T.C. BURSA ULUDAĞ ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ MALİYE ANABİLİM DALI MALİYE TEORİSİ BİLİM DALI TÜRKİYE’DE KAMU YATIRIM HARCAMALARINDA VERİMLİLİĞİN BÖLGESEL BAZDA TOPLAM VERGİ HASILATI İLE KARŞILAŞTIRMALI ANALİZİ DOKTORA TEZİ Özgür Mustafa ÖMÜR BURSA - 2020 T.C. BURSA ULUDAĞ ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ MALİYE ANABİLİM DALI MALİYE TEORİSİ BİLİM DALI TÜRKİYE’DE KAMU YATIRIM HARCAMALARINDA VERİMLİLİĞİN BÖLGESEL BAZDA TOPLAM VERGİ HASILATI İLE KARŞILAŞTIRMALI ANALİZİ (DOKTORA TEZİ) Özgür Mustafa ÖMÜR Danışman: Prof. Dr. Filiz GİRAY BURSA – 2020 iv ÖZET Yazar : Özgür Mustafa ÖMÜR Üniversite : Bursa Uludağ Üniversitesi Enstitüsü : Sosyal Bilimler Enstitüsü Anabilim Dalı : Maliye Bilim Dalı : Maliye Teorisi Tezin Niteliği : Doktora Sayfa Sayısı : X + 137 Mezuniyet Tarihi : …. /…./ 2020 Tez Danışmanı : Prof. Dr. Filiz GİRAY TÜRKİYE’DE KAMU YATIRIM HARCAMALARINDA VERİMLİLİĞİN BÖLGESEL BAZDA TOPLAM VERGİ HASILATI İLE KARŞILAŞTIRMALI ANALİZİ Kamu harcamaları ekonomik sınıflandırmaya göre cari, yatırım ve transfer harcamaları olarak üç gruba ayrılır. Yapılan ulusal ve uluslararası çalışmaların çoğu, bu harcamalar içinde yatırım harcamalarının üretim ve hizmet potansiyelini daha fazla arttırdığını göstermektedir. Yatırımlar sonucu üretim ve hizmet kapasitesinin artması milli gelirin ve istihdam oranlarının yükselmesine sebep olur. Kamu yatırımlarının ekonomik ve sosyal açıdan sunduğu bu olumlu etkileri, devletin vergi hasılatına ve bütçe dengesine de olumlu bir şekilde yansır. Kamu yatırımlarının ekonomik ve sosyal açıdan olumlu etkilerini incelerken, sadece bu harcamaların miktarı üzerinden değerlendirme yapılması yeterli olmayacaktır. Yatırım harcamalarının ekonomik ve sosyal geri dönüşü bakımından etkili ve verimli alanlarda kullanılması kritik öneme sahiptir. Bu alanda daha önce yapılan çalışmalar genellikle yatırım harcamalarının ekonomik etkinliğini ve ekonomik büyüme üzerindeki etkisini bölgelere veya ülkeler genelinde ölçmeye yönelik yapılmaktadır. Ancak kamu yatırımlarının vergi tahsilatına etkisi hakkında doğrudan yerli ve yabancı literatürde yeterli çalışma bulunmamaktadır. Çalışmanın amacı; Türkiye’de kamu yatırım harcamalarının vergi hasılatına katkısını çeşitli bölgeler itibariyle ampirik olarak tespit etmek ve kamu yatırımlarının etkinliğinin bu alanlarda yüksek olduğu bölgelerde, hangi sektörlere daha ağırlıklı kamu yatırım yapıldığını ortaya çıkarmaktır. Vergi tahsilatını artırıcı özelliği olan sektörler tespit edilerek yatırımlar bu alanlara yönlendirecektir. Böylece kamunun kaynaklarını daha verimli, etkin kullanılması sağlanabilecektir. Belirtilen amacı gerçekleştirmek için çalışmada panel veri yöntemi kullanılmıştır. Anahtar Sözcükler Yatırımlar Kamu Yatırım Harcamaları Vergi Gelirleri Yatırımların Verimliliği v ABSTRACT Name and Surname : Özgür Mustafa ÖMÜR University : Bursa Uludag University Institution : Social Science Institution Field : Public Finance Branch : Public Finance Theory Degree Awarded : PhD Page Number : X + 137 Degree Date : …. /…. / 2020 Supervisor : Prof. Dr. Filiz GİRAY ANALYSIS OF THE RELATIONSHIP BETWEEN TAX REVENUES OF PUBLIC INVESTMENT EXPENDITURE IN THE REGIONS IN TURKEY According to the economic classification of public expenditures, three groups are allocated as current, investment and transfer expenditures. Most of the national and international studies show that investment spending in these expenditures has further increased the production and service potential. The increase in production and service capacity of investments leads to a rise in national income and employment rates. These positive effects of public investments on the economic and social side are positively reflected in the state's tax revenue and budget balance. When examining the positive economic and social impacts of public investments, it would not be enough to make an assessment based only on the amount of these expenditures. The use of investment spending in efficient and productive