢılama konusundaki davranıĢ biçimleri, hayatını saran kültür öğeleri karĢısında hazırdır. Birey sosyalleĢme sürecinde bütün bu verili dünyayı içselleĢtirir ve sosyal kiĢiliğinin bir parçası haline getirir. Asli sosyalleĢme denilen bu çocukluk evre- sindeki bu süreç sonucunda bireyde kalan izler, daha sonraki hayatında kolay ko lay de- ğiĢtirilemez. Bireyin dini tutum ve davranıĢları da köklü bir Ģekilde bu dönemde inĢa 15 edilir. Yeni doğan bir çocuk, daha önceden “organize olmuĢ bir toplum” içine doğmak- tadır. Bu toplum, konuĢtuğu dili, giyim Ģeklini, yeme-içme tarzını ve günlük hayatında etkili olan kurumları belirli bir süreç içerisinde oluĢturmuĢtur. Aynı zamanda toplum, kültürel birikimini, toplumun yeni üyesine nasıl aktaracağını da belirli bir sisteme bağ- 12 Ali Ulvi Mehmedoğlu, Kişilik ve Din, Dem Yayınları, Ġstanbul, 2004, s.89-90. 13 Hayati Hökelekli, Din Psikolojisi, T.D.V. Yayınları, Ankara, 1993, s.266-267. 14 Celil Abuzer, Üniversite Gençliğinin Değişen Din Anlayışı, Ġpek Yayın Dağıtım, Ġstanbul, 2010, s.58. 15 Bkz. Ġzzet Er, Sosyal Gelişme ve İslam, 2. B. Furkan Kitabevi, Bursa, 1994, s. 19-20; Vejdi Bilgin, “Din ve Kültür” Din Sosyolojisi, ed. Mehmet Bayyiğit, Palet Yayınları, Konya, 2013, s.107. 9 16 lamaktadır. Giddens sosyalleĢme sürecinde en etkili olan faktörleri; aile, akran grubu, 17 okul, kitle iletiĢim araçları/popüler kültür ve iĢ çevresi olarak özetlemektedir. Sosyal- leĢmeye paralel biçimde, istatistiksel araĢtırmalara dayanılarak, dindarlığın Ģekillenme- sinde etkili olan faktörler aile, eğitim, yaĢanan yerleĢim birimi, arkadaĢ çevresi ve kitle 18 iletiĢim araçları/popüler kültür Ģeklinde sıralanmaktadır. 1. Aile Aile, anne-baba ve çocuklardan oluĢan sosyal hayatın önemli unsurlarındandır. Erkek ve kadının evlenip çocuk sahibi olmaları her ikisinin de sorumluğunu arttırır. Çocukların mesuliyet sahibi bireyler olarak topluma kazandırmak ebeveynlerin temel görevlerinden biridir. Çocuğun bilgilenmesi ve geliĢiminde ilk öğretmenler anne ve babadır. Modern toplumlardaki aileler geniĢ aile olmadığı için, çocuğun ilk sosyalleĢ- mesi bu küçük aile ortamında gerçekleĢir. Ancak daha geniĢ olan ailelerde çocuğun sos- yalleĢme süreci daha kolay olur. Zira çocuk ailesinin yaĢadığı yaĢam ortamına göre etki- lenir. Genellikle anne ve babalar çocuklarına kendi ailelerinden aldıkları kültürü aĢılar- 19 lar. Yapılan bir takım araĢtırmalara göre, çocukların aileden öğrendikleri ilk davranıĢ- lar gelenek ve görenekler, ayrıca saygı, dürüstlük ve dine bağlılık gibi değerlerdir. Ço- cukların dini sosyalleĢmesinde ve dine olan bağlılıklarının artmasında anne ve babanın 20 dini tutumları ve davranıĢları çocuklara bir model oluĢturur. Dindar aileler kendi din- darlıklarını çocuklarına aktarmakla mükellef olduğunu düĢünmekte ve çocuklarını kendi 21 mezhebî ya da dinî inançları çerçevesinde sosyalleĢtirmektedirler. Çocukların dini tutumlarındaki geliĢiminde anne ve babalarının davranıĢlarının rolü küçümsenemez. Çocuğun dini geliĢimin pratiğe döküldüğü ilk yer aile ortamıdır. Dini hayatı daha duyarlı bir Ģekilde yaĢayan ailelerde yetiĢen çocuklarda, dini kavramla- rın daha erken ortaya çıktığı tespit edilmiĢtir. Psikologlara göre, çocuktaki dini duygu- nun uyanması ve geliĢmesinde etkili olan sosyo-kültürel faktörlerin baĢında aile gel- 22 mektedir. 16 Selim Eren, “Ġnanç ve Sosyo-Kültürel Çevre EtkileĢimi,” C.Ü.İ.F.D., C. 11, S.1, 2007, s.134. 17 Anthony Giddens, Sosyoloji, çev. Cemal Güzel, Kırmızı Yayınları, Ġstanbul, 2008, s.83-84. 18 Abdurrahman Kurt, “Dindarlığı Etkileyen Faktörler”, U.Ü.İ.F.D., C. 18, S. 2, 2007, s.3. 19 Mahmut Tezcan, Sosyolojiye Giriş, 7. B., Anı Yayınları, Ankara, 2012, s.53. 20 Veysel Uysal, Türkiye’de Dindarlık ve Kadın, Dem Yayınları, Ġstanbul, 2006, s.73. 21 Kurt, a.g.m., s. 4. 22 Mehmet Emin Ay, Çocuklara Allah’a İman Öğretimi, Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, (YayımlanmamıĢ Yüksek Lisans Tezi), Bursa, 1986, s.66-67; Talip Atalay, “Aile Dindarlığının Genç- 10 Çocuk ilk dini bilgilerini ailesinden alır. Özellikle anne-babanın ifa ettiği ibadet- 23 ler çocuğun dinle iliĢki kurması ve bilgilenmesinde anahtar rol oynar. Günlük hayatta yapılan ibadetler, karĢılıklı olarak bireylerin dini inançlarını ve davranıĢlarını etkile- mektedirler. Ebeveynlerin dini inanç ve ibadetlere olan bağlılıkları da çocuklarının din 24 ile iliĢkilerine rehberlik etmektedir. Çocuğun dini geliĢiminde ailenin yarattığı etki sadece erken öğrenme ile sınırlı değildir. Aile psikolojisi ve din psikolojisi arasında yakın bir köprü vardır. Ailenin, ço- cuğun dini geliĢimindeki bazı etkilerini Ģu Ģekilde sıralayabiliriz: a. Aile dini davranıĢların ve dini iliĢkilerin ilk modelidir. Dini değerler aile- de temsil edildiği Ģekliyle çocuğun dünyasına girer. Aile yakınlarının dini davranıĢları ve kullandıkları dini dil, onları direkt sembolize eden derin bir yaĢantı içinde yer alır. Çocuğun bu ortamdan etkilenmemesi mümkün değildir. b. Aile sevgi ve Ģefkat ile rahatlık ve otoritenin kaynağıdır. Yani aile dini değerlerin Ģuurlu ve istekli koruyucusudur; bunların muhafazasını kendi yapısal düzeni- nin korunması olarak görmekte ve bunu arzu etmektedir. c. Dua ve ibadetler ailede çocukla birlikte yapılır. Dini tutumlar ailede bir- 25 likte yapılmıĢ olmakla değer kazanır. Sonuç olarak, çocuklukta dini inanç ve tutumların oluĢmasında ve derinleĢme- sinde en önemli faktörün aile olduğunu söyleyebiliriz Ailedeki dini atmosfer, çocuğun dini kiĢiliğinin Ģu veya bu biçimde oluĢmasına ve daha sonraki hayatında da etkisini 26 sürdürmesine sebep olmaktadır. 2.Eğitim En geniĢ anlamıyla eğitim kiĢisel geliĢimle birlikte bir takım zihinsel, bedensel, duygusal ve toplumsal yetenekler, davranıĢlar ve bilgiler kazandırılması yönündeki et- 27 kinliklerin hepsini ifade etmektedir. Eğitimin amacı ve metotları eskiden beri tartıĢma 28 konusu olmuĢsa da toplumsal açıdan konuya baktığımızda eğitimin temel görevinin lerin Dindarlığına Etkisi Üzerine Bir AraĢtırma,” Dindarlık Olgusu, Sempozyum Tebliğ ve Müzakere- leri, ed. Hayati Hökelekli, Kurav Yay., Bursa 2006, s.187. 23 Adem ġahin, Ergenlerde Dindarlık Ve Benlik, Adalet Ofset Matbaa, Konya, 2007, s. 25. 24 Bkz. Darren E. Sherkat, “Dini SosyalleĢme: Etkinin Kaynakları Ve Failin Etkileri”, Din Sosyolojisi Elkitabı, ed. Michele Dillon, çev. Hüsamettin Arslan, Paradigma Yayınları, Ġstanbul, 2014, s. 219. 25 Ġbrahim Gürses, Dindarlık ve Kişilik, Emin Yayınları, Bursa, 2010, s. 86-87. 26 Bayyiğit, a.g.e., s.56-57. 27 Feyyat Gökçe, Değişim Sürecinde Devlet ve Eğitim, Eylül Yayınları, Ankara, 2000, s.125. 28 Turgay Gündüz, İslam, Gençlik ve Din Eğitimi, DüĢünce Kitabevi Yayınları, Ġstanbul, 2003, s.12-13. 11 29 “bireyi toplumdaki yerine hazırlamak” olduğu görülür. Bir baĢka ifadeyle eğitimin amacı ve temel fonksiyonlardan biri, kültürel değerleri ve normları bireylere aktarmak- tır. Eğitimin temel gayesi, özellikle çocukta var olan fiziksel, entelektüel ve ahlaki po- tansiyeli uyandırmak, toplumsal değer ve normlara göre Ģekillendirmektir. Zira toplum 30 denen yapı, toplum içinde bulunan bireyler sayesinde varlığını sürdürebilir. Eğitim, sadece toplumsal yapının devamı ve geliĢimi bakımından önemli olmayıp, bireyin ya- 31 Ģamını olumlu ve kaliteli sürdürmesi bakımından da ehemmiyeti haizdir. Eğitim süreciyle bireye aktarılan toplumsal değer ve normlar arasında din de yer almaktadır. Böylelikle eğitim bireyin dinî hayatında yer alan tutum ve davranıĢlarını da 32 belirlemektedir. Metoduna uygun ve nitelikli bir din eğitimi, bireyin dinî duygusunu olumlu anlamda geliĢtirmekle kalmayıp, aynı zamanda kötü alıĢkanlıklar ve suça karĢı 33 çözümler de üretilebilir. ġüphesiz bunun tersi de söz konusudur. Din eğitiminde kulla- nılan yanlıĢ metotlar çocukların dine karĢı tepkisel hale gelmesinde büyük rol oynar. 34 AĢırı baskı ve korkutma gençlerin en fazla hassas oldukları konulardır. Bunların ya- nında modern toplumlarda bir bağımsız değiĢken olarak genel eğitim düzeyi ile dindar- lık arasında ters orantı olduğu görülmüĢtür. Buna göre, öğrenim düzeyi arttıkça dinî 35 inanç ve davranıĢlara ilgide bir azalma söz konusu olmaktadır. 3. YerleĢim Birimi Ġnsanın sosyal değerler, örf ve adetlerden oluĢan bir iç çevresi, bir de yaĢadığı coğrafya ve maddi kültürden oluĢan dıĢ çevresi vardır. Her iki çevre de dini hayat üze- 36 rinde etkilidir. Toplumun sosyal ve kültürel yapısı yerleĢim yerlerinin büyüklüğüne ve türüne göre farklılık gösterir. Dolayısıyla dinî hayat da kırsal kesimde ve kentsel çevre- 37 de yaĢayan kitlelere göre değiĢebilmektedir. 29 Bkz. T. B. Bottomore, Toplum Bilim, çev. Ünsal Oskay, 2.B., Beta Basım Yayım, Ġstanbul, 1984, s. 283. 30 Hasan Ali Koçer, Eğitim Tarihi (İlk Çağ), Ankara Üniversitesi Basımevi, Ankara, 1980, s.V. 31 Necdet SubaĢı, Din Sosyolojisi, Dem Yayınları, Ġstanbul, 2014, s.201-202. 32 Nevin Meriç, Modernleşme, Sekülerleşme ve Protestanlaşma Sürecinde Değişen Kentte Dini Hayat Ve Fetva Soruları, Kapı Yayınları, Ġstanbul, 2005, s.160. 33 A. Betül Aksu, “Gençlik Döneminde Görülen Bazı Zararlı Madde AlıĢkanlıkları ve Din Eğitimi”, Gençlik Dönemi ve Eğitimi, Ensar NeĢriyat, Ġstanbul, 2000, s.50. 34 Hayati Hökelekli, Çocuk, Genç, Aile Psikolojisi ve Din, Dem Yayınları, Ġstanbul,2009, s.100. 35 Kurt, a.g.m., s.20. 36 Ġzzet Er, Din Sosyolojisi, 2. B., Akçağ Yayınları, Ankara, 2008, s. 237-238. 37 Kemaleddin TaĢ, Üniversite Gençliğinin Dindarlık Kriterleri, Alter Yayınları, Ankara, 2005, s.101. 12 YerleĢim birimi ve dindarlık arasındaki iliĢki konusu, sosyolojinin öncülerinden kabul edilen Ġbn Haldun‟a kadar götürülebilir. Ona göre iklim Ģartları ve bedevi-hadari hayat tarzları insanların sadece sosyal yapılarını değil, dini düĢüncelerini de doğrudan 38 doğruya etkilemektedir. Ġbn Haldun kırsal alanda ikamet eden insanların beden, renk, ahlak ve din açısından daha iyi olduklarını belirtir: “Kırlarda yaĢayan insanların renkleri daha saf, bedenleri daha temiz, Ģekil ve vücut yapıları daha mükemmel ve daha güzel, 39 ahlakları aĢırılıktan daha uzak, bilgi elde etme ve kavrayıĢ yetileri daha keskindir.” Ġbn Haldun çölde yaĢayan bedevilerden söz ederken “kanaatkâr, dayanıklı, kendine gü- venen, cesur, yardımsever, namuslu, dindar” vb. sıfatları kullanmıĢtır. ġehir insanından bahsettiğinde ise onların “hırslı, kibirli, korkak, tembel, rahatına düĢkün, bencil, müsrif” 40 vb. olduklarını söylemiĢtir. Bu durum, din ve ibadet konularında da kendini gösterir. Ġbn Haldun, bedevilerin hadarilere göre ahlâken ve dinen hayra, fazilete ve insani mezi- yetlere daha yatkın, samimi, dürüst, namuslu, mert, misafirperver ve yiğit; buna karĢılık hadarilerin ise nispeten ikiyüzlü, dönek, bencil, yalancı, çıkarcı, Ģekilci, hilekâr ve kur- 41 naz olduklarını iddia etmiĢtir. Din toplumsal, coğrafi ve ekonomik yapılar ile karĢılıklı iliĢki ve etkileĢim içeri- sindedir. Bundan dolayı bir toplumun sosyo-kültürel yapısı, yerleĢim birimin büyüklü- ğüne ve türüne göre değiĢebilmektedir. Bugüne kadar yapılan birçok araĢtırma dini ha- 42 yatın görünümleri, kırsal ya da kentsel çevrelere göre değiĢtiğini göstermiĢtir. Günde- lik hayatta insanlar, bazen mensup oldukları yöre ve bölgelere göre farklı nitelendirme- lere muhatap olurlar ve bundan dolayı onlar hakkında bir kalıp veya bir ön yargı olu- 43 Ģur. Bu doğrultuda, üniversite gençliğinin farklı sosyo-kültürel çevrelerde hayatlarının büyük bir bölümünü geçirmeleri, dinî inanç ve tutumlarının Ģekillenmesine de etki et- 44 mektedir. 38 Ġbn Haldun, Mukaddime, çev. Süleyman Uludağ, C.1., Dergah Yayınları, Ġstanbul, 2014, s.329. 39 Ġbn Haldun, a.g.e., C.1., s.343-344. 40 Ahmet Arslan, İbni Haldun, 2. B., Ġstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, Ġstanbul, 2014, s.134. 41 Ġbn Haldun, a.g.e., C.2., s.867. 42 Muharrem Çufta, Avrupa Kültürünün Boşnak Gençlerin Din Ve Kimlik Algıları Üzerine Etkisi, Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, (YayımlanmamıĢ Yüksek Lisans Tezi), Bursa, 2010, s.70. 43 Kurt, a.g.m., s.15. 44 TaĢ, a.g.e., s.100. 13 4.Akran Grubu “SosyalleĢme” adını verdiğimiz süreç bebeklik döneminin ilk aylarından itiba- ren baĢlar. Bu dönemlerde çocuk sürekli anne ve babasıyla iç içe olduğu için, ebeveyn- lerin çocuk üzerindeki etkisi büyüktür. Ġlkokul döneminde ise çocuk anne ve babasına olan ilgisini yavaĢ yavaĢ azaltır ve daha çok okul çevresinden etkilenmeye baĢlar. Okul ortamı içinde baĢkalarıyla iĢbirliğini, paylaĢımda bulunmayı, belli kurallara uymayı 45 öğrenen çocuğun sosyalleĢmesinde arkadaĢ çevresi de önemli rol oynamaktadır. Gençlik dönemiyle birlikte artık ergenliğe adım atan gence ev ortamı yavaĢ ya- vaĢ dar gelmeye baĢlar. Bu dönem daha fazla topluma açılma çağı olarak da adlandırı- labilir. Bu dönemde genç, anne babasının kendisine verdiği bir takım öğüt ve nasihat- lerden sıkılır ve dıĢarıda yeni bir ortam aramaya baĢlar. Kendi çocuk gözüyle evinde 46 bulamadığı huzuru ve değeri arkadaĢ çevresinde bulabileceğini umut eder. “Akran grubu” adı verilen bu topluluk, üyeleri benzer ilgi, çıkar, statü ve yaĢa sahip insanlardan oluĢan bir sosyal gruptur. ġüphesiz akran grubunun sosyalleĢmedeki etkisi aile kadar 47 yüksek değildir. Ancak genç birey belirli zaman ve durumlarda akran grubundaki tu- 48 tum ve davranıĢları benimseyip bunları kendi evinde de sergilemeye baĢlar. Çocuk, öncelikle kendi yaĢ grubunda olan arkadaĢlarıyla anlaĢır, onlara benze- meye çalıĢır, onlarla kendini kıyaslar; arkadaĢlarının giyimi, konuĢma biçimi ve davra- nıĢlarını kendinde bir süre yaĢatır; ancak bu durum, arkadaĢlarını ve çevresindekileri taklitten ayrı bir Ģeydir. Çocuk, kimlik kazanma süreci içinde sık sık yeni bir kiĢiliğe yönelir. Yöneldiği yeni kiĢilik örnekleri ergende, kendine özgü davranıĢ, inanç ve dünya görüĢünü oluĢturacak birtakım izler oluĢturur ve bu izler ergende oluĢup bütünleĢtiğinde bir yandan kimliğini oluĢtururken diğer yandan da kiĢilikle toplum arasındaki tüm iliĢki- 49 lerin temeli olan bağımsızlık ve sorumluluk duygularını Ģekillendirir. Çocukların arkadaĢları ile kurdukları iliĢki anne babalarıyla olan iliĢkilerinden farklıdır. Çocukların anne babalarıyla olan iliĢkisi otoriteye dayalıdır. Çünkü genellikle 45 Kula, a.g.e., s.60. 46 Yörükoğlu, a.g.e., s.69. 47 Ejder OkumuĢ, “Din ve SosyalleĢme”, Turkish Studies - International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, C. 9 S. 11, 2014, s.10. 48 Sami ġener, Türkiye’de Gençlik Olayı, TimaĢ Yayınları, Ġstanbul, 1991, s.90; Hökelekli, Çocuk Genç Aile Psikolojisi Ve Din, s.137. 49 Naci Kula, “Gençlik Döneminde Kimlik ve Din,” Gençlik Din ve Değerler Psikolojisi, ed. Hayati Hökelekli, 2.B., Dem Yayınları, Ġstanbul, 2006, s. 52. 14 anne baba, öğüt veren, yol gösteren ve kararları veren kiĢilerdir. Oysaki arkadaĢlık iliĢ- kisi daha değiĢiktir. Çocuk arkadaĢlık ortamında, sosyal iliĢki kurmayı ve fikir alıĢveriĢi yapmayı öğrenir. Çocukluk döneminde arkadaĢlık iliĢkileri kısıtlanmıĢ olan çocuklar 50 yetiĢkinlik ve ergenlik dönemlerinde sosyalleĢme ile ilgili problemler yaĢarlar. Çocuk- ların arkadaĢ çevrelerinden etkilendikleri ve belirli kiĢileri kendine örnek aldıklar gö- rülmektedir. Çocuk geliĢtikçe arkadaĢ grubunun etkisi daha fazla artar. Çocuklukta art- 51 maya baĢlayan bu etki ergenlikte zirveye ulaĢır. Çocuklukta bireysel iliĢkilerin değiĢmesi gibi, akran gruplarının iĢlevi de değiĢir. Grup zamanla bir çeĢit klan haline gelir ve gruba yoğun bir Ģekilde uyum beklenir. Ak- ranlar grup davranıĢlarına uyum konusunda birbirleri üzerinde baskı kursalar bile, bu baskılar, popüler kültürel kalıplarda gösterildiği kadar güçlü ve olumsuz değildir. Ço- cuklar da yetiĢkinler gibi kendi arkadaĢlarını seçerler ve büyük olasılıkla bu arkadaĢlarla aynı değer, tutum ve davranıĢları paylaĢırlar. Kendi fikirleri ile grubun fikirleri arasın- daki anlaĢmazlık çok büyürse, kendilerini daha uygun bir gruba yöneltirler ve yeni gru- 52 bun değer ve davranıĢlarını benimsemeye baĢlarlar. 5.Kitle ĠletiĢim Araçları ve Popüler Kültür ĠletiĢim, kiĢi ya da grubun, baĢka bir kiĢi ya da gruba bir düĢünce içeriğini ak- 53 tarmasıdır. ĠletiĢimi baĢka bir yönden “bilgi üretme, aktarma ve anlamlandırma süre- 54 ci” olarak da tanımlayabiliriz. ĠletiĢim teknolojisindeki baĢ döndürücü geliĢmelerle birlikte kitle iletiĢim araçla- rı, her yaĢtaki insanlar üzerinde etkili olmaktadır. Ġnsanların tutum ve davranıĢları üze- rinde büyük bir etkiye sahip olduğu için kitle iletiĢim araçları, modern toplumlarda sos- 55 yalleĢme sürecinin önemli bir aracı olarak görülürler. Çevresiyle iletiĢim halinde olmayan bir birey ya da toplum düĢünülemez. Hem bireysellik hem de toplumsallık iletiĢim kavramı ile anlam kazanmaktadır. ĠletiĢimin akademik seviyedeki ayrımlarının ötesinde pratik hayatta da bir anlamı bulunmaktadır. 50 Adnan Kulaksızoğlu, Ergenlik Psikolojisi, 3.B., Remzi Kitabevi, Ġstanbul, 2000, 87-88. 51 M. Akif Kılavuz, “Ergenlerde ÖzdeĢleĢme Ve Din Eğitimi,” Gençlik Din ve Değerler Psikolojisi, ed. Hayati Hökelekli, 2.B., Dem Yayınları, Ġstanbul, 2006, s. 282-283. 52 Helen Bee – Denise Boyd, Çocuk Gelişim Psikolojisi, Çev. Okhan Gündüz, Kaknüs Yayınları, Ġstan- bul, 2009, s.628. 53 Çiğdem KağıtçıbaĢı, İnsan ve İnsanlar, 7. B, Evrim Yayınları, Ġstanbul 1988, s.103. 54 Üstün Dökmen. İletişim Çatışmaları ve Empati, Remzi Kitabevi, Ġstanbul 1994, s.19. 55 OkumuĢ, a.g.m., s.10. 15 Bu anlam, bireylerde iletiĢim güçlerinin geliĢiminde kültürel etkenlerin ağırlığı ile orta- ya çıkmaktadır. ĠletiĢim araçları (gazete, radyo, tv., akıllı telefon, bilgisayar, internet vs.) günlük hayatın önemli bir bölümünü iĢgal etmektedir. Dolayısıyla günümüzde ileti- Ģim araçları bütün olarak bireyin yaĢamında en etkili ve yönlendirici konuma oturmuĢ- 56 tur. SosyalleĢme temelde bir öğrenme olgusudur. Medya, toplum hakkında, hepimi- zin aynı dünyanın bir parçası olduğunu hissettiren paylaĢılmıĢ deneyimler yaratarak, sürekli bir bilgi akıĢı üretir. Bu çerçevede televizyon içerdiği çeĢitli türden programlarla toplum üyeleri üzerinde ve özellikle çocuk ve gençler üzerinde daha güçlü bir sosyalleĢ- tirici etkide bulunmaktadır. Çocuk ve gençlerin sosyalleĢmenin kritik evrelerinde bu- 57 lunması bu konuda televizyonun etkisini daha da artırmaktadır. Bu etki, televizyonun sadece bilgi aktarma yoluyla kalmayıp, daha ziyade belli davranıĢ ve modelleri sunma- 58 sıyla gerçekleĢmektedir. Kitle iletiĢim araçları popüler kültürün hem en önemli beslenme kaynağı hem de aktarıcısıdır. Kültür, toplum içinde mevcut olan her türlü bilgiyi, ilgileri, alıĢkanlıkları, değer ölçülerini, olaylara bakıĢ açısı ve her türlü davranıĢ Ģekillerini içine alan maddi ve manevi değerlerden oluĢan bir bütündür. Gündelik hayatın iki temel belirleyicisi söz 59 konusu olmaktadır. Bunlardan birincisi geleneksel kültür, diğeri ise popüler kültürdür. Popüler kültür boĢ zaman faaliyetlerine veya tüketim eylemlerine yönelik olarak belirli üreticiler tarafından bir meta olarak ortaya konulan, dolayısıyla elde edilmesi için belirli bir ücret ödenen, hızla değiĢiklik gösteren kültürdür. Popüler kültür özellikleri kültür endüstrisinin geliĢmesi ve kitle iletiĢim araçlarının yaygınlaĢması ile birlikte 60 gündelik hayattaki tutumlarımız ve davranıĢlarımız üzerinde önemli ölçüde etkilidir. Popüler kültür ağırlıklı olarak sanayileĢme sonrası Ģehir ortamında yaĢayan geniĢ 61 halk kesiminin oluĢturduğu kültür tarzının adıdır. Halk tabakasındaki yaygın bir din- 56 Medyanın toplumsal hayat üzerindeki geniĢ etkisi için bkz. Mehmet Haberli, Tarihsel, Kuramsal ve Pratik Boyutlarıyla İnternet ve Din, Açılım Kitap, Ġstanbul, 2014, s. 37-41. 57 Anthony Giddens – Philip W. Sutton, Sosyolojide Temel Kavramlar, çev. Ali Esgin, Phoenix Yayınla- rı, Ankara, 2014, s.281; Yalçın Çetinkaya, “Bir „Manipülasyon Aracı‟ Olarak Medya, Medya ve Gençlik”, Bilim ve Aklın Aydınlığında Eğitim Dergisi, S. 57, s.10-12. 58 YaĢar Erjem, Mustafa Çağlayandereli, “Televizyon Ve Gençlik: Yerli Dizilerin Gençlerin Model Alma DavranıĢı Üzerindeki Etkisi”, C.Ü.S.B.D, C. 30, S.1, 2006, s.16. 59 Vejdi Bilgin, Sosyal Çözülme Ve Din, Etüt Yayınları, Samsun, 1997, s.141. 60 Bilgin, a.g.m., s.108. 61 TaĢ, a.g.e., s.64. 16 darlık tarzı olarak popüler dindarlık, popüler kültür ortamında doğmaktadır. Popüler 62 kültür, öncelikle sosyo-kültürel farklılaĢma ile alakalı bir olgudur. C.MAKEDONYA’DAKĠ GENÇLĠĞĠN DĠNĠ ĠNANÇ TUTUM VE DAVRANIġLARINI ETKĠLEYEN TEMEL FAKTÖRLER 1.Komünist Rejimin Çözülmesi ve Makedonya’nın KuruluĢu Yirminci yüzyılın sonunda doğu ve güneydoğu Avrupa‟da önemli toplumsal de- ğiĢmeler yaĢandı. Bu değiĢmeler bazı ülkelerde (Polonya) sakin bir atmosferde gerçek- leĢti. Doğu Almanya gibi bazı ülkeler ise aniden değiĢtiler. Bazı ülkelerde değiĢim (Bulgaristan, eski Çekoslovakya ve Macaristan) iktidarda olan siyasi partilerin elleriyle gerçekleĢti, bazı ülkelerde ise (Romanya ve eski Yugoslavya) değiĢim kanlı halk ayak- 63 lanmalarıyla geldi. Bu siyasi değiĢmeleri yaĢayan ülkelerden biri de Makedonya‟ydı. Sosyalist-Komünist sistemin çöküĢüyle birçok toplum gibi Makedonya toplumu da de- 64 ğiĢim sürecine girdi. Eski Yugoslavya‟da komünizmin hâkim olduğu 45 yıllık süre içerisinde din la- netlenmiĢti ve tamamen nasıl yok edileceği üzerinde konuĢuluyordu. Bir taraftan dini yok etmek için yeni metotlar denenirken, diğer taraftan temel bir insani hak olarak dine saygı duyuluyormuĢ gibi bir politika izlenmekteydi. Din önemli bir toplumsal gerçeklik olmasına rağmen komünist dönemde vatandaĢın ve devletin bir numaralı düĢmanı hali- ne getirilmeye çalıĢılmıĢ, özellikle kamusal alandan dıĢlanmıĢtı. Bu politika çerçevesinde dindarlar ve diyanet mensupları nefret edilen insanlar olarak görülüyordu. Onlara karĢı devlet kurumları tarafından ezici ve küçümseyici tavır- lar sergilenirken ateist partinin üyelerine her türlü ayrıcalık tanınıyordu. Komünist rejim dine karĢı en büyük mücadelesini eğitim sistemi aracılığıyla vermiĢtir. Müfredat tama- men dinsiz materyallerle doluydu. Tarihsel materyalizmin paradigmasına uygun bir Ģe- kilde din “halkların afyonu” olarak tanıtılıyor ve bu “geçmiĢ kalıntısı”nın zamanla tari- he gömüleceği söyleniyordu. Ateist-materyalist propagandanın öncülüğünü ise lise ve 65 üniversite hocaları yapmaktaydılar. 62 Mustafa Arslan, Türk Popüler Dindarlığı, Dem Yayınları, Ġstanbul, 2004, s.37. 63 Coko Tozi, Pluralizmot Ġ Promenite Vo Socijalnata Struktura Na RM, Dijalog, Revija Za Teorija Ġ Opstestvena Kritika, (Ѓоко Този, Плурализмот и Промените Бо Социјалната Структура На РМ, Дијалог, Ревија за Теорија И Општествена Критика) nr.5., Üsküp, 1994, s.53. 64 Ali Pajaziti, Rinia Universitare Dhe Religjioni-Maqedonia Ne Periudhen e Tranzicionit Shoqeror (1990-1997), Logos-A Kitabevi, Üsküp, 2003, s. 23. 65 Ali Pajaziti, Kultura Dhe Cilesia e Jeteses Rasti Maqedoni, Logos-A Yayınları, Üsküp, 2011, s.55. 17 Komünizm döneminde din ancak dört duvar arasında yaĢanabilmiĢ; bütün dini aktiviteler devletin gizli teĢkilatları yoluyla takip edilmiĢtir. Yazılı ya da elektronik medya tarafından din hakkında herhangi bir bilginin yayınlanması kesinlikle yasaklan- 66 mıĢ, ancak temel dini bilgileri içeren bazı ilmihallerin yayınlanmasına izin verilmiĢtir. Eski Yugoslavya‟nın çöküĢü ile birlikte 1991 yılında Makedonya Cumhuriyeti bağımsız bir devlet olarak ortaya çıktı. 2002 tarihli son resmi nüfus sayımı sonuçlarına ülkenin nüfusu 2.022.547 kiĢiydi. Makedonlar nüfusun % 64.18‟ini, Arnavutlar % 25.17‟sini, Türkler % 3.85‟ini ve diğer etnisiteler de (Çingene, Sırp, BoĢnak, Ulah) % 7.8‟ini oluĢturmaktaydılar. Dini açından nüfusun % 64.7‟si Ortodoks, % 34.3‟ü ise müslümandır. Komünist bir geçmiĢten gelmesine rağmen kendisini ateist olarak gören- 67 lerin oranı sadece % 0.17‟dir. Komünizmin iflasına paralel olarak sosyal, kültürel, ekonomik, siyasi ve dini alanlarda pek çok değiĢim meydana geldi. Kısa süren anomik bir süreçten sonra top- lumda dini değerlere doğru bir yöneliĢ baĢladı. “Kızıl dönem” adı verilen komünist re- jim hâkimiyetinde farklı saldırıların odak noktası olan din adeta geri döndü. Sıradan vatandaĢlardan baĢlayarak elit olarak bilinen kiĢiler, hatta devlet kurumları kendilerini din ve dindarlıkla tanımlamaya baĢladılar. Dünyadaki geliĢmelere paralel bir Ģekilde Makedonya‟da da bir dinin dönüşü ya da kutsalın dönüşünden bahsetmek mümkün- 68 dür. Teknoloji ve iletiĢimin yükselmesine rağmen toplum arasında din hala merkezi konumdadır. Batı‟da ve Batı ile iliĢkili toplumlarda birkaç asırdan beri horlanan din tekrar yükseliĢe geçmiĢtir. Son zamanlarda yapılmıĢ olan araĢtırmalara göre dinin yeni- den değer kazandığını ve insanın geleceğini belirleyici olduğunu görmekteyiz. Bazı yaklaĢımlara göre, dünya yeni bir ruhsallık evresine giriyor. Zira insanlar materyalist bir dünyada yaĢamaktan sıkılmaya baĢladılar ve müreffeh günleri artık dinde aramaktadır- lar. Günümüzde inançlar ve dini değerler insanların düĢünce ve eylemlerini yönlendir- meye baĢladılar. Dini hareketler de dinin cemaat halinde ifadesini organize etmektedir- 66 Faik Miftari, „„Jeta fetare dikur gjate sistemit komunist dhe tani ne sistemin kapitalist‘‘, https://www.scribd.com/document/3560442/Dituria-islame-nr-202 (EriĢim tarihi 10.02.2017). 67 https://www.scribd.com/doc/82113874/2002-Popis-na-naselenieto-Makedonija (eriĢim tarihi 23.02.2017). 2002 yılından bu yana Makedonya„da nüfus sayımı olmamıĢtır. 2011 yılındaki nüfus sayımı siyasal nedenlerden dolayı hükümet tarafından iptal edilmiĢtir. 68 Pajaziti, Kultura Dhe Cilesia E Jeteses Rasti Maqedoni, s.56. 18 69 ler. Makedonya da bir taraftan Hıristiyanlık, diğer taraftan da Ġslam‟ın yeniden yükse- liĢe geçtiği bir örneklem olarak karĢımızda durmaktadır. 2. Makedonya’da Din Eğitimi Dersi Din eğitiminin temel amaçlarından biri ruh sağlığı yerinde ve kiĢilik bütünlüğü- ne sahip bireyler yetiĢtirmektir. Bu temel amaç, yetiĢmekte olan nesillere ruh ve beden geliĢimini dikkate alarak, onların duygu, zihin ve heyecan dinamizmini bozmadan, tu- tarlı, Ģuurlu bir mümin ve baĢarılı bir genç olarak topluma katılmasını sağlamayı içerir. Diğer bir ifadeyle, din eğitimi karakter eğitimini içerir ve Ģahsiyet bütünlüğünü sağla- 70 mayı amaçlar. Makedonya‟nın bağımsızlığının ilk günlerinden itibaren din eğitimi arayıĢı içeri- sine girilmiĢ, dinin eğitim sistemindeki yeri ve önemi konusunda çeĢitli toplantılar ya- pılmıĢtır. 2002-2003 akademik yılına kadar devlet okullarında herhangi bir Ģekilde din dersi okutulmamıĢtır. Söz konusu dönemden itibaren din derslerinin devlet okullarında seçmeli olarak okutulmasına karar verilmiĢ ve ilkokul 3. Sınıfların müfredatına konul- 71 muĢtur. Fakat bu uygulama kanuni bir değiĢiklikle değil de bir genelde ile yürürlüğe girdiği için Makedon muhalefeti Anayasa Mahkemesi‟ne baĢvurmuĢtur. Anayasa Mah- kemesi itirazı haklı bulmuĢ ve 5 Kasım 2003‟te aldığı kararla okullarda din eğitimi ve 72 öğretimine son vermiĢtir. Mahkeme bu kararına gerekçe olarak Makedonya Cumhuri- yeti Dini Birlikler ve Dini Gruplar Kanunu‟nun 24. Maddesini göstermiĢtir. Bu madde- de, “Din öğretimi sadece dini ibadetlerin ve dini iĢlerin yapıldığı yerde yapılabilir,” 73 hükmü yer almaktadır. Bugün Makedonya‟da özellikle müslüman nüfusta resmi din eğitimi talebi söz konusudur. Mixhit Osmani‟nin Kalkandelen gençleri üzerinde yaptığı bir araĢtırmaya göre, gençlerin önemli bir bölümü (% 62.3) normal okullarda da din dersleri görmek 69 Meredith B. McGuire, Religjioni: Konteksti Shoqeror, Logos-A Yayınları, Üsküp, 2007, s.27. 70 Halil EkĢi, “Din Eğitimi, Gençlik ve KiĢilik”, Gençlik Din Ve Değerler Psikolojisi, ed. Hayati Hökelekli, 2.b., Dem Yayınları, Ġstanbul, 2006, s.181. 