areas in terms of economic and social returns has critical importance. Previous work in this area is usually made to measure the economic efficiency of investment expenditures and the impact on economic growth in regions and countries. There is not enough domestic or foreign studies about the impact of public investments on tax collections. The goal of the study; to identify the contribution on tax revenue of public investments in various regions in Turkey as empirical and to find out sectors which are heavily publicly invested in regions where the efficiency of public investments is high in these areas. Sectors that have the feature of increasing tax collection will be determined and investments will be directed to these areas. Thus, it will be possible to use the resources of the public more efficiently and effectively. Panel data method in the study was used for to realize the stated purpose Keywords Investments Public Investment Expenditures Tax Revenues Efficiency of Investments vi İÇİNDEKİLER Sayfa TEZ ONAY SAYFASI ....................................................................................................... i YEMİN METNİ................................................................................................................. ii İNTİHAL YAZILIM RAPORU ....................................................................................... iii ÖZET ................................................................................................................................ iv ABSTRACT ...................................................................................................................... v İÇİNDEKİLER ................................................................................................................. vi KISALTMALAR.............................................................................................................. ix TABLOLAR ...................................................................................................................... x GİRİŞ .................................................................................................................................1 BİRİNCİ BÖLÜM KAMU YATIRIM HARCAMALARINDA VERİMLİLİK VE VERGİ HASILATI 1.1. KAMU YATIRIM HARCAMALARININ GENEL DURUMU ...............................3 1.1.1. Kamu Harcamaları İçinde Kamu Yatırım Harcamalarının Yeri ..............3 1.1.2. Kamu Yatırım Harcamaları ve Önemi .........................................................7 1.1.3. Kamu Yatırım Harcaması Türleri .............................................................11 1.1.3.1. Fiziki Alt Yapı Yatırım Harcamaları ............................................11 1.1.3.2. Beşeri Yatırım Harcamaları ...........................................................13 1.1.4. Kamu Yatırım Harcamalarının Ekonomik ve Sosyal Etkileri .................16 1.1.4.1. Kamu Yatırım Harcamalarının Ekonomik Etkileri.....................16 1.1.4.1.1. Kamu Yatırım Harcamalarının Üretim Üzerindeki Etkileri .........................................................16 1.1.4.1.2. Kamu Yatırım Harcamalarının İstihdama Etkileri ...18 1.1.4.1.3. Kamu Yatırım Harcamalarının Fiyat İstikrarına Etkileri ............................................................................19 1.1.4.1.4. Kamu Yatırım Harcamalarının İhracat Gelirlerine Etkileri .............................................................................22 vii 1.1.4.1.5. Kamu Yatırım Harcamalarının Ekonomik Etkileri İle İlgili Görüşler ............................................................23 1.1.4.2. Kamu Yatırım Harcamalarının Sosyal Etkileri ...........................29 1.1.5. Kamu Yatırım Harcamalarının Bölgesel Gelişme Üzerindeki Etkileri ...31 1.2. KAMU YATIRIM HARCAMALARININ VERİMLİLİĞİ ....................................33 1.2.1. Kamu Yatırım Harcamalarında Verimliliğin Önemi ...............................34 1.2.2. Kamu Yatırım Harcamalarında Verimliliği Etkileyen Faktörler İle İlgili Görüşler ........................................................................................36 1.3. KAMU YATIRIM HARCAMALARINDA VERİMLİLİĞİN VERGİ TAHSİLATI ÜZERİNE ETKİLERİ ........................................................................40 1.3.1. Vergi Tahsilatı Kavramı ve Önemi .............................................................40 1.3.2. Vergi Tahsilatını Etkileyen Faktör Olarak Kamu Yatırım Harcamaları ................................................................................................41 1.3.2.1. Vergi Tahsilatını Etkileyen Ekonomik Faktörler ........................42 1.3.2.2. Kamu Yatırımlarının Sektörlerdeki Payının Vergi Gelirlerine Etkisi.................................................................................................46 1.3.2.3. Vergi Gelirlerine Etkisi Olan Faktörler İle İlgili Görüşler .........47 İKİNCİ BÖLÜM TÜRKİYE’DE KAMU YATIRIM HARCAMALARI VE VERGİ HASILATININ DURUMU 2.1. TÜRKİYE’DE KAMU YATIRIM HARCAMALARI ............................................51 2.1.1. Kamu Yatırım Harcamalarının Tarihsel Gelişimi ....................................51 2.1.1.1. 1924 - 1960 Döneminde Kamu Yatırım Harcamaları ..................52 2.1.1.2. 1960 - 1980 Döneminde Kamu Yatırım Harcamaları...................54 2.1.1.3. 1980 - 2002 Döneminde Kamu Yatırım Harcamaları...................56 2.1.1.4. 2003 ve Sonrası Dönemde Kamu Yatırım Harcamaları ...............61 2.1.2. Kamu Yatırım Harcamalarının Sektörel ve Bölgesel Dağılımı ................64 2.1.2.1. Kamu Yatırım Harcamalarının Sektörlere Göre Dağılımı ..........64 2.1.2.2. Kamu Yatırım Harcamalarının Bölgelere Göre Dağılımı............67 2.1.2.2.1. Kamu Yatırım Harcamalarının Bölgesel Dağılım Göstergeleri ......................................................68 viii 2.1.2.2.2. Türkiye’de Kamu Yatırım Harcamaları İle Bölgesel Gelişme İle İlgili Görüşler..............................................76 2.2. TÜRKİYE’DE VERGİ HASILATININ GENEL DURUMU .................................81 2.2.1. Vergi Hasılatının Büyüklüğü .......................................................................81 2.2.2. Vergi Hasılatının Bölgelere Göre Dağılımı.................................................84 2.2.3. Vergi Hasılatının Kamu Yatırım Harcamalarını Karşılama Oranı. .......88 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM TÜRKİYE’DE KAMU YATIRIM HARCAMALARI İLE TOPLAM VERGİ HASILATININ BÖLGELER BAZINDA KARŞILAŞTIRMALI ANALİZİ 3.1. ARAŞTIRMANIN AMACI, KAPSAMI VE HİPOTEZLERİ ................................90 3.1.1. Araştırmanın Amacı ve Kapsamı ................................................................90 3.1.2. Araştırmanın Hipotezleri .............................................................................91 3.2. ARAŞTIRMA VERİ, YÖNTEM VE MODELLERİ ...............................................92 3.2.1. Veri .................................................................................................................92 3.2.2. Yöntem ...........................................................................................................92 3.2.3. Model .............................................................................................................97 3.3. ARAŞTIRMANIN BULGULARI VE BULGULARIN DEĞERLENDİRİLMESİ 99 3.3.1. Değişkenlerle İlgili Tanımlayıcı İstatistikler ..............................................99 3.3.2. Model 1’e İlişkin Bulgular ve Bulguların Değerlendirilmesi..................101 3.3.3. Model 2’ye İlişkin Bulgular ve Bulguların Değerlendirilmesi................108 3.3.4. Ampirik Bulguların Genel Değerlendirilmesi ..........................................113 SONUÇ .........................................................................................................................117 KAYNAKÇA ................................................................................................................122 ÖZGEÇMİŞ .................................................................................................................137 