71 Veseli Hacer Suloca, Makedonya Devlet Okullarında Din Dersleri, (YayınlanmamıĢ Yüksek Lisans tezi), Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara, 2005, s.65. 72 Numan Aruç, “Makedonya Eğitim Sistemi ve Din Eğitimi”, (YayınlanmamıĢ Bildiri), Müslüman Ülkelerde Din Eğitimi ve Avrupa‟daki Okullarda Ġslam Öğretimi, Uluslararası Sempozyum, Ġstanbul, 16–18 Kasım 2007, s.5. 73 Halbuki Makedonya Cumhuriyeti‟nde din-devlet iliĢkilerini belirleyen resmi belgeler, kanunlara uy- gun olarak din devlet ayırımı gözetilerek ve devlete aykırı olmadığı takdirde çocukların ve yetiĢkinle- rin dini eğitimi için eğitim kurumları, hatta gereken bütün faaliyetlere izin verilmektedir. Bkz. Feniks, Akademski Peçat, Üsküp, 2000, s.11. 19 istemektedirler. Bunun yanında, gençlerin % 32.2‟si yeterli ve doğru bir dini eğitim görmüĢ olsalardı dine karĢı daha fazla sempati duyacaklarını belirtmiĢlerdir. Bu bulgu- lardan normal okullarda din dersinin zorunlu olması gerektiği, ayrıca gençlerin daha iyi 74 bir dini eğitim sistemi istedikleri sonucunu çıkarmak mümkündür. 3. 2001 Makedon - Arnavut ÇatıĢmasının Ana Nedenlerinden Biri Olarak Tetova Üniversitesi Makedonya‟da Makedon nüfus ile Arnavutlar arasında ciddi bir gerilim söz ko- nusudur. Bu sorunun temeli Eski Yugoslavya‟daki anayasa değiĢikliklerini dayanmak- tadır. 1974 tarihli Makedonya Sosyalist Anayasası‟nda, Makedonya “Makedon, Arna- vut, Türk ve diğer etnik grupların cumhuriyeti” olarak tanımlanmaktaydı. 1989 yılında yapılan değiĢiklikle Makedonya “Makedonların ve diğer halk ve etnik grupların cumhu- 75 riyeti” olmuĢtur. Makedonlar dıĢındaki etnisitelerin anayasada zikredilmeyiĢi ciddi problemlerin habercisi durumundaydı. Ülkenin 8 Eylül 1991'de bağımsızlığını ilan ettikten sonra çıkardığı yeni anayasa problemi derinleĢtirmiĢtir. Yeni anayasanın giriĢ bölümünde, “Makedonya Cumhuriyeti, Makedon halkının ulusal devleti” olarak nitelendirilmiĢ, böylece Makedon asıllılar “ku- 76 rucu unsur,” diğerleri ise “azınlık” konumuna getirilmiĢtir. Makedonya‟da yaĢayan Arnavutlar bu anayasa değiĢikliklerini memnuniyetle karĢılamadı ve Makedonlarla Arnavutlar arasındaki gerilim günümüze kadar taĢındı. Bu gerilimin çatıĢmaya dönüĢmesi ise Tetova Üniversitesi‟nden dolayı olmuĢtur. 1970 yı- lında PriĢtine Üniversitesi‟nin açılıĢından sonra Arnavut entelektüeller forumu hükü- metten, akademik eğitimi Arnavutça olacak bir fakülte istemiĢ ama bu talep kabul gör- memiĢtir. Sovyet Bloku‟nun yıkılmasından sonra Kosova‟da bulunan Arnavut entelek- tüeller sık sık bir araya gelip Makedonya‟nın Kalkandelen Ģehrinde Arnavut dilinde açılacak yeni bir üniversite açma kararı aldılar. Bu kararın ardından 4 Haziran 1994‟te üniversite yönetimi Prof. Dr. Fadil Sulejmani, Prof. Dr. Agni Dika ve Prof. Dr. 74 Mixhit Osmani, Makedonya’da Yaşayan Gençlerde Dini Şüphelerin Kaynakları ve Etkileri (Kalkandelen Örneği), Uludağ Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, (YayımlanmamıĢ Yüksek Li- sans Tezi), Bursa, 2014, s.109. 75 Ġdris Bal, 21. Yüzyılın Eşiğinde Türk Dış Politikası, Alfa Yayınları, Ġstanbul, 2001, s.193. 76 Güner ġabani, 2001 Makedonya Etnik Çatışması Ve Çözümü: Çerçeve Anlaşmasına Giden Süreç, Ġstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, (YayımlanmamıĢ Yüksek Lisans Tezi), Ġstanbul, 2007, s.73. 20 77 Murtezan Ġsmaili olarak belirlendi ve üniversite açıldı. Ancak hükümet söz konusu üniversitenin açılıĢına sert tepki gösterdi ve 14 Aralık 1994‟te üniversiteye ait olan bi- nalar kuĢatıldı, öğrenciler tarafından organize edilen protestolar güvenlik güçleri tara- fından dağıtıldı. Binaların polis tarafından 24 saat kuĢatılmıĢ olmasından dolayı, Tetova 78 79 Üniversitesi‟nin ilk dersleri Poroj Köyü‟nün cami mektebinde gerçekleĢti. 1995‟in ġubat ayının baĢında, Üniversite‟nin açılıĢı sırasında Makedon güvenlik güçlerinin Arnavutlara müdahalesi sonucunda çatıĢmalar yaĢandı. Hükümetin hem üni- versiteye izin vermemesi, hem yöneticilerini hapse atması, üstelik çıkan olaylarda bir Arnavut göstericinin vurularak öldürülmesi ve 28 kiĢinin yaralanması 2001 yılında baĢ 80 gösterecek olan iç çatıĢmanın fitili olarak kabul edilebilir. Tetova Üniversitesi 10 yıl sonra 20 ġubat 2004‟te hükümet tarafından resmen kabul edilmiĢ ve adı Tetova Devlet 81 Üniversitesi olarak değiĢmiĢtir. 4. YurtdıĢına Göç Ġnsanlığın tarihi kadar eski olan göç olgusunun altında siyasi, ekonomik, milli ve 82 dini olmak üzere farklı gerekçeler yer almaktadır. Ġslam‟ın baĢlangıcında da müminler müĢriklerin idaresi altındaki Mekke‟yi terk ederek Ġslam‟ı kabul eden Medine‟ye göç etmiĢler, bu durum tarih boyunca Daru‟l-Harp‟ten Daru‟l-Ġslam‟a göç Ģeklinde devam etmiĢ, ancak modern dönemde göçün Ģeması değiĢmiĢ ve Müslümanlar kendi vatanla- 83 rından gayrimüslimlerin hâkim olduğu ülkelere göç etmeye baĢlamıĢlardır. Balkanlarda yaĢayan Müslüman Arnavutların Anadolu‟ya ilk kitlesel göçü 19. yüzyılda Rusya‟nın desteğiyle Sırp devletinin bölgede güçlenmesi üzerine gerçekleĢ- miĢtir. Ondan sonra komünist rejimin kurulmasıyla birlikte 1946-1961 yılları arasında 77 Arsim Sinani, „‟Themelimi Ġ Universitetit Te Tetoves‟‟, http://ekonomia-ks.com/?page=1,9,361178 (EriĢim tarihi, 09.03.2017). 78 Poroj köyü XhepçiĢt belediyesine bağlı olan, Kalkandelen‟den 3 kilometre uzaklıkta olan bir köydü. Bugün Kalkandelen„in büyükĢehir belediyesi bünyesinde yer almaktadır. 79 Zeqirija Rexhepi, „‟Zhvillimet Politiko – Shoqerore Te Shqiptaret Ne Maqedoni 1991-2001„„, http://z- rexhepi.blogspot.com.tr/2008/01/themelimi-i-universitetit-n-gjuhn.html (EriĢim tarihi, 09.03.2017). 80 Ġsa Blumi, “Makedonya‟da Kimlik, Diplomasi Ve Arnavut Sorunu, Yağmur Yağacak Mı?“ Avrasya Dosyası, Yunanistan ve Kosova Özel Sayısı, C. IV, S.1-2, Ġlkbahar-Yaz, 1998, s.159. 81 Sadi Bexheti, „‟Universiteti Shteteror Ġ Tetoves‟‟, http://www.studentet.info/usht- gazeta/gazeta_universitare_3.pdf ( EriĢim tarihi, 09.03.2017) 82 Ġsmail Güllü, “Gençlik Dindarlığı: Almanya‟daki III. KuĢak Türk Gençleri Örneği”, Dindarlığın Sosyo – Psikolojisi, ed. Ünver Günay – Celaleddin Çelik, Karahan Kitabevi, Adana, 2006, s.349. 83 Arif Korkmaz, “Göç Ve Din”, Din Sosyolojisi, ed. Mehmet Bayyiğit, Palet Yayınları, Konya, 2013, s.338. 21 84 Türkiye‟ye doğru son göç dalgası meydana gelmiĢtir. Göç sadece insanların bir yerden baĢka bir yere hareket etmelerini anlatan bir olgu olmayıp arkasında yer alan pek çok 85 sosyo-ekonomik sebebe dayanmaktadır. 1960-1970 yılları arasında eski Yugoslav- ya‟nın sınır kapıları açmasıyla birlikte çoğu Arnavut olmak üzere pek çok kiĢi ekono- 86 mik gerekçelerle Avrupa ülkelerine göç etmeye baĢladı. Avrupa‟ya giden ilk kuĢak tek baĢına gidip, para kazanıp geri dönmeyi düĢün- mekteydi. Ancak zamanla bu düĢünce değiĢmiĢ, göçmenler ailelerini yanlarına almıĢlar ve geri dönmeyi akıllarından çıkararak çocuklarını Avrupa‟daki okullara kaydettirmiĢ- lerdir. Bu göçmen aileler her sene Makedonya‟ya tatil amacıyla geldikleri ya da Make- donya‟da kalan bazı Arnavutlar tatil ve ziyaret amacıyla Avrupa ülkelerindeki akrabala- rının yanına gittikleri için bir kültürel değiĢim baĢ göstermiĢtir. Özellikle gençler Batı kültürüyle iç içe olmaya, ebeveynlerinin kültürünü ve dini değerlerini yavaĢ yavaĢ kay- betmeye baĢlamıĢlardır. Örneğin 1990‟lı yıllara kadar Kalkandelen‟de küpeli, dövmeli, saçları boyanmıĢ genç bir erkek görmek mümkün değildi. ġimdi sıkça rastladığımız bu olguya Avrupa‟dan gelen Arnavut gençler öncülük etmiĢtir. BaĢka bir alandaki değiĢim kadın-erkek iliĢkilerinde gözlenmektedir. Komünist dönemde Kalkandelen Arnavutları dindar olarak tanınıyor, bunun gereği olarak da bütün düğünler kadın-erkek ayrımına göre yapılıyordu. Fakat 90‟lı yılların sonlarında Avrupa‟da yaĢayan göçmenler bu düze- ni bozdular; kadın ve erkeklerin karıĢık olduğu düğünler yapmaya baĢladılar. Bugün aĢırı dindar kiĢiler ve din adamlarının dıĢındaki düğünler karıĢık olmaktadır. Kanaati- mizce geleneksel değerlere bağlı Arnavut toplumu üzerindeki en önemli değiĢim Batı ülkelerine göç ile baĢlamıĢtır. 84 Metin Heper, Türkiye Sözlüğü: Siyaset, Toplum Ve Kültür, Doğu Batı Yayınları, yy., 2006, s.259. 85 Güllü, a.g.e., s.351. 86 Miftari, a.g.md., s.32. ĠKĠNCĠ BÖLÜM ÖRNEKLEM GRUBUNUN ÖZELLĠKLERĠ A. DENEKLERĠN KĠġĠSEL ve AĠLEVĠ ÖZELLĠKLERĠ AraĢtırmanın örneklemini oluĢturan denklerinin kiĢisel ve demografik özellikle- ri, bu değiĢkenlere göre dağılımları ve bunların yüzdelerini gösteren tablolar sırasıyla aĢağıda yer almıĢtır. 1. Öğrencilerin Cinsiyete Göre Dağılımı Tablo 1.Deneklerin Cinsiyete Göre Dağılımı Cinsiyet S % Erkek 196 45.5 Kadın 235 54.5 Toplam 431 100.0 Tablo 1‟de çalıĢmamıza katılan denklerin cinsiyet durumlarına göre dağılımları görülmektedir. Buna göre; çalıĢma evrenimizden almıĢ olduğumuz örneklemi % 45.5 oranı ile erkek öğrenciler ve %54.5 oranı ile kız öğrenciler oluĢturmaktadır. Bu verilere dayalı olarak, çalıĢmamızda kızların erkeklerden daha fazla temsil edildiklerini görmek- teyiz. Ancak bu durum tezimiz açısından normaldir. Zira Kalkandelen‟in üniversite gençliğine cinsiyet açısından bakıldığında kız öğrenci sayısının erkek öğrenci sayısın- dan daha fazla olduğu görülmektedir. 2. Öğrencilerin YaĢa Göre Dağılımı Tablo 2. Deneklerin Yaşa Göre Dağılımı YaĢ S % 18-20 194 45.0 21-23 190 44.1 24-26 46 10.7 Cevapsız 1 .2 Toplam 431 100.0 Tablo 2‟de çalıĢmamıza katılan denklerin yaĢ durumlarına göre dağılımları gö- rülmektedir. Buna göre, çalıĢmamıza katılan denekler % 45.0 oranı ile 18-20 yaĢ ara- sında, % 44.1 oranı ile 21-23 yaĢ arasında ve %10.7 oranı ile 24-26 yaĢ arasındadır. Buna göre katılımcıların çoğu 18-23 yaĢ arasındadır. 24 3. Öğrencilerin Etnik Kökenlerine Göre Dağılımı Tablo 3. Deneklerin Etnik Kökenlerine Göre Dağılımı Etnik Köken S % Arnavut 422 97.9 Makedon 1 .2 Türk 8 1.9 Toplam 431 100.0 Tablo 3‟te çalıĢmamıza katılan denklerin etnik kökenlerine göre dağılımları gö- rülmektedir. Buna göre; çalıĢma evrenimizden almıĢ olduğumuz örneklemi % 97.9 ora- nı ile Arnavut öğrenciler, % 0.2 oranı ile Makedon ve % 1.9 ile Türk öğrenciler temsil etmektedir. Bu verilere dayalı olarak, çalıĢmamıza katılan öğrencilerin hemen hemen tümünün Arnavut olduğu görülmektedir. AraĢtırmayı yapmıĢ olduğumuz Kalkandelen ilinin nüfusunun %85‟ini Arnavutlar oluĢturmaktadırlar. 4. Öğrencilerin Babalarının Eğitim Seviyesi Tablo 4. Deneklerin Babalarının Eğitim Seviyesi Babanın eğitim seviyesi S % Ġlkokul mezunu 83 19.3 Lise mezunu 194 45.0 Yüksekokul mezunu 61 14.2 Üniversite ve lisansüstü 93 21.6 mezunu Toplam 431 100.0 Tablo 4‟teçalıĢmamıza katılan öğrencilerin babalarının eğitimine göre dağılımı görülmektedir. Buna göre deneklerimizin babaları %19.3 ile ilkokul mezunu, % 45.0 ile lise mezunu, %14.2 ile yüksekokul mezunu ve % 21.6 ile üniversite ve lisansüstü eğitim mezunudur. 5. Öğrencilerin Annelerinin Eğitim Seviyesi Tablo 5. Deneklerin Annelerinin Eğitim Seviyesi Annenin eğitim seviyesi S % Ġlkokul mezunu 189 43.9 Lise mezunu 153 35.5 Yüksekokul mezunu 38 8.8 Üniversite ve lisansüstü mezunu 47 10.9 Cevapsız 4 .9 Toplam 431 100.0 25 Tablo 5‟te çalıĢmamıza katılan öğrencilerin annelerinin eğitim seviyesine göre dağılımı görülmektedir. Buna göre deneklerin anneleri % 43.9 oranı ile ilkokul mezunu, % 35.5 oranı ile lise mezunu, %8.8 oranı ile yüksekokul mezunu ve %10.9 oranı ile de üniversite ve lisansüstü eğitim mezunudur. Deneklerin annelerinin eğitim seviyesinin babalara göre düĢük olmasının sebebi Arnavut kültürüne aranmalıdır. Eski Yugoslavya döneminde müslüman bir ailenin kızı- nın evinden çıkması büyük bir utanç olarak kabul ediliyordu. 1985-90‟lara kadar müslüman kızların bir kısmı ilk ve ortaokulu tamamlamadan okuldan ayrılıyorlardı. Aileler bu konuda endiĢeliydiler, zira yüksek öğrenime devam eden kızlar bir daha ken- di ailelerine dönmüyorlardı. ÇalıĢmamızda yer alan gençlerin çoğunun anneleri o dö- nemde eğitim görmüĢlerdir. 6. Ailelerin Dindarlık Durumu Anketimizde ailelerin dindarlığını dinle az ilgili, orta derece dindar ve çok din- dar olmak üzere üç kategoriye ayırdık. Dinle az ilgili aileler sadece bayram namazlarını kılan, ölüm ya da evlilik nedeniyle Mevlid veya hatim okutanlardır. Orta derece dindar dediğimiz tabaka Cuma namazlarını kaçırmayan, ramazan ayında oruç tutan ve ramazan ayını diğer aylardan hatim ya da Mevlid ile ayırt etmeye çalıĢan kiĢilerdir. Bunların ço- ğu yaĢlanınca zekâtını vermeye baĢlar ve hacca giderler. Çok dindar olarak nitelendir- diklerimiz temel ibadetlerin hepsini yerine getiren ve haramlardan kaçınan kiĢilerdir ki, bunların da çoğunluğunu imamlar ve ilahiyatçılar oluĢturmaktadır. Tablo 6. Ailelerin Dindarlık Seviyesi Ailenin dindarlığı S % Dinle az ilgili 26 6.0 Orta derece dindar 220 51.0 Çok dindar 185 42.9 Toplam 431 100.0 Tablo 6‟da çalıĢmamıza katılan öğrencilerin kendi tanımlamalarına göre, ailele- rinin dindarlık durumları görülmektedir. Bu bağlamda; öğrenciler % 6.0 oranı ile kendi ailelerini dinle az ilgili, % 51.0 oranı ile orta derece dindar ve % 42.9 oranı ile çok din- dar Ģeklinde tanımlamıĢlardır. Öğrencilerin çoğununun kendi ailelerini dindar olarak tanımlaması çok normal- dir. Zira Kalkandelen Ģehri her ne kadar zorlu ve dine karĢıt süreçlerden geçmiĢ ise de yine de dini değerlerini korumaya, hatta zaman zaman yeniden canlandırmaya çalıĢmıĢ- tır. 26 7. Ailelerin Ekonomik Durumu Anket uygulamasında çalıĢmamıza katılan öğrencilere, Makedonya Ģartlarına göre ekonomik durumu göz önüne alınarak ailelerinin ekonomik seviyelerini nasıl gör- düklerini sorduk. Buna göre verilen cevapların dökümü Tablo 7‟de görülmektedir. Tablo 7. Ailelerin Ekonomik Seviyesi Ailenin ekonomik seviyesi S % DüĢük 7 1.6 Orta 310 71.9 Ġyi 114 26.5 Toplam 431 100.0 Tablo 7‟de çalıĢmamıza katılan öğrencilerin ailelerinin ekonomik durumları gö- rülmektedir. Buna göre; araĢtırmamıza %1.6 oranı ile ailesinin ekonomik durumu düĢük olan, % 71.9 oranı ile ekonomik durumu orta olan ve % 26.5 oranı ile de durumu iyi olan öğrenciler katılmaktadır. Bu verilere göre, öğrencilerin büyük çoğunluğunun, eko- nomik durumları orta ve iyi olan ailelerin çocuklarından oluĢtuğu anlaĢılmaktadır. Kalkandelen genel ekonomik yapı olarak zengin değildir. Ailesinin ekonomik durumu orta diyenlerin anne babaları ya devlet memurudurlar ya da özel sektörde ça- lıĢmaktadırlar. Durumunu iyi olarak belirtenlerin ise büyük ihtimalle babaları ya yurtdı- Ģında çalıĢmaktadır ya da küçük esnaftır (mini factory). Çok zengin ailelerin çocukları yurtdıĢında, genelde Avusturya, Ġsveç ya da Amerika‟da okumaktadırlar. AraĢtırmamız- da ailesinin ekonomik durumunun düĢük olduğu öğrenci sayısının çok az çıkması, bu tür ailelerin çocuklarını üniversiteye gönderememesinden kaynaklanmaktadır. Make- donya‟da devlet üniversitesi olsa dahi okul harçları dönem baĢı en az 200 Euro‟dur. AraĢtırmanın yapıldığı dönemde asgari ücret 150 Euro idi. AraĢtırmamızda düĢük gelirli aile sayısı sadece 7‟dir. Bir bağımsız değiĢken ola- rak ailenin gelir durumu ile bağımlı değiĢkenler arasında korelasyon kurmaya çalıĢtığı- mızda sağlıklı değerlendirmeye imkan tanıyacak veriler çıkmamıĢtır. Bundan dolayı gelir değiĢkenine göre olan tablolara tezde yer verilmemiĢtir. 8. Öğrencilerin Üniversite Öncesi YaĢadıkları Yerler Tablo 8. Deneklerin Üniversite Öncesi Yaşadıkları (Yetiştikleri) Yere Göre Dağılımı Üniversite öncesi yaĢanan S % yer Köy 152 35.3 ġehir 257 59.6 YurtdıĢı 22 5.1 Toplam 431 100.0 27 Tablo 8‟de çalıĢmamıza katılan öğrencilerin üniversiteye gelmeden önce yaĢa- dıkları yerleĢim yerleri görülmektedir. Buna göre; araĢtırmamız %35.3 oranı ile köyde, % 59.6 oranı ile Ģehirde, % 5.1 oranı ile yurtdıĢında yaĢayan öğrencilerden temsil edil- mektedir. B. DENEKLERĠN EĞĠTĠMLE ĠLGĠLĠ ÖZELLĠKLERĠ 1. Öğrencilerin Mezun Oldukları Lise Türü Tablo 9. Deneklerin Mezun Oldukları Lise Türüne Göre Dağılımı Mezun olunan lise türü S % Genel Lise 284 65.9 Meslek Lisesi 147 34.1 Toplam 431 100.0 Tablo 9‟da çalıĢmamıza katılan öğrencilerin okudukları lise türü görülmektedir. Kalkandelen‟deki lise türleri Ģunlardır: Genel lise olarak bilinen “gimnasium,” ekono- mik meslek lisesi, tıp lisesi, tekstil lisesi, ziraat lisesi ve Türkiye‟de Ġmam Hatip Lisesi olarak bilinen “medrese.” Verilere göre; araĢtırmamız % 65.9 oranı ile genel lise, % 34.1 ise meslek lisesi eğitimi gören öğrencilerden oluĢmaktadır. 2. Öğrencilerin Okudukları Üniversiteler Tablo 10. Deneklerin Üniversitelere Göre Dağılımı Üniversite S % Tetova Üniversitesi 238 55.2 Güneydoğu Avrupa Üniversitesi 193 44.8 Toplam 431 100.0 Tablo 10‟da çalıĢmamıza katılan öğrencilerin okudukları üniversitelere göre dağılımı verilmiĢtir. Buna göre, çalıĢmamıza katılan öğrencilerin %55.2‟si devlet üni- versitesi olan Tetova Üniversitesi‟nde, % 44.8‟si ise Avrupalılar, özellikle de Hollandalı Max Van Der Stoel tarafından kurulmuĢ olan özel Güneydoğu Avrupa Üniversitesi‟nde okumaktadır. Eğitim açısından Güneydoğu Avrupa Üniversitesi daha kalitelidir, fakat maddi sıkıntılar nedeniyle ailelerinin ekonomik düzeyi düĢük ya da orta olan gençler genel olarak Tetova Üniversitesi‟nde okumaktadırlar. 28 3. Öğrencilerin Okudukları Fakülteler Tablo 11. Deneklerin Okudukları Fakültelere Göre Dağılımı Fakülte S % Tıp Fakültesi 80 18.6 Sosyal Bilimler Fakültesi 108 25.1 Ġktisadi ve Ġdari Bilimler Fakültesi 152 35.3 Hukuk Fakültesi 64 14.8 Edebiyat Fakültesi 25 5.8 Total 429 99.5 Cevapsız 2 .5 Toplam 431 100.0 Tablo 11‟de, çalıĢmamıza katılan öğrencilerin okudukları fakültelere göre dağı- lımı görülmektedir. Buna göre, çalıĢmamızda % 18.6 oranı ile Tıp Fakültesi, % 25.1 ile Sosyal Bilimler Fakültesi, % 35.3 ile Ġktisadi ve Ġdari Bilimler Fakültesi, % 14.8 ile Hukuk Fakültesi ve % 5.8 ile Edebiyat Fakültesi temsil edilmektedir. Burada Edebiyat Fakültesi öğrencilerinin diğerlerine göre çok az olduğu görülmektedir. Bunun temel sebebi ise söz konusu fakülte mezunlarının iĢ bulma imkanları az olduğu için az sayıda- ki öğrenci tarafından tercih edilmesidir. Güneydoğu Avrupa Üniversitesinde Tıp Fakültesi olmadığı için bu fakültedeki öğrencilerin hepsi Tetova Üniversitesi‟ndendir. Diğer fakülteler ise iki üniversite ara- sında paylaĢılmaktadır. 4. Öğrencilerin Okudukları Sınıflar Tablo 12. Deneklerin Okudukları Sınıflara Göre Dağılımı Sınıf S % 1. Sınıf 129 29.9 2. Sınıf 96 22.3 3. Sınıf 45 10.4 4. Sınıf 141 32.7 5. Sınıf 20 4.6 Toplam 431 100.0 Tablo 12‟de çalıĢmamıza katılan öğrencilerin sınıf seviyeleri görülmektedir. Buna göre; araĢtırmamızda % 29.9 oranı ile birinci sınıflar, % 22.3 oranı ile ikinci sınıf- lar, % 10.4 oranı ile üçüncü sınıflar, % 32.7 oranı ile dördüncü sınıflar ve % 4.6 oranı ile beĢinci sınıflar yer almaktadır. 29 5. Öğrencilerin Kaldıkları Yerler Tablo 13. Deneklerin Üniversite Öğrenimleri Esnasında Kaldıkları Yerlere Göre Dağılımı Kalınan yer S % Aile ya da akraba yanında 314 72.9 Öğrenci yurdunda 43 10.0 Kiralık evde arkadaĢlarla / tek 73 16.9 baĢına Cevapsız 1 .2 Toplam 431 100.0 Tablo 13‟de çalıĢmamıza katılan öğrencilerin öğrenim sürecinde kaldıkları yer- lere göre dağılımı görülmektedir. Kalkendelen ve çevresinde Ģehir ile köy arasında önemli bir fark söz konusu değildir. Kalkandelen‟in en uzak köyü 30 dakikalık bir me- safededir. Bundan dolayı öğrencilerin çoğu öğrenim sürecinde ailelerinin ya da akraba- larının yanında kalmaktadır. Yurtlarda ya da kiralık evlerde kalan öğrencilerin çoğu ise ulaĢımı zor olan köylerden ya da yurtdıĢından gelmiĢ olan öğrencilerden oluĢmaktadır. Verilere göre baktığımızda araĢtırmamıza katılan öğrencilerin %72.9 oranı ile aile ya da akraba yanında, % 10 oranı ile öğrenci yurdunda, % 16.9 oranı ile kiralık evde kaldığını görmekteyiz. Bir kiĢi ise bu soruya cevap vermemiĢtir. ÜÇÜNCÜ BÖLÜM ĠNANÇLA ĠLGĠLĠ BULGULAR ve YORUMLAR A. ALLAH ĠNANCI ĠLE ĠLGĠLĠ BULGULAR VE YORUMLAR Din insan varoluĢunun en önemli ve en eski boyutlarından biridir. Ġnsan hayatına önem verir, insanın kendisi ve onu kuĢatan çevresi için sorduğu sorulara en geniĢ Ģekilde 1 cevaplar verir. Din, insanın yeryüzünde var olmasıyla baĢlamıĢtır ve toplum hayatında her zaman için yaĢayacak gibi görünmektedir. Tarihin en eski dönemlerinde bile dinle ilgisi 2 olmayan bir kiĢinin, kabilenin ya da herhangi bir toplumun bulunması hayli zordur. Dinin tarihsel açısından insanoğluyla birlikte varlığını devam ettirdiği, baĢka bir deyiĢle insanın 3 olduğu her zaman diliminde ve her mekânda dinin de var olduğu bir gerçektir. 4 Genel olarak bakıldığında her bir dinin inanç, ibadet ve cemaat boyutu vardır. Dini olaylara baktığımızda temelde iki kategoriye ayrıldığını görürüz: Ġnançlar ve ibadetler. 5 Ġnançlar düĢünce biçimlerinden ibarettir, ibadetler ise bir takım hareket Ģeklidir. Ġnanç, kiĢisel ve toplumsal yaĢamımızda oldukça etkindir ve kiĢilerin kendi iç dünyalarındaki ve 6 sosyal yaĢantılarındaki dengeleri inĢa etmekte önemli bir iĢleve sahiptir. Bu bölümde araĢ- tırma konumuz olan üniversite öğrencilerinin inanç durumları incelecektir. 1. Deneklerin Allah Ġnancı Allah‟a karĢı olan bakıĢ açısı kuĢkusuz ki dinlerin en önemli özelliğidir. Tanrı kavramına farklı dinlerde farklı perspektiflerden bakılmaktadır. Dini din yapan bu temel kavram o kadar da berrak değildir; bazı dinlerde politeist, bazılarında panteist, bazıla- 7 rında ise monoteist karakterlidir. Allah inancı dinin temeli olduğu kadar, kiĢinin dini 1 Mustafa Aydın, İslam’ın Tarih Sosyolojisi, 2.b., Pınar Yayınları, Ġstanbul, 2001, s.19. 2 Tuncay Ġmamoğlu, W. Montgomery Watt’ta Dini Düşünce, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Ens- titüsü, (YayımlanmamıĢ Yüksek Lisans Tezi), Erzurum, 1996, s.2. 3 ġinasi Gündüz, “GiriĢ,” Yaşayan Dünya Dinleri, ed. ġinasi Gündüz, 4. B., Diyanet ĠĢleri BaĢkanlığı Yayınları, Ankara, 2016, s.17; Halim Bilsel, Allah Vardır, 15. B., Yağmur Yayınları, Ġstanbul, 1983, s.17. 4 Abuzer, a.g.e., s.77. 5 Emile Durkheim, Dini Hayatın İlk Şekilleri, çev. Ġzzet Er, T.D.V. Yayınları, Ankara, 2009, s.53. 6 Doğan KaracoĢkun, “Dini Ġnanç – Dini DavranıĢ ĠliĢkisine Sosyo–Psikolojik YaklaĢımlar”, Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi, C. IV, S.2., 2004, s.25. 7 Pajaziti, Rinia Universitare Dhe Religjioni, s.95. 31 8 inanç, tutum ve davranıĢlarının da en etkili kaynağı olmaktadır. Bundan dolayı üniver- site gençlerinin, Allah inancını, dini tutum ve pratiklerini ölçmeye çalıĢacağız. Tanrı inancı konusunda pek çok araĢtırma yapılmıĢtır. Batı‟da 570 genç üzerinde yapılan bir araĢtırmada “Tanrı‟ya Ġncil‟deki gibi inanıyor musunuz?” sorusuna, 407 genç (% 71.4) evet, 65 genç (% 11.4) hayır, 98 genç (% 17.2) ise inanmakla birlikte 9 tereddütleri olduğu cevabını vermiĢlerdir. Türkiye‟de bu ve buna benzer konu hakkında yapılan araĢtırmalara göre gençler arasında, bazı Ģüpheleri olmakla birlikte Allah‟a ina- 10 nanların %90 oranında olduğu ortaya çıkmaktadır. Mehmet Bayyiğit ve Celil Abuzer‟in çalıĢmalarında gençlerin Allah‟ın varlığına inanma oranlarının % 65 - %75 11 aralığında çıktığı görülmektedir. Makedonya genelinde gençler üzerine yapılmıĢ olan 12 araĢtırmalarda, Allah‟ın varlığına inanma oranı % 75.4 çıkmıĢtır. AĢağıda görüleceği üzere bizim Kalkandelen‟de yaptığımız araĢtırmalarda bu oran –Ģüphecileri çıkardığı- mızda- % 97 civarındadır. Oranın bu derece yüksek çıkmasında araĢtırmanın Müslüman ve geleneksel değerlerine bağlı Arnavutlar üzerinde yapılmasının etkili olduğunu düĢü- nüyoruz. Bireylerin dünya ve yaĢam algılarını büyük bir oranda Allah inancı etkilemekte- 13 dir. Allah‟a inanma noktasında “rasyonel ve irrasyonel” veya “tahkiki-taklidi” Ģeklin- de ayrımlar yapılmaktadır. Biz öğrencilere “Allah inancı bakımından aĢağıdaki madde- lerden en uygun olanını iĢaretleyiniz,”‟ cümlesini yönelttik. Problemin temel kaynağı 14 olan Allah inancının sadece evet ve hayır Ģıklarıyla belirlenmesinin, araĢtırıcıyı bazı yanılgılara sürükleyebileceği için farklı Ģıklar düĢünüldü. 8 Bayyiğit, a.g.e., s.84. 9 Arthur T. Jersild, Gençlik Psikolojisi, Çev. Ġbrahim N. Özgür, 3.B., Takıloğlu Matbası, Ġstanbul, 1978, s.391. 10 Abdulkerim Bahadır, Ergenlik Döneminde Dini Şüphe Ve Tereddütler, U.Ü. Sosyal Bilimler Ens- titüsü, (YayınlanmamıĢ Yüksek Lisans Tezi), Bursa, 1994, s.66. 11 Bayyiğit, a.g.e., s.84; Abuzer, a.g.e., s.83. 12 Musa Musai, İntegrimi İ Fese, Dhe İdentitetit Te Muslimanet E Ballkanit, Erkan Matbası, Ġstanbul, 2007, s.139 – 141; Pajaziti, Rinia Universitare Dhe Religjiioni, s.96. 13 Abuzer, a.g.e., s.82. 14 Bayyiğit, a.g.e., s.84. 32 Tablo 14. Deneklerin Allah'a İnanç Durumunun Cinsiyete Göre Dağılımı Allah inancı bakımından aĢağıdaki maddelerden kendi durumunuza TOPLAM en uygun olanını iĢaretleyiniz Cinsiyet 128 51 9 7 1 196 Erkek 65.3% 26.0% 4.6% 3.6% 0.5% 100.0% 111 104 3 17 0 235 Kadın 47.2% 44.3% 1.3% 7.2% 0.0% 100.0% 239 155 12 24 1 431 TOPLAM 55.5% 36.0% 2.8% 5.6% 0.2% 100.0% 2 X = 24.167 SD = 4 P<0.05 (0.00) Anlamlı Konuya genel olarak bakıldığında deneklerin % 0.2‟si Allah‟a inanmamaktadır, %5.6‟sı taklitçi müminlerdir, % 2.8‟i inandıkları halde Ģüphecidirler, % 36‟sı akli ya da mantıki delillere gerek duymadan inandığını ve % 55.5‟i ise rasyonel olarak Allah‟ın varlığına inandığını söylemektedirler. Yukarıdaki tabloda görüldüğü üzere Allah‟a inanç bakımından erkek ve kadın de- ğiĢkeni bağlamında anlamlı bir farklılaĢma söz konusudur. Buna göre erkekler (% 65.3), kadınlara göre (% 47.2) daha yüksek bir oranda Allah‟a inanç konusunda akli ve mantıki delillere sahip olduklarını düĢünmektedirler. Buna paralel olarak erkeklerde aileden dolayı Allah‟a inandıklarını söyleyenlerin oranı % 3.6 iken, kadınlarda % 7.2‟dir. Kadın erkek değiĢkenine göre bakıldığında Ali Pajaziti tarafından 1997 yılında Üs- küp‟te özellikle Kiril Ve Metodi Üniversitesi öğrencileri üzerinde yapmıĢ olduğu bir araĢ- tırmada aynı sonuçları görmekteyiz. Allah‟a rasyonel inanma bakımından erkekler kadınla- 15 ra göre daha çok inandığını söylemiĢlerdir (% 81.4-% 69.4). Türkiye‟de yapılmıĢ olduğu 16 bazı araĢtırmalar incelendiğinde de aynı sonucun çıktığı tespit edilmiĢtir. Tanrı inancı açısından aile önemli bir role sahiptir. Erikson‟a göre çocuğun aile- de, özel olarak annenin ilgisi ölçüsünde elde ettiği temel güven ya da güvensizlik izle- 15 Bkz., Pajaziti, Rinia Universitare Dhe Religjioni, s.96. 16 Abuzer, a.g.e., s.85; Münir KoĢtaĢ, Üniversite Öğrencilerinde Dine Bakış, T. D. V. Yayınları, Ankara, 1995, s.32.; Erdoğan Fırat, Üniversite Öğrencilerinde Allah İnancı ve Din Duygusu, Ankara Üniversi- tesi Ġlahiyat Fakültesi, (YayınlanmamıĢ Doktora Tezi), Ankara, 1997, 2.52. Allah‟ın varlığına kesin olarak inanıyo- rum ve bu konuda akli ve mantıki deliller buluyorum Allah‟a inanıyorum ve bu konuda delile gerek duymuyorum Allah‟ın varlığına inanıyorum fakat bu konuda çözemediğim hususlar var Ailem ve çevremdeki- ler Allah‟ın varlığını kabul ettikleri için ben de inanıyorum Ġnanmıyorum 33 nimleri, onun Allah‟a karĢı olan güven duygusunu da etkilemektedir. Söz konusu olum- lu deneyimini yaĢamayan çocuk, dolayısıyla Allah sevgisini hissetmede ve dini inanca 17 sahip olmada güçlük çekecektir. AraĢtırmamızda ailenin dindarlığının deneklerin Al- lah inancına etki ettikleri tespit edilmiĢtir. Tablo 15.Deneklerin Allah İnancının Ailelerin Dindarlık Seviyelerine Göre Dağılımı Ailenin dindarlık Allah inancı bakımından aĢağıdaki maddelerden kendi durumunuza TOPLAM derecesi en uygun olanını iĢaretleyiniz 13 8 2 2 1 26 Dinle az ilgili 50.0% 30.8% 7.7% 7.7% 3.8% 100.0% Orta derece din- 127 73 9 11 0 220 dar 57.7% 33.2% 4.1% 5.0% 0.0% 100.0% 99 74 1 11 0 185 Çok dindar 53.5% 40.0% 0.5% 5.9% 0.0% 100.0% 239 155 12 24 1 431 TOPLAM 55.5% 36.0% 2.8% 5.6% 0.2% 100.0% 2X = 24.883 SD = 8 P<0.05 (0.02) Anlamlı. Yukarıdaki tabloya göre çok dindar bir ailenin ferdi olan öğrenciler, dinle az il- gili olanlara nazaran Allah‟a delile gerek duymadan inandıklarını daha fazla oranla söy- lemektedirler. Dinle az ilgili bir ailenin mensubu olan öğrenciler arasında, “Delile gerek duymadan Allah‟a inanıyorum,” diyenlerin oranı %30.8 iken, ailesi çok dindar olanlar- da bu oran % 40‟tır. Allah‟a inandıkları halde yine de Ģüphelerin olduğunu söyleyen, ailesi dinle az ilgili olanların oranı %7.7 iken, buna paralel olarak ailesi çok dindar olan- ların oranı % 0.5‟tir. Makedonya‟da, özellikle araĢtırma alanı olarak seçtiğimiz Kalkandelen Ģehrinde ailenin dindarlık seviyesi çocuklarda önemli ölçüde etkili olmaktadır. Bunun temel ne- deni öğrencilerin çoğunun öğrencilik hayatının tamamını ailesinin yanında geçirmesidir. Makedonya‟daki yüksek eğitim sisteminin yapısı Türkiye‟deki eğitim sisteminden çok farklıdır. Makedonya‟da öğrenciler istedikleri üniversitede ya da istedikleri Ģehirde yük- sek öğrenimlerine devam edebilirler. Bundan dolayı öğrencilerin çoğu ailelerinin yanın- da olmayı tercih etmektedirler. 