ix KISALTMALAR a.g.e. : Adı Geçen Eser a.g.m. : Adı Geçen Makale a.g.r. : Adı Geçen Rapor AB : Avrupa Birliği Ar-Ge : Araştırma Geliştirme GSYH : Gayrisafi Yurtiçi Hasıla IMF : Uluslararası Para Fonu WHO : Dünya Sağlık Örgütü Ed. : Editör OECD : Ekonomik Kalkınma ve İşbirliği Örgütü p./pp. : Sayfa/ Sayfalar s./ss. : Sayfa/ Sayfalar S. : Sayı C. : Cilt b. : Baskı İİBF : İktisadi İdari Bilimler Fakültesi v.d. : ve diğerleri NUTS : Avrupa Birliği Bölgesel İstatistik Sistemi İBBS : İstatistik Bölge Birimleri Sınıflandırması PIM : Kamu Yatırım Yönetimi ICDT : Uluslararası Vergi ve Kalkınma Merkezi TL : Türk Lirası KYH : Kamu Yatırım Harcamaları İHR : İhracat İTH : İthalat VG : Vergi Gelirleri R 2 : Açıklayıcılık derecesi x TABLOLAR Tablo 1: Ekonomik Sınıflandırmaya Göre Bütçe Giderlerinin Dağılımı (1930-1960 %)........... 54 Tablo 2: Ekonomik Sınıflandırmaya Göre Bütçe Giderlerinin Dağılımı (1961-1980 %)........... 56 Tablo 3: Ekonomik Sınıflandırmaya Göre Bütçe Giderlerinin Dağılımı (1980-2003 %)........... 59 Tablo 4: Ekonomik Sınıflandırmaya Göre Bütçe Giderlerinin Dağılımı (2003-2017 %)........... 62 Tablo 5: Kamu Yatırım Harcamalarının Sektörlere Göre Dağılımı (1963-2017, %) ................ 64 Tablo 6: Türkiye İstatistiki Bölge Birimleri Sınıflandırması ................................................. 69 Tablo 7: Türkiye’de Toplam Kamu Yatırımlarının Bölgelere Dağılımı (Milyon TL) .............. 70 Tablo 8: Türkiye’de Toplam Kamu Yatırımlarının Bölgelere Dağılımı (%) ........................... 71 Tablo 9: Düzey 1 Bölgelerinde Kamu Yatırım Harcamalarının Sektörlere Göre Dağılımı (2013-2017 Yılları Ortalaması %) ........................................................... 75 Tablo 10: Türkiye’de 2017 Yılı Bölgelere Göre Kişi Başına Kamu Yatırım Tutarı (TL) .......... 76 Tablo 11: Türkiye’de Toplam Vergi Gelirlerinin Genel Bütçe Gelirlerine Oranı ..................... 81 Tablo 12: Türkiye’de Toplam Vergi Gelirlerinin GSYH İçindeki Payı ................................... 82 Tablo 13: OECD Ülkelerinde Toplam Vergi Gelirlerinin GSYH’ye Payı (%) ......................... 83 Tablo 14: Toplam Vergi Gelirlerinin Bölgelere Göre Dağılımı 2011-2017 (Milyon TL) .......... 84 Tablo 15: Toplam Vergi Gelirlerinin Bölgelere Göre Dağılımı 2011-2017 (%) ....................... 85 Tablo 16: Türkiye’de Bölgelere Göre Vergi Yükü (2017) ..................................................... 85 Tablo 17: Türkiye’de Teşvik Uygulamaları Bakımından Bölgeler ve İller .............................. 87 Tablo 18: Türkiye’de Vergi Hasılatının Kamu Yatırım Harcamalarını Karşılama Oranı .......... 89 Tablo 19: Araştırma Kapsamında Yer alan Bölgeler ve İller .................................................. 91 Tablo 20: Değişkenlere Ait Tanımlayıcı İstatistikler ............................................................. 99 Tablo 21: Model 1’in Araştırma Bulguları Birinci Kısım..................................................... 102 Tablo 22: Model 1’in Araştırma Bulguları İkinci Kısım ...................................................... 105 Tablo 23: Model 2’in Araştırma Bulguları Birinci Kısım..................................................... 108 Tablo 24: Model 2’in Araştırma Bulguları İkinci Kısım ...................................................... 111 Tablo 25: Model 1 ve Model 2’ye Göre Bölgelerin Genel Analiz Sonuçları.......................... 