17 Kurt, a.g.m., s.4. Allah‟ın varlığına kesin olarak inanı- yorum ve bu konu- da akli ve mantıki deliller buluyorum Allah‟a inanıyorum ve bu konuda delile gerek duymuyorum Allah‟ın varlığına inanıyorum fakat bu konuda çöze- mediğim hususlar var Ailem ve çevrem- dekiler Allah‟ın varlığını kabul ettikleri için ben de inanıyorum Ġnanmıyorum 34 AraĢtırmamızda Allah inancı bakımından deneklerin annelerinin eğitim düzeyle- rine göre anlamlı bir farklılaĢma olduğu tespit edilmiĢtir. Tablo 16. Deneklerin Allah'a İnanç Durumunun Annenin Eğitim Seviyesine Göre Dağılımı Allah inancı bakımından aĢağıdaki maddelerden TOPLAM kendi durumunuza en uygun olanını iĢaretleyiniz Anne eğitimi 104 76 3 6 0 189 Ġlkokul mezunu 55.0% 40.2% 1.6% 3.2% 0.0% 100.0% 86 51 3 13 0 153 Lise mezunu 56.2% 33.3% 2.0% 8.5% 0.0% 100.0% 22 12 3 1 0 38 Yüksekokul mezunu 57.9% 31.6% 7.9% 2.6% 0.0% 100.0% Üniversite ve lisan- 26 16 3 1 1 47 süstü mezunu 55.3% 34.0% 6.4% 2.1% 2.1% 100.0% 238 155 12 21 1 427 TOPLAM 55.7% 36.3% 2.8% 4.9% 0.2% 100.0% X2 = 22.938 SD = 12 P<0.05 (0.28) Anlamlı. Tabloda görüldüğü üzere Allah inancı bakımından anne eğitimi değiĢkenine göre bir farklılaĢma söz konusudur. Annesi ilkokul mezunu olan öğrencilerde Allah‟a kesin bir Ģekilde inanma oranı toplamda % 95.2 iken, annesi üniversite mezunu olan öğrenci- lerde ise % 89.3‟tür. “Allah‟ın varlığına inanıyorum fakat bu konuda çözemediğim hu- suslar var,” Ģıkkını iĢaretleyenler arasında annesi ilkokul mezunu olan öğrenciler % 1.6 oranında iken, annesi üniversite ve lisansüstü mezunu olan öğrenciler %6.4-%7.9 oranı arasındadır. Ali Pajaziti‟nin 1997 yılında Makedonya‟da üniversite gençliğinin dindarlığı üzerine yapmıĢ olduğu sosyolojik çalıĢmada da benzer sonuçlar elde edilmiĢtir. Buna göre ebeveynlerin eğitim seviyesi oranı yükseldikçe gençlerdeki Allah‟a inanç oranı düĢmektedir. Ebeveynleri düĢük eğitimli olan öğrenciler daha dindar iken (%100), ebe- veynleri yüksek öğrenim görmüĢ olan öğrencilerin dindarlık düzeyleri daha düĢüktür (% 18 65.2). 18 Pajaziti, Rinia Universitare Dhe Religjioni-Maqedonia Ne Periudhen e Tranzicionit Shoqeror (1990- 1997), s. 97. Allah‟ın varlığına kesin olarak inanıyorum ve bu konuda akli ve mantıki deliller buluyorum Allah‟a inanıyorum ve bu konuda delile gerek duymuyorum Allah‟ın varlığına inanı- yorum fakat bu konuda çözemediğim hususlar var Ailem ve çevremdekiler Allah‟ın varlığını kabul ettikleri için ben de ina- nıyorum Ġnanmıyorum 35 Anket uyguladığımız öğrencilerin annelerinin eğitim aldıkları dönem komünist dönemi kapsamaktadır. AraĢtırmamıza katılan öğrencilerin anneleri, eğitim aldıkları dönemde dinden uzaklaĢmaya baĢlamıĢlardır. Bunun altında yatan temel sebep, eğitim müfredatında Marksizm-Leninizm gibi dine karĢı olan derslerin yer almasıdır. Bu aileler kendi dönemlerinde aldıkları din karĢıtı eğitimi aile fertlerine de baĢarıyla aktarmaya baĢarmıĢlardır. Konunun açıklanmasında önemli olduğunu düĢündüğümüz diğer bir husus ise yüksek eğitimli, baĢka bir ifadeyle “elit” olan ailelerin, dinden ya da dini me- rasimlerden uzaklaĢtıkça kendilerini daha batılı ve modern görmeleridir. Allah inancı bakımından deneklerin mezun oldukları liseye göre anlamlı bir farklılaĢma olduğu tespit edilmiĢtir. Tablo 17. Deneklerin Allah İnancının Mezun Oldukları Lise Türüne Göre Dağılımı Allah inancı bakımından aĢağıdaki maddelerden kendi du- TOPLAM rumunuza en uygun olanını iĢaretleyiniz Lise eğitimi 150 111 11 11 1 284 Genel Lise 52.8% 39.1% 3.9% 3.9% 0.4% 100.0% 89 44 1 13 0 147 Meslek Lisesi 60.5% 29.9% 0.7% 8.8% 0.0% 100.0% 239 155 12 24 1 431 TOPLAM 55.5% 36.0% 2.8% 5.6% 0.2% 100.0% 2X = 11.661 SD = 4 P<0.05 (0.020) Anlamlı. Yukarıdaki tabloda görüldüğü üzere genel lise (gimnasium) mezunu öğrencilerin meslek lisesi eğitimi almıĢ olanlardan daha az rasyonel inandıklarını görmekteyiz. (Ge- nel lise % 52.8 – meslek lisesi % 60.5). Ancak “Allah‟a delile gerek duymadan inanıyo- rum,” diyenlerde genel lise eğitimi almıĢ daha yüksek orandadırlar (Genel lise % 39.1 – meslek lisesi % 29.9). Makedonya‟da, özellikle Kalkandelen‟de daha önce yapılmıĢ 19 olan bazı diğer araĢtırmalarda aynı sonuçlara rastlanmaktadır. 19 Osmani, a.g.tz., s.90. Allah‟ın varlığına ke- sin olarak inanıyorum ve bu konuda akli ve mantıki deliller bulu- yorum Allah‟a inanıyorum ve bu konuda delile gerek duymuyorum Allah‟ın varlığına ina- nıyorum fakat bu ko- nuda çözemediğim hususlar var Ailem ve çevremdeki- ler Allah‟ın varlığını Kabul ettikleri için ben de inanıyorum Ġnanmıyorum 36 Genel lise mezunları içinde Ģüphe boyutu daha yüksektir (Genel lise % 3.9 – meslek lisesi % 0.7). Buna paralel biçimde genel liseliler Allah inancı konusunda ailele- rinden daha az etkilenmiĢlerdir (Genel lise % 3.9 –meslek lisesi % 8.8.). Bu sonuçlarda genel lise müfredatının etkili olduğunu düĢünmekteyiz. Meslek liseleri felsefi ve sosyal konulara fazla girmeden eğitim almakta, genel liselerde ise komünist ve materyalist anlayıĢın izlerinin olduğu bir eğitim verilmektedir. Allah‟a inanç konusunda yaĢ, yetiĢtikleri yer, babanın eğitim düzeyi, okunan üniversite, fakülte ve sınıf değiĢkenlerine göre ise anlamlı bir farklılaĢma söz konusu değildir. Ali Pajaziti‟nin (Üniversite Gençliği ve Din -Rinia Universitare dhe Religjioni) adlı çalıĢmasında “Allah vardır, evreni yaratan O‟dur,” önermesine verilen cevaplara göre köyde yetiĢenler ile Ģehirde yetiĢenler arasında bir farklılaĢma tespit edilmiĢtir. Köyde yetiĢenlerde bu önermeye % 97.3 oranında katılırken, Ģehirde yetiĢenlerde bu 20 oran % 72.9‟da kalmıĢtır. Geleneksel sosyolojik kabullerde köy, küçük Ģehir/kasaba ve büyük Ģehirlerde yetiĢenlerin dünya görüĢlerinde önemli farklılıklar olacağı kabul edilir. Ancak Make- donya‟daki köyler ve Ģehirler arasında büyük bir farklılık söz konusu değildir. Köyler Ģehirlere yakındır. Ayrıca Ģehirlerin nüfusunun çoğunu köylüler oluĢturmaktadır. Köyde doğmuĢ olan öğrencilerin de hepsi lise eğitimlerini Ģehirde almaktadırlar. 2. Allah’ın Varlığına Ġnanma Süresi Gencin üniversite hayatı süresinde yaĢı ve eğitimi ilerlemektedir. Ayrıca bu dö- nemde gençte belirli değiĢimler söz konusu olmaktadır. Üniversite dönemindeki gencin dini inanç ve tutumlarında da yeni bir yapılaĢma meydana gelmektedir. Üniversite, genç- lere fikir ve düĢüncelerinin Ģekillendiği, olgunlaĢtığı, kendilerine özgü dünya algılarının oluĢtuğu bir ortam sunmaktadır. Üniversite genç için ailesinden ve çevresinden uzak ol- 21 mak, daha serbest bir ortamda bulunmak anlamına gelmektedir. Bundan dolayı bir kiĢi- nin hayatının üniversite öncesi ve sonrası diye ayrıĢtığı gözlenmektedir. Biz de bu bilgi- lerden hareketle anket uyguladığımız öğrencilere “Allah‟a inanma süresi” bağlamında üniversite öncesine göre bir değiĢim olup olmadığını sorduk. 20 Pajaziti, a.g.e., s.97. 21 Bayyiğit, a.g.e., s.103. 37 Tablo 18. Allah'ın Varlığına İnanma Süresinin Deneklerin Yaşlarına Göre Dağılımı Allah‟ın varlığına inanma konusunda cevabınız evet TOPLAM ise Ģunlardan hangisi size uygundur? YaĢa göre dağılım 178 2 10 4 194 18-20 91.8% 1.0% 5.2% 2.1% 100.0% 170 0 14 6 190 21-23 89.5% 0.0% 7.4% 3.2% 100.0% 36 2 5 3 46 24-26 78.3% 4.3% 10.9% 6.5% 100.0% 384 4 29 13 430 TOPLAM 89.3% 0.9% 6.7% 3.0% 100.0% 2X = 12.788 SD = 6 P<0.05 (0.047) Anlamlı. Yukarıdaki tabloda görüldüğü gibi deneklerin yaklaĢık % 90‟ı Allah‟ın varlığına küçük yaĢlardan itibaren inandıklarını söylemektedir. Bunun dıĢında bu süre konusunda yaĢ değiĢkenine göre anlamlı bir farklılaĢma söz konusudur. Buna göre, 18-20 yaĢ gru- bu arasında “Allah‟ın varlığına bildim bileli inanıyorum,” diyenlerin oranı % 91.8, 21- 23 yaĢ grubunda % 89.5, 24-26 yaĢ grubunda %78.3‟tür. Makedonya Arnavutları ara- sında gittikçe bir dini bilinçlenme söz konusudur. Bundan dolayı yaĢ grubu düĢtükçe ailesinden ve çevresinden Allah inancını öğrenen ve benimseyenlerin sayısının arttığını söylemek mümkündür. Allah inancı üniversite yıllarında güçlendi veya zayıfladı diyenlerde de yaĢın büyüklüğüne bağlı bir artıĢ söz konusudur. Bu da üniversite ortamındaki farklı düĢünce ve hareketlerin öğrencilerin inançlarında etkili olduğunu göstermektedir. Deneklerin ailelerinin dindarlık düzeyi ile Allah‟ın varlığına inanma süreleri ara- sında anlamlı bir farklılaĢma olduğu tespit edilmiĢtir. Allah‟ın varlı- ğına bildiğim bileli inanıyo- rum Üniversiteye gelmeden önce Allah inancı güç- lü değildi Allah inancı üni- versite yıllarında güçlendi Üniversite yılla- rında Allah inan- cım zayıflandı 38 Tablo 19. Allah'ın Varlığına İnanma Süresinin Deneklerin Ailelerinin Dindarlık Seviyelerine Göre Dağılımı Allah‟ın varlığına inanma konusunda cevabınız TOPLAM evet ise Ģunlardan hangisi size uygundur? Ailenin dindarlığı 15 0 5 6 26 Dinle az ilgili 57.7% 0.0% 19.2% 23.1% 100.0% 191 4 20 5 220 Orta derece dindar 86.8% 1.8% 9.1% 2.3% 100.0% 179 0 4 2 185 Çok dindar 96.8% 0.0% 2.2% 1.1% 100.0% 385 4 29 13 431 TOPLAM 89.3% 0.9% 6.7% 3.0% 100.0% 2X = 59.035 SD = 6 P<0.05 (0.000) Anlamlı. Ailelerinin dindarlık düzeylerine bakıldığında Allah‟a inanma süresi açısından büyük bir farklılaĢma söz konusudur. Ailesi az dindar olan öğrencilerde çocukluktan itibaren Allah‟a inananların oranı en düĢüktür. Bunların bir kısmının üniversite hayatı boyunca inancı kuvvetlenirken, bir kısmının inancı ise zayıflamaktadır. Çok dindar aile- lerden gelen öğrenciler ise Allah‟ın varlığına inanma konusunda üniversite yıllarında büyük bir farklılaĢma yaĢamamaktadırlar. Allah‟ın varlığı- na bildiğim bileli inanıyorum Üniversiteye gel- meden önce Allah inancı güçlü de- ğildi Allah inancı üni- versite yıllarında güçlendi Üniversite yılla- rında Allah inan- cım zayıflandı 39 Deneklerin annelerinin eğitim düzeyi ile Allah‟ın varlığına inanma süreleri ara- sında anlamlı bir farklılaĢma olduğu tespit edilmiĢtir. Tablo 20. Allah'ın Varlığına İnanma Süresinin Deneklerin Annelerinin Eğitim Seviyelerine Göre Dağılımı Allah‟ın varlığına inanma konusunda cevabınız TOPLAM evet ise Ģunlardan hangisi size uygundur? Annenin eğitim seviyesi 173 2 11 3 189 Ġlkokul mezunu 91.5% 1.1% 5.8% 1.6% 100.0% 142 1 9 1 153 Lise mezunu 92.8% 0.7% 5.9% 0.7% 100.0% 32 0 5 1 38 Yüksekokul mezunu 84.2% 0.0% 13.2% 2.6% 100.0% Üniversite ve lisansüstü 35 1 3 8 47 mezunu 74.5% 2.1% 6.4% 17.0% 100.0% 382 4 28 13 427 TOPLAM 89.5% 0.9% 6.6% 3.0% 100.0% 2X = 39.969 SD = 9 P<0.05(0.000) Anlamlı. Yukarıdaki tabloda görüldüğü üzere anne eğitim düzeyi düĢük olunca gençlerde daha güçlü bir iman söz konusudur. Annesi düĢük eğitimli olan gençlerin Allah‟ın var- lığına çocukluğundan beri inanma oranı % 91.5 iken, anneleri yüksek eğitimli olan ço- cuklarda “Allah‟ın varlığına çocukluğundan beri inananların” oranı % 74 - % 84 arasın- dadır. Anneleri yüksek eğitimli olan gençlerde üniversite yıllarında Allah‟a inanma ko- nusunda bir gerileme olmaktadır. Allah‟ın varlığına bildiğim bileli inanıyorum Üniversiteye gel- meden önce Allah inancı güçlü değildi Allah inancı üniver- site yıllarında güç- lendi Üniversite yılların- da Allah inancım zayıflandı 40 Deneklerin okudukları üniversite ile Allah‟ın varlığına inanma süreleri arasında anlamlı bir farklılaĢma olduğu tespit edilmiĢtir. Tablo 21. Allah'ın Varlığına İnanma Süresinin Deneklerin Okudukları Üniversitelere Göre Dağılımı Allah‟ın varlığına inanma konusunda ceva- TOPLAM bınız evet ise Ģunlardan hangisi size uygun- dur? Üniversite Tetova Üniversitesi 89.5% 0.8% 8.8% 0.8% 100.0% Güneydoğu Avrupa 172 2 8 11 193 Üniversitesi 89.1% 1.0% 4.1% 5.7% 100.0% 385 4 29 13 431 TOPLAM 89.3% 0.9% 6.7% 3.0% 100.0% 2X = 11.855 SD = 3 P<0.05 (0.008) Anlamlı. Yukarıdaki tabloda görüldüğü üzere öğrencilerin % 89.3‟ü çocukluklarından beri Allah‟a inanmaktadırlar. Ancak Tetova Devlet Üniversitesi öğrencilerinde üniversite yıllarında Allah inancı konusunda bir güçlenme (% 8.8) söz konusu iken Avrupalıların açtığı Güneydoğu Avrupa Üniversitesi öğrencilerinde bir zayıflama (% 5.7) görülmek- tedir. Bu durum üniversite hocalarının yapısı, buraya devam eden öğrencilerin çoğun- lukla üst gelir grubundan olan ailelerden gelmesi ve sosyal ortam ile açıklanabilir. Allah‟ın varlığına bildiğim bileli ina- nıyorum Üniversiteye gelme- den önce Allah inancı güçlü değildi Allah inancı üniver- site yıllarında güç- lendi Üniversite yıllarında Allah inancım zayıf- landı 41 Deneklerin üniversite hayatlarında kaldıkları yer ile Allah‟ın varlığına inanma süreleri arasında anlamlı bir farklılaĢma olduğu tespit edilmiĢtir. Tablo 22. Allah'ın Varlığına İnanma Süresinin Deneklerin Kaldıkları Yere Göre Dağılımı Allah‟ın varlığına inanma konusunda cevabınız TOPLAM evet ise Ģunlardan hangisi size uygundur? Eğitim sürecinde kalınan yer Aile ya da akraba ya- 288 1 18 7 314 nında 91.7% 0.3% 5.7% 2.2% 100.0% 33 1 4 5 43 Öğrenci yurdu 76.7% 2.3% 9.3% 11.6% 100.0% Kiralık evde arkadaĢ- 63 2 7 1 73 larla / tek baĢına 86.3% 2.7% 9.6% 1.4% 100.0% 384 4 29 13 430 TOPLAM 89.3% 0.9% 6.7% 3.0% 100.0% 2X = 19.387 SD = 6 P<0.05 (0.004) Anlamlı. Yukarıdaki tabloda görüldüğü üzere aile ya da akraba yanında kalan öğrenciler arasında, “Allah‟ın varlığına kendimi bildim bileli inanıyorum,” diyenlerin oranı % 91.7, öğrenci yurdunda kalanların oranı % 76.7, kiralık evde ya da arkadaĢlarla tek ba- Ģına kalanların oranı ise % 86.3‟tür. Öğrenci yurdunda kalanlar arasında % 9.3‟lük bir iman artıĢı söz konusu olmakla birlikte, % 11.6‟lık bir azalma da söz konusudur. Söz konusu rakamlar ailenin Allah‟a iman noktasındaki önemine iĢaret etmektedir. Deneklerin Allah‟ın varlığına inanma süreleri cinsiyet, doğdukları yer, babanın eğitim düzeyi, mezun oldukları lise değiĢkenlerine göre anlamlı bir farklılaĢma göster- memiĢtir. 3.Allah’ın Varlığına Ġnancı Etkileyen Faktörler a. Aile Toplumun en küçük sistemi olan aile, aynı zamanda geliĢim sürecindeki çocu- 22 ğun temel davranıĢları kazandığı ilk yerdir. Dolayısıyla ailede anne-babanın ve diğer bireylerin çocukla olan etkileĢimi, çocuğun aile içindeki yerini belirler. Çocuk ilk sosyal 22 Ġbrahim Ethem BaĢaran, “Dünya Gençlik Yılının Katılma Ġlkesi Ve Aile”, Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fakültesi Dergisi, C. 18, S. 1, 1985, s.15. Allah‟ın varlığı- na bildiğim bile- li inanıyorum Üniversiteye gelmeden önce Allah inancı güç- lü değildi Allah inancı üni- versite yıllarında güçlendi Üniversite yılla- rında Allah inan- cım zayıflandı 42 23 davranıĢlarını aile bireyleri ile olan etkileĢiminden kazanır. Ailenin etkisi dini olsun olmasın, bütün tutum ve davranıĢlarda görünür. AraĢtırmalar dini inanç ve tutumların Ģekillenmesinde ilk çocukluk dönemindeki ailenin en etkili faktör olduğu hususunda 24 birleĢmektedirler. Deneklerin Allah inancını etkileyen faktörler arasında ailenin yerini gösteren ve- riler aĢağıda gösterilmiĢtir. Tablo 23. Ailenin Allah İnancındaki Etkisinin Cinsiyete Göre Dağılımı Cinsiyet Ailenin Etkisi TOPLAM Hiç Az Orta Çok 7 8 58 119 192 Erkek 3.6% 4.2% 30.2% 62.0% 100.0% 6 11 40 174 231 Kadın 2.6% 4.8% 17.3% 75.3% 100.0% 13 19 98 293 423 TOPLAM 3.1% 4.5% 23.2% 69.3% 100.0% 2X = 10.676 SD = 3 P<0.05 (0.14) Anlamlı . Yukarıdaki tabloda görüldüğü üzere araĢtırmaya katılanların % 69.2‟si ailelerin- den çok etkilendiğini, % 23.2‟si orta derecede, % 4.5‟i az ve % 3.1‟si ise hiç etkilenme- diğini belirtmiĢtir. Cinsiyet değiĢkenine göre baktığımızda Allah inancında ailenin etkisinde anlam- lı bir farklılaĢma söz konusudur. Buna göre Allah‟ın varlığına inanma konusunda kadın- lar (% 75.3) ailelerinden, erkeklere göre (% 62.0) daha fazla etkilenmektedirler. Deneklerin Allah inancının oluĢumunda ailenin etkisi yaĢ değiĢkenine göre an- lamlı bir farklılaĢma göstermektedir. Tablo 24. Ailenin Allah İnancındaki Etkisinin Yaşa Göre Dağılımı YaĢ Ailenin Etkisi TOPLAM Hiç Az Orta Çok 7 12 37 136 192 18-20 3.6% 6.2% 19.3% 70.8% 100.0% 2 7 52 127 188 21-23 1.1% 3.7% 27.7% 67.6% 100.0% 4 0 9 29 42 24-26 9.5% 0.0% 21.4% 69.0% 100.0% 13 19 98 292 422 TOPLAM 3.1% 4.5% 23.2% 69.2% 100.0% 2X = 14.879 SD = 6 P<0.05 (0.021) Anlamlı. 23 Steinberg, a.g.e., s.152. 24 Gürses, a.g.e., s.85. 43 Yukarıdaki tabloda en önemli farklılık 24-26 yaĢ grubudur. Bunların aileden et- kilenme düzeyi diğer yaĢ gruplarıyla paralellik göstermekle birlikte, ailesinden hiç etki- lenmediğini söyleyenlerin oranı diğerleri göre epey yüksektir (% 9.5). Bu durum geçmi- Ģe doğru gittikçe ailelerin daha fazla komünizmin etkisinde olmasıyla açıklanabilir. Deneklerin Allah inancının oluĢumunda doğal olarak ailenin dindarlık seviyesi önemli bir farklılaĢmaya sebep olmuĢtur. Tablo 25. Ailenin Allah İnancındaki Etkisinin Ailenin Dindarlık Seviyesine Göre Dağılımı Ailenin dindarlık Ailenin Etkisi TOPLAM seviyesi Hiç Az Orta Çok 4 5 10 6 25 Dinle az ilgili 16.0% 20.0% 40.0% 24.0% 100.0% 5 14 77 121 217 Orta derece dindar 2.3% 6.5% 35.5% 55.8% 100.0% 4 0 11 166 181 Çok dindar 2.2% 0.0% 6.1% 91.7% 100.0% 13 19 98 293 423 TOPLAM 3.1% 4.5% 23.2% 69.3% 100.0% 2X = 104.181 SD = 6 P<0.05 (0.000) Anlamlı. Yukarıdaki tabloda görüldüğü üzere, ailenin dindarlığı söz konusu olunca öğren- ciler arasında önemli bir farklılaĢma görülmektedir. Dinle az ilgili ailelerden gelen öğ- rencilerde ailenin etkisi çok diyenler % 24 iken, orta derece dindar ailelerde bu oran % 55.8‟e, çok dindar ailelerde ise % 91.7‟ye çıkmaktadır. Ailenin dindarlığı önemli bir ölçüde çocuğunun Allah‟a karĢı olan inancını etkilemektedir. Deneklerin Allah inancının oluĢumunda ailenin etkisi babanın ve annenin eğiti- mi değiĢkenine göre anlamlı bir farklılaĢma göstermektedir. Tablo 26. Ailenin Allah İnancındaki Etkisinin Babanın Eğitim Seviyesine Göre Dağılımı Babanın eğitim seviyesi Ailenin Etkisi TOPLAM Hiç Az Orta Çok 1 5 14 62 82 Ġlkokul mezunu 1.2% 6.1% 17.1% 75.6% 100.0% 3 6 43 139 191 Lise mezunu 1.6% 3.1% 22.5% 72.8% 100.0% 2 5 10 42 59 Yüksekokul mezunu 3.4% 8.5% 16.9% 71.2% 100.0% Üniversite ve lisansüstü 7 3 31 50 91 mezunu 7.7% 3.3% 34.1% 54.9% 100.0% 13 19 98 293 423 TOPLAM 3.1% 4.5% 23.2% 69.3% 100.0% 2X = 22.818 SD = 9 P<0.05 (0.007) Anlamlı. 44 Tablo 27. Ailenin Allah İnancındaki Etkisinin Annenin Eğitim Seviyesine Göre Dağılımı Anne eğitimin seviyesi Ailenin Etkisi TOPLAM Hiç Az Orta Çok 5 8 32 142 187 Ġlkokul mezunu 2.7% 4.3% 17.1% 75.9% 100.0% 3 4 36 107 150 Lise mezunu 2.0% 2.7% 24.0% 71.3% 100.0% 0 2 15 21 38 Yüksekokul mezunu 0.0% 5.3% 39.5% 55.3% 100.0% Üniversite ve lisan- 5 5 14 21 45 süstü mezunu 11.1% 11.1% 31.1% 46.7% 100.0% 13 19 97 291 420 TOPLAM 3.1% 4.5% 23.1% 69.3% 100.0% 2X = 31.040 SD = 9 P<0.05 (0.000) Anlamlı. Yukarıdaki tablolarda görüldüğü üzere ilkokul mezunu bir babanın gencin Allah inancı üzerindeki etkisi % 75.6 iken, üniversite mezunlarında bu oran % 54.9‟a düĢmek- tedir. Benzer bir Ģekilde annenin eğitim seviyesi yükseldikçe gençlerin Allah inancına olumlu etki oranları azalmaktadır. Üniversite mezunu annelerde olumlu etki oranı, ba- balardan da daha düĢük bir seviyede % 46.7 Ģeklinde çıkmıĢtır. Deneklerin Allah inancının oluĢumda ailenin etkisi üniversite hayatında kalınan yer değiĢkenine göre anlamlı bir farklılaĢma göstermektedir. Tablo 28. Ailenin Allah İnancındaki Etkisinin Üniversite Süresince Kalınan Yere Göre Dağılımı Öğrenim sürecinde Ailenin Etkisi TOPLAM kalınan yer Hiç Az Orta Çok 9 8 59 231 307 Aile ya da akraba yanında 2.9% 2.6% 19.2% 75.2% 100.0% 3 2 10 28 43 Öğrenci yurdu 7.0% 4.7% 23.3% 65.1% 100.0% Kiralık evde arkadaĢlarla 1 9 29 33 72 / tek baĢına 1.4% 12.5% 40.3% 45.8% 100.0% 13 19 98 292 422 TOPLAM 3.1% 4.5% 23.2% 69.2% 100.0% 2 X = 34.037 SD = 6 P<0.05 (0.000) Anlamlı. Yukarıdaki tabloda görüldüğü üzere, öğrenimleri boyunca ailelerinin ya da akra- balarının yanında kalanların, Allah inancı konusunda onlardan etkilenme düzeyi en yük- sek orandadır (%. 75.2). Kiralık bir evde arkadaĢlarıyla ya da tek baĢına kalanlarda aile etkisi azalmakta ve % 45.8‟e gerilemektedir. Deneklerin Allah inancının oluĢumunda ailenin etkisi doğduğu yer, ailenin sosyo-ekonomik düzeyi, mezun olunan lise, okunan üniversite, fakülte ve sınıf değiĢ- kenlerine göre anlamlı bir farklılaĢma göstermemiĢtir. 45 b.Öğretmenler Makedonya ilk kurulduğunda eğitim sisteminde yer alan öğretmenler eski Yu- goslavya‟dan kalmaydı. Bunlar yeni yeni emekli olmaya baĢlamıĢlardır. Bu öğretmenler eski Yugoslavya zamanında Kosova‟da Arnavutça olarak komünist ilkeler üzerine eği- tim görmüĢlerdi ve genel olarak dine olumsuz bakan kiĢilerdi. Örneğin eski Yugoslav- ya‟da camilerde yer alan gayri resmi mekteplere (Türkiye‟deki cami Kur‟an kursları) giden çocuklara olumsuz bakmakta, vazgeçirmeye çalıĢmakta, hatta fiziksel Ģiddet uy- gulamaktaydılar. Makedonya‟nın bağımsızlığından sonra yetiĢen öğretmenler ise din konusunda daha tarafsız bir görünüm sergilemektedirler. AraĢtırmamıza katılan denek- ler eski Yugoslavya‟dan kalma öğretmenlerden ders alan kiĢilerdir. Deneklerin Allah inancını etkileyen faktörler arasında öğretmenlerin yerini gös- teren veriler aĢağıda verilmiĢtir. Tablo 29. Öğretmenlerin Allah İnancındaki Etkisi Öğretmenlerin Etkisi TOPLAM Hiç Az Orta Çok 101 133 140 45 419 TOPLAM 24.1% 31.7% 33.4% 10.7% 100.0% Yukarıdaki tabloda görüldüğü üzere, öğretmenlerin gençlerin Allah inancı üze- rindeki etkisi az ve orta düzeyde yoğunlaĢmaktadır. Deneklerin yaklaĢık ¼‟ü öğretmen- lerin hiçbir etkisinin olmadığını söylerken, yaklaĢık 1/10‟u ise çok etkisinin olduğunu belirtmiĢlerdir. Deneklerin Allah inancının oluĢumunda öğretmenlerin etkisi ailenin dindarlık düzeyi değiĢkenine göre anlamlı bir farklılaĢma göstermektedir. Tablo 30. Öğretmenlerin Allah İnancındaki Etkisinin Ailelerin Dindarlık Seviyesine Göre Dağılımı Ailenin dindarlık seviyesi Öğretmenlerin Etkisi TOPLAM Hiç Az Orta Çok 10 7 6 2 25 Dinle az ilgili 40.0% 28.0% 24.0% 8.0% 100.0% 50 83 66 17 216 Orta derece dindar 23.1% 38.4% 30.6% 7.9% 100.0% 41 43 68 26 178 Çok dindar 23.0% 24.2% 38.2% 14.6% 100.0% 101 133 140 45 419 TOPLAM 24.1% 31.7% 33.4% 10.7% 100.0% 2 X = 15.885 SD = 6 P<0.05 (0.014) Anlamlı. 46 Yukarıdaki tabloda görüldüğü üzere ailenin dindarlık düzeyi düĢtükçe öğretmen- lerin etkisi azalmakta, ailenin dindarlık düzeyi yükseldikçe öğretmenlerin etkisi artmak- tadır. Dindarlık düzeyi düĢük ailelerden gelen gençler arasında öğretmenlerinin hiçbir etkisi olmadığını söyleyenlerin oranı % 40, çok etkisi olduğunu söyleyenlerin oranı % 8‟dir. Çok dindar ailelerden gelen gençlerde öğretmenlerin hiç etkisi olmadığını söyle- yenlerin oranı % 23 iken, çok etkili olduğunu söyleyenlerin oranı % 14.6‟dır. Deneklerin Allah inancının oluĢumda öğretmenin etkisi cinsiyet, yaĢ, babanın ve annenin eğitim düzeyi, ailenin sosyo-ekonomik düzeyi, mezun olunan lise, okunan üni- versite, fakülte, öğrenim sürecinde kalınan yer değiĢkenlerine göre anlamlı bir farklı- laĢma göstermemiĢtir. c. Okunan Kitaplar Makedonya‟da Arnavutça dini kitaplar, genel kitap neĢriyatının yaklaĢık yarısını oluĢturmaktadır. Kitaplar genelde belirli dernekler tarafından çıkarılan yayınevleri tara- fından çıkarılmaktadır. Bu derneklerin çoğunluğu ise Arap kökenlidir. Arnavutça kitap- lar arasında dini eserler bu kadar yoğun olmasına rağmen okuma oranı yüksek değildir. Deneklerin Allah inancının geliĢiminde okunan kitapların genel olarak etkili ol- duğunu söyleyebiliriz. Buna göre deneklerin % 38.5‟i kitapların Allah inançlarında çok etkili, % 36.8‟i orta derecede etkili olduğunu söylemiĢlerdir. Az etkili olduğunu söyle- yenlerin oranı % 14.7, hiç etkisi olmadığını söyleyenlerin oranı % 10‟dur. Tablo 31. Okunan Kitapların Allah İnancındaki Etkisi Kitapların Etkisi TOPLAM Hiç Az Orta Çok 42 62 155 162 421 TOPLAM 10.0% 14.7% 36.8% 38.5% 100.0% 47 Deneklerin Allah inancının oluĢumda kitapların etkisi ailenin dindarlık düzeyi değiĢkenine göre anlamlı bir farklılaĢma göstermektedir. Tablo 32. Okunan Kitapların Allah İnancındaki Etkisinin Ailelerin Dindarlık Seviyesine Göre Dağılımı Ailenin dindarlık Kitapların Etkisi TOPLAM seviyesi Hiç Az Orta Çok 5 7 9 4 25 Dinle az ilgili 20.0% 28.0% 36.0% 16.0% 100.0% 17 36 95 69 217 Orta derece dindar 7.8% 16.6% 43.8% 31.8% 100.0% 20 19 51 89 179 Çok dindar 11.2% 10.6% 28.5% 49.7% 100.0% 42 62 155 162 421 TOPLAM 10.0% 14.7% 36.8% 38.5% 100.0% 2X = 27.241 SD = 6 P<0.05 (0.000) Anlamlı. Yukarıdaki tabloda görüldüğü üzere dindar ailelerin çocuklarında okunan kitap- ların Allah inancındaki etkisi % 49.‟dur. Orta dindar ailelerde bu oran % 31.8‟e, az din- dar ailelerde ise % 16‟ya düĢmektedir. Deneklerin Allah inancının oluĢumda okunan kitapların etkisi cinsiyet, yaĢ, ba- banın ve annenin eğitim düzeyi, ailenin ekonomik düzeyi, doğduğu yer, mezun olunan lise, okunan üniversite, fakülte ve sınıf, öğrenim sürecinde kalınan yer değiĢkenlerine göre anlamlı bir farklılaĢma göstermemektedir. d.TV Programları ve İnternet Siteleri Makedonya genelinde TV‟deki dini programlar çok azdır. Yerel TV‟lerin bazıla- rı haftada bir cumadan önce 45 dakikalık dini programlar yayınlıyorlar. Ramazan ayın- da ise sadece iftardan önce 30 dakikalık dini program yapılmaktadır. Vehhabi eğilimli web siteleri dıĢında ise dini materyaller içeren site çok azdır. Bundan dolayı öğrencile- rin TV ve internetten etkilenme oranı yüksek kabul edilemez. Tablo 33. TV Programları ve İnternet Sitelerinin Allah İnancındaki Etkisi TV Programları ve Ġnternet Sitelerinin Etkisi TOPLAM Hiç Az Orta Çok 54 101 167 98 420 TOPLAM 12.9% 24.0% 39.8% 23.3% 100.0% Yukarıdaki tabloya deneklerin % 23.3‟ü TV programları ve internet sitelerinin kendi Allah inançlarında çok etkili olduğunu, yüzde 39.8‟i orta derecede etkili olduğunu 48 söylemektedir. Deneklerin % 24 az bir etkiden söz etmiĢ, % 12.9‟u ise Allah inançların- da bunların hiçbir etkisi olmadığını belirtmiĢtir. Deneklerin Allah inancının oluĢumda TV programlarının ve internet sitelerinin etkisi sadece ailenin dindarlık düzeyi değiĢkenine göre anlamlı bir farklılaĢma göster- miĢtir. Tablo 34. TV Programları ve İnternet Sitelerinin Allah İnancındaki Etkisinin Ailelerin Dindarlık Seviyesine Göre Dağılımı Ailenin dindarlığına TV programları ve internet siteleri TOPLAM göre Hiç Az Orta Çok 6 10 7 2 25 Dinle az ilgili 24.0% 40.0% 28.0% 8.0% 100.0% 23 57 90 47 217 Orta derece dindar 10.6% 26.3% 41.5% 21.7% 100.0% 25 34 70 49 178 Çok dindar 14.0% 19.1% 39.3% 27.5% 100.0% 54 101 167 98 420 TOPLAM 12.9% 24.0% 39.8% 23.3% 100.0% 2X = 13.532 SD = 6 P<0.05 (0.035) Anlamlı. Yukarıdaki tabloda görüldüğü üzere ailenin dindarlık oranı yükseldikçe öğrenci- lerin medyadan etkilenme oranı da yükselmektedir. Dindar ailelerin çocukları evde sey- redilen programları doğal olarak takip etmekte, bundan bir adım ileri olarak ailelerinden alamadıkları bazı cevapları buralarda bulabilmektedirler. Ancak yine de bu etkilenme, örneğin kitaplardan etkilenmeye göre daha düĢüktür. Deneklerin Allah inancının oluĢumda TV programlarının ve internet sitelerini etkisi araĢtırmamızın diğer bağımsız değiĢkenlerine göre anlamlı bir farklılaĢma gös- termemiĢtir. e.Dindar Kişilerin Tutumları Bireyin çevresinde bulunan kiĢiler pek çok alanda olduğu gibi dini inanç ve tu- tumlarda da olumlu ya da olumsuz etkiler bırakabilmektedir. AraĢtırmamızda denekle- rin çevresindeki dindar kiĢilerin onların Allah inancında genelde etkili oldukları ortaya çıkmıĢtır. Tablo 35.Dindar Kişilerin Allah İnancındaki Etkisi Dindar kiĢilerin etkisi TOPLAM Hiç Az Orta Çok 88 65 134 127 414 TOPLAM 21.3% 15.7% 32.4% 30.7% 100.0% 49 Yukarıda tabloda görüldüğü üzere, deneklerin % 30.7‟si dindar kiĢilerin dini inanç- ları üzerinde çok etkili, % 32.4‟ü orta derecede etkili olduğunu belirtmiĢtir. Az etkili oldu- ğunu söyleyenlerin oranı % 15.7, hiç etkisi olmadığını söyleyenlerin oranı ise % 21.3‟tür. Deneklerin Allah inancının oluĢumda dindar kiĢilerin etkisi ailenin dindarlık dü- zeyi değiĢkenine göre anlamlı bir farklılaĢma göstermiĢtir. Tablo 36. Dindar Kişilerin Allah İnancındaki Etkisinin Ailelerin Dindarlık Seviyesine Göre Dağılımı Ailenin dindarlık sevi- Dindar kiĢilerin etkisi TOPLAM yesi Hiç Az Orta Çok 7 3 6 6 22 Dinle az ilgili 31.8% 13.6% 27.3% 27.3% 100.0% 40 42 77 54 213 Orta derece dindar 18.8% 19.7% 36.2% 25.4% 100.0% 41 20 51 67 179 Çok dindar 22.9% 11.2% 28.5% 37.4% 100.0% 88 65 134 127 414 TOPLAM 21.3% 15.7% 32.4% 30.7% 100.0% 2X = 13.247 SD = 6 P<0.05 (0.039) Anlamlı. Tabloda görüldüğü üzere, dindar ailelerden gelen deneklerin dindar kiĢilerden etkilenme oranı daha yüksektir. Dindar ailelerden gelen gençlerde, orta ve yüksek dü- zeyde dindar kiĢilerden etkilenme oranı toplamda % 65.9 iken, orta dindar ailelerden gelen gençlerde bu oran % 61.6‟ya, az dindar ailelerden gelen gençlerde ise % 54.6‟ya düĢmektedir. Deneklerin Allah inancının oluĢumda dindar kiĢilerin tutumun etkisi cinsiyet, babanın eğitim düzeyi, doğduğu yer, mezun olunan lise, okunan üniversite, fakülte ve sınıf, öğrenim sürecinde kalınan yer değiĢkenlerine göre anlamlı bir farklılaĢma göster- memiĢtir. B.DĠĞER ĠNANÇ ESASLARI ĠLE ĠLGĠLĠ BULGULAR Ġslam dininde “imanın Ģartları” olarak tanımlanan altı inanç esası söz konusudur. Allah‟a iman dıĢındaki diğer esaslar meleklere, kitaplara, peygamberlere, ahirete ve kadere imandır. AraĢtırmamızda deneklerin Allah inancı yanında diğer iman esaslarına inancını da sorduk. 50 1.Peygamberlere Ġman Tablo 37.Peygamberlere İmanın Cinsiyete Göre Dağılımı Allah‟ın Peygamberler gönderdiğine TOPLAM Ġnanmıyorum Ġnanıyorum ama Kesinlikle Cinsiyet bazı Ģüphelerim var inanıyorum 7 11 178 196 Erkek 3.6% 5.6% 90.8% 100.0% 1 4 230 235 Kadın 0.4% 1.7% 97.9% 100.0% 8 15 408 431 TOPLAM 1.9% 3.5% 94.7% 100.0% 2X = 10.955 SD = 2 P<0.05 (0.004) Anlamlı. Yukarıdaki tabloya baktığımızda peygamberlere imanın % 94.7 gibi yüksek bir oranda çıktığını görmekteyiz. Bir takım Ģüphelerle birlikte inananların oranı %3.5, hiç inanmayanların oranı ise % 1.9‟dur. Cinsiyet açısından ise erkeklerdeki Ģüphe ve inan- mama oranının kadınlara göre daha yüksek olduğu ortaya çıkmıĢtır. Tablo 38. Peygamberlere İmanın Ailenin Dindarlık Seviyesine Göre Dağılımı Ailenin dindarlık Allah‟ın Peygamberler gönderdiğine TOPLAM seviyesi Ġnanmıyorum Ġnanıyorum ama bazı Kesinlikle Ģüphelerim var inanıyorum 4 2 20 26 Dinle az ilgili 15.4% 7.7% 76.9% 100.0% 3 10 207 220 Orta derece dindar 1.4% 4.5% 94.1% 100.0% 1 3 181 185 Çok dindar 0.5% 1.6% 97.8% 100.0% 8 15 408 431 TOPLAM 1.9% 3.5% 94.7% 100.0% 2 X = 32.597 SD = 4 P<0.05 (0.000) Anlamlı. Yukarıdaki tabloya baktığımızda ailelerin dindarlık oranı yükseldikçe peygam- berlere olan imanın arttığı görülmektedir. Dinle az ilgili ailelerin çocuklarında inanma- ma oranı % 15.4 iken, çok dindar ailelerin çocuklarında bu oran % 0.5‟e düĢmekte, inanma oranı dinle az ilgili ailelerin çocuklarında % 76.9 iken, çok dindar ailelerin ço- cuklarında % 97.8‟e çıkmaktadır. 51 Tablo 39. Peygamberlere İmanın Üniversitelere Göre Dağılımı Üniversite Allah‟ın Peygamberler gönderdiğine TOPLAM Ġnanmıyorum Ġnanıyorum ama bazı Kesinlikle Ģüphelerim var inanıyorum 3 4 231 238 Tetova Üniversitesi 1.3% 1.7% 97.1% 100.0% Güneydoğu Avrupa 5 11 177 193 Üniversitesi 2.6% 5.7% 91.7% 100.0% 8 15 408 431 TOPLAM 1.9% 3.5% 94.7% 100.0% 2X = 6.284 SD = 2 P<0.05 (0.043) Anlamlı. Yukarıdaki tabloda üniversite değiĢkeni ile Peygamberle iman arasında anlamlı bir farklılaĢma ortaya çıkmıĢtır. Her iki üniversitenin öğrencilerinin de Kosova toplu- munun çocuklarından oluĢması, ayrıca Ģehirde genelde aynı mekânlarda boĢ vakitlerini geçirmeleri nedeniyle farklılık olması izaha muhtaçtır. Kanaatimizce bunun temel nede- ni Güneydoğu Avrupa Üniversitesi öğrencileri arasında çok sayıda yurt dıĢında yaĢayan aile çocuklarının olmasıdır. Bu çocuklar geleneksel dini inançları konusunda diğerlerine göre daha zayıftırlar. Tablo 40. Peygamberlere İmanın Eğitim Süresince Kalınan Yere Göre Dağılımı Öğrenim sürecinde kalınan yer Allah‟ın Peygamberler gönderdiğine TOPLAM Ġnanmıyorum Ġnanıyorum ama Kesinlikle ina- bazı Ģüphelerim var nıyorum 3 6 305 314 Aile ya da akraba yanında 1.0% 1.9% 97.1% 100.0% 1 5 37 43 Öğrenci yurdu 2.3% 11.6% 86.0% 100.0% Kiralık evde arkadaĢlarla / tek 4 4 65 73 baĢına 5.5% 5.5% 89.0% 100.0% 8 15 407 430 TOPLAM 1.9% 3.5% 94.7% 100.0% 2X = 18.591 SD = 4 P<0.05 (0.001) Anlamlı. Yukarıdaki tabloya göre, öğrencilerin ikamet ettikleri yer ile peygamberle iman arasında anlamlı bir farklılaĢma söz konusudur. Aile ya da akrabasının yanında kalan öğrencilerin % 97.1‟i Allah‟ın peygamberlerine tereddütsüz inanmaktadır. Kiralık evde kalan öğrencilerin % 89‟u peygamberlere kesinlikle inanmakta, % 5.5‟i inanmakla bir- likte Ģüpheler taĢımakta, diğer % 5.5‟i ise inanmadığını söylemektedir. Öğrenci yurtla- rında kalan öğrencilerin ise % 86‟sı peygamberlere kesinlikle inandıkları halde bunların % 11.6‟sı bazı Ģüpheler yaĢadıklarını belirtmiĢlerdir. 52 Deneklerin Allah‟ın Peygamberler gönderdiğine inanma konusunda, yaĢ, üniver- site öncesi yaĢanan yer, anne babanın eğitim düzeyi, ailenin sosyo-ekonomik düzeyi, okudukları fakülte ve mezun oldukları lise değiĢkenlerine göre anlamlı bir farklılaĢma söz konusu değildir. 2.Kutsal Kitaplara Ġman Bazı önemli yaklaĢım farkları olmasına rağmen, üç büyük dinin temel inançla- rından biri kutsal kitaplara inanmaktır. Üç büyük ya da semavi dinin takipçileri aynı zamanda kutsal kitaplara ya da kutsal sahifelere inanan anlamında “Ehlü‟l-Kitab” olarak da tanınmaktadırlar. Kutsal metinler dinin geleceğini ve değerini garanti altına aldıkla- 25 rından dolayı inanç içerisinde özel bir öneme sahiptirler. Ġslam dininde Allah‟a inan- mak ve saygının en büyüğünü göstermek farz olduğu gibi, aynı zamanda Allah‟ın pey- 26 gamberleri aracılığıyla gönderdiği kitaplara inanmak ve saygı göstermek de farzdır. Tablo 41. Kutsal Kitaplara İmanın Cinsiyete Göre Dağılımı Cinsiyetiniz Kutsal kitapların Allah‟tan geldiğine TOPLAM Ġnanmıyorum Ġnanıyorum ama bazı Kesinlikle ina- Ģüphelerim var nıyorum 7 12 177 196 Erkek 3.6% 6.1% 90.3% 100.0% 1 7 226 234 Kadın 0.4% 3.0% 96.6% 100.0% 8 19 403 430 TOPLAM 1.9% 4.4% 93.7% 100.0% 2X = 53.383 SD = 4 P<0.05 (0.000) Anlamlı. Yukarıdaki tabloda görüldüğü gibi araĢtırmamıza katılan deneklerin % 93.7‟si kutsal kitapların Allah‟tan geldiğine inanmaktadır. Deneklerin % 4.4‟ü bazı Ģüphelerle birlikte inandığını, %1.9‟u ise inanmadığını belirtmiĢtir. Cinsiyete göre bakıldığında ise kutsal kitaplara inanç durumu ile ilgili anlamlı bir farklılaĢma söz konusudur. Kadınlar %96.6 oranı ile erkeklere göre (%90.3) daha yüksek düzeyde bir imana sahiptirler. Er- keklerde Ģüphe ve inanmama durumu kadınlara göre daha fazladır. 25 Günay Tümer, Abdurrahman Küçük, Dinler Tarihi, 2.B., Ocak Yayınları, Ankara, 1993, s. 312-313. 26 Lütfi ġentürk, Seyfettin Yazıcı, İslam İlmihali, 26.B., Diyanet ĠĢleri BaĢkanlığı Yayınları, Ankara 2016, s.250. 53 Tablo 42. Kutsal Kitaplara İmanın Babanın Eğitim Seviyesine Göre Dağılımı Babanın eğitim Kutsal kitapların Allah‟tan geldiğine TOPLAM seviyesi Ġnanmıyorum Ġnanıyorum ama bazı Kesinlikle Ģüphelerim var inanıyorum 2 2 79 83 Ġlkokul mezunu 2.4% 2.4% 95.2% 100.0% 2 6 186 194 Lise mezunu 1.0% 3.1% 95.9% 100.0% Yüksekokul mezu- 0 2 58 60 nu 0.0% 3.3% 96.7% 100.0% Üniversite ve lisan- 4 9 80 93 süstü mezunu 4.3% 9.7% 86.0% 100.0% 8 19 403 430 TOPLAM 1.9% 4.4% 93.7% 100.0% 2X = 13.215 SD = 6 P<0.05 (0.040) Anlamlı Babanın eğitim düzeyi ile kutsal kitaplara inanma arasında anlamlı bir farklılaĢ- ma söz konusudur. Buna göre babanın eğitim seviyesi yükseldikçe kitaplara inanç dü- zeyinde düĢme görülmektedir. Babası ilkokul, lise ve yüksek okul mezunu olanlarda kitaplara inanç ortalama % 96 düzeyinde iken, üniversite ve lisansüstü mezunu babala- rın çocuklarında bu oran % 86‟ya gerilemektedir. Tablo 43. Kutsal Kitaplara Annenin Eğitim Seviyesine Göre Dağılımı Anne eğitimine göre Kutsal kitapların Allah‟tan geldiğine TOPLAM Ġnanmıyorum Ġnanıyorum ama Kesinlikle ina- bazı Ģüphelerim var nıyorum 3 2 184 189 Ġlkokul mezunu 1.6% 1.1% 97.4% 100.0% 1 8 144 153 Lise mezunu 0.7% 5.2% 94.1% 100.0% 3 3 32 38 Yüksekokul mezunu 7.9% 7.9% 84.2% 100.0% Üniversite ve lisansüstü 1 6 39 46 mezunu 2.2% 13.0% 84.8% 100.0% 8 19 399 426 TOPLAM 1.9% 4.5% 93.7% 100.0% 2 X = 23.392 SD = 6 P<0.05 (0.001) Anlamlı. Babanın eğitim seviyesine benzer bir Ģekilde, deneklerin annelerinin eğitim se- viyesi ile kutsal kitaplara inanç konusunda anlamlı bir farklılaĢma söz konusudur. Ġlko- kul mezunu annelerin çocuklarında kutsal kitaplara inanç % 97.4, lise mezunu annelerin çocuklarında % 94.1, yüksekokul ve üstünü okuyan annelerin çocuklarında ise % 84‟tür. “Kutsal kitapların Allah‟tan geldiğine inanıyorum ama bazı Ģüphelerim var,” 54 diyenler arasında en yüksek oranı % 13 ile üniversite ya da lisansüstü mezunu olan an- nelerin çocukları oluĢturmaktadır. Tablo 44. Kutsal Kitaplara İmanın Ailenin Dindarlık Seviyesine Göre Dağılımı Ailenin dindarlık Kutsal kitapların Allah‟tan geldiğine TOPLAM seviyesi Ġnanmıyorum Ġnanıyorum ama Kesinlikle inanı- bazı Ģüphelerim var yorum 4 3 19 26 Dinle az ilgili 15.4% 11.5% 73.1% 100.0% 3 13 203 219 Orta derece dindar 1.4% 5.9% 92.7% 100.0% 1 3 181 185 Çok dindar 0.5% 1.6% 97.8% 100.0% 8 19 403 430 TOPLAM 1.9% 4.4% 93.7% 100.0% 2 X = 36.517 SD = 4 P<0.05 (0.000) Anlamlı. Yukarıdaki tabloda görüldüğü üzere ailenin dindarlık düzeyi ile kutsal kitaplara inanç arasında anlamlı bir farklılaĢma söz konusudur. Dinle az ilgili ailelerin çocukla- rında inanç oranı %73.1 iken, orta derecede dindar ailelerde bu oran % 92.7‟ye, çok dindar ailelerin çocuklarında ise % 93.7‟ye çıkmaktadır. Tablo 45. Kutsal Kitaplara İmanın Öğrencilik Süresince Kalınan Yere Göre Dağılımı Öğrenim sürecinde Kutsal kitapların Allah‟tan geldiğine TOPLAM kalınan yer Ġnanmıyorum Ġnanıyorum ama bazı Kesinlikle Ģüphelerim var inanıyorum Aile ya da akraba ya- 3 9 301 313 nında 1.0% 2.9% 96.2% 100.0% 1 5 37 43 Öğrenci yurdu 2.3% 11.6% 86.0% 100.0% Kiralık evde arkadaĢ- 4 5 64 73 larla / tek baĢına 5.5% 6.8% 87.7% 100.0% 8 19 402 429 TOPLAM 1.9% 4.4% 93.7% 100.0% 2X = 15.000 SD = 4 P<0.05 (0.005) Anlamlı. Yukarıdaki tabloda görüldüğü üzere araĢtırmamıza katılan deneklerin üniversite öğrenimi esnasında kaldıkları yerle kutsal kitaplara inançları arasında anlamlı bir farklı- laĢma tespit edildi. Buna göre, ailesi ya da akraba yanında kalan öğrencilerin kutsal ki- taplara inancı diğerlerine göre daha yüksektir (%96.2). Öğrenci yurtlarında veya kiralık evlerde kalan öğrencilerde ise bu oran %86-87 seviyesindedir. Kutsal kitaplara inanma konusunda yaĢ, yetiĢtikleri yer, üniversite, fakülte lise değiĢkenlerine göre ise anlamlı bir farklılaĢma söz konusu değildir. 55 3.Meleklerin Varlığına Ġman 27 Meleklere iman etmek, Ġslam dininin temel Ģartlarından birisidir. Din, Allah ile peygamberler arasındaki bilgi akıĢında aracılığı yapan meleklere imanı da gerekli kılar. Peygamberlere vahyi getiren, ahiret günü, kaza ve kader gibi inanç esasları ile ilgili 28 bilgileri peygamberlere ulaĢtıran yine meleklerdir. Tablo 46. Meleklere İmanın Cinsiyete Göre Dağılımı Cinsiyetiniz Meleklerin varlığına TOPLAM Ġnanmıyorum Ġnanıyorum ama bazı Kesinlikle inanı- Ģüphelerim var yorum 7 19 170 196 Erkek 3.6% 9.7% 86.7% 100.0% 3 3 227 233 Kadın 1.3% 1.3% 97.4% 100.0% 10 22 397 429 TOPLAM 2.3% 5.1% 92.5% 100.0% 2 X = 18.366 SD = 2 P<0.05 (0.000) Anlamlı. Yukarıdaki tabloya genel olarak görüldüğü üzere öğrencilerin % 92.5‟i meleklere “kesinlikle inanıyorum” cevabı verirken, % 5.1‟i inandığı halde bazı Ģüpheleri olduğunu belirtmiĢtir. “Ġnanmıyorum” diyen kiĢilerin sayısı ise % 2.3‟tür. Cinsiyet açısından ba- kıldığında ise, kız öğrencilerin % 97.4‟ü “kesinlikle inanıyorum” derken bu oran erkek- lerde % 86.7‟ye gerilemektedir. Bu verilerden hareketle meleklerin varlığına inanma konusunda kızların inanç düzeylerinin daha yüksek olduğunu söyleyebiliriz. Tablo 47. Meleklere İmanın Ailenin Dindarlık Seviyesine Göre Dağılımı Ailenin dindarlık Meleklerin varlığına TOPLAM seviyesi Ġnanmıyorum Ġnanıyorum ama Kesinlikle inanı- bazı Ģüphelerim var yorum 4 2 20 26 Dinle az ilgili 15.4% 7.7% 76.9% 100.0% 5 15 198 218 Orta derece dindar 2.3% 6.9% 90.8% 100.0% 1 5 179 185 Çok dindar 0.5% 2.7% 96.8% 100.0% 10 22 397 429 TOPLAM 2.3% 5.1% 92.5% 100.0% 2X = 26.423 SD = 4 P<0.05 (0.000) Anlamlı. 27 El-Bakara, 2/285. 28 Ali Çolak, “Melek Ġnancının Kur‟an Ve Hadis Temelleri”, Gümüşhane Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2012/1, C.1, S:1, s.36. 56 Yukarıdaki tabloda görüldüğü üzere çalıĢmamıza katılan öğrencilerin ailelerinin dindarlık dereceleriyle meleklerin varlığına inanmaları arasında anlamlı bir iliĢki olduğu söz konusudur. Buna göre, dinle az ilgili ailelerden gelen öğrencilerin % 76.9‟u “kesin- likle inanıyorum” derken, bu oran orta derece dindar ailelerden gelenlerde % 90.8‟e, çok dindar ailelerin parçası olanlarda %96.8‟e çıkmaktadır. Tablo 48. Meleklere İmanın Öğrencilik Süresince Kalınan Yere Göre Dağılımı Öğrenim sürecinde Meleklerin varlığına TOPLAM kalınan yer Ġnanmıyorum Ġnanıyorum ama Kesinlikle inanı- bazı Ģüphelerim var yorum 4 10 298 312 Aile ya da akraba yanında 1.3% 3.2% 95.5% 100.0% 3 3 37 43 Öğrenci yurdu 7.0% 7.0% 86.0% 100.0% Kiralık evde arkadaĢlarla / tek 3 9 61 73 baĢına 4.1% 12.3% 83.6% 100.0% 10 22 396 428 TOPLAM 2.3% 5.1% 92.5% 100.0% 2X = 17.454 SD = 4 P<0.05 (0.002) Anlamlı. Yukarıdaki tabloda görüldüğü üzere ailesi yanında kalanlarda meleklere tama- mıyla iman oranı % 95.5‟tir. Bu oran öğrenci yurdunda kalanlarda % 86‟ya, kiralık evde arkadaĢlarla ya da tek baĢına kalanlarda % 83.6‟ya düĢmektedir. “Ġnanıyorum ama bazı Ģüphelerim var” Ģıkkını iĢaretleyenlerde en yüksek oran ise % 12.3 ile kiralık evde kalan öğrencilerdir. Meleklerin varlığına inanma konusunda diğer bağımsız değiĢkenlere göre her- hangi bir farklılaĢma söz konusu değildir. 4.Ölümden Sonraki Hayata Ġman Dünyanın sonu ve ahret inancı diğer eskatolojik konular gibi dinlerin en önemli öğretilerindendir. Ölüm sonrası hayat, kıyamet ile baĢlayan süreçteki sonsuz hayatı ifa- de etmektedir. Dindeki bu merkezi konumundan dolayı bazı sosyal dini “uhrevi hayata 29 iman” Ģeklinde nitelendirmiĢlerdir. Ahiret inancının diğer inanç esaslarına göre daha hızlı bir Ģekilde gücünü kay- 30 bettiği iddia edilmektedir. Üniversite gençleri ahrete imanı, ölümden kaçamamaktan 29 Vuko Pavicevic, Sociologija Religije, BĠGZ Yayınları, Belgrad, 1988, s.11 30 Ġlija Aceski, “Religioznosta Kaj Naselenieto Vo RM”, Godişen Zbornik Na Filozofskiot Fakultet Na Univerzitetot Vo Skopje (Илија Ацески, “Pелигиозноста Кај Населението Во РМ”, Годишен Зборник На Филозофскиот Факултет На Универзитетот Bо Скопје), C. 19, S. 45, Üsküp, 1992, s.208. 57 31 kaynaklanan bir telafi mekanizmanı olarak görmektedir. Nitekim bizim araĢtırmamıza da baktığımızda Arnavut gençleri arasında ölümden sonra bir hayatın olduğuna inanma hususunun diğer inanç esaslarına oranla daha zayıf olduğu ortaya çıkmıĢtır. Tablo 49. Ahirete İmanın Cinsiyete Göre Dağılımı Cinsiyet Ölümden sonra bir hayatın olduğuna TOPLAM Ġnanmıyorum Ġnanıyorum ama Kesinlikle ina- bazı Ģüphelerim var nıyorum 7 25 163 195 Erkek 3.6% 12.8% 83.6% 100.0% 2 17 215 234 Kadın 0.9% 7.3% 91.9% 100.0% 9 42 378 429 TOPLAM 2.1% 9.8% 88.1% 100.0% 2X = 7.975 SD = 2 P<0.05 (0.019) Anlamlı. Yukarıdaki tablonun frekans dağılımı göz önüne alındığında; öğrencilerin büyük bir çoğunluğunun % 88.1 oranı ile ölümden sonra bir hayatın olduğuna kesinlikle inan- dığı anlaĢılmaktadır. Diğer taraftan inandıkları halde bazı Ģüpheleri olduğunu söyleyen- lerin oranı % 9.8 iken, hiç inanmadığını belirtenlerin oranı % 2.1‟dir. Cinsiyet değiĢkeni açısından baktığımızda ise kızların % 91.9 oranı ile erkeklere (% 83.6) göre daha yük- sek bir oranda ahrete inandıkları tespit edilmiĢtir. Erkeklerde hem Ģüphe duyanların, hem de inanmayanların oranı kızlara göre daha yüksek çıkmıĢtır. Tablo 50. Ahirete İmanın Ailenin Dindarlık Seviyesine Göre Dağılımı Ailenin dindarlık Ölümden sonra bir hayatın olduğuna TOPLAM seviyesi Ġnanmıyorum Ġnanıyorum ama bazı Kesinlikle inanı- Ģüphelerim var yorum 3 7 16 26 Dinle az ilgili 11.5% 26.9% 61.5% 100.0% 5 26 187 218 Orta derece dindar 2.3% 11.9% 85.8% 100.0% 1 9 175 185 Çok dindar 0.5% 4.9% 94.6% 100.0% 9 42 378 429 TOPLAM 2.1% 9.8% 88.1% 100.0% 2X = 29.720 SD = 4 P<0.05 (0.000) Anlamlı. Yukarıdaki tabloda görüldüğü üzere araĢtırmamıza katılan deneklerin ailelerinin dindarlık dereceleri ile ölümden sonra bir hayatın olduğuna inanıp inanmama sorusu arasında anlamlı bir iliĢki olduğu tespit edilmiĢtir. Ailesi çok dindar olan deneklerin ahrete iman oranı % 94.6 iken, bu oran orta derece dindar ailelerin çocuklarında % 31 Pajaziti, Rinia Universitare Dhe Religjioni, s.99. 58 85.8‟e, dinle az ilgili ailelerin çocuklarında % 61.5‟e gerilemektedir. Dinle az ilgili aile- lerde ahiret konusunda Ģüphe duyanların oranı % 26.9, hiç inanmadıklarını söyleyenle- rin oranı % 11.5 ile Kalkandelen Ģehrine göre oldukça yüksek düzeydedir. Ancak bu farklılaĢma istatistiksel düzeydedir. Ailesinin dinle az ilgili olduğunu söyleyen denek sayımız 26‟dır ve bunların toplamda 10 tanesi Ģüphe içinde olduğunu veya inanmadığını söylemiĢtir. Bu kadar az bir sayı içinde birkaç kiĢilik farklılığın oranlarda önemli deği- Ģikliğe sebep olacağı hatırdan çıkarılmamalıdır. Tablo 51. Ahirete İmanın Deneklerin Yetiştiği Yere Göre Dağılımı Deneklerin Ölümden sonra bir hayatın olduğuna TOPLAM yetiĢtiği yer Ġnanmıyorum Ġnanıyorum ama Kesinlikle ina- bazı Ģüphelerim var nıyorum 2 9 141 152 Köyde 1.3% 5.9% 92.8% 100.0% 7 33 215 255 ġehirde 2.7% 12.9% 84.3% 100.0% 0 0 22 22 YurtdıĢında 0.0% 0.0% 100.0% 100.0% 9 42 378 429 TOPLAM 2.1% 9.8% 88.1% 100.0% 2X = 9.622 SD = 4 P<0.05 (0.047) Anlamlı. Deneklerin yetiĢtikleri yer ile ölümden sonraki hayata inanç değiĢkenleri arasın- da anlamlı bir farklılaĢma söz konusudur. Köyde yetiĢmiĢ olan öğrencilerin % 92.8‟si ahiretin varlığına “kesinlikle inanıyorum” derken Ģehirde doğmuĢ olanlarda bu oran % 84.3‟e düĢmektedir. Dikkat çekici bir Ģekilde yurtdıĢında yetiĢmiĢ olanların hepsi “ke- sinlikle inanıyorum” cevabını vermiĢlerdir. Ancak yurt dıĢında yetiĢenler 22 kiĢilik kü- çük bir grubu oluĢturmaktadır ve sağlıklı bir değerlendirme için ihtiyatlı olmak gerek- mektedir. Tablo 52. Ahirete İmanın Öğrenim Sürecinde Kalınan Yere Göre Dağılımı Öğrenim sürecince Ölümden sonra bir hayatın olduğuna TOPLAM kalınan yer Ġnanmıyorum Ġnanıyorum ama Kesinlikle ina- bazı Ģüphelerim var nıyorum 4 21 287 312 Aile ya da akraba yanında 1.3% 6.7% 92.0% 100.0% 2 7 34 43 Öğrenci yurdu 4.7% 16.3% 79.1% 100.0% Kiralık evde arkadaĢlarla 3 14 56 73 / tek baĢına 4.1% 19.2% 76.7% 100.0% 9 42 377 428 TOPLAM 2.1% 9.8% 88.1% 100.0% 2X = 17.111 SD = 4 P<0.05 (0.002) Anlamlı. 59 Deneklerin üniversite hayatları boyunca kaldıkları yer ile ahrete iman değiĢkeni arasında anlamlı bir farklılaĢma tespit edilmiĢtir. Ailesi yanında ikamet edenlerde ahrete iman oranı % 92 iken, öğrenci yurdunda ya da kiralık evlerde kalanlarda bu oran % 76- 79 arasına gerilemektedir. Bireyin etrafını kuĢatan sosyal çevre onun inanç ve tutumla- rını yüksek bir seviyede etkilemektedir. Ailelerinden uzak olan öğrencilerin inanç dü- zeylerinde de bir gerileme gözlenmektedir. Ölümden sonra hayata iman konusunda yaĢ, baba ve anne eğitim düzeyi, ailenin sosyo-ekonomik düzeyi, yetiĢtikleri yer, üniversite, fakülte, sınıf ve mezun olunan lise- ye göre değiĢkenlerde herhangi anlamlı bir farklılaĢma tespit edilmemiĢtir. 5.Kadere Ġman Tanrı veyahut evreni yöneten yasalar tarafından kiĢinin hayat serüveninin ve kurtuluĢunun belirlenip belirlenmediği hususu bütün dinlerde bir Ģekilde yer almaktadır. Ġslam dininde “kaza ve kadere iman” Ģeklinde belirtilen bu inanç esasının % 93 oranın- da deneklerimiz tarafından kabul edildiğini gördük. Tablo 53. Kadere İmanın Cinsiyete Göre Dağılımı Cinsiyet Her insanın bir kaderi olduğuna TOPLAM Ġnanmıyorum Ġnanıyorum ama bazı Kesinlikle inanı- Ģüphelerim var yorum 8 17 171 196 Erkek 4.1% 8.7% 87.2% 100.0% 2 3 229 234 Kadın 0.9% 1.3% 97.9% 100.0% 10 20 400 430 TOPLAM 2.3% 4.7% 93.0% 100.0% 2 X = 18.597 SD =2 P<0.05 (0.000) Anlamlı. Cinsiyet açısından konuya baktığımızda, diğer verilere paralel bir Ģekilde kızla- rın % 97.9 oranı ile erkeklere göre (% 87.2) daha yüksek düzeyde kadere inandığı orta- ya çıkmıĢtır. Erkeklerin % 8.7‟si kadere inanmakla birlikte bazı Ģüpheler taĢıdığını, % 4.1‟i ise inanmadığını belirtmiĢtir. 60 Tablo 54. Kadere İmanın Yaşa Göre Dağılımı YaĢınız Her insanın bir kaderi olduğuna TOPLAM Ġnanmıyorum Ġnanıyorum ama bazı Kesinlikle inanı- Ģüphelerim var yorum 6 5 183 194 18-20 3.1% 2.6% 94.3% 100.0% 1 11 178 190 21-23 0.5% 5.8% 93.7% 100.0% 3 4 38 45 24-26 6.7% 8.9% 84.4% 100.0% 10 20 399 429 TOPLAM 2.3% 4.7% 93.0% 100.0% 2X = 11.218 SD = 4 P<0.05 (0.024) Anlamlı. AraĢtırmamızda öğrencilerin yaĢlarıyla kadere inanma durumları arasında an- lamlı bir iliĢki olduğu görülmüĢtür. Buna göre 19-24 yaĢ grubu aralığında kadere inan- ma oranı % 94 seviyelerinde iken, 24-26 yaĢ grubundan bu oran on puan azalarak % 84.4‟e düĢmektedir. Tablo 55. Kadere İmanın Ailenin Dindarlık Seviyesine Göre Dağılımı Ailenin dindarlık Her insanın bir kaderi olduğuna TOPLAM seviyesi Ġnanmıyorum Ġnanıyorum ama bazı Kesinlikle inanı- Ģüphelerim var yorum 5 3 18 26 Dinle az ilgili 19.2% 11.5% 69.2% 100.0% 4 12 203 219 Orta derece dindar 1.8% 5.5% 92.7% 100.0% 1 5 179 185 Çok dindar 0.5% 2.7% 96.8% 100.0% 10 20 400 430 TOPLAM 2.3% 4.7% 93.0% 100.0% 2 X = 41.067 SD = 4 P<0.05 (0.000) Anlamlı Yukarıdaki tabloda görüldüğü üzere çalıĢmamıza katılan öğrencilerin ailelerinin dindarlık dereceleriyle kadere imanları arasında anlamlı bir farklılaĢma tespit edilmiĢtir. Buna göre ailesi dinle az ilgili olan öğrencilerde “kadere inanmıyorum” diyenlerin oranı % 19.2 iken ailesi orta derece ve çok dindar olanlarda bu oran % 0.5-1.8 arasında çık- mıĢtır. Ailesi dinle az ilgili olan öğrenciler diğerlerine göre kadere daha Ģüpheci bir yak- laĢım sergilemektedirler. 61 Tablo 56. Kadere İmanın Öğrenim Sürecinde Kalınan Yere Göre Dağılımı Öğrenim sürecinde Her insanın bir kaderi olduğuna TOPLAM kalınan yer Ġnanmıyorum Ġnanıyorum ama bazı Kesinlikle inanı- Ģüphelerim var yorum 4 9 300 313 Aile ya da akraba yanında 1.3% 2.9% 95.8% 100.0% 3 3 37 43 Öğrenci yurdu 7.0% 7.0% 86.0% 100.0% Kiralık evde arkadaĢlarla / 3 8 62 73 tek baĢına 4.1% 11.0% 84.9% 100.0% 10 20 399 429 TOPLAM 2.3% 4.7% 93.0% 100.0% 2 X = 16.314 SD = 4 P<0.05 (0.003) Anlamlı. Ġnanç esaslarındaki diğer verilere paralel Ģekilde öğrenim sürecinde kalınan yer ile kadere iman arasında anlamlı bir farklılaĢma tespit edilmiĢtir. Buna göre ailesinin yanında kalan öğrencilerin % 95.8‟i kadere kesinlikle inandığını belirtirken, öğrenci yurtlarında ya da kiralık evlerde kalan öğrencilerde bu oran % 85‟lere doğru gerilemek- tedir. Deneklerin kadere inanma durumlarında, yetiĢtikleri yer, anne babanın eğitim düzeyi, ailenin sosyo-ekonomik düzeyi, üniversite, fakülte, sınıf ve lise değiĢkenlerine göre anlamlı bir farklılaĢma tespit edilmemiĢtir. DÖRDÜNCÜ BÖLÜM DĠNÎ HAYATLA ĠLGĠLĠ BULGULAR ve YORUMLAR A. TEMEL ĠBADETLER ĠLE ĠLGĠLĠ BULGULAR ve YORUMLAR Ġlahi bir varlığa inanmaya eğilimli olan insanlar o varlığa farklı ritüeller, mera- simler ve ibadetler yoluyla yaklaĢmaya çalıĢırlar. Bu açıdan ibadet, dinlerdeki inanç esaslarından sonra gelen en önemli konudur. Ġbadet, Allah‟a karĢı olan görevin tamam- lanması, Allah ile insan arasındaki ruhsal bağı kurmak ve Allah‟tan yardım istemek 1 Ģeklinde tanımlanmaktadır. Allah‟a olan inancını, bağını ve bağlılığını sembolize eden bütün davranıĢlar ibadet olarak nitelendirilmektedir. Wach‟a göre inancın pratik boyutu 2 olarak ibadet dini tecrübesinin ikinci parçasıdır. Ġslam inancında temel ibadetler “Ġs- lam‟ın beĢ Ģartı” biçiminde formüle edilen kelime-i Ģehadet, namaz, oruç, hacc ve zekât- tan oluĢmaktadır. Kendisini müslüman olarak kabul eden herkes bu ibadetleri de yerine 3 getirmekle mükelleftir. 1.Namazla Ġlgili Uygulamalar AraĢtırmamızda, öncelikle Ġslam‟ın en temel ibadeti olan namazla ilgili davra- nıĢları ortaya koymaya çalıĢtık. Bu çerçevede deneklere beĢ vakit, Cuma ve bayram namazlarındaki uygulamalarını sorduk. a. Beş Vakit Namaz Kılma Durumu Tablo 57. Namaz Kılma Oranlarının Yaşa Göre Dağılımı YaĢınız Günde 5 vakit namaz TOPLAM Hiç kılmı- Ara sıra kılıyo- Devamlı kılıyo- yorum rum rum 60 102 32 194 18-20 30.9% 52.6% 16.5% 100.0% 38 109 39 186 21-23 20.4% 58.6% 21.0% 100.0% 8 19 15 42 24-26 19.0% 45.2% 35.7% 100.0% 106 230 86 422 TOPLAM 25.1% 54.5% 20.4% 100.0% 2X = 12.532 SD = 4 P<0.05 (0.014) Anlamlı. 1 Tümer-Küçük, a.g.e., s.443. 2 Joachim Wach, Din Sosyolojisi, çev., Ünver Günay, ĠFAV Yay., Ġstanbul, 1995, ss.51-52. 3 Abuzer, a.g.e., s.87. 63 Yukarıdaki tabloda görüldüğü üzere genel toplamda öğrencilerin %20.4‟ü de- vamlı beĢ vakit namaz kıldıklarını, % 54.5‟i ara sıra kıldıklarını, % 25.1‟i ise hiç kılma- dıklarını belirtmiĢlerdir. Öğrencilerin yaĢ dağılımına göre konuya baktığımızda yaĢ iler- ledikçe namaz kılma oranı artmaktadır. 18-20 yaĢ arasında olan öğrencilerde beĢ vakit namaz kılanlar % 16.5 iken, 24-26 yaĢ grubu arasında bu oran % 35.7‟ye çıkmaktadır. Tam tersi olarak, yaĢ düĢtükçe hiç namaz kılmayanların oranı düzenli olarak artmakta- dır. Bizim daha önceki tablolarımızda 24-26 yaĢ grubu inanç olarak diğer yaĢ grupla- rından düĢük çıkmıĢtı. Burada oranın yüksek olmasının sebebi namaz ibadetinin kendi- ne mahsus özelliği ile açıklanabilir. BeĢ vakit namaz disiplin isteyen bir ibadettir. Ço- cukluk ve ergenlik çağlarında bireyin bu disipline bir anda sahip olması kolay değildir, toplum da bu konuda toleranslıdır. Ancak yaĢ ilerledikçe birey kendisini disipline et- mekte, namazı günlük hayatının bir parçası haline getirmekte; toplumunda namaz kıl- ması beklentisi artmaktadır. Tablo 58. Namaz Kılma Oranlarının Babanın Eğitim Seviyesine Göre Dağılımı Babanın eğitim seviyesi Günde 5 vakit namaz TOPLAM Hiç kılmı- Ara sıra kılıyo- Devamlı kılıyo- yorum rum rum 11 51 21 83 Ġlkokul mezunu 13.3% 61.4% 25.3% 100.0% 45 111 36 192 Lise mezunu 23.4% 57.8% 18.8% 100.0% 16 29 14 59 Yüksekokul mezunu 27.1% 49.2% 23.7% 100.0% 34 39 15 88 Üniversite ve lisansüstü mezunu 38.6% 44.3% 17.0% 100.0% 106 230 86 422 TOPLAM 25.1% 54.5% 20.4% 100.0% 2X = 16.510 SD = 6 P<0.05 (0.011) Anlamlı. Yukarıdaki tabloda görüldüğü üzere, araĢtırmamıza katılan öğrencilerin babala- rının eğitim düzeyi ile beĢ vakit namaz kılma durumları arasında anlamlı bir farklılaĢma söz konusudur. Buna göre babası ilkokul mezunu olan deneklerde hiç namaz kılmayan- ların oranı % 13.3 iken, babası üniversite mezunu olan deneklerde bu oran % 38.6‟ya yükselmektedir. 64 Tablo 59. Namaz Kılma Oranlarının Annenin Eğitim Seviyesine Göre Dağılımı Annenin eğitim seviyesi Günde 5 vakit namaz TOPLAM Hiç kılmı- Ara sıra kılıyo- Devamlı kılıyo- yorum rum rum 30 113 46 189 Ġlkokul mezunu 15.9% 59.8% 24.3% 100.0% 39 89 23 151 Lise mezunu 25.8% 58.9% 15.2% 100.0% 14 11 10 35 Yüksekokul mezunu 40.0% 31.4% 28.6% 100.0% 23 16 6 45 Üniversite ve lisansüstü mezunu 51.1% 35.6% 13.3% 100.0% 106 229 85 420 TOPLAM 25.2% 54.5% 20.2% 100.0% 2X = 35.142 SD = 6 P<0.05 (0.000) Anlamlı. Babanın eğitim seviyesine benzer bir Ģekilde annenin eğitim düzeyi yükseldikçe hiç namaz kılmayanların oranı da artmaktadır. Ancak buradaki artıĢ babanın eğitim se- viyesine göre daha yüksektir. Annesi ilkokul mezunu olan deneklerde hiç namaz kılma- yanların oranı % 15.9 iken, üniversite mezunu annelerin çocuklarında bu oran % 51.1‟e çıkmaktadır. Üniversite mezunu babaların çocuklarında hiç namaz kılmayanların oranı- nın % 38.6 olduğu göz önüne alınırsa, annenin çocuğun dini hayatı üzerinde ne kadar etkili olduğu bir kez daha ortaya çıkar. Tablo 60. Namaz Kılma Oranlarının Ailenin Dindarlık Seviyesine Göre Dağılımı Ailenin dindarlık Günde 5 vakit namaz TOPLAM seviyesi Hiç kılmı- Ara sıra kılıyo- Devamlı kılıyo- yorum rum rum 12 9 5 26 Dinle az ilgili 46.2% 34.6% 19.2% 100.0% 69 118 26 213 Orta derece dindar 32.4% 55.4% 12.2% 100.0% 25 103 55 183 Çok dindar 13.7% 56.3% 30.1% 100.0% 106 230 86 422 TOPLAM 25.1% 54.5% 20.4% 100.0% 2 X = 36.062 SD = 4 P<0.05 (0.000) Anlamlı. Beklendiği üzere, ailenin dindarlık düzeyi yükseldikçe namaz kılma oranlarında bir yükselme söz konusudur. Yalnız, beĢ vakit namazı sürekli kılanlarda yükselme doğ- rusal değildir. Dinle az ilgili ailelerin çocuklarında düzenli beĢ vakit namaz kılan oranı % 19.2 iken, orta derece dindar ailelerde bu oran % 12.2‟ye düĢmekte, çok dindar aile- lerin çocuklarında % 30.1‟e yükselmektedir. Bu doğrusal olmayan çizgiyi, dinle az ilgili 65 aile çocuklarının toplam 26 kiĢi olması, dolayısıyla birkaç kiĢilik bir farklılığın ortala- maları önemli ölçüde değiĢtirme ihtimali ile açıklayabileceğimiz gibi, yukarıda bahset- tiğimiz üzere namaz kılma ibadetinde kendini disipline etmenin özel durumu ile de açıklayabiliriz. Bir baĢka ifadeyle henüz orta derece dindar ailelerin çocukları kendileri- ni yeterince disipline edememiĢ olabilirler. Hiç namaz kılmayanların durumuna baktığımızda ise, ailenin dindarlık düzeyine göre doğrusal bir çizginin olduğu görülür. Buna göre dinle az ilgili ailelerde hiç namaz kılmayanların oranı % 46.2 iken, bu oran orta derece dindar ailelerin çocuklarında 32.4‟e, çok dindar ailelerin çocuklarında 13.7‟ye düĢmektedir. Tablo 61. Namaz Kılma Oranlarının Öğrenim Süresince Kalınan Yere Göre Dağılımı Öğrenim sürecinde Günde 5 vakit namaz TOPLAM kalınan yer Hiç kılmıyo- Ara sıra kılıyo- Devamlı kılıyo- rum rum rum 52 186 72 310 Aile ya da akraba yanında 16.8% 60.0% 23.2% 100.0% 23 13 7 43 Öğrenci yurdu 53.5% 30.2% 16.3% 100.0% Kiralık evde arkadaĢlarla / 31 31 7 69 tek baĢına 44.9% 44.9% 10.1% 100.0% 106 230 86 422 TOPLAM 25.1% 54.5% 20.4% 100.0% 2X = 45.811 SD = 4 P<0.05 (0.000) Anlamlı. Yukarıdaki tablo görüldüğü üzere, ankete katılan deneklerin öğrenim sürecinde kaldıkları yer ile namaz kılma durumları arasında anlamlı bir farklılaĢma söz konusu- dur. Ailelerin yanında kalan öğrenciler içinde düzenli namaz kılanların oranı % 23.2 iken, öğrenci yurdunda kalanlar içinde bu oran % 16.3, kiralık evde kalanlar içinde ise % 10.1‟dir. Ankete katılan öğrencilerin beĢ vakit namaz kılma durumu ile diğer bağımsız değiĢkenler arasında herhangi bir farklılaĢma tespit edilmemiĢtir. b.Cuma ve Bayram Namazı Kılma Durumu Cuma ve bayram namazları hemen her Müslüman toplumda bireylerin günlük namazlara göre daha fazla ifa ettikleri ibadetlerdir. Buradaki oranlar beĢ vakit namaza göre her zaman daha yüksek çıkmaktadır. Nitekim bizim araĢtırmamızda da -erkek- deneklerin, Cuma ve bayram namazlarına katılımlarının vakit namazlarına nazaran daha 66 yüksek oranlarda olduğu tespit edilmiĢtir. Buna göre düzenli olarak Cuma namazı kılan- ların oranı % 72.5‟tir. Hiç Cuma kılmıyorum diyenlerin oranı % 6.9‟da kalmıĢtır. Tablo 62.Cuma Namazı Kılma Oranlarının Ailenin Dindarlık Seviyesine Göre Dağılımı Ailenin dindarlık Cuma namazları TOPLAM seviyesi Hiç kılmıyorum Ara sıra kılıyorum Devamlı kılıyorum 5 4 6 15 Dinle az ilgili 33.3% 26.7% 40.0% 100.0% 4 30 63 97 Orta derece dindar 4.1% 30.9% 64.9% 100.0% 4 5 68 77 Çok dindar 5.2% 6.5% 88.3% 100.0% 13 39 137 189 TOPLAM 6.9% 20.6% 72.5% 100.0% 2X = 34.961 SD = 4 P<0.05 (0.000) Anlamlı. Yukarıdaki tabloda görüldüğü üzere öğrencilerin ailelerinin dindarlık durumları ile Cuma namazlarını kılma durumları arasında anlamlı bir farklılaĢma tespit edilmiĢtir. Buna göre dinle az ilgili bir ailenin ferdi olan öğrencilerin sürekli Cuma namaz kılma oranları % 40 iken, orta derece dindar ailelerin çocuklarında bu oran % 64.9‟a, çok din- dar ailelerin çocuklarında ise % 88.3‟e yükselmektedir. Tablo 63. Cuma Namazı Kılma Oranlarının Öğrenim Sürecinde Kalınan Yere Göre Dağılımı Öğrenim sürecinde Cuma namazları TOPLAM kalınan yer Hiç kılmıyo- Ara sıra kılıyo- Devamlı kılıyo- rum rum rum 6 18 97 121 Aile ya da akraba yanında 5.0% 14.9% 80.2% 100.0% 6 6 11 23 Öğrenci yurdu 26.1% 26.1% 47.8% 100.0% Kiralık evde arkadaĢlarla / tek 1 15 29 45 baĢına 2.2% 33.3% 64.4% 100.0% 13 39 137 189 TOPLAM 6.9% 20.6% 72.5% 100.0% 2X = 23.512 SD = 4 P<0.05 (0.000) Anlamlı. Yukarıdaki tabloda görüldüğü üzere ankete katılan deneklerin kaldıkları yer ile Cuma namazı kılma durumları arasında anlamlı bir farklılaĢma söz konusudur. Ailesi ya da akrabası yanında kalan öğrencilerin % 80.2‟si Cuma namazlarını devamlı kılarken, kiralık evlerde kalanlarda bu oran % 64.4‟e, öğrenci yurtlarında kalanlarda ise % 47.8‟e düĢmektedir. 67 Öğrencilerin bir kısmı belirli bir mazeret sebebiyle Cuma namazı kılamadıklarını ifade etmektedirler. En önemli sebep üniversitelerin içinde ya da yakınlarında Cuma kılınacak bir mescit veya caminin olmamasıdır. Bazı öğrenciler de ders programlarının Cuma saatiyle çakıĢtığı için Cuma kılamadıklarını söylemektedirler. Bayram namazlarının kılınma oranı Cuma namazlarına göre daha da yüksektir. Bunda o günün bayram olmasının ve ailelerin her beraber namaza gitmeye özel önem atfetmesinin rolü söz konusudur. Anketimize katılan erkek öğrencilerin % 88.8‟i de- vamlı bayram namazı kıldıklarını, % 7.5‟i ara sıra kıldıklarını, % 3.7‟si ise hiç kılma- dıklarını belirtmiĢlerdir. Tablo 64. Bayram Namazı Kılma Oranlarının Babanın Eğitim Seviyesine Göre Dağılımı Babanın eğitim seviyesi Bayram namazları TOPLAM Hiç kılmıyo- Ara sıra kılıyo- Devamlı kılıyo- rum rum rum 1 1 36 38 Ġlkokul mezunu 2.6% 2.6% 94.7% 100.0% 3 1 71 75 Lise mezunu 4.0% 1.3% 94.7% 100.0% 0 4 24 28 Yüksekokul mezunu 0.0% 14.3% 85.7% 100.0% Üniversite ve lisansüstü mezu- 3 8 35 46 nu 6.5% 17.4% 76.1% 100.0% 7 14 166 187 TOPLAM 3.7% 7.5% 88.8% 100.0% 2X = 16 SD = 6 P<0.05(0.013) Anlamlı. Tablo 65. Bayram Namazı Kılma Oranlarının Annenin Eğitim Seviyesine Göre Dağılımı Annenin eğitim seviyesi Bayram namazları TOPLAM Hiç kılmıyo- Ara sıra kılıyo- Devamlı kılıyo- rum rum rum 3 3 65 71 Ġlkokul mezunu 4.2% 4.2% 91.5% 100.0% 2 2 73 77 Lise mezunu 2.6% 2.6% 94.8% 100.0% 0 3 15 18 Yüksekokul mezunu 0.0% 16.7% 83.3% 100.0% 2 6 12 20 Üniversite ve lisansüstü mezunu 10.0% 30.0% 60.0% 100.0% 7 14 165 186 TOPLAM 3.8% 7.5% 88.7% 100.0% 2X = 24.298 SD = 6 P<0.05 (0.000) Anlamlı. 68 Yukarıdaki tablolara bakıldığında anne-babanın eğitim düzeyi ile bayram nama- zı kılma durumları arasında anlamlı bir farklılaĢma olduğu görülmektedir. Buna göre babası ilkokul mezunu olan öğrencilerde bayram namazı kılma oranı % 94.7 iken, baba- sı üniversite mezunu olan öğrencilerde bu oran % 76.1‟e düĢmektedir. Benzer bir Ģekil- de annesi ilkokul mezunu olan öğrencilerde bayram namazı kılma oranı % 91.5 iken, annesi üniversite mezunu olan öğrencilerde bu oran % 60‟a düĢmektedir. Tablo 66. Bayram Namazı Kılma Oranlarının Ailenin Dindarlık Seviyesine Göre Dağılımı Ailenin dindarlık Bayram namazları TOPLAM seviyesi Hiç kılmıyorum Ara sıra kılıyorum Devamlı kılıyo- rum 3 2 10 15 Dinle az ilgili 20.0% 13.3% 66.7% 100.0% 1 12 82 95 Orta derece dindar 1.1% 12.6% 86.3% 100.0% 3 0 74 77 Çok dindar 3.9% 0.0% 96.1% 100.0% 7 14 166 187 TOPLAM 3.7% 7.5% 88.8% 100.0% 2X = 23.597 SD = 4 P<0.05 (0.000) Anlamlı. Yukarıdaki tabloda görüldüğü üzere, ailenin dindarlık durumu ile bayram nama- zı kılma oranları arasında anlamlı bir farklılaĢma söz konusudur. Doğal olarak bütün ailenin bayram namazına gittiği bir ortamda öğrenci de onlara eĢlik etmektedir. Çok dindar ailelerin çocuklarında bayram namazlarına devamlı gitme oranı % 96.1 iken, bu oran dinle az ilgili ailelerin çocuklarında % 66.1‟e düĢmektedir. 2.Oruç Tutma Genel olarak Kalkandelen‟de komünizm döneminde eğitim almıĢ olanların dini inanç ve pratiklere yönelik tutum ve davranıĢları diğerlerine göre daha olumsuzdur. Bu- nu Rejhan Neziri‟nin yapmıĢ olduğu araĢtırmada oruç tutmayanlar konusunda net bir Ģekilde görmek mümkündür. Bu araĢtırmaya göre, oruç tutmayanlar daha ziyade komü- 4 nizm döneminde yetiĢmiĢ öğretmenler, entelektüeller ve genç kesimdir. Bizim araĢtır- mamızda bu veriler içinde özellikle gençlere yönelik oranların ise oldukça yüksek oldu- ğunu görüyoruz. Buna göre deneklerimizin % 83.7‟si Ramazan‟da düzenli olarak oruç tuttuklarını ifade etmiĢtir. Bu yüksek rakam bizim gözlemlerimizle tam olarak örtüĢ- memektedir. Biz oruç tutma oranlarının daha düĢük (% 50-60 civarında) olduğu kanaa- 4 Rejhan Neziri, Kalkandelen ve Çevresinde Dini ve Sosyal Hayat, Uludağ Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, (YayımlanmamıĢ Yüksek Lisans Tezi), Bursa, 2000, s.92. 69 tindeyiz. Ancak yine de bağımsız değiĢkenler ile bağımlı değiĢkenler arasındaki kore- lasyon bize toplumun oruca yaklaĢımı konusunda önemli veriler sunmaktadır. Tablo 67. Oruç Tutma Oranlarının Cinsiyete Göre Dağılımı Oruç tutma durumu TOPLAM Cinsiyet 151 7 15 7 3 13 196 Erkek 77.0% 3.6% 7.7% 3.6% 1.5% 6.6% 100.0% 209 1 16 5 1 2 234 Kadın 89.3% 0.4% 6.8% 2.1% 0.4% 0.9% 100.0% 360 8 31 12 4 15 430 TOPLAM 83.7% 1.9% 7.2% 2.8% 0.9% 3.5% 100.0% 2X = 20.075 SD = 5 P<0.05 (0.001) Anlamlı. Yukarıdaki tabloda görüldüğü üzere, cinsiyet ile oruç tutma arasında anlamlı bir farklılaĢma söz konusudur. Buna göre kadınların oruç tutma oranları (% 89.3) erkekler- den (% 77) daha yüksektir. Bu veriye paralel olarak denekler içinde hiç oruç tutmadığı- nı söyleyen kızlar % 0.9 oranında iken, erkekler % 6.6 oranındadır. Tablo 68. Oruç Tutma Oranlarının Babanın Eğitim Seviyesine Göre Dağılımı Oruç tutma durumu TOPLAM Babanın eğitim seviyesi 77 1 2 2 1 0 83 Ġlkokul mezunu 92.8% 1.2% 2.4% 2.4% 1.2% 0.0% 100.0% 167 2 12 5 1 7 194 Lise mezunu 86.1% 1.0% 6.2% 2.6% 0.5% 3.6% 100.0% 55 0 3 2 0 1 61 Yüksekokul mezunu 90.2% 0.0% 4.9% 3.3% 0.0% 1.6% 100.0% Üniversite ve lisan- 61 5 14 3 2 7 92 süstü mezunu 66.3% 5.4% 15.2% 3.3% 2.2% 7.6% 100.0% 360 8 31 12 4 15 430 TOPLAM 83.7% 1.9% 7.2% 2.8% 0.9% 3.5% 100.0% 2X = 35.203 SD = 15 P<0.05 (0.002) Anlamlı. Her yıl Ramaza- nın tamamını Her yıl Rama- zanın tamamını Bazı yıllar Ra- mazanın tama- Bazı yıllar Ra- mını mazanın tama- mını Her yıl Ramaza- nın bir kısmını Her yıl Rama- zanın bir kısmı- nı Bazı yıllar Ra- Bazı yıllar Ra- mazanın bir kıs- mazanın bir mını kısmını Bazı mübarek Bazı mübarek günlerde günlerde Oruç tutmuyo- Oruç tutmuyo- rum rum 70 Tablo 69. Oruç Tutma Oranlarının Annenin Eğitim Seviyesine Göre Dağılımı Oruç tutma durumu TOPLAM Annenin eğitim seviyesi 172 3 5 4 2 3 189 Ġlkokul mezunu 91.0% 1.6% 2.6% 2.1% 1.1% 1.6% 100.0% 127 3 15 5 0 3 153 Lise mezunu 83.0% 2.0% 9.8% 3.3% 0.0% 2.0% 100.0% 27 1 4 2 1 2 37 Yüksekokul mezunu 73.0% 2.7% 10.8% 5.4% 2.7% 5.4% 100.0% Üniversite ve lisan- 30 1 7 1 1 7 47 süstü mezunu 63.8% 2.1% 14.9% 2.1% 2.1% 14.9% 100.0% 356 8 31 12 4 15 426 TOPLAM 83.6% 1.9% 7.3% 2.8% 0.9% 3.5% 100.0% 2X = 40.980 SD = 15 P<0.05 (0.000) Anlamlı. Rejhan Neziri‟nin yukarıda anılan çalıĢmasına paralel biçimde eğitimli ailelerin çocuklarında oruç tutma oranı daha düĢüktür. Babası ilkokul mezunu deneklerde düzen- li oruç tutma oranı % 92.8 iken, bu rakam üniversite mezunu babaların çocuklarında % 66.3‟e gerilemektedir. Yine annesi ilkokul mezunu deneklerde düzenli oruç tutma oranı % 91 iken, bu rakam üniversite mezunu annelerin çocuklarında % 63.8‟e gerilemekte- dir. Tablo 70. Oruç Tutma Oranlarının Ailenin Dindarlık Seviyesine Göre Dağılımı Ailenin Oruç tutma durumu TOPLAM dindarlık seviyesi Dinle az 13 0 5 3 2 3 26 ilgili 50.0% 0.0% 19.2% 11.5% 7.7% 11.5% 100.0% Orta derece 173 6 23 6 1 11 220 dindar 78.6% 2.7% 10.5% 2.7% 0.5% 5.0% 100.0% 174 2 3 3 1 1 184 Çok dindar 94.6% 1.1% 1.6% 1.6% 0.5% 0.5% 100.0% 360 8 31 12 4 15 430 TOPLAM 83.7% 1.9% 7.2% 2.8% 0.9% 3.5% 100.0% 2X = 57.606 SD = 10 P<0.05 (0.000) Anlamlı. Ailenin dindarlık düzeyi doğal olarak çocukların oruç tutma davranıĢlarını etki- lemektedir. Dinle az ilgili ailelerin çocuklarında düzenli oruç tutma oranı % 50, orta Her yıl Ra- mazanın ta- mamını Her yıl Ra- mazanın ta- Bazı yıllar mamını Ramazanın tamamını Bazı yıllar Ramazanın Her yıl Ra- tamamını mazanın bir kısmını Her yıl Ra- mazanın bir Bazı yıllar kısmını Ramazanın bir kısmını Bazı yıllar Ramazanın Bazı mübarek bir kısmını günlerde Bazı müba- rek günlerde Oruç tutmu- yorum Oruç tutmu- yorum 71 derece dindar ailelerin çocuklarında % 78.6, çok dindar ailelerin çocuklarında ise % 94.6‟dır. Tablo 71. Oruç Tutma Oranlarının Fakültelere Göre Dağılımı Oruç tutma durumu TOPLAM Fakülte 52 4 12 4 2 5 79 Tıp Fakültesi 65.8% 5.1% 15.2% 5.1% 2.5% 6.3% 100.0% Sosyal Bilimler 95 1 5 3 1 3 108 Fakültesi 88.0% 0.9% 4.6% 2.8% 0.9% 2.8% 100.0% Ġktisadi ve Ġdari 130 3 13 3 1 2 152 Bilimler Fakülte- si 85.5% 2.0% 8.6% 2.0% 0.7% 1.3% 100.0% 57 0 1 2 0 4 64 Hukuk Fakültesi 89.1% 0.0% 1.6% 3.1% 0.0% 6.2% 100.0% Edebiyat Fakülte- 24 0 0 0 0 1 25 si 96.0% 0.0% 0.0% 0.0% 0.0% 4.0% 100.0% 358 8 31 12 4 15 428 TOPLAM 83.6% 1.9% 7.2% 2.8% 0.9% 3.5% 100.0% 2X = 34.495 SD = 20 P<0.05 (0.023) Anlamlı. Öğrencilerin eğitim gördükleri fakülte ile oruç tutma davranıĢları arasında an- lamlı bir farklılaĢma söz konusudur. En yüksek oruç tutma oranı % 96 ile Edebiyat Fa- kültesi‟dir. Bunu % 85-89 arasında birbirine yakın oranlarla Ġktisadi ve Ġdari Bilimler, Sosyal Bilimler ve Hukuk fakülteleri takip etmektedir. En düĢük oruç tutma oranı ise % 65.8 ile Tıp Fakültesi‟ndedir. Tablo 72. Oruç Tutma Oranlarının Öğrenim Sürecinde Kalınan Yere Göre Dağılımı Öğrenim sürecinde Oruç tutma durumu TOPLAM kalınan yer Aile ya da akraba 288 4 14 4 1 3 314 yanında 91.7% 1.3% 4.5% 1.3% 0.3% 1.0% 100.0% 28 0 5 1 1 8 43 Öğrenci yurdu 65.1% 0.0% 11.6% 2.3% 2.3% 18.6% 100.0% Kiralık evde arkadaĢ- 44 4 12 7 2 4 73 larla / tek baĢına 60.3% 5.5% 16.4% 9.6% 2.7% 5.5% 100.0% 360 8 31 12 4 15 430 TOPLAM 83.7% 1.9% 7.2% 2.8% 0.9% 3.5% 100.0% 2X = 82.791 SD = 10 P<0.05 (0.000) Anlamlı. Her yıl Ra- Her yıl Ra- mazanın mazanın ta- tamamını mamını Bazı yıllar Bazı yıllar Ramazanın Ramazanın tamamını tamamını Her yıl Ra- Her yıl Ra- mazanın bir mazanın bir kısmını kısmını Bazı yıllar Bazı yıllar Ramazanın Ramazanın bir kısmını bir kısmını Bazı müba- Bazı müba- rek günler- rek günlerde de Oruç tut- Oruç tutmu- muyorum yorum 72 Son olarak oruç tutma konusunda öğrenim sürecinde kalınan yer önemli farklı- laĢmaya sebep olduğu tespit edilmiĢtir. Kiralık evde ya da öğrenci yurtlarında kalanlar arasında düzenli oruç tuttuklarını belirtenler % 60-65 oranında iken, bu rakam ailesinin yanında kalanlarda % 91.7‟ye ulaĢmaktadır. Gençler arasında oruç tutma ve teravih namazını etkileyen önemli faktörlerden bir tanesi popüler kültürdür. AraĢtırmanın yapıldığı yıldan bir önceki yıl Dünya Futbol ġampiyonası Ramazan ayının ilk yarısına denk geldiği için, teravih namazlarına katılan genç oranı önemli ölçüde düĢmüĢtür. Daha genel olarak baktığımızda ise normal Ģart- larda oruç tutan Kalkandelen gençlerinin, Ramazan ayına denk gelen futbol maçlarında kendi takımlarını desteklemek için o gün oruç tutmadıklarına rastlamak olağan bir du- rumdur. Bu örnekler popüler kültürün dinin dahi üzerine çıkan gücüne iĢaret etmektedir. 3.Zekât Konusundaki Tutum Anketimizde, araĢtırmamıza katılan gençlerin % 94.6‟sının zekatı dini bir emir olarak kabul ettiği ve durumu uygun olanların bunu yerine getirmesi konusunda görüĢ belirttiği ortaya çıkmıĢtır. % 3‟lük bir oran zekatı dini bir emir olarak görmediğini, an- cak sosyal adalet açısından faydalı bulduklarını ifade etmiĢlerdir. Zekatın ne olduğunu bilmeyenlerin oranı ise % 2.1‟dir. Tablo 73. Zekat Konusundaki Tutumların Babanın Eğitim Seviyesine Yere Göre Dağılımı Zekat konusundaki tutum TOPLAM Babanın eğitim seviyesi 81 1 0 1 83 Ġlkokul mezunu 97.6% 1.2% 0.0% 1.2% 100.0% 189 4 1 0 194 Lise mezunu 97.4% 2.1% 0.5% 0.0% 100.0% 58 0 0 2 60 Yüksekokul mezunu 96.7% 0.0% 0.0% 3.3% 100.0% Üniversite ve lisansüstü 78 8 0 6 92 mezunu 84.8% 8.7% 0.0% 6.5% 100.0% 406 13 1 9 429 TOPLAM 94.6% 3.0% 0.2% 2.1% 100.0% 2 X = 28.897 SD = 9 P<0.05 (0.001) Anlamlı. Zekat vermesi gerekenler malı- nın Zekatını ver- melidir Zekatın dini bir görev olduğuna inanmıyorum ama sosyal adalet ba- kımından herkes buna uymalıdır Kazancımı hiçbir Ģekilde baĢkala- rıyla paylaĢmam Zekatın ne anlama geldiğini bilmiyo- rum 73 Tablo 74. Zekat Konusundaki Tutumların Annenin Eğitim Seviyesine Göre Dağılımı Zekat konusundaki tutum TOPLAM Annenin eğitim seviyesi 183 5 0 1 189 Ġlkokul mezunu 96.8% 2.6% 0.0% 0.5% 100.0% 147 2 1 2 152 Lise mezunu 96.7% 1.3% 0.7% 1.3% 100.0% 35 1 0 1 37 Yüksekokul mezunu 94.6% 2.7% 0.0% 2.7% 100.0% Üniversite ve lisansüs- 38 5 0 4 47 tü mezunu 80.9% 10.6% 0.0% 8.5% 100.0% 403 13 1 8 425 TOPLAM 94.8% 3.1% 0.2% 1.9% 100.0% 2X = 26.559 SD = 9 P<0.05 (0.002) Anlamlı. Zekat konusundaki tutum anne-babanın eğitim düzeyine göre anlamlı bir farklılaĢ- ma göstermektedir. Yukarıdaki her iki tabloda da ilkokul, lise ve yüksekokul mezunu anne-babaların çocuklarının zekata yönelik tutumları benzeĢmekte, ancak üniversite ve üstü eğitimi sahip ebeveynlerin çocuklarında değiĢmektedir. Buna göre üniversite me- zunu babaların çocuklarında zekatı dini bir emir olarak kabul edip verilmesi gerektiğini belirtenlerin oranı % 84.8 iken, diğer eğitim seviyelerindeki babaların çocuklarında bu oran % 96-97 seviyesine çıkmaktadır. Üniversite mezunu babaların çocuklarında zeka- tın ne olduğunu bilmeyenlerin oranı % 6.5‟tir. Benzer bir Ģekilde üniversite mezunu annelerin çocuklarında zekatı dini bir emir olarak kabul edip verilmesi gerektiğini belirtenlerin oranı % 80.9 iken, diğer eğitim se- viyelerindeki annelerin çocuklarında bu oran ortalama % 95 seviyesine çıkmaktadır. Üniversite mezunu annelerin çocuklarında zekatın ne olduğunu bilmeyenlerin oranı % 8.5‟tir. Zekat vermesi gerekenler malı- nın Zekatını ver- melidir Zekatın dini bir görev olduğuna inanmıyorum ama sosyal adalet ba- kımından herkes buna uymalıdır Kazancımı hiçbir Ģekilde baĢkala- rıyla paylaĢmam Zekatın ne anlama geldiğini bilmiyo- rum 74 Tablo 75. Zekat Konusundaki Tutumların Ailenin Dindarlık Seviyesine Göre Dağılımı Zekat konusundaki tutum TOPLAM Ailenin dindarlık seviyesi 19 4 0 2 25 Dinle az ilgili 76.0% 16.0% 0.0% 8.0% 100.0% 206 8 0 6 220 Orta derece dindar 93.6% 3.6% 0.0% 2.7% 100.0% 181 1 1 1 184 Çok dindar 98.4% 0.5% 0.5% 0.5% 100.0% 406 13 1 9 429 TOPLAM 94.6% 3.0% 0.2% 2.1% 100.0% 2X = 27.128 SD = 6 P<0.05 (0.000) Anlamlı. Ailenin dindarlık seviyesi ile zekat konusundaki tutum arasında anlamlı bir fark- lılaĢma söz konusudur. Çok dindar ailelerin çocuklarında zekatın verilmesi gerektiğini söyleyenlerin oranı % 98.4 iken, bu rakam orta derece dindar ailelerde % 93.6‟ya, dinle az ilgili ailelerde ise % 76‟ya gerilemektedir. Tablo 76. Zekat Konusundaki Tutumların Öğrenim Sürecinde Kalınan Yere Göre Dağılımı Zekat konusundaki tutum TOPLAM Okul sürecinde kalınan yer 305 5 1 2 313 Aile ya da akraba yanında 97.4% 1.6% 0.3% 0.6% 100.0% 37 4 0 2 43 Öğrenci yurdu 86.0% 9.3% 0.0% 4.7% 100.0% Kiralık evde arkadaĢlarla 64 4 0 5 73 / tek baĢına 87.7% 5.5% 0.0% 6.8% 100.0% 406 13 1 9 429 TOPLAM 94.6% 3.0% 0.2% 2.1% 100.0% 2X = 22.856 SD = 6 P<0.05 (0.001) Anlamlı. Zekat vermesi Zekat vermesi gere- gerekenler malı- kenler malının Zeka- nın Zekatını ver- tını vermelidir melidir Zekatın dini bir görev olduğuna Zekatın dini bir gö- inanmıyorum ama rev olduğuna inan- sosyal adalet ba- mıyorum ama sosyal kımından herkes adalet bakımından buna uymalıdır herkes buna uymalı- dır Kazancımı hiçbir Kazancımı hiçbir Ģekilde baĢkala- Ģekilde baĢkalarıyla rıyla paylaĢmam paylaĢmam Zekatın ne anlama Zekatın ne anlama geldiğini bilmiyo- geldiğini bilmiyo- rum rum 75 AraĢtırmamıza katılan deneklerin okul sürecinde kaldıkları yere göre zekat ko- nusundaki tutumlarının farklılaĢtığı tespit edilmiĢtir. Öğrenci yurdu ya da kiralık evlerde kalanlarda zekatın dini bir emir olarak verilmesi gerektiğini belirtenlerin oranı % 86-87, ailesinin yanında kalanlarda ise % 97.4‟tür. Zekatın ne olduğunu bilmeyenler % 6.8 oranı ile kiralık evde kalanlar arasından çıkmıĢtır. Bu sonuç bize kirada kalan öğrencile- rin ailelerinin zekat verme uygulamalarından haberdar olmadıklarını, aynı zamanda kü- çük ev arkadaĢlığı grubu içinde bu konunun pek konuĢulmadığını göstermektedir. 4. Hac Konusundaki Tutum AraĢtırmamıza katılan öğrencilerin hac konusundaki tutumları zekat konusunda- ki tutumlarına paralellik göstermektedir. Buna göre deneklerimizin % 94.7‟si haccın bir ibadet olduğunu ve maddi durumu uygun olanlarının bunu yerine getirmesi gerektiğini belirtmiĢlerdir. Haccın bir ibadet olduğuna inanmayanların oranı % 1.6, fakirler söz konusu iken hacca para harcanmaması gerektiğini söyleyenlerin oranı % 2.1, haccı hiç duymayanların oranı ise % 1.6‟dır. Tablo 77.Hac Konusundaki Tutumların Babanın Eğitim Seviyesine Göre Dağılımı Hac konusundaki tutum TOPLAM Babanın eğitim seviyesi 82 1 0 0 83 Ġlkokul mezunu 98.8% 1.2% 0.0% 0.0% 100.0% 187 1 4 2 194 Lise mezunu 96.4% 0.5% 2.1% 1.0% 100.0% Yüksekokul me- 60 0 0 1 61 zunu 98.4% 0.0% 0.0% 1.6% 100.0% Üniversite ve li- 79 5 5 4 93 sansüstü mezunu 84.9% 5.4% 5.4% 4.3% 100.0% 408 7 9 7 431 TOPLAM 94.7% 1.6% 2.1% 1.6% 100.0% 2X = 25.532 SD = 9 P<0.05 (0.002) Anlamlı. Hac bir ibadettir. Maddi ve bedeni durumu müsait olanlar yerine ge- tirmelidir Haccın dini bir görev olduğuna inanmıyorum. Paramız gereksiz yere yabancılara gidiyor Bunca fakir varken Hacca gidilmesine karĢıyım Haccın ne anlama geldiğini bilmiyo- rum 76 Tablo 78. Hac Konusundaki Tutumların Annenin Eğitim Seviyesine Göre Dağılımı Hac konusundaki tutum TOPLAM Anne eğitim seviyesi 185 2 1 1 189 Ġlkokul mezunu 97.9% 1.1% 0.5% 0.5% 100.0% 145 2 4 2 153 Lise mezunu 94.8% 1.3% 2.6% 1.3% 100.0% 34 1 3 0 38 Yüksekokul mezunu 89.5% 2.6% 7.9% 0.0% 100.0% Üniversite ve lisansüs- 41 2 1 3 47 tü mezunu 87.2% 4.3% 2.1% 6.4% 100.0% 405 7 9 6 427 TOPLAM 94.8% 1.6% 2.1% 1.4% 100.0% 2 X = 21.593 SD = 9 P<0.05 (0.010) Anlamlı. Hac konusundaki tutum anne-babanın eğitim düzeyine göre anlamlı bir farklı- laĢma göstermektedir. Yukarıdaki ilk tabloda ilkokul, lise ve yüksekokul mezunu baba- ların çocuklarının hacca yönelik tutumları benzeĢmekte, ancak üniversite ve üstü eğitimi sahip babaların çocuklarında değiĢmektedir. Buna göre üniversite mezunu babaların çocuklarında haccı bir ibadet olarak kabul edenlerin oranı % 84.9 iken, diğer eğitim seviyelerindeki babaların çocuklarında bu oran ortalama % 97 seviyesine çıkmaktadır. Üniversite mezunu babaların çocuklarında zekatın ne olduğunu bilmeyenlerin oranı % 4.3‟tür. Benzer bir Ģekilde üniversite mezunu annelerin çocuklarında haccı bir ibadet olarak kabul edenlerin oranı % 87.2 iken, bu rakam yüksekokul mezunu annelerin ço- cuklarında % 89.5, lise mezunu annelerin çocuklarında % 94.8‟e, ilkokul mezunu anne- lerin çocuklarında % 97.9‟a yükselmektedir. Üniversite mezunu annelerin çocuklarında haccın ne olduğunu bilmeyenlerin oranı % 6.4‟tür. Hac bir ibadettir. Maddi ve bedeni durumu müsait olanlar yerine ge- tirmelidir Haccın dini bir görev olduğuna inanmıyorum. Pa- ramız gereksiz yere yabancılara gidiyor Bunca fakir varken Hacca gidilmesine karĢıyım Haccın ne anlama geldiğini bilmiyo- rum 77 Tablo 79.Hac Konusundaki Tutumların Öğrenim Sürecinde Kalınan Yere Göre Dağılımı Hac konusundaki tutum TOPLAM Okul sürecinde kalınan yer 307 3 3 1 314 Aile ya da akraba yanında 97.8% 1.0% 1.0% 0.3% 100.0% 38 2 1 2 43 Öğrenci yurdu 88.4% 4.7% 2.3% 4.7% 100.0% Kiralık evde arkadaĢlarla 62 2 5 4 73 / tek baĢına 84.9% 2.7% 6.8% 5.5% 100.0% 407 7 9 7 430 TOPLAM 94.7% 1.6% 2.1% 1.6% 100.0% 2X = 27.288 SD = 6 P<0.05 (0.000) Anlamlı. AraĢtırmamıza katılan deneklerin okul sürecinde kaldıkları yere göre hac konu- sundaki tutumlarının farklılaĢtığı tespit edilmiĢtir. Kiralık evlerde kalanlarda haccı dini bir emir olarak görenlerin oranı % 84.9, öğrenci yurdunda kalanlarda % 88.4, ailesinin yanında kalanlarda ise % 97.8‟dir. Ailesinin yanında kalanlarda haccın ne olduğunu bilmeyenlerin oranı % 0.3 iken, bu rakam öğrenci yurdunda kalanlarda % 4.7‟ye, kiralık evde kalanlarda % 5.5‟e yükselmektedir. Tablo 80.Hac Konusundaki Tutumların Ailenin Dindarlık Seviyesine Göre Dağılımı Hac konusundaki tutum TOPLAM Ailenin dindarlık seviyesi 20 2 3 1 26 Dinle az ilgili 76.9% 7.7% 11.5% 3.8% 100.0% 207 4 4 5 220 Orta derece dindar 94.1% 1.8% 1.8% 2.3% 100.0% 181 1 2 1 185 Çok dindar 97.8% 0.5% 1.1% 0.5% 100.0% 408 7 9 7 431 TOPLAM 94.7% 1.6% 2.1% 1.6% 100.0% 2X = 23.145 SD = 6 P<0.05 (0.001) Anlamlı. Hac bir ibadettir. Maddi ve bedeni Hac bir ibadettir. durumu müsait Maddi ve bedeni olanlar yerine durumu müsait olan- getirmelidir lar yerine getirmeli- Haccın dini bir dir görev olduğuna Haccın dini bir gö- inanmıyorum. rev olduğuna inan- Paramız gereksiz mıyorum. Paramız yere yabancılara gereksiz yere yaban- gidiyor cılara gidiyor Bunca fakir var- ken Hacca gidil- Bunca fakir varken mesine karĢıyım Hacca gidilmesine karĢıyım Haccın ne anlama Haccın ne anlama geldiğini bilmiyo- geldiğini bilmiyo- rum rum 78 Ailenin dindarlık seviyesi ile hac konusundaki tutum arasında anlamlı bir farklı- laĢma söz konusudur. Çok dindar ailelerin çocuklarında maddi durumu uygunların hac- ca gitmesi gerektiğini söyleyenlerin oranı % 97.8 iken, bu rakam orta derece dindar aile- lerde % 94.1‟e, dinle az ilgili ailelerde ise % 76.9‟a gerilemektedir. 5.Kurban Konusundaki Tutum Kurban senede bir kez gerçekleĢtirilen bir ibadettir. Ancak hemen her ailede ya da akraba-komĢu ailelerde mutlaka yapıldığı için araĢtırmamıza katılan denekler içinde kurbanın ne olduğunu bilmeyenler % 0.2 gibi çok düĢük bir orandadır. Deneklerin % 90.7‟si kurbanı bir ibadet olarak kabul ettiklerini, % 7.7‟si bir ibadet olarak görmedikle- rini ancak fakirlere yardım için kesilebileceğini belirtmiĢlerdir. Hangi amaçla olursa olsun hayvanların öldürülmesine karĢı olduklarını belirtenlerin oranı ise % 1.4‟tür. Tablo 81. Kurban Konusundaki Tutumların Fakültelere Göre Dağılımı Kurban konusundaki tutum TOPLAM Fakülte 65 13 1 0 79 Tıp Fakültesi 82.3% 16.5% 1.3% 0.0% 100.0% Sosyal Bilimler Fakülte- 101 7 0 0 108 si 93.5% 6.5% 0.0% 0.0% 100.0% Ġktisadi ve Ġdari Bilimler 143 5 3 1 152 Fakültesi 94.1% 3.3% 2.0% 0.7% 100.0% 55 8 1 0 64 Hukuk Fakültesi 85.9% 12.5% 1.6% 0.0% 100.0% 24 0 1 0 25 Edebiyat Fakültesi 96.0% 0.0% 4.0% 0.0% 100.0% 388 33 6 1 428 TOPLAM 90.7% 7.7% 1.4% 0.2% 100.0% 2X = 21.785 SD = 12 P<0.05 ( 0.040) Anlamlı. Deneklerin okudukları fakülteler ile kurban konusundaki tutumları arasında an- lamlı bir farklılaĢma ortaya çıkmıĢtır. Edebiyat Fakültesinde kurbanı bir ibadet olarak görenlerin oranı % 96, Sosyal Bilimler ile Ġktisadi ve Ġdari Bilimler fakültelerinde % 93- Kurban, imkanı olanların mutlaka yerine getirmesi gereken bir ibadet- tir Kurbanı dini bir görev olarak kabul etmiyorum fakat sosyal ve ekono- mik dayanıĢma açısından gerekli- dir Ġbadet adına da olsa hayvanların öldürülmesine kar- Ģıyım Kurbanın ne anla- ma geldiğini bilmi- yorum 79 94, Hukuk Fakültesinde % 85.9, Tıp Fakültesinde ise % 82.3‟tür. Tıp öğrencilerinin % 16.5‟i, Hukuk öğrencilerinin % 12.5‟i kurbanı bir ibadet olarak görmediklerini ancak fakirlere yardım amacıyla hayvan kesilebileceğini belirtmiĢlerdir. Tablo 82. Kurban Konusundaki Tutumların Öğrenim Sürecinde Kalınan Yere Göre Dağılımı Kurban konusundaki tutum TOPLAM Öğrenim sürecinde kalınan yer 296 14 4 0 314 Aile ya da akraba yanında 94.3% 4.5% 1.3% 0.0% 100.0% 35 8 0 0 43 Öğrenci yurdu 81.4% 18.6% 0.0% 0.0% 100.0% Kiralık evde arkadaĢlarla 58 11 2 2 73 / tek baĢına 79.5% 15.1% 2.7% 2.7% 100.0% 389 33 6 2 430 TOPLAM 90.5% 7.7% 1.4% 0.5% 100.0% 2 X = 29.357 SD = 6 P<0.05 (0.000) Anlamlı. AraĢtırmamıza katılan deneklerin okul sürecinde kaldıkları yere göre kurban ko- nusundaki tutumlarının farklılaĢtığı tespit edilmiĢtir. Kiralık evlerde kalanlarda kurbanı dini bir emir olarak görenlerin oranı % 79.5, öğrenci yurdunda kalanlarda % 81.4, aile- sinin yanında kalanlarda ise % 94.3‟tür. Tablo 83. Kurban Konusundaki Tutumların Babanın Eğitim Seviyesine Göre Dağılımı Kurban konusundaki tutum TOPLAM Babanın eğitim seviyesi 80 3 0 0 83 Ġlkokul mezunu 96.4% 3.6% 0.0% 0.0% 100.0% 184 8 2 0 194 Lise mezunu 94.8% 4.1% 1.0% 0.0% 100.0% 55 5 0 1 61 Yüksekokul mezunu 90.2% 8.2% 0.0% 1.6% 100.0% Üniversite ve lisansüstü 70 17 4 1 92 mezunu 76.1% 18.5% 4.3% 1.1% 100.0% 389 33 6 2 430 TOPLAM 90.5% 7.7% 1.4% 0.5% 100.0% 2X = 33.623 SD = 9 P<0.05 (0.000) Anlamlı. Kurban, imkanı Kurban, imkanı olanların mutlaka olanların mutlaka yerine getirmesi yerine getirmesi gereken bir ibadet- gereken bir iba- tir dettir Kurbanı dini bir Kurbanı dini bir görev olarak kabul görev olarak ka- etmiyorum fakat bul etmiyorum sosyal ve ekonomik fakat sosyal ve dayanıĢma açısın- ekonomik daya- dan gereklidir nıĢma açısından Ġbadet adına da olsa gereklidir hayvanların öldü- rülmesine karĢıyım Ġbadet adına da olsa hayvanların öldürülmesine Kurbanın ne anla- karĢıyım ma geldiğini bilmi- yorum Kurbanın ne an- lama geldiğini bilmiyorum 80 Tablo 84. Kurban Konusundaki Tutumların Annenin Eğitim Seviyesine Göre Dağılımı Kurban konusundaki tutum TOPLAM Annenin eğitim seviyesi 179 8 1 1 189 Ġlkokul mezunu 94.7% 4.2% 0.5% 0.5% 100.0% 140 9 4 0 153 Lise mezunu 91.5% 5.9% 2.6% 0.0% 100.0% 32 4 1 0 37 Yüksekokul mezunu 86.5% 10.8% 2.7% 0.0% 100.0% Üniversite ve lisansüstü 35 12 0 0 47 mezunu 74.5% 25.5% 0.0% 0.0% 100.0% 386 33 6 1 426 TOPLAM 90.6% 7.7% 1.4% 0.2% 100.0% 2X = 30.097 SD = 9 P<0.05 (0.000) Anlamlı. Hac konusundaki tutum anne-babanın eğitim düzeyine göre anlamlı bir farklı- laĢma göstermektedir. Üniversite mezunu babaların çocuklarında kurbanı bir ibadet ola- rak kabul edenlerin oranı % 76.1 iken, bu rakam yüksekokul mezunu babaların çocukla- rında % 90.2‟ye, lise mezunu babaların çocuklarında % 94.8‟e, ilkokul mezunu babala- rın çocuklarında % 96.4‟e yükselmektedir. Üniversite mezunu babaların çocuklarında kurbanın ancak sosyal yardım amaçlı kesilebileceğini belirtenlerin oranı % 18.5‟tir. Benzer bir Ģekilde üniversite mezunu annelerin çocuklarında kurbanı bir ibadet olarak kabul edenlerin oranı % 74.5 iken, bu rakam yüksekokul mezunu annelerin ço- cuklarında % 86.5‟e, lise mezunu annelerin çocuklarında % 91.5‟e, ilkokul mezunu an- nelerin çocuklarında % 94.7‟ye yükselmektedir. Üniversite mezunu annelerin çocukla- rında kurbanın ancak sosyal yardım amaçlı kesilebileceğini belirtenlerin oranı % 25.5‟tir. Kurban, imkanı olanların mutlaka yerine getirmesi gereken bir ibadet- tir Kurbanı dini bir görev olarak kabul etmiyorum fakat sosyal ve ekonomik dayanıĢma açısın- dan gereklidir Ġbadet adına da olsa hayvanların öldü- rülmesine karĢıyım Kurbanın ne anla- ma geldiğini bilmi- yorum 81 Tablo 85. Kurban Konusundaki Tutumların Ailenin Dindarlık Seviyesine Göre Dağılımı Kurban konusundaki tutum TOPLAM Ailenin dindarlık seviyesi 18 8 0 0 26 Dinle az ilgili 69.2% 30.8% 0.0% 0.0% 100.0% Orta derece din- 194 20 4 2 220 dar 88.2% 9.1% 1.8% 0.9% 100.0% 177 5 2 0 184 Çok dindar 96.2% 2.7% 1.1% 0.0% 100.0% 389 33 6 2 430 TOPLAM 90.5% 7.7% 1.4% 0.5% 100.0% 2 X = 29.306 SD = 6 P<0.05 (0.000) Anlamlı. Ailenin dindarlık seviyesi ile kurban konusundaki tutum arasında anlamlı bir farklılaĢma söz konusudur. Çok dindar ailelerin çocuklarında kurbanın bir ibadet olarak eda edilmesi gerektiğini söyleyenlerin oranı % 96.2 iken, bu rakam orta derece dindar ailelerde % 88.2‟ya, dinle az ilgili ailelerde ise % 69.2‟ye gerilemektedir. 6. Kur’an-ı Kerim’i Okuma Müslüman toplumların dindarlık düzeyine iĢaret eden önemli göstergelerden biri de Kur‟an okuma alıĢkanlığıdır. Kur‟an-ı Kerim Kalkandelen‟deki camilerde “mektep” denilen kurslarda imamlar ya da muallimler tarafından öğretilmektedir. Çocukların ço- ğunluğu ilkokul döneminde aileleri tarafından “mekteb”e gitmek için teĢvik edilmekte- dir. Mektepteki eğitim en fazla lise çağına kadar sürmekte, liseye baĢlayan öğrenciler mektep ile olan iliĢkilerini aniden kesmektedirler. Mektebe giden öğrencilerin % 80‟i bir ya da iki hatım indirdikten sonra Kur‟an‟a karĢı olan sorumluluğunu tamamlamıĢ hisseder ve zamanlar Kur‟an‟ı okumayı unutur. Anketimize katılan öğrencilerin yaklaĢık üçte ikisinin Kur‟an okumayı bildiği anlaĢılmaktadır. Bunlardan % 30.2‟si düzenli okuduğunu, % 32.3‟ü sadece mübarek gün ve gecelerde okuduğunu, % 34.4‟ü Kur‟an‟ı okumayı bilmediğini ancak öğrenmek istediğini belirtmiĢtir. % 3‟lük çok küçük bir grup ise Kur‟an okumaya hiçbir Ģekilde ilgi duymadığını ifade etmiĢtir. Kurban, imkanı olanların mutlaka yerine getirmesi gereken bir ibadettir Kurbanı dini bir görev olarak kabul etmiyorum fakat sosyal ve ekonomik dayanıĢma açısından gereklidir Ġbadet adına da olsa hayvanların öldü- rülmesine karĢıyım Kurbanın ne anlama geldiğini bilmiyo- rum 82 Tablo 86. Kur'an Okuma Durumunun Cinsiyete Göre Dağılımı Kur‟an okuma durumu TOPLAM Devamlı oku- Mübarek gün- Okumayı bil- Kur‟an Cinsiyet yorum ler ve gecelerde miyorum ama okumakla okuyorum öğrenme iste- ilgilenmiyo- ğim var rum 34 63 86 12 195 Erkek 17.4% 32.3% 44.1% 6.2% 100.0% 96 76 62 1 235 Kadın 40.9% 32.3% 26.4% 0.4% 100.0% 130 139 148 13 430 TOPLAM 30.2% 32.3% 34.4% 3.0% 100.0% 2X = 40.615 SD = 3 P<0.05 (0.000) Anlamlı. Yukarıdaki tabloda görüldüğü üzere Kur‟an okuma hususunda cinsiyete göre an- lamlı bir farklılaĢma söz konusudur. Kızların % 40.9‟u, erkeklerin ise % 17.4‟ü düzenli olarak Kur‟an okuduğunu belirtmiĢtir. Bu rakamlar kızların Kur‟an ile irtibatlarının er- keklere oranla daha yüksek olduğunu göstermektedir. Türkiye‟de Celil Abuzer tarafın- dan Harran Üniversitesi öğrencilerine uygulanan araĢtırmada da benzer sonuçlar çıkmıĢ- 5 tır. Anket kağıtları üzerinde öğrencilerin önemli bir kısmı el yazılarıyla Kur‟an okuma- yı öğrendikten sonra unuttuklarını, bazı öğrenciler ise Arapçasından değil de, Arnavutça mealinden Kur‟an‟ı okuduklarını ifade etmiĢtir. Tablo 87. Kur'an Okuma Durumunun Babanın Eğitim Seviyesine Göre Dağılımı Kur‟an okuma durumu TOPLAM Devamlı Mübarek gün- Okumayı bil- Kur‟an Babanın eğitim okuyorum ler ve gecelerde miyorum ama okumakla seviyesi okuyorum öğrenme iste- ilgilenmi- ğim var yorum 36 21 25 1 83 Ġlkokul mezunu 43.4% 25.3% 30.1% 1.2% 100.0% 56 71 62 5 194 Lise mezunu 28.9% 36.6% 32.0% 2.6% 100.0% 17 20 24 0 61 Yüksekokul mezunu 27.9% 32.8% 39.3% 0.0% 100.0% Üniversite ve lisansüstü 21 27 37 7 92 mezunu 22.8% 29.3% 40.2% 7.6% 100.0% 130 139 148 13 430 TOPLAM 30.2% 32.3% 34.4% 3.0% 100.0% 2X = 20.655 SD = 9 P<0.05 (0.014) Anlamlı. 5 Abuzer, a.g.e., s.99. 83 Tablo 88. Kur'an Okuma Durumunun Annenin Eğitim Seviyesine Göre Dağılımı Kur‟an okuma durumu TOPLAM Devamlı Mübarek Okumayı Kur‟an Annenin eğitim okuyorum günler ve bilmiyorum okumakla seviyesi gecelerde ama öğrenme ilgilenmi- okuyorum isteğim var yorum 77 55 53 4 189 Ġlkokul mezunu 40.7% 29.1% 28.0% 2.1% 100.0% 32 59 58 3 152 Lise mezunu 21.1% 38.8% 38.2% 2.0% 100.0% 9 8 19 2 38 Yüksekokul mezunu 23.7% 21.1% 50.0% 5.3% 100.0% Üniversite ve lisan- 10 17 16 4 47 süstü mezunu 21.3% 36.2% 34.0% 8.5% 100.0% 128 139 146 13 426 TOPLAM 30.0% 32.6% 34.3% 3.1% 100.0% 2X = 29.119 SD = 9 P<0.05 (0.001) Anlamlı. Kur‟an-ı Kerim okuma durumu anne-babanın eğitim düzeyine göre anlamlı bir farklılaĢma göstermektedir. Üniversite mezunu babaların çocuklarında düzenli Kur‟an okuyanların oranı % 22.8, lise ve yüksekokul mezunu babaların çocuklarında % 28 civa- rında iken ilkokul mezunu babaların çocuklarında % 43.4‟tür. Kur‟an okumakla ilgi- lenmiyorum diyen denekler en yüksek oranla (% 7.6) üniversite mezunu çocuklar ara- sından çıkmıĢtır. Benzer bir Ģekilde lise, yüksekokul ve üniversite mezunu annelerin çocuklarında düzenli Kur‟an okuyanların oranı ortalama % 22 iken, bu rakam ilkokul mezunu annele- rin çocuklarında % 40.7‟ye yükselmektedir. Annesi üniversite mezunu olan deneklerde Kur‟an okumakla ilgilenmediklerini belirtenlerin oranı % 8.5‟dir. Tablo 89. Kur'an Okuma Durumunun Ailenin Dindarlık Seviyesine Göre Dağılımı Kur‟an okuma durumu TOPLAM Devamlı oku- Mübarek Okumayı bil- Kur‟an Ailenin dindarlık yorum günler ve miyorum ama okumakla seviyesi gecelerde öğrenme iste- ilgilenmi- okuyorum ğim var yorum 3 9 7 7 26 Dinle az ilgili 11.5% 34.6% 26.9% 26.9% 100.0% 45 75 95 4 219 Orta derece dindar 20.5% 34.2% 43.4% 1.8% 100.0% 82 55 46 2 185 Çok dindar 44.3% 29.7% 24.9% 1.1% 100.0% 130 139 148 13 430 TOPLAM 30.2% 32.3% 34.4% 3.0% 100.0% 2X = 85.537 SD = 6 P<0.05 (0.000) Anlamlı. 84 Ailenin dindarlık seviyesi ile düzenli Kur‟an okuma durumu arasında anlamlı bir farklılaĢma söz konusudur. Çok dindar ailelerin çocuklarında düzenli Kur‟an okuyanla- rın oranı % 44.3 iken, bu rakam orta derece dindar ailelerde % 20.5‟e, dinle az ilgili ailelerde ise % 11.5‟e gerilemektedir. Tablo 90. Kur'an Okuma Durumunun Üniversitelere Göre Dağılımı Kur‟an okuma durumu TOPLAM Devamlı Mübarek Okumayı bil- Kur‟an Üniversite okuyorum günler ve miyorum ama okumakla gecelerde öğrenme iste- ilgilenmi- okuyorum ğim var yorum 70 66 95 6 237 Tetova Üniversitesi 29.5% 27.8% 40.1% 2.5% 100.0% Güneydoğu Avrupa 60 73 53 7 193 Üniversitesi 31.1% 37.8% 27.5% 3.6% 100.0% 130 139 148 13 430 TOPLAM 30.2% 32.3% 34.4% 3.0% 100.0% 2X = 8.706 SD = 3 P<0.05 (0.033) Anlamlı. Üniversitelere göre baktığımızda Tetova Üniversitesi öğrencilerinde düzenli ya da ara sıra okusa da Kur‟an okumayı bildiğiniz ifade edenlerin oranı toplamda % 57.3, Güneydoğu Avrupa Üniversitesi öğrencilerinde % 68.9‟dur. Genelde Tetova Üniversite öğrencileri daha dindar görünürken, rakamların ters çıkması, Avrupa‟da yaĢayan Arna- vutların azınlık psikolojisi ile çocuklarına daha iyi Kur‟an eğitimi aldırmaları Ģeklinde izah edilebilir. Tablo 91. Kur'an Okuma Durumunun Fakültelere Göre Dağılımı Kur‟an okuma durumu TOPLAM Devamlı Mübarek Okumayı Kur‟an Fakülte göre okuyorum günler ve bilmiyorum okumakla gecelerde ama öğrenme ilgilenmi- okuyorum isteğim var yorum 16 19 43 1 79 Tıp Fakültesi 20.3% 24.1% 54.4% 1.3% 100.0% Sosyal Bilimler Fakül- 39 40 27 2 108 tesi 36.1% 37.0% 25.0% 1.9% 100.0% Ġktisadi ve Ġdari Bi- 48 45 54 5 152 limler Fakültesi 31.6% 29.6% 35.5% 3.3% 100.0% 20 25 16 3 64 Hukuk Fakültesi 31.2% 39.1% 25.0% 4.7% 100.0% 6 10 7 2 25 Edebiyat Fakültesi 24.0% 40.0% 28.0% 8.0% 100.0% 129 139 147 13 428 TOPLAM 30.1% 32.5% 34.3% 3.0% 100.0% 2 X = 26.334 SD = 12 P<0.05 (0.010) Anlamlı. 85 Fakülteler açısından tabloya baktığımızda en düĢük Kur‟an okuma oranının top- lam % 35 ile Tıp Fakültesi öğrencilerinde olduğu görülmektedir. Daha önceki verilerde Edebiyat Fakültesi öğrencileri daha dindar gözükse de toplam Kur‟an okuma oranları (% 64) ile Ġktisadi ve Ġdari Bilimler Fakültesiyle birlikte (% 61.2) ortada yer almaktadır. Bu oran Hukuk ve Sosyal Bilimler fakültelerinde % 70 civarındadır. Tablo 92. Kur'an Okuma Durumunun Öğrenim Sürecinde Kalınan Yere Göre Dağılımı Kur‟an okumayı? TOPLAM Devamlı Mübarek Okumayı bil- Kur‟an Öğrenim sürecinde okuyorum günler ve miyorum ama okumakla kalınan yer gecelerde öğrenme iste- ilgilenmi- okuyorum ğim var yorum Aile ya da akraba ya- 103 114 92 5 314 nında 32.8% 36.3% 29.3% 1.6% 100.0% 13 9 18 3 43 Öğrenci yurdu 30.2% 20.9% 41.9% 7.0% 100.0% Kiralık evde arkadaĢlar- 13 16 38 5 72 la / tek baĢına 18.1% 22.2% 52.8% 6.9% 100.0% 129 139 148 13 429 TOPLAM 30.1% 32.4% 34.5% 3.0% 100.0% 2X = 27.864 SD = 6 P<0.05 (0.000) Anlamlı. Öğrencilerin öğrenim sürecinde kaldıkları yer ile Kur‟an okuma durumları ara- sında anlamlı bir farklılaĢma söz konusudur. Kur‟an‟ı düzenli bir Ģekilde (% 32.8) ya da özel zamanlarda (% 36.3) okuduklarını ifade eden en yüksek oranlar (toplamda % 69.1) aileleri yanında kalan öğrencilerden çıkmıĢtır. Bu oran öğrenci yurtlarında kalanlarda % 51.1, kiralık evde kalanlarda % 40.3‟tür. B. DĠĞER DĠNĠ EMĠR VE YASAKLAR KARġISINDAKĠ TUTUMLAR 1.BaĢörtü Konusuna YaklaĢım Ġslam dininin kadınlara yönelik özel bir emri olan baĢörtüsü, günümüzde artık Ġslam‟ı sembolize eden özel bir anlama bürünmüĢtür. Makedonya Arnavutlarında Ko- münist dönemde bile baĢörtüsü çok katı bir Ģekilde uygulanıyordu. Pek çok Arnavut aile kızlarının, ilkokul bittikten sonra baĢını kapatmakta, bundan sonra baĢını açmaması için okutmamaktaydı. Bazı aileler daha ilkokul bitmeden kızlarını okuldan almakta, engelli olarak gösterip okula göndermemekteydiler. Bu dönemde baĢı açık Arnavut kadınlar genelde yüksek tahsil görmüĢ kiĢilerdi ve toplumdan bir dereceye kadar dıĢlanmaktay- dılar. 1980‟lerden sonra bu tutumlarda bir değiĢim baĢlamıĢ, 1990 yılında bağımsızlık- tan sonra ise hızlı bir değiĢim göstermiĢtir. Günümüzde 50 yaĢın üstündeki Arnavut 86 kadınların % 75-80‟i baĢörtülüdür. Ancak bu yaĢın altındakilerde baĢörtü oranı % 10‟lara kadar gerilemiĢtir. AraĢtırmamıza katılan deneklerin % 80‟i baĢörtüsünü dini bir emir olarak gör- düklerini belirtirken, geri kalan % 20‟si aksi görüĢ bildirmiĢlerdir. Tablo 93. Başörtüsü Konusundaki Tutumların Cinsiyete Göre Dağılımı BaĢörtü konusundaki tutum TOPLAM Dini bir gereklilik Dini bir gereklilik Cinsiyet olduğunu düĢünü- olduğunu düĢün- yorum müyorum 148 48 196 Erkek 75.5% 24.5% 100.0% 197 38 235 Kadın 83.8% 16.2% 100.0% 345 86 431 TOPLAM 80.0% 20.0% 100.0% 2X = 4.631 SD = 1 P<0.05 (0.031) Anlamlı. Yukarıdaki tabloda görüldüğü üzere kız ve erkek öğrencilerin konuya bakıĢla- rında anlamlı bir farklılaĢma söz konusudur. Kızların % 83.8‟i baĢörtüsünün dini bir emir olduğunu düĢünürken, erkeklerde bu oran % 75.7 seviyesindedir. Tablo 94. Başörtüsü Konusundaki Tutumların Yaşa Göre Dağılımı BaĢörtü konusundaki tutum TOPLAM Dini bir gereklilik Dini bir gereklilik YaĢ olduğunu düĢünü- olduğunu düĢün- yorum müyorum 156 38 194 18-20 80.4% 19.6% 100.0% 158 32 190 21-23 83.2% 16.8% 100.0% 30 16 46 24-26 65.2% 34.8% 100.0% 344 86 430 TOPLAM 80.0% 20.0% 100.0% 2X = 7.487 SD = 2 P<0.05 (0.024) Anlamlı. YaĢ açısından konuya baktığımızda 18-23 yaĢ grubunun birbirine yakın oranlar- da düĢündüğünü görmekteyiz. Ancak 24-26 yaĢ grubunda baĢörtüsünün dini bir gerekli- lik olduğunu düĢünenlerin oranı % 65.2‟ye düĢmektedir. 87 Tablo 95. Başörtüsü Konusundaki Tutumların Babanın Eğitim Seviyesine Göre Dağılımı BaĢörtü konusundaki tutum TOPLAM Dini bir gereklilik Dini bir gereklilik Babanın eğitim olduğunu düĢünü- olduğunu düĢün- seviyesi yorum müyorum 78 5 83 Ġlkokul mezunu 94.0% 6.0% 100.0% 162 32 194 Lise mezunu 83.5% 16.5% 100.0% 48 13 61 Yüksekokul mezunu 78.7% 21.3% 100.0% 57 36 93 Üniversite ve lisansüstü mezunu 61.3% 38.7% 100.0% 345 86 431 TOPLAM 80.0% 20.0% 100.0% 2X = 32.090 SD = 3 P<0.05 (0.000) Anlamlı. Tablo 96. Başörtüsü Konusundaki Tutumların Annenin Eğitim Seviyesine Göre Dağılımı BaĢörtü konusundaki tutum TOPLAM Dini bir gereklilik Dini bir gereklilik Annenin eğitim olduğunu düĢünü- olduğunu düĢün- düzeyi yorum müyorum 170 19 189 Ġlkokul mezunu 89.9% 10.1% 100.0% 122 31 153 Lise mezunu 79.7% 20.3% 100.0% 26 12 38 Yüksekokul mezunu 68.4% 31.6% 100.0% 26 21 47 Üniversite ve lisansüstü mezunu 55.3% 44.7% 100.0% 344 83 427 TOPLAM 80.6% 19.4% 100.0% 2 X = 33.398 SD = 3 P<0.05 (0.000) Anlamlı. BaĢörtü konusundaki bakıĢ açısı anne-babanın eğitim düzeyine göre anlamlı bir farklılaĢma göstermektedir. Üniversite mezunu babaların çocuklarında baĢörtüsünü dini bir emir olarak görenlerin oranı % 61.3 iken, bu rakam yüksekokul mezunu babaların çocuklarında % 78.7‟ye, lise mezunu babaların çocuklarında % 83.5‟e, ilkokul mezunu babaların çocuklarında ise % 94‟e yükselmektedir. Benzer bir Ģekilde üniversite mezunu annelerin çocuklarında baĢörtüsünü dini bir emir olarak görenlerin oranı % 55.3 iken, bu rakam yüksekokul mezunu annelerin çocuklarında % 68.4‟e, lise mezunu annelerin çocuklarında % 79.7‟ye, ilkokul mezunu annelerin çocuklarında ise % 89.9‟a yükselmektedir. 88 Tablo 97. Başörtüsü Konusundaki Tutumların Ailenin Dindarlık Seviyesine Göre Dağılımı BaĢörtü konusundaki tutum TOPLAM Dini bir gereklilik Dini bir gereklilik Ailenin dindarlık olduğunu düĢü- olduğunu düĢün- seviyesi nüyorum müyorum 14 12 26 Dinle az ilgili 53.8% 46.2% 100.0% 160 60 220 Orta derece dindar 72.7% 27.3% 100.0% 171 14 185 Çok dindar 92.4% 7.6% 100.0% 345 86 431 TOPLAM 80.0% 20.0% 100.0% 2X = 36.322 SD = 2 P<0.05 (0.000) Anlamlı. Ailenin dindarlık seviyesi ile baĢörtüsüne bakıĢ arasında anlamlı bir farklılaĢma söz konusudur. Çok dindar ailelerin çocuklarında baĢörtüsünü dini bir emir olarak gö- renlerin oranı % 92.4 iken, bu rakam orta derece dindar ailelerde % 72.7‟ye, dinle az ilgili ailelerde ise % 53.8‟e gerilemektedir. Tablo 98. Başörtüsü Konusundaki Tutumların Fakültelere Göre Dağılımı BaĢörtü konusundaki tutum TOPLAM Dini bir gereklilik Dini bir gereklilik Fakülte olduğunu düĢü- olduğunu düĢün- nüyorum müyorum 52 28 80 Tıp Fakültesi 65.0% 35.0% 100.0% 95 13 108 Sosyal Bilimler Fakültesi 88.0% 12.0% 100.0% Ġktisadi ve Ġdari Bilimler Fakül- 123 29 152 tesi 80.9% 19.1% 100.0% 52 12 64 Hukuk Fakültesi 81.2% 18.8% 100.0% 22 3 25 Edebiyat Fakültesi 88.0% 12.0% 100.0% 344 85 429 TOPLAM 80.2% 19.8% 100.0% 2X = 16.782 SD = 4 P<0.05 (0.002) Anlamlı. Fakülteler açısından tabloya baktığımızda baĢörtünün dini bir emir olduğunu dü- Ģünenlerde en düĢük oranın % 65 ile Tıp Fakültesi öğrencilerinde olduğu görülmektedir. Bu oran Ġktisadi ve Ġdari Bilimler Fakültesiyle Hukuk Fakültesi öğrencilerinde % 81 civarında, Sosyal Bilimler ve Edebiyat fakültelerinde ise % 88‟dir. 89 Tablo 99. Başörtüsü Konusundaki Tutumların Öğrenim Sürecinde Kalınan Göre Dağılımı BaĢörtü konusundaki tutum TOPLAM Dini bir gereklilik Dini bir gereklilik Öğrenim sürecince olduğunu düĢü- olduğunu düĢün- kalınan yer nüyorum müyorum 274 40 314 Aile ya da akraba yanında 87.3% 12.7% 100.0% 27 16 43 Öğrenci yurdu 62.8% 37.2% 100.0% Kiralık evde arkadaĢlarla / tek 43 30 73 baĢına 58.9% 41.1% 100.0% 344 86 430 TOPLAM 80.0% 20.0% 100.0% 2X = 38.611 SD = 2 P<0.05 (0.000) Anlamlı. Öğrencilerin öğrenim sürecinde kaldıkları yer ile baĢörtüsüne bakıĢları arasında anlamlı bir farklılaĢma söz konusudur. Ailesinin yanında kalanların % 87.3‟ü baĢörtü- sünü dini bir emir olarak görürken, bu rakam öğrenci yurdu veya kiralık evlerde kalan- larda hızla düĢerek % 60‟lar seviyesine gerilemektedir. 2. Mevlid Törenine YaklaĢım Makedonya‟daki Müslümanlar arasında Mevlid törenlerinin özel bir yeri vardır. Müslümanlar dinî aidiyetlerini göstermek için, baĢka hiçbir Ģey yapmasalar da, hayatla- rında en az bir kere Mevlid okuturlar. GeçmiĢte, özellikle Kalkandelen‟de Mevlidler evlerde okunur ve misafirlere yemek ikram edilirdi. Saygın din âlimleri yemekten sonra vaaz ederlerdi. Doğrudan mevlide davetli olmayan o yerleĢim yerinin sâkinleri ya da civar köylerin/ mahallelerin insanları da sırf vaazdan istifade edebilmek için yemekten sonra mevlid okunan yere gelirlerdi. Bugün ise durum oldukça değiĢmiĢtir. Mevlidler daha çok salonlarda veya restoranlarda okutulmaktadır. Davetli olmayanlar Mevlid son- rası vaaza iĢtirak etmedikleri gibi, davetli olanların bir kısmı da mevlide değil, doğrudan yemeğe gelmektedirler. Yüksek tahsilli olanlar diğerlerine oranla Mevlidlere daha az katılmaktadırlar. Bugün mevlid vaaz ve sohbetleriyle irĢat özelliğini kaybeden sade bir ritüel haline dönüĢme eğilimindedir. Bu genel duruma rağmen üniversite gençliğinde mevlide katılma oranları yüksek çıkmıĢtır. Buna göre deneklerin % 73.6‟sı mevlidlere severek katıldığını ifade etmekte- dir. % 7.2‟lik bir kesim mecbur kaldığında mevlide gittiğini, % 13.3‟lük bir grup ise 90 kesinlikle gitmediğini belirtmiĢtir. Mevlidin ne olduğunu bilmeyenler ise % 5.8 oranın- dadır. Tablo 100. Mevlid Törenlerine Katılımın Cinsiyete Göre Dağılımı Mevlid törenine katılım TOPLAM Cinsiyet 34 20 127 12 193 Erkek 17.6% 10.4% 65.8% 6.2% 100.0% 23 11 188 13 235 Kadın 9.8% 4.7% 80.0% 5.5% 100.0% 57 31 315 25 428 TOPLAM 13.3% 7.2% 73.6% 5.8% 100.0% 2 X = 12.588 SD = 3 P<0.05 (0.006) Anlamlı. Cinsiyet açısından konuya bakıldığında kızların mevlid törenlerine daha ilgili oldukları ortaya çıkmaktadır. Severek mevlide katıldığını ifade eden kız oranı % 80, erkek oranı % 65.8‟dir. Erkeklerin % 17.6‟sı asla böyle törenlere katılmadığını belirtir- ken, bu oran kızlarda % 9.8‟dir. Tablo 101. Mevlid Törenlerine Katılımın Babanın Eğitim Seviyesine Göre Dağılımı Mevlid törenine katılım TOPLAM Babanın eğitim seviyesi 4 6 70 3 83 Ġlkokul mezunu 4.8% 7.2% 84.3% 3.6% 100.0% 27 12 145 10 194 Lise mezunu 13.9% 6.2% 74.7% 5.2% 100.0% 9 2 47 2 60 Yüksekokul mezunu 15.0% 3.3% 78.3% 3.3% 100.0% Üniversite ve lisan- 17 11 53 10 91 süstü mezunu 18.7% 12.1% 58.2% 11.0% 100.0% 57 31 315 25 428 TOPLAM a 13.3% 7.2% 73.6% 5.8% 100.0% 2 X = 21.231 SD = 9 P<0.05 (0.012) Anlamlı. Böyle törenlerden Böyle törenlerden hoĢlanmam ve hiç hoĢlanmam ve hiç katılmam katılmam Mecbur kalma- dıkça gitmem, Mecbur kalma- gittiğimde de sıkı- dıkça gitmem, lır, çabucak bit- gittiğimde de sıkı- mesini isterim lır, çabucak bit- mesini isterim Böyle törenleri sever, isteyerek Böyle törenleri katılırım sever, isteyerek katılırım Mevlidin ne an- lama geldiğini Mevlidin ne an- bilmiyorum lama geldiğini bilmiyorum 91 Tablo 102. Mevlid Törenlerine Katılımın Annenin Eğitim Seviyesine Göre Dağılımı Mevlid törenine katılım TOPLAM Annenin eğitim seviyesi 19 10 153 7 189 Ġlkokul mezunu 10.1% 5.3% 81.0% 3.7% 100.0% 16 11 114 9 150 Lise mezunu 10.7% 7.3% 76.0% 6.0% 100.0% Yüksekokul me- 10 2 25 1 38 zunu 26.3% 5.3% 65.8% 2.6% 100.0% Üniversite ve li- 12 8 20 7 47 sansüstü mezunu 25.5% 17.0% 42.6% 14.9% 100.0% 57 31 312 24 424 TOPLAM 13.4% 7.3% 73.6% 5.7% 100.0% 2 X = 36.584 SD = 9 P<0.05 (0.000) Anlamlı. Mevlidler konusundaki tutum ve davranıĢ anne-babanın eğitim düzeyine göre anlamlı bir farklılaĢma göstermektedir. Üniversite mezunu babaların çocuklarında mev- lide olumlu yaklaĢanların oranı % 58.2 iken, bu rakam yüksekokul mezunu babaların çocuklarında % 78.3‟e, lise mezunu babaların çocuklarında % 74.7‟ye, ilkokul mezunu babaların çocuklarında ise % 84.3‟e yükselmektedir. Benzer bir Ģekilde üniversite mezunu annelerin çocuklarında mevlide olumlu yaklaĢanların oranı % 42.6 iken, bu rakam yüksekokul mezunu annelerin çocuklarında % 65.8‟e, lise mezunu annelerin çocuklarında % 76‟ya, ilkokul mezunu annelerin ço- cuklarında ise % 81‟e yükselmektedir. Böyle törenler- den hoĢlanmam ve hiç katılmam Mecbur kalma- dıkça gitmem, gittiğimde de sıkılır, çabucak bitmesini isterim Böyle törenleri sever, isteyerek katılırım Mevlidin ne an- lama geldiğini bilmiyorum 92 Tablo 103. Mevlid Törenlerine Katılımın Ailenin Dindarlık Seviyesine Göre Dağılımı Mevlid törenine katılım TOPLAM Ailenin dindarlık düzeyi 10 4 10 1 25 Dinle az ilgili 40.0% 16.0% 40.0% 4.0% 100.0% 33 16 151 19 219 Orta derece dindar 15.1% 7.3% 68.9% 8.7% 100.0% 14 11 154 5 184 Çok dindar 7.6% 6.0% 83.7% 2.7% 100.0% 57 31 315 25 428 TOPLAM 13.3% 7.2% 73.6% 5.8% 100.0% 2 X = 34.684 SD = 6 P<0.05 (0.000) Anlamlı. Ailenin dindarlık seviyesi ile mevlid konusundaki tutum ve davranıĢ arasında anlamlı bir farklılaĢma söz konusudur. Çok dindar ailelerin çocuklarında mevlide olum- lu yaklaĢanların oranı % 83.7 iken, bu rakam orta derece dindar ailelerde % 68.9‟a, din- le az ilgili ailelerde ise % 40‟a gerilemektedir. Dinle az ilgili ailelerin çocukları içinde % 40‟lık bir oran mevlid törenlerinden hoĢlanmadıklarını ve hiç katılmadıklarını belirt- miĢtir. Tablo 104. Mevlid Törenlerine Katılımın Fakültelere Göre Dağılımı Mevlid törenine katılım TOPLAM Fakülte 14 8 46 9 77 Tıp Fakültesi 18.2% 10.4% 59.7% 11.7% 100.0% Sosyal Bilimler Fakül- 13 6 82 7 108 tesi 12.0% 5.6% 75.9% 6.5% 100.0% Ġktisadi ve Ġdari Bi- 15 13 122 2 152 limler Fakültesi 9.9% 8.6% 80.3% 1.3% 100.0% 12 4 43 5 64 Hukuk Fakültesi 18.8% 6.2% 67.2% 7.8% 100.0% 3 0 21 1 25 Edebiyat Fakültesi 12.0% 0.0% 84.0% 4.0% 100.0% 57 31 314 24 426 TOPLAM 13.4% 7.3% 73.7% 5.6% 100.0% 2X = 22.566 SD = 12 P<0.05 (0.032) Anlamlı. Böyle törenler- Böyle törenlerden den hoĢlanmam hoĢlanmam ve hiç ve hiç katılmam katılmam Mecbur kalma- Mecbur kalma- dıkça gitmem, dıkça gitmem, gittiğimde de gittiğimde de sıkılır, çabucak sıkılır, çabucak bitmesini isterim bitmesini isterim Böyle törenleri Böyle törenleri sever, isteyerek sever, isteyerek katılırım katılırım Mevlidin ne an- Mevlidin ne an- lama geldiğini lama geldiğini bilmiyorum bilmiyorum 93 Fakülteler açısından tabloya baktığımızda mevlide olumlu yaklaĢımın en düĢük oldu- ğu fakülte % 59.7 ile Tıp Fakültesi‟dir. Bunu % 67.2 ile Hukuk Fakültesi, % 75.9 ile Sosyal Bilimler Fakültesi, % 80 ile Ġktisadi ve Ġdari Bilimler Fakültesi öğrencileri takip etmektedir. Mevlide en olumlu yaklaĢım % 84 ile Edebiyat Fakültesi öğrencilerinde görülmektedir. Tablo 105. Mevlid Törenlerine Katılımın Öğrenim Sürecinde Kalınan Yere Göre Dağılımı Mevlid törenine katılım TOPLAM Öğrenim sürecinde kalınan yer Aile ya da akraba ya- 34 20 250 9 313 nında 10.9% 6.4% 79.9% 2.9% 100.0% 9 5 25 4 43 Öğrenci yurdu 20.9% 11.6% 58.1% 9.3% 100.0% Kiralık evde arkadaĢlar- 14 6 39 12 71 la / tek baĢına 19.7% 8.5% 54.9% 16.9% 100.0% 57 31 314 25 427 TOPLAM 13.3% 7.3% 73.5% 5.9% 100.0% 2 X = 33.908 SD = 6 P<0.05 (0.000) Anlamlı. Öğrencilerin öğrenim sürecinde kaldıkları yer ile mevlid konusundaki tutum ve davranıĢları arasında anlamlı bir farklılaĢma söz konusudur. Ailesinin yanında kalanla- rın % 79.9‟u mevlid törenlerine isteyerek katıldığını ifade ederken, bu rakam öğrenci yurdunda kalanlarda % 58.1‟e, kiralık evlerde kalanlarda ise % 54.9‟a gerilemektedir. 3. Alkol Kullanma ile Ġlgili Tutum ve DavranıĢlar Günümüzde Makedonya‟daki Arnavutlar arasında alkol kullanımı belirli yaĢlar- da yoğunlaĢmaktadır. 18-40 yaĢları arasındaki erkeklerin % 40-50‟si alkol kullanmakta- dır. 40‟lı yaĢlardan itibaren belirli bir dindarlaĢma eğilimi görülmekte, Cuma namazla- rına devamla birlikte alkol kullanımında da düĢüĢ görülmektedir. Makedonya Arnavut- larında alkol kullanımını teĢvik eden uygulamalar söz konusudur. Örneğin çok dindar aileler dıĢındaki ailelerin düğünlerinde mutlaka alkol ikram edilmektedir. Kadınlarda alkol kullanımı erkeklere göre çok daha düĢüktür. Anketimize katılan deneklerin % 84.2‟lik kısmı alkollü içki içmenin günah ol- duğunu düĢünmekte ve bundan uzak durduklarını belirtmektedirler. Günah olduğunun bilincinde olarak alkol kullananların oranı ise % 9‟dur. Geri kalan toplam % 6.8‟lik ke- sim ise haram olduğunu kabul etmeksizin az veya çok alkol aldıklarını ifade etmiĢlerdir. Böyle törenlerden hoĢlanmam ve hiç katılmam Mecbur kalmadık- ça gitmem, gitti- ğimde de sıkılır, çabucak bitmesini isterim Böyle törenleri sever, isteyerek katılırım Mevlidin ne anla- ma geldiğini bilmi- yorum 94 Tablo 106. Alkolle İlgili Tutum ve Davranışların Cinsiyete Göre Dağılımı Alkolle ilgili tutum ve davranıĢlar TOPLAM Cinsiyet 150 14 24 8 196 Erkek 76.5% 7.1% 12.2% 4.1% 100.0% 213 7 15 0 235 Kadın 90.6% 3.0% 6.4% 0.0% 100.0% 363 21 39 8 431 TOPLAM 84.2% 4.9% 9.0% 1.9% 100.0% 2X = 19.979 SD = 3 P<0.05 (0.000) Anlamlı. Cinsiyet açısından konuya bakıldığında erkeklerde alkol kullananların oranının (toplam % 23.5) kızlara göre (toplamda % 9.4) daha yüksek olduğu görülmektedir. Ha- ram olduğunu kabul ettiği halde alkol kullanan erkeklerin oranı % 12.2, kızların oranı % 6.4‟tür. Erkeklerin toplamda % 11.2‟si alkolün günah olduğunu düĢünmezken, bu oran kızlarda % 3‟tür. Tablo 107. Alkolle İlgili Tutum ve Davranışların Babanın Eğitim Seviyesine Göre Dağılımı Alkolle ilgili tutum ve davranıĢlar TOPLAM Babanın eğitim seviyesi 73 2 7 1 83 Ġlkokul mezunu 88.0% 2.4% 8.4% 1.2% 100.0% 169 4 18 3 194 Lise mezunu 87.1% 2.1% 9.3% 1.5% 100.0% 52 3 6 0 61 Yüksekokul mezunu 85.2% 4.9% 9.8% 0.0% 100.0% Üniversite ve lisansüstü 69 12 8 4 93 mezunu 74.2% 12.9% 8.6% 4.3% 100.0% 363 21 39 8 431 TOPLAM 84.2% 4.9% 9.0% 1.9% 100.0% 2 X = 22.462 SD = 9 P<0.05 (0.008) Anlamlı. Dinen yasak ve kullanmıyorum Dinen yasak ve Dinen yasak ol- kullanmıyorum duğuna pek inanmıyorum, Dinen yasak oldu- nadiren içiyorum ğuna pek inanmı- yorum, nadiren içi- yorum Yasak olduğuna inandığım halde yine de zaman Yasak olduğuna zaman kullanıyo- inandığım halde rum yinede zaman za- man kullanıyorum Dinen yasak olup olmaması ilgi- Dinen yasak olup lendirmiyor, sık olmaması ilgilen- kullanıyorum dirmiyor, sık kulla- nıyorum 95 Tablo 108. Alkolle İlgili Tutum ve Davranışların Annenin Eğitim Seviyesine Göre Dağılımı Alkolle ilgili tutum ve davranıĢlar TOPLAM Annenin eğitim seviyesi 174 2 11 2 189 Ġlkokul mezunu 92.1% 1.1% 5.8% 1.1% 100.0% 121 11 18 3 153 Lise mezunu 79.1% 7.2% 11.8% 2.0% 100.0% Yüksekokul mezu- 33 2 2 1 38 nu 86.8% 5.3% 5.3% 2.6% 100.0% Üniversite ve lisan- 31 6 8 2 47 süstü mezunu 66.0% 12.8% 17.0% 4.3% 100.0% 359 21 39 8 427 TOPLAM 84.1% 4.9% 9.1% 1.9% 100.0% 2X = 26 SD = 9 P<0.05 (0.002) Anlamlı. Ġçki ile ilgili tutum ve davranıĢ anne-babanın eğitim düzeyine göre anlamlı bir farklılaĢma göstermektedir. Üniversite mezunu babaların çocuklarında içkinin haram olduğunu düĢünen ve kullanmayanların oranı % 74.2 iken, bu rakam diğer okullardan mezun olan babaların çocuklarında % 85-88 aralığındadır. Benzer Ģekilde üniversite mezunu annelerin çocuklarında içkinin haram olduğunu düĢünen ve kullanmayanların oranı % 66 iken, bu rakam yüksekokul mezunu annelerin çocuklarında % 86.8, lise me- zunu annelerin çocuklarında % 79.1, ilkokul mezunu annelerin çocuklarında ise % 92.1‟dir. Dinen yasak ve kul- lanmıyorum Dinen yasak oldu- ğuna pek inanmıyo- rum, nadiren içiyo- rum Yasak olduğuna inandığım halde yi- nede zaman zaman kullanıyorum Dinen yasak olup olmaması ilgilen- dirmiyor, sık kulla- nıyorum 96 Tablo 109. Alkolle İlgili Tutum ve Davranışların Ailenin Dindarlık Seviyesine Göre Dağılımı Alkolle ilgili tutum ve davranıĢlar TOPLAM Ailenin dindarlık seviyesi 19 2 2 3 26 Dinle az ilgili 73.1% 7.7% 7.7% 11.5% 100.0% 173 15 29 3 220 Orta derece dindar 78.6% 6.8% 13.2% 1.4% 100.0% 171 4 8 2 185 Çok dindar 92.4% 2.2% 4.3% 1.1% 100.0% 363 21 39 8 431 TOPLAM 84.2% 4.9% 9.0% 1.9% 100.0% 2X = 30.389 SD = 6 P<0.05 (0.000) Anlamlı. Ailenin dindarlık seviyesi ile alkol konusundaki tutum ve davranıĢ arasında an- lamlı bir farklılaĢma söz konusudur. Çok dindar ailelerin çocuklarında alkole olumsuz yaklaĢanların oranı % 92.4 iken, bu rakam orta derece dindar ailelerde % 78.6‟ya, dinle az ilgili ailelerde ise % 73.1‟e gerilemektedir. Tablo 110. Alkolle İlgili Tutum ve Davranışların Üniversitelere Göre Dağılımı Alkolle ilgili tutum ve davranıĢlar TOPLAM Üniversite 211 12 14 1 238 Tetova Üniversitesi 88.7% 5.0% 5.9% 0.4% 100.0% Güneydoğu Avrupa Üni- 152 9 25 7 193 versitesi 78.8% 4.7% 13.0% 3.6% 100.0% 363 21 39 8 431 TOPLAM 84.2% 4.9% 9.0% 1.9% 100.0% 2 X = 13.065 SD = 3 P<0.05 (0.004) Anlamlı. Üniversite açısından konuya bakıldığında alkolün haram olduğunu düĢünen ve kullanmayanların Tetova Üniversitesi‟nde % 88.7, Güneydoğu Avrupa Üniversitesi‟nde Dinen yasak ve Dinen yasak ve kullanmıyorum kullanmıyorum Dinen yasak oldu- Dinen yasak ğuna pek inanmı- olduğuna pek yorum, nadiren inanmıyorum, içiyorum nadiren içiyo- rum Yasak olduğunu Yasak olduğunu inandığım halde inandığım halde yinede zaman yinede zaman zaman kullanıyo- zaman kullanı- rum yorum Dinen yasak olup Dinen yasak olmaması ilgilen- olup olmaması dirmiyor, sık kul- ilgilendirmiyor, lanıyorum sık kullanıyo- rum 97 ise % 78.8 olduğu görülmektedir. Güneydoğu Avrupa Üniversitesi öğrencilerinin içkiyi daha fazla kullanmaları Avrupa ülkelerinde yetiĢmeleri ile açıklanabilir. Tablo 111. Alkolle İlgili Tutum ve Davranışların Öğrenim Sürecinde Kalınan Yere Göre Dağılımı Alkolle ilgili tutum ve davranıĢlar TOPLAM Öğrenim sürecince kalınan yer 278 9 23 4 314 Aile ya da akraba yanında 88.5% 2.9% 7.3% 1.3% 100.0% 30 2 8 3 43 Öğrenci yurdu 69.8% 4.7% 18.6% 7.0% 100.0% Kiralık evde arkadaĢlarla / 54 10 8 1 73 tek baĢına 74.0% 13.7% 11.0% 1.4% 100.0% 362 21 39 8 430 TOPLAM 84.2% 4.9% 9.1% 1.9% 100.0% 2X = 29.285 SD = 6 P<0.05 (0.001) Anlamlı. Öğrencilerin öğrenim sürecinde kaldıkları yer ile alkol konusundaki tutum ve davranıĢları arasında anlamlı bir farklılaĢma söz konusudur. Ailesinin yanında kalanla- rın % 88.5‟i hiç alkol kullanmadığını ifade ederken, bu rakam kiralık evlerde kalanlarda % 74‟e, öğrenci yurdunda kalanlarda ise 69.8‟e gerilemektedir. Aile ortamı doğal olarak çocuğun alkol vb. alıĢkanlıklara yönelmesini engellemektedir. 4.Evlilik DıĢı Cinsel ĠliĢki Konusundaki Tutum Komünist dönem Makedonya Arnavutlarında kadın erkek iliĢkileri geleneksel olarak katıydı. Serbest kadın-erkek iliĢkisi söz konusu olmadığı gibi, niĢanlı çiftlerin dahi görüĢtürülmesine izin verilmezdi. Günümüzde ise önemli bir değiĢim söz konusu olup, aralarına söz-niĢan iliĢkisi olmayan kiĢiler rahat bir Ģekilde görüĢebilmekte ve gezmektedirler. Yine de bu Ģekildeki bir iliĢki cinsel birlikteliğin tasvip edildiği anlamı- na gelmemektedir. Bekaret sadece Arnavut aileler için değil, Arnavut gençler için de önemli bir değer olarak kabul edilmektedir. AraĢtırma örneklemimizin büyük çoğunluğu (% 77) evlilik dıĢı cinsel iliĢkiyi tasvip etmediğini belirtmiĢtir. % 17.4‟lük bir kesim bunu olağan karĢıladığını belirtmiĢ, % 5.6‟lık kesim ise kararsız olduğunu ifade etmiĢtir. Dinen yasak ve kullanmıyorum Dinen yasak olduğuna pek inanmıyorum, nadiren içiyo- rum Yasak olduğunu inandığım halde yinede zaman zaman kullanı- yorum Dinen yasak olup olmaması ilgilendirmiyor, sık kullanıyo- rum 98 Tablo 112.Evlilik Dışı İlişki Konusundaki Tutumların Babanın Eğitim Seviyesine Göre Dağılımı Evlilik dıĢı cinsel iliĢki konusundaki tutum TOPLAM Doğru olmadığını Normal olarak Kararsızım Babanın eğitim düĢünüyorum görüyorum seviyesi 72 6 5 83 Ġlkokul mezunu 86.7% 7.2% 6.0% 100.0% 155 32 7 194 Lise mezunu 79.9% 16.5% 3.6% 100.0% 46 12 3 61 Yüksekokul mezunu 75.4% 19.7% 4.9% 100.0% 59 25 9 93 Üniversite ve lisansüstü mezunu 63.4% 26.9% 9.7% 100.0% 332 75 24 431 TOPLAM 77.0% 17.4% 5.6% 100.0% 2X = 17.722 SD = 6 P<0.05 (0.007) Anlamlı. Tablo 113.Evlilik Dışı İlişki Konusundaki Tutumların Annenin Eğitim Seviyesine Göre Dağılımı Evlilik dıĢı cinsel iliĢki konusundaki tutum TOPLAM Doğru olmadığını Normal olarak Kararsızım Annenin eğitim düĢünüyorum görüyorum seviyesi 163 17 9 189 Ġlkokul mezunu 86.2% 9.0% 4.8% 100.0% 117 31 5 153 Lise mezunu 76.5% 20.3% 3.3% 100.0% 27 8 3 38 Yüksekokul mezunu 71.1% 21.1% 7.9% 100.0% 24 17 6 47 Üniversite ve lisansüstü mezunu 51.1% 36.2% 12.8% 100.0% 331 73 23 427 TOPLAM 77.5% 17.1% 5.4% 100.0% 2X = 31.436 SD = 6 P<0.05 (0.000) Anlamlı. Evlilik dıĢı cinsel iliĢkiye bakıĢ anne-babanın eğitim düzeyine göre anlamlı bir farklılaĢma göstermektedir. Üniversite mezunu babaların çocuklarında evlilik dıĢı cinsel iliĢkinin doğru olmadığını düĢünenlerin oranı % 63.4 iken, bu rakam yüksekokul mezu- nu babaların çocuklarında % 75.4‟e, lise mezunu babaların çocuklarında % 79.9‟a, ilko- kul mezunu babaların çocuklarında ise % 86.7‟ye yükselmektedir. Benzer Ģekilde üni- versite mezunu annelerin çocuklarında evlilik dıĢı cinsel iliĢkinin doğru olmadığını dü- Ģünenlerin oranı % 51.1 iken, bu rakam yüksekokul mezunu annelerin çocuklarında % 71.1‟e, lise mezunu annelerin çocuklarında % 76.5‟e, ilkokul mezunu annelerin çocuk- larında ise % 86.2‟ye yükselmektedir. 99 Tablo 114. Evlilik Dışı İlişki Konusundaki Tutumların Ailenin Dindarlık Seviyesine Göre Dağılımı Evlilik dıĢı cinsel iliĢki konusundaki tutum TOPLAM Ailenin dindarlık Doğru olmadığını Normal olarak Kararsızım seviyesi düĢünüyorum görüyorum 18 3 5 26 Dinle az ilgili 69.2% 11.5% 19.2% 100.0% 147 59 14 220 Orta derece dindar 66.8% 26.8% 6.4% 100.0% 167 13 5 185 Çok dindar 90.3% 7.0% 2.7% 100.0% 332 75 24 431 TOPLAM 77.0% 17.4% 5.6% 100.0% 2X = 42.254 SD = 4 P<0.05 (0.000) Anlamlı. Ailenin dindarlık seviyesi ile evlilik dıĢı cinsel iliĢkiye bakıĢ arasında anlamlı bir farklılaĢma söz konusudur. Çok dindar ailelerin çocuklarında evlilik dıĢı cinsel iliĢkiyi tasvip etmeyenlerin oranı % 90.3 iken, bu rakam orta derece dindar ailelerde % 66.8‟e, dinle az ilgili ailelerde ise % 69.2‟ye gerilemektedir. Burada orta derece dindar aileler ile dinle az ilgili ailelere mensup çocukların tutumlarının birbirine yakın olması dikkat çekicidir. Ancak bu durumu dinle az ilgili olduğunu söyleyen sadece 22 aile üzerinden değerlendirme yapmakla açıklayabiliriz. Sayının az olduğu gruplarda tesadüfi birkaç kiĢilik farklı görüĢler ortalamaları önemli ölçüde değiĢtirebilmektedir. Tablo 115. Evlilik Dışı İlişki Konusundaki Tutumların Öğrenim Sürecinde Kalınan Yere Göre Dağılımı Öğrenim sürecinde Evlilik dıĢı cinsel iliĢki konusundaki tutum TOPLAM kalınan yer Doğru olmadığını Normal olarak Kararsızım düĢünüyorum görüyorum 261 41 12 314 Aile ya da akraba yanında 83.1% 13.1% 3.8% 100.0% 25 10 8 43 Öğrenci yurdu 58.1% 23.3% 18.6% 100.0% Kiralık evde arkadaĢlarla / 45 24 4 73 tek baĢına 61.6% 32.9% 5.5% 100.0% 331 75 24 430 TOPLAM 77.0% 17.4% 5.6% 100.0% 2X = 34.827 SD = 4 P<0.05 (0.000) Anlamlı. Öğrencilerin öğrenim sürecinde kaldıkları yer ile evlilik dıĢı cinsel iliĢkiye ba- kıĢları arasında anlamlı bir farklılaĢma söz konusudur. Ailesinin yanında kalanların % 83.1‟i hiç bu durumu tasvip etmediklerini ifade ederken, bu rakam öğrenci yurdu ve kiralık evlerde kalanlarda ortalama % 60 civarındadır. 100 5.ġans Oyunları Konusundaki Tutum ve DavranıĢlar Genel olarak bakıldığında gençlerin % 87.9‟u Ģans oyunlarını haram olarak gör- düğünü ve oynamadığını ifade etmiĢtir. % 6.5‟lik kesim dinen haram olduğunu düĢün- düğü halde oynadığını, % 4.9‟luk bir kesim haram olarak görmediğini ve oynadığını, % 0.7‟lik bir kesim ise dini hükmü hiç düĢünmeksizin oynadığını belirtmiĢtir. Bu veriler bizim gözlemlerimizle uyuĢmamaktadır. Bizim gözleyebildiğimiz kadarıyla son on yıl- da Ģans oyunları iyice artmıĢtır ve her iki genç erkekten birisi bunları oynamaktadır. Ancak gençler bunu bir kumar olarak değil, eğlence aracı olarak görmektedirler. Make- donya‟da kumar yasaldır ve Kalkandelen‟de 20 civarında “casino” (kumarhane) bulun- maktadır. Tablo 116. Şans Oyunları Konusundaki Tutum ve Davranışların Cinsiyete Göre Dağılımı ġans oyunları konusundaki tutum ve davranıĢlar TOPLAM Cinsiyet 155 17 22 2 196 Erkek 79.1% 8.7% 11.2% 1.0% 100.0% 224 4 6 1 235 Kadın 95.3% 1.7% 2.6% 0.4% 100.0% 379 21 28 3 431 TOPLAM 87.9% 4.9% 6.5% 0.7% 100.0% 2X = 26.776 SD = 3 P<0.05 (0.000) Anlamlı. Cinsiyet açısından tabloya bakıldığında kızların % 95.3‟ünün Ģans oyunlarını kumar olarak gördüğü ve oynamadığı görülmektedir. Bu oran erkeklerde % 79.1‟dir. Erkeklerin % 11.2‟si Ģans oyunlarının bir kumar olduğunu bildiği halde oynadığını, geri kalan toplamda % 9.7‟lik bir kesim ise dini açıdan sakıncalı görmediğini belirtmiĢtir. Dinen yasak ve oynamıyorum Dinen yasak olduğunu pek inanmıyorum, ara sıra oynu- yorum Dinen yasak olduğunu inan- dığım halde ara sıra oynuyorum Dini hükmü beni ilgilen- dirmiyor, sık sık oynuyorum 101 Tablo 117. Şans Oyunları Konusundaki Tutum ve Davranışların Babanın Eğitim Seviyesine Göre Dağılımı ġans oyunları konusundaki tutum ve davranıĢlar TOPLAM Babanın eğitim seviyesi 75 3 5 0 83 Ġlkokul mezunu 90.4% 3.6% 6.0% 0.0% 100.0% 175 5 11 3 194 Lise mezunu 90.2% 2.6% 5.7% 1.5% 100.0% 57 0 4 0 61 Yüksekokul mezunu 93.4% 0.0% 6.6% 0.0% 100.0% Üniversite ve lisansüstü 72 13 8 0 93 mezunu 77.4% 14.0% 8.6% 0.0% 100.0% TOPLAM 379 21 28 3 431 87.9% 4.9% 6.5% 0.7% 100.0% 2X = 27.248 SD = 9 P<0.05 (0.001) Anlamlı. Tablo 118. Şans Oyunları Konusundaki Tutum ve Davranışların Annenin Eğitim Seviyesine Göre Dağılımı ġans oyunları konusundaki tutum ve davranıĢlar TOPLAM Annenin eğitim seviyesi 175 3 10 1 189 Ġlkokul mezunu 92.6% 1.6% 5.3% 0.5% 100.0% 134 6 11 2 153 Lise mezunu 87.6% 3.9% 7.2% 1.3% 100.0% 34 3 1 0 38 Yüksekokul mezunu 89.5% 7.9% 2.6% 0.0% 100.0% Üniversite ve lisansüstü 32 9 6 0 47 mezunu 68.1% 19.1% 12.8% 0.0% 100.0% 375 21 28 3 427 TOPLAM 87.8% 4.9% 6.6% 0.7% 100.0% 2X = 32.884 SD = 9 P<0.05 (0.000) Anlamlı. Dinen yasak ve Dinen yasak ve oynamıyorum oynamıyorum Dinen yasak oldu- Dinen yasak oldu- ğunu pek inanmı- ğunu pek inanmı- yorum, ara sıra yorum, ara sıra oynuyorum oynuyorum Dinen yasak oldu- Dinen yasak oldu- ğunu inandığım ğunu inandığım halde ara sıra oy- halde ara sıra oy- nuyorum nuyorum Dini hükmü beni Dini hükmü beni ilgilendirmiyor, sık ilgilendirmiyor, sık oynuyorum sık sık oynuyorum 102 ġans oyunları konusundaki tutum ve davranıĢlar anne-babanın eğitim düzeyine göre anlamlı bir farklılaĢma göstermektedir. Üniversite mezunu babaların çocuklarında Ģans oyunlarını dinen yasak olarak gören ve oynamadığını belirtenlerin oranı % 77.4 iken, bu rakam diğer okullardan mezun babaların çocuklarında % 90-93 aralığındadır. Benzer Ģekilde üniversite mezunu annelerin çocuklarında Ģans oyunlarını dinen yasak olarak gören ve oynamadığını belirtenlerin oranı % 68.1 iken, bu rakam diğer okullar- dan mezun annelerin çocuklarında % 87-92 aralığındadır. Tablo 119. Şans Oyunları Konusundaki Tutum ve Davranışların Ailenin Dindarlık Seviyesine Göre Dağılımı ġans oyunları konusundaki tutum ve davranıĢlar TOPLAM Ailenin dindarlık seviyesi 18 5 2 1 26 Dinle az ilgili 69.2% 19.2% 7.7% 3.8% 100.0% 186 13 20 1 220 Orta derece dindar 84.5% 5.9% 9.1% 0.5% 100.0% 175 3 6 1 185 Çok dindar 94.6% 1.6% 3.2% 0.5% 100.0% 379 21 28 3 431 TOPLAM 87.9% 4.9% 6.5% 0.7% 100.0% 2X = 27.060 SD = 6 P<0.05 (0.000) Anlamlı. Ailenin dindarlık seviyesi ile Ģans oyunları konusundaki tutum ve davranıĢlar arasında anlamlı bir farklılaĢma söz konusudur. Çok dindar ailelerin çocuklarında Ģans oyunlarını dinen haram olarak görüp oynamayanların oranı % 94.6 iken, bu rakam orta derece dindar ailelerde % 84.5‟e, dinle az ilgili ailelerde ise % 69.2‟ye gerilemektedir. Dinen yasak ve oynamıyorum Dinen yasak oldu- ğunu pek inanmı- yorum, ara sıra oynuyorum Dinen yasak oldu- ğunu inandığım halde ara sıra oy- nuyorum Dini hükmü beni ilgilendirmiyor, sık sık oynuyorum 103 Tablo 120. Şans Oyunları Konusundaki Tutum ve Davranışların Öğrenim Sürecinde Kalınan Yere Göre Dağılımı ġans oyunları konusundaki tutum ve TOPLAM davranıĢlar Öğrenim sürecinde kalınan yer 285 7 20 2 314 Aile ya da akraba yanında 90.8% 2.2% 6.4% 0.6% 100.0% 35 4 4 0 43 Öğrenci yurdu 81.4% 9.3% 9.3% 0.0% 100.0% Kiralık evde arkadaĢlarla / 58 10 4 1 73 tek baĢına 79.5% 13.7% 5.5% 1.4% 100.0% 378 21 28 3 430 TOPLAM 87.9% 4.9% 6.5% 0.7% 100.0% 2X = 20.389 SD = 6 P<0.05 (0.002) Anlamlı. Öğrencilerin öğrenim sürecinde kaldıkları yer ile Ģans oyunları konusundaki tu- tum ve davranıĢları arasında anlamlı bir farklılaĢma söz konusudur. Ailesinin yanında kalanların % 90.8‟i Ģans oyunlarını dinen yasak olarak görüp oynamadığını ifade eder- ken, bu rakam öğrenci yurdu ve kiralık evlerde kalanlarda ortalama % 80 civarındadır. C. DĠNĠ BĠLGĠ KONUSUNDAKĠ BULGULAR 1. Dini Konuları KonuĢma AraĢtırma grubumuzda aldığımız verilere baktığımızda dini konuların üniversite gençliğinde yoğun bir Ģekilde konuĢulmadığı ortaya çıkmaktadır. Bu konuları yoğun bir Ģekilde konuĢan kesim % 25.8 oranındadır. Deneklerin % 70.5‟i dini konuları az konuĢ- tuğunu, % 3.7‟si ise hiç konuĢmadığını belirtmiĢtir. Dinen yasak ve oy- namıyorum Dinen yasak olduğu- nu pek inanmıyorum, ara sıra oynuyorum Dinen yasak olduğu- nu inandığım halde ara sıra oynuyorum Dini hükmü beni ilgi- lendirmiyor, sık sık oynuyorum 104 Tablo 121. Dini Konuları Konuşma Durumunun Yaşa Göre Dağılımı YaĢ Dini konuları konuĢma durumu TOPLAM Hiç Az Çoğunlukla 10 150 34 194 18-20 5.2% 77.3% 17.5% 100.0% 3 126 61 190 21-23 1.6% 66.3% 32.1% 100.0% 3 27 16 46 24-26 6.5% 58.7% 34.8% 100.0% 16 303 111 430 TOPLAM 3.7% 70.5% 25.8% 100.0% 2 X = 16.556 SD = 4 P<0.05 (0.002) Anlamlı. YaĢ açısından konuya bakıldığında en yoğun konuĢmanın % 34.8 ile 24-26 yaĢ grubunda gerçekleĢtiği görülmektedir. Bu oran 21-23 yaĢ grubunda % 32.1‟e, 18-20 yaĢ grubunda % 17.5‟e düĢmektedir. Bu sonuçlar yaĢ ilerledikçe dini konulara ilginin daha da arttığını göstermektedir. Tablo 122. Dini Konuları Konuşma Durumunun Annenin Eğitim Seviyesine Göre Dağılımı Annenin eğitim Dini konuları konuĢma durumu TOPLAM seviyesi Hiç Az Çoğunlukla 4 117 68 189 Ġlkokul mezunu 2.1% 61.9% 36.0% 100.0% 5 122 26 153 Lise mezunu 3.3% 79.7% 17.0% 100.0% 1 30 7 38 Yüksekokul mezunu 2.6% 78.9% 18.4% 100.0% 6 32 9 47 Üniversite ve lisansüstü mezunu 12.8% 68.1% 19.1% 100.0% 16 301 110 427 TOPLAM 3.7% 70.5% 25.8% 100.0% 2X = 29.838 SD = 6 P<0.05 (0.000) Anlamlı. Annenin eğitim düzeyi yükseldikçe çocukların dini konuları konuĢma oranı düĢmektedir. Dini konuları en fazla konuĢanlar % 36 ile ilkokul mezunu annelerin ço- cuklarıdır. Bu oran diğer okullardan mezun annelerin çocuklarında ortalama % 18‟e düĢmektedir. Üniversite mezunu annelerin çocuklarından % 12.8‟i dini konuları hiçbir zaman konuĢmadıklarını belirtmiĢlerdir. 105 Tablo 123. Dini Konuları Konuşma Durumunun Ailenin Dindarlık Seviyesine Göre Dağılımı Ailenin dindarlık Dini konuları konuĢma durumu TOPLAM seviyesi Hiç Az Çoğunlukla 4 18 4 26 Dinle az ilgili 15.4% 69.2% 15.4% 100.0% 9 170 41 220 Orta derece dindar 4.1% 77.3% 18.6% 100.0% 3 115 67 185 Çok dindar 1.6% 62.2% 36.2% 100.0% 16 303 112 431 TOPLAM 3.7% 70.3% 26.0% 100.0% 2 X = 28.222 SD = 4 P<0.05 (0.000) Anlamlı. Ailenin dindarlık seviyesi ile dini konuları konuĢma oranları arasında anlamlı bir farklılaĢma söz konusudur. Çok dindar ailelerin çocuklarında dini konuları yoğunlukla konuĢma oranı % 36.2 iken, bu rakam orta derece dindar ailelerde % 18.6‟ya, dinle az ilgili ailelerde ise % 15.4‟e gerilemektedir. Dinle az ilgili ailelerin çocuklarından % 15.4‟lük bir kesim dini konuları hiç konuĢmadıklarını ifade etmiĢlerdir. 2.Televizyon ve Ġnternette Dini Konuları/Programları Takip Durumu Günümüzde dini bilgiyi öğrenmenin önemli araçlarından bir tanesi kitle iletiĢim araçları olan televizyon/ radyo yayıncılığı, internet ve sosyal medyadır. Makedon- ya‟daki medya genelde Batı kaynaklıdır. Bundan dolayı küresel düzeyde medyanın Ġslamofobik yayınlar yapması, Ġslam‟ı terörle özdeĢleĢtirme olgusu Makedonya medyası için de geçerlidir. Makedonya gençliğinin, Ġslamiyet‟e bakıĢ noktasında özellikle sosyal medya üzerinden olumsuz bir propagandaya maruz kaldığını söylemek mümkündür. AraĢtırmamızda üniversite gençliğinin kitle iletiĢim araçlarındaki bilgilendirme amaçlı yayınlara az ilgi gösterdiği ortaya çıkmıĢtır. Kitle iletiĢim araçlarından dini ko- nuları yoğunlukla takip ettiklerini söyleyenlerin oranı % 23‟tür. % 71‟lik bir kesim bu- ralardan dini konuları az takip ettiğini, % 5.8‟lik bir kesim ise hiç takip etmediğini be- lirtmiĢtir. 106 Tablo 124. TV ve İnternette Dini Konuları Takip Durumunun Babanın Eğitim Seviyesine Göre Dağılımı TV ve internette dini konuları takip durumu TOPLAM Hiç Az Çok Babanın eğitim seviyesi 1 62 20 83 Ġlkokul mezunu 1.2% 74.7% 24.1% 100.0% 9 133 52 194 Lise mezunu 4.6% 68.6% 26.8% 100.0% 1 46 14 61 Yüksekokul mezunu 1.6% 75.4% 23.0% 100.0% 14 66 13 93 Üniversite ve lisansüstü mezunu 15.1% 71.0% 14.0% 100.0% 25 307 99 431 TOPLAM 5.8% 71.2% 23.0% 100.0% 2X = 24.068 SD = 6 P<0.05 (0.001) Anlamlı. Tablo 125. TV ve İnternette Dini Konuları Takip Durumunun Annenin Eğitim Seviyesine Göre Dağılımı Annenin eğitim TV ve internette dini konuları takip durumu TOPLAM seviyesi Hiç Az Çok 4 129 56 189 Ġlkokul mezunu 2.1% 68.3% 29.6% 100.0% 7 120 26 153 Lise mezunu 4.6% 78.4% 17.0% 100.0% 6 25 7 38 Yüksekokul mezunu 15.8% 65.8% 18.4% 100.0% 8 31 8 47 Üniversite ve lisansüstü mezunu 17.0% 66.0% 17.0% 100.0% 25 305 97 427 TOPLAM 5.9% 71.4% 22.7% 100.0% 2X = 30.200 SD = 6 P<0.05 (0.000) Anlamlı. Kitle iletiĢim araçlarından dini konuları takip durumu anne-babanın eğitim dü- zeyine göre anlamlı bir farklılaĢma göstermektedir. Üniversite mezunu babaların çocuk- larında kitle iletiĢim araçlarından dini konuları yoğun olarak takip edenlerin oranı % 14 iken, bu rakam diğer okullardan mezun babaların çocuklarında ortalama % 25‟tir. Dini konuları hiç takip etmediğini söyleyen denekler içinde en yüksek oran % 15.1 ile açık ara üniversite mezunu babaların çocuklarına aittir. Benzer Ģekilde üniversite, yüksekokul ve lise mezunu annelerin çocuklarında kitle iletiĢim araçlarından dini konuları yoğun olarak takip edenlerin oranı % 17-18 ci- varında iken, bu rakam ilkokul mezunu annelerin çocuklarında % 29.6‟dır. Dini konula- 107 rı hiç takip etmediğini söyleyen denekler içinde en yüksek oran ortalama % 16 ile açık ara yüksekokul ve üniversite mezunu annelerin çocuklarına aittir. Tablo 126. TV ve İnternette Dini Konuları Takip Durumunun Ailenin Dindarlık Seviyesine Göre Dağılımı Ailenin dindarlık TV ve internette dini konuları takip durumu TOPLAM seviyesi Hiç Az Çok 9 14 3 26 Dinle az ilgili 34.6% 53.8% 11.5% 100.0% 13 174 33 220 Orta derece dindar 5.9% 79.1% 15.0% 100.0% 3 119 63 185 Çok dindar 1.6% 64.3% 34.1% 100.0% 25 307 99 431 TOPLAM 5.8% 71.2% 23.0% 100.0% 2X = 64.500 SD = 4 P<0.05 (0.000) Anlamlı. Ailenin dindarlık seviyesi ile dini konuları takip etme oranları arasında anlamlı bir farklılaĢma söz konusudur. Çok dindar ailelerin çocuklarında dini konuları çoğun- lukla takip etme oranı % 34.1 iken, bu rakam orta derece dindar ailelerde % 15‟e, dinle az ilgili ailelerde ise % 11.5‟e gerilemektedir. Dinle az ilgili ailelerin çocuklarından % 34.6‟lık bir kesim dini konuları hiç takip etmediklerini ifade etmiĢlerdir. Tablo 127. TV ve İnternette Dini Konuları Takip Durumunun Öğrenim Sürecinde Kalınan Yere Göre Dağılımı Öğrenim sürecinde TV ve internette dini konuları takip durumu TOPLAM kalınan yer Hiç Az Çok 13 220 81 314 Aile ya da akraba yanında 4.1% 70.1% 25.8% 100.0% 8 29 6 43 Öğrenci yurdu 18.6% 67.4% 14.0% 100.0% Kiralık evde arkadaĢlarla / tek 4 57 12 73 baĢına 5.5% 78.1% 16.4% 100.0% 25 306 99 430 TOPLAM 5.8% 71.2% 23.0% 100.0% 2X = 18.215 SD = 4 P<0.05 (0.001) Anlamlı. Öğrencilerin öğrenim sürecinde kaldıkları yer ile dini konuları takipleri arasında anlamlı bir farklılaĢma söz konusudur. Ailesinin yanında kalanların % 25.8‟i dini konu- ları çoğunlukla takip ettiklerini ifade ederken, bu rakam öğrenci yurdu ve kiralık evlerde kalanlarda ortalama % 15 civarındadır. 108 3.Dini Konular Hakkında Bilgi Edinme Ġsteği YapmıĢ olduğumuz araĢtırma üniversite gençlerinin kendilerini dini konularda ye- tersiz gördüklerini ve daha fazla bilgi sahibi olmayı arzu ettiklerini göstermektedir. Denek- lerin sadece % 8.6‟sı dini bilgisini yeterli görmektedir. % 87.9‟luk kesim daha fazla bilgi sahibi olmayı istediklerini, % 3.5‟i ise dini bilgiyi gereksiz bulduklarını belirtmiĢtir. Tablo 128. Dini Konular Hakkında Bilgi Edinme İsteğinin Babanın Eğitim Seviyesine Göre Dağılımı Dini konularda bilgi edinme isteği TOPLAM Gereksiz buldu- Gerekli bilgim Evet din hakkında Babanın eğitim ğum için iste- olduğu için iste- daha fazla bilgi seviyesi mem mem edinmeyi isterdim 0 2 81 83 Ġlkokul mezunu 0.0% 2.4% 97.6% 100.0% 7 15 172 194 Lise mezunu 3.6% 7.7% 88.7% 100.0% 2 8 51 61 Yüksekokul mezunu 3.3% 13.1% 83.6% 100.0% 6 12 75 93 Üniversite ve lisansüstü mezunu 6.5% 12.9% 80.6% 100.0% 15 37 379 431 TOPLAM 3.5% 8.6% 87.9% 100.0% 2X = 14.177 SD = 6 P<0.05 (0.000) Anlamlı. Dini konularda bilgi edinme isteği babanın eğitim düzeyine göre anlamlı bir farklı- laĢma göstermektedir. Üniversite mezunu babaların çocuklarında daha fazla dini bilgi öğ- renmek isteyenlerin oranı % 80.6 iken, bu rakam yüksekokul mezunu babaların çocukların- da % 83.6‟ya, lise mezunu babaların çocuklarında % 88.7‟ye, ilkokul mezunu babaların çocuklarında ise % 97.6‟ya yükselmektedir. Dikkat çekici biçimde üniversite ve yüksekokul mezunu babaların çocukları ortalama % 13 oranı ile dini bilgilerini yeterli görmektedirler. Tablo 129. Dini Konular Hakkında Bilgi Edinme İsteğinin Ailenin Dindarlık Seviyesine Göre Dağılımı Dini konularda bilgi edinme isteği TOPLAM Gereksiz buldu- Gerekli bilgim Evet din hakkında Ailenin dindarlık ğum için istemem olduğu için iste- daha fazla bilgi seviyesi mem edinmeyi isterdim 4 3 19 26 Dinle az ilgili 15.4% 11.5% 73.1% 100.0% 10 18 192 220 Orta derece dindar 4.5% 8.2% 87.3% 100.0% 1 16 168 185 Çok dindar 0.5% 8.6% 90.8% 100.0% 15 37 379 431 TOPLAM 3.5% 8.6% 87.9% 100.0% 2X = 17.042 SD = 4 P<0.05 (0.002) Anlamlı. 109 Ailenin dindarlık seviyesi ile dini konularda bilgi edinme isteği oranları arasında anlamlı bir farklılaĢma söz konusudur. Çok dindar ailelerin çocuklarında dini konularda daha fazla bilgi öğrenme isteği oranı % 90.8 iken, bu rakam orta derece dindar ailelerde yine yakın bir oran olan % 87.3‟e, dinle az ilgili ailelerde ise % 73.1‟e gerilemektedir. Dinle az ilgili ailelerin çocuklarından % 15.4‟lük bir kesim dini bilgileri gereksiz gör- mekte, % 11.8‟i ise dini bilgilerini yeterli görmektedirler. Tablo 130. Dini Konular Hakkında Bilgi Edinme İsteğinin Öğrenim Sürecinde Kalınan Yere Göre Dağılımı Dini konularda bilgi edinme isteği TOPLAM Gereksiz bul- Gerekli bilgim Evet din hakkında Öğrenim sürecinde duğum için olduğu için daha fazla bilgi kalınan yer istemem istemem edinmeyi isterdim 6 26 282 314 Aile ya da akraba yanında 1.9% 8.3% 89.8% 100.0% 5 8 30 43 Öğrenci yurdu 11.6% 18.6% 69.8% 100.0% Kiralık evde arkadaĢlarla / tek 4 2 67 73 baĢına 5.5% 2.7% 91.8% 100.0% 15 36 379 430 TOPLAM 3.5% 8.4% 88.1% 100.0% 2X = 21.239 SD = 4 P<0.05 (0.000) Anlamlı. Öğrencilerin öğrenim sürecinde kaldıkları yer ile dini bilgi öğrenme istekleri arasında anlamlı bir farklılaĢma söz konusudur. Ailesi ya da kiralık evde kalanların % ortalama % 90‟ı din hakkında daha bilgili olmayı isterken, bu rakam öğrenci yurdunda kalanlarda % 69.8‟e düĢmektedir. Öğrenci yurtlarında kalanların % 18.6‟sı kendilerinin bilgilerini yeterli görmekte, % 11.6‟sı ise dini bilgiyi gereksiz görmektedirler. SONUÇ AraĢtırmamız din sosyolojisi alanında yapılan diğer çalıĢmalara paralel olarak ailenin dini inanç, tutum ve davranıĢlar üzerinde son derece önemli olduğunu ortaya koymuĢtur. Altı temel iman esası, namaz kılma, oruç tutma, zekât, hac, kurban ve baĢör- tüsü konusundaki tutumlar, Kur‟an okuma, mevlid törenlerine katılım, alkol kullanma, evlilik dıĢı iliĢkiye bakıĢ, Ģans oyunlarına bakıĢ, dini konuları çevresiyle konuĢma, dini yayınları takip etme ve dini bilgi öğrenme isteği ailenin dindarlık düzeyine göre farklı- laĢmaktadır. Dindarlık düzeyi yüksek ailelerden gelen gençler dini emir ve yasaklar konusunda daha hassastırlar. Ailenin gencin dini tutum ve davranıĢları üzerindeki etkisini gösteren bir baĢka husus, öğrencilerin öğrenim hayatı boyunca kaldıkları yere göre verdikleri cevapların anlamlı bir farklılaĢma göstermesidir. Üniversite öğrenimi süresince ailesinin ya da ya- kın akrabasının yanında kalanlar, öğrenci yurtlarında veya kiralık evlerde kalanlara göre altı temel iman esası, namaz kılma, oruç tutma, zekât, hac, kurban ve baĢörtüsü, Kur‟an okuma, mevlid törenlerine katılım, dini yayınları takip etme ve dini bilgi öğrenme isteği açısından daha yüksek oranlara sahip iken, alkol kullanma, evlilik dıĢı iliĢkiye bakıĢ, Ģans oyunlarına bakıĢ konularında ise daha muhafazakâr tutum ve davranıĢlara sahiptir. Ailenin önemini gösteren üçüncü husus ise, anne-babanın eğitim düzeylerine gö- re dini inanç, tutum ve davranıĢların farklılık göstermesidir. Allah‟a ve kutsal kitaplara iman, namaz kılma, oruç tutma, zekat, hac, kurban ve baĢörtüsü konularındaki tutumlar, Kur‟an okuma, mevlid törenlerine katılım, dini konuları konuĢma, dini yayınları takip, dini konularda bilgi edinme isteği eğitim düzeyi düĢük ebeveynlerin çocuklarında daha yüksek, eğitim düzeyi yüksek ebeveynlerin çocuklarında daha düĢüktür. Buna paralel olarak alkol kullanma, evlilik dıĢı iliĢki ve Ģans oyunlarına eğitim düzeyi yüksek ebe- veynlerin çocukları daha olumlu bakmakta, eğitim düzeyi düĢük ebeveynlerin çocukları daha olumsuz bakmaktadır. Üniversite mezunu annelerin dini konulara olumsuz bakma oranı üniversite mezunu babalara göre her zaman daha yüksektir. Nitekim birkaç konu- da sadece üniversite mezunu annelerde olumsuz bir bakıĢ tespit edilmiĢtir. Bu durum da aile içerisinde, annenin çocuk üzerinde daha etkili olduğunu göstermektedir. Cinsiyet, gençlerin dini inanç, tutum ve davranıĢlarını belirleyen önemli bir fak- tör olarak karĢımıza çıkmıĢtır. Altı iman esası, oruç tutma, Kur‟an okuma, mevlid tören- 111 lerine katılım, baĢörtüsü, alkol kullanma, Ģans oyunları konularında kızlarla erkekler arasında önemli bir farklılaĢma söz konusudur. Kızların inanç düzeyleri erkeklere göre daha yüksektir, erkeklerde ise inanmama ve Ģüphe oranları kızlara göre daha fazladır. Kızların oruç tutma, Kur‟an okuma ve mevlid törenlerine katılımı erkeklere göre daha yüksektir; buna paralel olarak alkol ve Ģans oyunlarında daha olumsuz bir tutuma sahip- tirler. ġüphesiz yaĢ, dini tutum ve davranıĢlar açısından çok önemli bir değiĢkendir. Ancak çalıĢmamızda sadece üniversite gençliğini ele aldığımız için dar çerçevede yaptı- ğımız yaĢ gruplandırmasında sadece Allah‟a ve kadere iman, namaz kılma, baĢörtüsü ve dini konuları konuĢma hususlarında farklılaĢmalar tespit edilmiĢtir. Burada özellikle 24- 26 yaĢ grubu, 18-23 yaĢ grubundan ayrılmaktadır. YaĢı küçük olanlar küçüklüklerinden itibaren Allah‟a inandıklarını söylerken, daha yaĢlı olanlarda bu oran daha düĢüktür. Benzer Ģekilde kadere inanç yaĢı büyük olanlarda daha düĢük orandadır. Yine yaĢı bü- yük olanlarda baĢörtüsünün dini bir emir olduğunu düĢünenlerin oranı daha düĢüktür. Bunlara rağmen yaĢ ilerledikçe dini konuları konuĢma ve namaz kılma oranları yüksel- mektedir. Son olarak öğrencilerin eğitim gördükleri üniversite ve fakültelere göre az sayı- daki dini inanç, tutum ve davranıĢta farklılaĢma tespit edilmiĢtir. Devlet üniversitesinde okuyanlarda, üniversite hayatı boyunca Allah‟ın varlığına olan inançlarının arttığını söyleyenler daha fazladır. Özel üniversitede okuyanlarda ise Allah‟ın varlığına inançla- rının arttığını söyleyenlerden daha fazla oranda bir kesim Allah‟a olan inancının zayıf- ladığını belirtmiĢtir. Benzer Ģekilde peygamberlere olan inanç devlet üniversitesinde daha güçlüdür. Bu iki hususu çoğunlukla yabancı hocaların görev yaptığı özel üniversi- tedeki eğitimin yapısına bağlamak mümkündür. Özel üniversitedeki alkol kullanım ora- nı devlet üniversitesinden yüksek olmasına rağmen, ilk bakıĢta paradoksal görünecek biçimde Kur‟an okuma oranları da özel üniversitede yüksektir. Aslında her iki hususun da Avrupa‟daki yaĢam tarzı ile ilgisi vardır. Avrupa‟daki Müslüman azınlıklar bir taraf- tan çocuklarına daha iyi bir dini eğitim vermeye çalıĢırken, diğer taraftan alkol gibi alıĢkanlıklara engel olmakta zorlanmaktadırlar. Fakülteler açısından konuya bakıldığında sadece oruç tutma, Kur‟an okuma, kurban ve baĢörtüsü konularında bir farklılaĢma olduğu görülmüĢtür. Buna göre, Edebi- 112 yat Fakültesi öğrencilerinin dini inanç, tutum ve davranıĢları daha güçlü, Tıp Fakültesi öğrencilerinin daha zayıftır. Diğer fakülteler genelde bu iki fakülte arasında sıralanmak- tadır. Sadece Kur‟an okuma konusunda bir farklılaĢma söz konusudur. Bu hususta Tıp Fakültesi öğrencileri en düĢük orana sahipken, Edebiyat Fakültesi öğrencileri ortada kalmıĢtır. Kur‟an okumada en yüksek oran Sosyal Bilimler ve Hukuk fakültelerine ait- tir. Üniversite ve fakülte değiĢkenine göre kurulan korelasyonların genelleĢtirilmesinde dikkatli olunmalıdır; ancak yukarıda anılan değiĢkenlere göre yapılan tespitler diğer sosyolojik çalıĢmaları destekler niteliktedir. BĠBLĠYOGRAFYA Abuzer, Celil, Üniversite Gençliğinin Değişen Din Anlayışı, Ġpek Yayın Dağıtım, Ġstan- bul, 2010. Aceski, Ġlija, “Religioznosta Kaj Naselenieto Vo RM”, Godişen Zbornik Na Filozofskiot Fakultet Na Univerzitetot Vo Skopje (Илија Ацески, “Pелигиозноста Кај Населението Во РМ”, Годишен Зборник На Филозофскиот Факултет На Универзитетот Bо Скопје), C. 19, S. 45, Üsküp, 1992. Aksu, A. Betül, “Gençlik Döneminde Görülen Bazı Zararlı Madde AlıĢkanlıkları ve Din Eğitimi”, Gençlik Dönemi ve Eğitimi, Ensar NeĢriyat, Ġstanbul, 2000. Akyüz, Ġsmail, “Türkiye‟de Gençlik, Din Ve Değerler Konusunda Yapılan Ampirik AraĢtırmaların Yöntem ve Ġçerik Analizi”, S.U.İ.F.D, C.VII, S. 30, 2014/2. Arslan, Ahmet, İbni Haldun, 2. B., Ġstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, Ġstanbul, 2014. Arslan, Mustafa, Türk Popüler Dindarlığı, Dem Yayınları, Ġstanbul, 2004. Aruç, Numan, “Makedonya Eğitim Sistemi ve Din Eğitimi”, (YayınlanmamıĢ Bildiri), Müslüman Ülkelerde Din Eğitimi ve Avrupa‟daki Okullarda Ġslam Öğretimi, Uluslararası Sempozyum, Ġstanbul, 16–18 Kasım 2007. Aslantürk, Zeki, Kutsalın Dönüşü – Yeni Toplum Arayışları, AyıĢığı Kitabevi, Ġstanbul, 1998. ____________ , Sosyal Bilimler İçin Araştırma Metod ve Teknikleri, 6.B., Çamlıca Ya- yınları, Ġstanbul, 2004. Atalay, Talip, “Aile Dindarlığının Gençlerin Dindarlığına Etkisi Üzerine Bir AraĢtır- ma,” Dindarlık Olgusu, Sempozyum Tebliğ ve Müzakereleri, ed. Hayati Hökelekli, Kurav Yay., Bursa, 2006. Ay, Mehmet Emin, “Kur‟an‟da Gençler Ve Gençlik Değerleri”,Gençlik Dönemi Ve Eği- timi II, Tartışmalı İlmi Toplantı, ed. Hayati Hökelekli, Ensar NeĢriyat, Ġstanbul, 2003. ____________ , Çocuklara Allah’a İman Öğretimi, Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, (YayımlanmamıĢ Yüksek Lisans Tezi), Bursa, 1986. 114 Aydın, Mustafa, “Gençliğin Dini ve Ahlaki Değerleri”, Gençlik Dönemi Ve Eğitimi II, Tartışmalı İlmi Toplantı, ed. Hayati Hökelekli, Ensar NeĢriyat, Ġstanbul, 2003. ____________ , İslam’ın Tarih Sosyolojisi, 2.b., Pınar Yayınları, Ġstanbul, 2001. Bahadır, Abdulkerim, Ergenlik Döneminde Dini Şüphe Ve Tereddütler, U.Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü, (YayınlanmamıĢ Yüksek Lisans Tezi), Bursa, 1994. Bal, Ġdris, 21. Yüzyılın Eşiğinde Türk Dış Politikası, Alfa Yayınları, Ġstanbul, 2001. BaĢaran, Ġbrahim Ethem, “Dünya Gençlik Yılının Katılma Ġlkesi Ve Aile”, Ankara Üni- versitesi Eğitim Bilimleri Fakültesi Dergisi, C. 18, S. 1, 1985. Bayhan, Vehbi, Genç Kimliği, Ġnönü Üniversitesi Yayınları, Malatya, 2002. Bayyiğit, Mehmet, Gençlik Ve Din / Üniversite Gençliği Üzerine Karşılaştırmalı Bir Araştırma, Erman Ofset Matbaa, Konya, 2002. Bee, Helen–Denise Boyd, Çocuk Gelişim Psikolojisi, Çev. Okhan Gündüz, Kaknüs Ya- yınları, Ġstanbul, 2009. Bexheti, Sadi, „‟Universiteti Shteteror Ġ Tetoves‟‟, http://www.studentet.info/usht- gazeta/gazeta_universitare_3.pdf ( EriĢim tarihi, 09.03.2017) Bilgin, Vejdi, “Din ve Kültür” Din Sosyolojisi, ed. Mehmet Bayyiğit, Palet Yayınları, Konya, 2013. ____________ , Sosyal Çözülme ve Din, Etüt Yayınları, Samsun, 1997. Bilsel, Halim, Allah Vardır, 15. B., Yağmur Yayınları, Ġstanbul, 1983. Blumi, Ġsa, “Makedonya‟da Kimlik, Diplomasi Ve Arnavut Sorunu, Yağmur Yağacak Mı?“ Avrasya Dosyası, Yunanistan ve Kosova Özel Sayısı, C. IV, S.1-2, Ġlkbahar-Yaz, 1998. Bottomore, T.B., Toplum Bilim, çev. Ünsal Oskay, 2.B., Beta Basım Yayım, Ġstanbul, 1984. Cebeci, Suat, Bilimsel Araştırma Ve Yazma Teknikleri, Alfa Yayınları, Ġstanbul, 1997. Çetinkaya, Yalçın, “Bir „Manipülasyon Aracı‟ Olarak Medya, Medya ve Gençlik”, Bi- lim ve Aklın Aydınlığında Eğitim Dergisi, S. 57. 115 Çolak, Ali, “Melek Ġnancının Kur‟an Ve Hadis Temelleri”, Gümüşhane Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2012/1, C.1, S.1. Çufta, Muharrem, Avrupa Kültürünün Boşnak Gençlerin Din Ve Kimlik Algıları Üze- rine Etkisi, Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, (YayımlanmamıĢ Yüksek Lisans Tezi), Bursa, 2010. Dökmen, Üstün, İletişim Çatışmaları ve Empati, Remzi Kitabevi, Ġstanbul, 1994. Durkheim, Emile, Dini Hayatın İlk Şekilleri, çev. Ġzzet Er, T.D.V. Yayınları, Ankara, 2009. EkĢi, Halil, “Din Eğitimi, Gençlik ve KiĢilik”, Gençlik Din Ve Değerler Psikolojisi, ed. Hayati Hökelekli, 2.b., Dem Yayınları, Ġstanbul, 2006. Ġzzet Er, Din Sosyolojisi, 2. B., Akçağ Yayınları, Ankara, 2008. ____________ , Sosyal Gelişme ve İslam, 2. B. Furkan Kitabevi, Bursa, 1994. Eren, Selim, “Ġnanç ve Sosyo-Kültürel Çevre EtkileĢimi,” C.Ü.İ.F.D., C. 11, S.1, 2007. Erjem, YaĢar - Mustafa Çağlayandereli, “Televizyon Ve Gençlik: Yerli Dizilerin Genç- lerin Model Alma DavranıĢı Üzerindeki Etkisi”, C.Ü.S.B.D, C. 30, S.1, 2006. Feniks, Akademski Peçat, Üsküp, 2000. Fırat, Erdoğan, Üniversite Öğrencilerinde Allah İnancı ve Din Duygusu, Ankara Üni- versitesi Ġlahiyat Fakültesi, (YayınlanmamıĢ Doktora Tezi), Ankara, 1997. Giddens, Anthony – Philip W. Sutton, Sosyolojide Temel Kavramlar, çev. Ali Esgin, Phoenix Yayınları, Ankara, 2014. Giddens, Anthony, Sosyoloji, çev. Cemal Güzel, Kırmızı Yayınları, Ġstanbul, 2008. Gökçe, Feyyat, Değişim Sürecinde Devlet ve Eğitim, Eylül Yayınları, Ankara, 2000. Güllü, Ġsmail, “Gençlik Dindarlığı: Almanya‟daki III. KuĢak Türk Gençleri Örneği”, Dindarlığın Sosyo – Psikolojisi, ed. Ünver Günay – Celaleddin Çelik, Karahan Kitabevi, Adana, 2006. Gündüz, ġinasi, “GiriĢ,” Yaşayan Dünya Dinleri, ed. ġinasi Gündüz, 4. B., Diyanet ĠĢle- ri BaĢkanlığı Yayınları, Ankara, 2016. 116 Gündüz, Turgay, İslam, Gençlik ve Din Eğitimi, DüĢünce Kitabevi Yayınları, Ġstanbul, 2003. Gürses, Ġbrahim, Dindarlık ve Kişilik, Emin Yayınları, Bursa, 2010. Haberli, Mehmet, Tarihsel, Kuramsal ve Pratik Boyutlarıyla İnternet ve Din, Açılım Kitap, Ġstanbul, 2014. Heper, Metin, Türkiye Sözlüğü: Siyaset, Toplum Ve Kültür, Doğu Batı Yayınları, yy., 2006. Hökelekli, Hayati, Çocuk, Genç, Aile Psikolojisi ve Din, Dem Yayınları, Ġstanbul, 2009. ____________ , Din Psikolojisi, T.D.V. Yayınları, Ankara, 1993. https://www.scribd.com/doc/82113874/2002-Popis-na-naselenieto-Makedonija (eriĢim tarihi 23.02.2017). Ġbn Haldun, Mukaddime, çev. Süleyman Uludağ, C.1., Dergah Yayınları, Ġstanbul, 2014. Ġmamoğlu, Tuncay, W. Montgomery Watt’ta Dini Düşünce, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, (YayımlanmamıĢ Yüksek Lisans Tezi), Erzurum, 1996. Jersild, Arthur T., Gençlik Psikolojisi, Çev. Ġbrahim N. Özgür, 3.B., Takıloğlu Matbası, Ġstanbul, 1978. KağıtçıbaĢı, Çiğdem, İnsan ve İnsanlar, 7. B, Evrim Yayınları, Ġstanbul, 1988. KaracoĢkun, Doğan, “Dini Ġnanç – Dini DavranıĢ ĠliĢkisine Sosyo–Psikolojik YaklaĢım- lar”, Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi, C. IV, S.2., 2004. Karasar, Niyazi, Bilimsel Araştırma Yöntemi, Sim Matbaası, 7. B., Ankara, 2007. Kılavuz, M. Akif, “Ergenlerde ÖzdeĢleĢme Ve Din Eğitimi,” Gençlik Din ve Değerler Psikolojisi, ed. Hayati Hökelekli, 2.b., Dem Yayınları, Ġstanbul, 2006. Koçer, Hasan Ali, Eğitim Tarihi (İlk Çağ), Ankara Üniversitesi Basımevi, Ankara, 1980. Korkmaz, Arif, “Göç Ve Din”, Din Sosyolojisi, ed. Mehmet Bayyiğit, Palet Yayınları, Konya, 2013. 117 KoĢtaĢ, Münir, Üniversite Öğrencilerinde Dine Bakış, T. D. V. Yayınları, Ankara, 1995. Kula, Naci, Kimlik Ve Din-Ergenler Üzerine Bir Araştırma, AyıĢığı Kitabevi, Ġstanbul, 2001. ____________ , “Gençlik Döneminde Kimlik ve Din,” Gençlik Din ve Değerler Psiko- lojisi, ed. Hayati Hökelekli, 2.B., Dem Yayınları, Ġstanbul, 2006. Kulaksızoğlu, Adnan, Ergenlik Psikolojisi, 3.B., Remzi Kitabevi, Ġstanbul, 2000. Kurt, Abdurrahman, “Dindarlığı Etkileyen Faktörler”, U.Ü.İ.F.D., C. 18, S. 2, 2007. McGuire, Meredith B., Religjioni: Konteksti Shoqeror, Logos-A Yayınları, Üsküp, 2007. Mehmedoğlu, Ali Ulvi, Kişilik ve Din, Dem Yayınları, Ġstanbul, 2004. Meriç, Nevin, Modernleşme, Sekülerleşme ve Protestanlaşma Sürecinde Değişen Kentte Dini Hayat Ve Fetva Soruları, Kapı Yayınları, Ġstanbul, 2005. Miftari, Faik, „„Jeta fetare dikur gjate sistemit komunist dhe tani ne sistemin kapitalist‘‘, https://www.scribd.com/document/3560442/Dituria-islame-nr-202 (EriĢim tarihi 10.02.2017). Musai, Musa, İntegrimi İ Fese, Dhe İdentitetit Te Muslimanet E Ballkanit, Erkan Matbası, Ġstanbul, 2007. Neziri, Rejhan, Kalkandelen ve Çevresinde Dini ve Sosyal Hayat, Uludağ Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, (YayımlanmamıĢ Yüksek Lisans Tezi), Bursa, 2000. OkumuĢ, Ejder, “Din Ve SosyalleĢme”, Turkish Studies - International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, C. 9 S. 11, 2014. Osmani, Mixhit, Makedonya’da Yaşayan Gençlerde Dini Şüphelerin Kaynakları ve Et- kileri (Kalkandelen Örneği), Uludağ Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, (YayımlanmamıĢ Yüksek Lisans Tezi), Bursa, 2014. Pajaziti, Ali, Kultura Dhe Cilesia e Jeteses Rasti Maqedoni, Logos-A Yayınları, Üsküp, 2011. 118 ____________ , Rinia Universitare Dhe Religjioni-Maqedonia Ne Periudhen e Tranzicionit Shoqeror (1990-1997), Logos-A Kitabevi, Üsküp, 2003. Pavicevic, Vuko, Sociologija Religije, BĠGZ Yayınları, Belgrad, 1988. Rexhepi, Zeqirija, „‟Zhvillimet Politiko – Shoqerore Te Shqiptaret Ne Maqedoni 1991- 2001„„, http://z-rexhepi.blogspot.com.tr/2008/01/themelimi-i-universitetit-n- gjuhn.html (EriĢim tarihi, 09.03.2017). Sherkat, Darren E., “Dini SosyalleĢme: Etkinin Kaynakları Ve Failin Etkileri”, Din Sos- yolojisi Elkitabı, ed. Michele Dillon, çev. Hüsamettin Arslan, Paradigma Yayın- ları, Ġstanbul, 2014. Sinani, Arsim, „‟Themelimi Ġ Universitetit Te Tetoves‟‟, http://ekonomia- ks.com/?page=1,9,361178 (EriĢim tarihi, 09.03.2017). Steinberg, Laurence, Ergenlik, Çev., Figen Çok, Hülya Ercan vd. Ġmge Kitabevi, Anka- ra, 2007. SubaĢı, Necdet, Din Sosyolojisi, Dem Yayınları, Ġstanbul, 2014. Suloca, Veseli Hacer, Makedonya Devlet Okullarında Din Dersleri, (YayınlanmamıĢ Yüksek Lisans Tezi), Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara, 2005. ġabani, Güner, 2001 Makedonya Etnik Çatışması Ve Çözümü: Çerçeve Anlaşmasına Giden Süreç, Ġstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, (YayımlanmamıĢ Yüksek Lisans Tezi), Ġstanbul, 2007. ġahin, Adem, Ergenlerde Dindarlık Ve Benlik, Adalet Ofset Matbaa, Konya, 2007. ġener, Sami, Türkiye’de Gençlik Olayı, TimaĢ Yayınları, Ġstanbul, 1991. ġentürk, Lütfi-Seyfettin Yazıcı, İslam İlmihali, 26.B., Diyanet ĠĢleri BaĢkanlığı Yayınları, Ankara 2016. TaĢ, Kemaleddin, “Dindarlığa Yüklenen Anlamlar: Üniversite Öğrencileri Üzerine Uy- gulamalı Bir AraĢtırma”, F.Ü.İ.F.D, C. 15, S. 2, 2010. ____________ , Üniversite Gençliğinin Dindarlık Kriterleri, Alter Yayınları, Ankara, 2005. 119 Tezcan, Mahmut, Sosyolojiye Giriş, 7. B., Anı Yayınları, Ankara, 2012. Tozi, Coko, “Pluralizmot Ġ Promenite Vo Socijalnata Struktura Na RM,” (Dijalog), Revija Za Teorija İ Opstestvena Kritika, (“ЃОКО ТОЗИ, ПЛУРАЛИЗМОТ И ПРОМЕНИТЕ БО СОЦИЈАЛНАТА СТРУКТУРА НА РМ,” (ДИЈАЛОГ), Ревија за Теорија И Општествена Критика) nr.5., Üsküp, 1994. Tümer, Günay-Abdurrahman Küçük, Dinler Tarihi, 2.B., Ocak Yayınları, Ankara, 1993. Uysal, Veysel, Türkiye’de Dindarlık ve Kadın, Dem Yayınları, Ġstanbul, 2006. Wach, Joachim, Din Sosyolojisi, çev., Ünver Günay, ĠFAV Yay., Ġstanbul, 1995. Yörükoğlu, Atalay, Gençlik Çağı - Ruh Sağlığı Ve Ruhsal Sorunlar, 8. B., Özgür Kitabevi, Ġstanbul, 1993. EK: ANKET FORMU Değerli ArkadaĢlar, Bu anket, "Makedonya‟daki Üniversite Gençliğinin Dini Ġnanç, Tutum ve DavranıĢları Üze- rine Bir AraĢtırma (Kalkandelen Örneği)" baĢlıklı tezimiz çerçevesinde, Üniversite‟ye gelmeden önceki ve mevcut durumdaki tutum ve davranıĢlarınızla ilgilidir. Hedefimiz, din konusundaki inanç, bilgi, tutum, davranıĢ ve problemlerinizi sosyolojik bir analize tabi tutmaktır. Lütfen ankete adınızı, soyadınızı yazmayınız. Sizden ricamız soruları dikkatle okumanız, hiçbir soruyu cevapsız bırakmamanız ve “olması gereken”i değil “olan”ı yazmanızdır. Gösterdiğiniz ilgi ve yapmıĢ olduğunuz katkılardan dolayı teĢekkür eder, baĢarılar dilerim… Fejzulla SADĠKĠ Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Din Sosyolojisi Bilim Dalı Yüksek Lisans öğrencisi fejzulasadiki@hotmail.com 1. YaĢınız?  18-19  20-21  22-23  24-25  26-27  Diğer....... 2. Cinsiyetiniz?  Erkek  Kız 3. Hangi üniversitede öğrenim görüyorsunuz?  Kalkandelen Devlet Üniversitesi.  Güney Doğu Avrupa Üniversitesi.  Diğer ......................................... 4. Normalde olmanız gereken sınıf nedir?  1. sınıf  2. sınıf  3.sınıf  4. sınıf  5. sınıf  6. sınıf 5. Üniversite‟ye girmeden önce hayatınızın çoğunluğu nasıl bir çevrede geçti?  Köyde  ġehirde  Yurt dıĢında 6. Hangi lise türünde öğrenim gördünüz?  Genel Lise.  Tıp Lisesi.  Ekonomi Lisesi.  Ġmam Hatip Lisesi.  Ziraat Lisesi.  Diğer: …………………………... 7. ġu an öğrenim sürecinde nerede kalıyorsunuz?  Ailemin yanında.  Yurtta.  Akraba yanında.  Kiralık evde arkadaĢlarla/tek baĢına. 8. Annenizin öğrenim durumu nedir?  Ġlkokul mezunu.  Lise mezunu.  Yüksek okul mezunu.  Üniversite veya üstü mezunu 9. Babanızın öğrenim durumu nedir?  Ġlkokul mezunu.  Lise mezunu.  Yüksek okul mezunu.  Üniversite veya üstü mezunu 121 10. Aileniz dini inanç ve yaĢayıĢ bakımından genel olarak değerlendirdiğimizde, aĢağıdaki gruplar- dan hangisine girer?  Çok dindar  Orta derecede dindar Dinle az ilgili  Dine karĢı ilgisiz  Diğer........................................ 11. Makedonya Ģartlarına göre ailenizin ekonomik durumu nasıldır?  Çok iyi.  Orta.  Ġyi.  DüĢük. 12. Allah inancı bakımından aĢağıdaki maddelerden kendi durumunuza en uygun olanını iĢaretleyi- niz.  Allah‟ın varlığına kesin olarak inanıyorum ve bu konuda akli ve mantıki deliller buluyorum.  Allah‟a inanıyorum ve bu konuda delile gerek duymuyorum.  Allah‟ın varlığına inanıyorum fakat bu konuda çözemediğim hususlar var.  Ailem ve çevremdekiler Allah‟ın varlığını kabul ettikleri için ben de inanıyorum.  Allah‟ın varlığı konusunda ilgi duymuyorum.  Allah‟ın varlığına inananlara karĢı çıkıyorum.  Diğer:................................................................................................................................ 13. Allah‟ın varlığına inanma konusunda cevabınız "Evet" ise, Ģunlardan hangisi size uygundur?  1. Daha önceleri inanmıyordum fakat üniversitede inanmaya baĢladım.  2. Kendimi bildim bileli Allah‟a inanıyorum.  3. Diğer......................................... 14. Allah‟ın varlığına inanma konusundaki kararınızın oluĢmasında aĢağıdaki faktörlerden hangile- ri, ne derecede etkili olmuĢtur? Çok Orta Az Hiç Ailem……………………….....     Öğretmenlerim………………..     Okuduğum kitaplar……………     Ġnternet siteleri ve TV programları     Dahil olduğum bazı gruplar….....     Dindar olarak gördüğüm bazı kimselerin tutumları……….....     Kendi zihinsel geliĢimimim.........     15. Allah‟ın varlığına inanma konusunda cevabınız "Hayır" ise, Ģunlardan hangisi size uygundur?  1. Daha önceki yıllarda inanırdım fakat üniversitede inancımı yitirdim.  2. Eskiden beri inanmıyorum.  3. Diğer......................................... 16. Allah‟ın varlığına inanmama konusundaki kararınızın oluĢmasında aĢağıdaki faktörlerden han- gileri, ne derecede etkili olmuĢtur? Çok Orta Az Hiç Ailem…………………………     Öğretmenlerim………………….     Okuduğum kitaplar……………     Ġnternet siteleri ve TV programlar     Dahil olduğum bazı gruplar….....     Dindar olarak gördüğüm bazı kimselerin tutumları……..     Kendi zihinsel geliĢimim....     122 17. Allah‟ın peygamberler gönderdiğine;  1. Kesinlikle inanıyorum.  2. Ġnanıyorum ama bazı Ģüphelerim var.  3. Ġnanmıyorum. 18. Kutsal kitapların Allah‟tan geldiğine;  1. Kesinlikle inanıyorum.  2. Ġnanıyorum ama bazı Ģüphelerim var.  3. Ġnanmıyorum. 19. Meleklerin varlığına;  1. Kesinlikle inanıyorum.  2. Ġnanıyorum ama bazı Ģüphelerim var.  3. Ġnanmıyorum. 20. Ölümden sonra bir hayatın olduğuna;  1. Kesinlikle inanıyorum.  2. Ġnanıyorum ama bazı Ģüphelerim var.  3. Ġnanmıyorum. 21. Her insanın bir kaderi olduğuna;  1. Kesinlikle inanıyorum.  2. Ġnanıyorum ama bazı Ģüphelerim var.  3. Ġnanmıyorum. 22. Din ile ilgili (inanç, ibadet, bilgi ve yaĢama Ģeklindeki dini hayatın tüm alanlarında) probleminiz oluyor mu?  1. Evet  2. Hayır 23. Bir önceki soruya “evet” dediğiyseniz sizin için önemli olan üç dini problemi yazınız? 1)___________________________________________________________________________ 2)___________________________________________________________________________ 3) ___________________________________________________________________________ 24. Din ile ilgili problemleriniz olduğunda aĢağıdaki kiĢi, kuruluĢ ve ya durumlardan hangisine, hangi sıklıkla baĢvurursunuz? [Birden çok Ģık iĢaretleyebilirsiniz.] Çok sık Sık Bazen Hiç Aileme……………………..........     Diyanet mensuplarına……….....     (Müftü, Vaiz, Ġmam vs.) Çevremde dini bilgilerle..............     TanınmıĢ kiĢilere……………......     Kitaplara…………………….......     Ġnternet sitelerine…………….....     ArkadaĢlarıma………………......     Diğer............................................     123 25. ÇeĢitli namaz ibadetlerinden hangilerini, hangi sıklıkla yerine getiriyorsunuz? Devamlı kılıyorum Arasıra kılıyorum Hiç kılmıyorum Bayram namazları………    Cuma namazları…………    Günde 5 vakit namaz…    26. Namaz ibadetini yerine getiremiyorsanız sebebi nedir?  1. Namazın kılınmasının gerektiğine inanmıyorum.  2. Namazı zor ve yorucu buluyorum.  3. Namaz kılmasını bilmediğim için kılmıyorum.  4. Ailemde namaza önem verilmediği için kılmıyorum.  5. ArkadaĢ çevremde namaz kılınmadığı için kılmıyorum.  6. Diğer ………………………………………………………………………………. 27. Oruç ibadetini yerine getirme Ģekliniz Ģunlardan hangisine uygundur? (Birini iĢaretleyiniz).  1. Her yıl Ramazanın tamamını  2. Bazı yıllar Ramazanın tamamını  3. Her yıl Ramazanın bir kısmını  4. Bazı yıllar Ramazanın bir kısmını  5. Bazı mübarek günlerde  6. Hiç oruç tutmam 28. Zekat konusunda düĢünceniz aĢağıdakilerden hangisine uygundur? (Birini iĢaretleyiniz)  1. Zekat vermesi gerekenler malının zekatını vermelidir  2. Zekatın dini bir görev olduğuna inanmıyorum ama sosyal adalet bakımından herkes buna uymalıdır  3. Bazı hayır ve iyiliklerde bulunmak yeterlidir. Ayrıca zekat vermeye gerek yoktur  4. Kazancımı hiçbir Ģekilde baĢkalarıyla paylaĢmam  5. Zekatın ne anlama geldiğini bilmiyorum. 29. Hac konusundaki düĢünceleriniz aĢağıdakilerden hangisine uygundur? (Birini iĢaretleyiniz)  1. Hac bir ibadettir. Maddi ve bedeni durumu müsait olanlar yerine getirmelidir.  2. Haccın dini bir görev olduğuna inanmıyorum. Paramız gereksiz yere yabancılara gidiyor.  3. Bunca fakir varken Hacca gidilmesine karĢıyım.  4. Diğer........................................ 30. Kurban konusundaki düĢünceleriniz aĢağıdakilerden hangisine uygundur? (Birini iĢaretleyiniz)  1. Kurban, imkanı olanların mutlaka yerine getirmesi gereken bir ibadettir.  2. Kurbanı dini bir görev olarak kabul etmiyorum fakat sosyal ve ekonomik dayanıĢma açısından gereklidir.  3. Ġbadet adına da olsa hayvanların öldürülmesine karĢıyım.  4. Diğer........................................ 31. Mevlid denen dinî törene katılır mısınız?  1. Böyle törenlerden hoĢlanmam ve hiç katılmam.  2. Mecbur kalmadıkça gitmem, gittiğimde de sıkılır, çabucak bitmesini isterim.  3. Böyle törenleri sever, isteyerek katılırım.  4. Diğer....................................... 32. ArkadaĢlarınızla dinî konuları konuĢur musunuz?  Çoğunlukla  Az  Hiç 124 33. ArkadaĢ seçiminde;  ArkadaĢlarımın genellikle dindar olmasını tercih ederim.  Dindarlarla pek arkadaĢlık kuramıyorum.  ArkadaĢımın dindar olup olmaması fark etmiyor. 34. Alkol (bira, Ģarap vs.) konusunda ne düĢünüyorsunuz?  Dinen yasaktır.  Dinen yasak olduğunu düĢünmüyorum.  Dinî hükmü beni ilgilendirmiyor. 35. Alkol konusundaki davranıĢınız aĢağıdaki Ģıklardan hangisine uymaktadır?  Hiç kullanmıyorum.  Özel günlerde veya nadiren kullanıyorum.  Haftada bir veya birkaç kez kullanıyorum. 36. Bir kiĢinin henüz evlenmediği halde karĢıt cinsle cinsel iliĢkiye girmesini;  Normal olarak görüyorum.  Doğru olmadığını düĢünüyorum.  Kararsızım. 37. ġans oyunları;  Dinimizce yasak (haram)dır.  Dinimizce yasak (haram) değildir. 38. Kur‟an okumayı;  Biliyorum.  Bilmiyorum.  Biliyordum ancak unuttum. 39. Kadınların baĢını örtmesinin;  Dini bir gereklilik (farz) olduğunu düĢünüyorum.  Dini bir gereklilik (farz) olduğunu düĢünmüyorum. 40. Televizyon ve internette dinî konulara/programlara bakar mısınız?  Çok  Az  Hiç 41. Üniversite‟den önce herhangi bir din eğitimi gördünüz mü? (Birden fazla Ģık iĢaretlenebilir)  Ailemden dini bilgiler aldım.  Cami hocasına ve ya yazları Kur‟an kursuna gittim, Ġlkokulda ve lisede din bilgisi dersi gördüm.  Özel din eğitimi gördüm.  Dini kitaplar ve ya dini internet sitelerden okuyarak kendimi yetiĢtirdim.  Hiçbir din eğitimi görmedim. 42. Ġbadet ve diğer dini hükümleri yerine getirme açısından üniversiteye gelmeden önceki dini yaĢa- yıĢınız ile Ģimdiki dini yaĢayıĢınız arasında bir farklılaĢma oldu mu?  1. Evet  2. Hayır 125 43. Bir önceki soruya cevabınız "Evet" ise;  1. Daha önceki hayatımda, ibadet ve diğer dini hükümlere yer yoktu, Ģimdi dini görevlerimi yapmaya çalıĢıyorum.  2. Önceleri ibadet ve dini hükümleri uyguluyordum, Ģimdi daha da arttı.  3. Üniversitede dini yaĢayıĢımız zayıfladı.  4. Üniversitede dini yaĢayıĢımı tamamen terk ettim.  5. Diğer........................................ 44. Dini konular hakkında Ģu andaki bilginizden daha çok bilgi edinmek ister misiniz?  Evet  Gerekli bilgim olduğu için istemem.  Gereksiz bulduğum için istemem. Anketimizle ilgili düĢüncelerinizi yazmanız bizi son derece memnun edecektir: ………................................................................................................................................................. ............................................................................................................................................................... ............................................................................................................................................................. ................................................................................................................................................................. ................................................................................................................................................................. ................................................................................................................................................................. ................................................................................................................................................................. ........... AraĢtırmamıza katkılarınızdan dolayı teĢekkürlerimi tekrar sunarken derslerinizde baĢarılar, hayat boyu mutluluklar dilerim.