114 1 Giriş Gelişmekte olan ülkeler için son derece önemli olan ekonomik kalkınma, sürdürülebilir büyüme, yeni istihdam olanaklarının yaratılması ve bölgelerarası gelişme farkının azaltılması gibi makroekonomik hedeflere ulaşma yönünde kamu yatırım harcamaları oldukça önemli bir araçtır. Bu alanda yapılmış olan ulusal ve uluslararası çalışmalar da bu durumu destekler niteliktedir. Belirtilen ekonomik hedeflere ulaşmak için kamu yatırım harcamalarının verimli kullanılması oldukça önemlidir. Bölgesel şartlara göre verimli alanlarda kullanılan kamu yatırım harcamalarının ekonomide yarattığı olumlu etkilerin yanı sıra, vergi tabanının ve kapasitesinin artmasını sağlayarak vergi gelirlerine de pozitif etki yaratması beklenebilir. Böylece verimli yatırımlar devlet bütçesinde yük olmaktan çıkarak kendi kendini finanse edebilir bir yapıya dönüştürülebilir. Geçmişten günümüze doğru devlet anlayışındaki değişimlerle beraber devletin görev ve fonksiyonlarının genişlemesi, kamu harcamalarının ve bu harcamaların finansmanı için gerekli olan gelir ihtiyacının da hızla artmasına neden olmaktadır. İhtiyaçların sınırsız fakat kaynakların sınırlı olduğu bir ortamda vatandaşlarına mali, ekonomik ve sosyal sorumlulukları olan devletlerin kamu harcamalarını ve vergi gelirlerini verimli ve ekonomik kullanması bu sorumluluklarını gerçekleştirmesi açısından oldukça önemlidir. Kamu maliyesinin iki temel alanı olan kamu harcamaları ve kamu gelirleri arasında karşılıklı etkileşim söz konusudur. Zira vergi gelirleri çoğu devletin kamu gelirlerinin temelini oluşturmakla beraber, kamu yatırım harcamalarının vergilerle karşılanamaması sonucu devletlerin bütçelerinde açıklar meydana gelecek, bu açıkların kapatılması için başvurulacak borçlanma ve para arzı araçları ise ekonomiler üzerinde negatif etkiler yaratacaktır. Bu olumsuz gelişimin etkileneceği alanlardan biri de sürdürülebilir bir kalkınma için oldukça önemli olan beşeri ve fiziki kamu yatırım harcamalarının bütçedeki payının azalmasıdır. Literatürde genel olarak kamu yatırım harcamaları ile vergi gelirleri ilişkisini ölçmeye yönelik pek çalışma bulunmamaktadır. Konu ile ilgili Türkiye özelinde de oldukça az sayıda çalışma bulunmakta olup, bu çalışmalarda genellikle Türkiye genelinde araştırmalar yapılmıştır. Bu çalışmayı diğerlerinden ayıran en önemli özellik, 2 araştırmanın Düzey 1 bölgeleri kapsamında yapılması ve ortaya çıkan sonuçlara göre bölgelerin karşılaştırmasına imkan yaratılmasıdır. Bölgelerarasında gelişmişlik farklılığının önemli bir sorun olduğu ülkemizde bu ilişkinin belirlenmesi sorunun çözümüne katkı sağlayacaktır. Bu doğrultuda çalışmanın amacı; Türkiye’de Düzey 1 bölgelerine yapılan kamu yatırım harcamalarının vergi gelirleri üzerinde etkisinin olup olmadığını göstermektir. Düzey 1 bölgelerinden elde edilen sonuçlar ile bir taraftan bölgeler birbirleriyle karşılaştırılabilecek, diğer taraftan Türkiye genelinde çıkarımlar yapılabilecektir. Belirtilen amacın gerçekleştirilebilmesi için hazırlanan çalışma üç bölümden oluşmaktadır. Birinci bölümde kamu harcamaları içinde kamu yatırım harcamalarının yeri, ekonomik ve sosyal etkileri, gerek konuyla ilgili teorilere dayalı olarak gerekse ilgili literatür çalışmaları bağlamında açıklanmakta ve maliye politikaları performans göstergeleri arasında yer alan kamu yatırım harcamalarında verimliliğin vergi tahsilatı ile ilişkisi anlatılmaktadır. Çalışmanın ikinci bölümünde Türkiye’de Cumhuriyetin ilk yıllarından günümüze kadar geçen sürede kamu yatırım harcamalarının gelişimi, sektörel ve bölgesel dağılımına yer verilip, bölgelerden toplanan vergi gelirleri ile bölgesel bazda vergi yükü hesaplanacaktır. Çalışmanın üçüncü bölümünde ülkemizde Düzey 1 kapsamındaki bölgelerde kamu yatırım harcamaları ve vergi gelirleri ilişkinin ampirik analizi yapılmaktadır. Türkiye’de 2008 – 2017 yıllarında Düzey 1 bölgeleri kapsamında yer alan 81 ile ait kamu yatırım harcamaları, vergi gelirleri ve kontrol değişkenler olarak ihracat, ithalat verileri ilişkileri, ekonometrik model olarak panel veri yöntemiyle analiz edilecektir. Böylece panel veri analiz yöntemi kullanılarak, belirlenmiş dönem ve bölgeler dahilinde ana model kapsamında kamu yatırım harcamalarının vergi gelirleri üzerindeki muhtemel etkisi ve bu etkinin yönü belirlenebilecektir. Daha sonra elde edilen bulgular değerlendirilip öneriler sunulacaktır. 3 TÜRKİYE’DE KAMU YATIRIM HARCAMALARINDA VERİMLİLİĞİN BÖLGESEL BAZDA TOPLAM VERGİ HASILATI İLE KARŞILAŞTIRMALI ANALİZİ BİRİNCİ BÖLÜM KAMU YATIRIM HARCAMALARINDA VERİMLİLİK VE VERGİ HASILATI 1.1. KAMU YATIRIM HARCAMALARININ GENEL DURUMU Çalışmanın bu kısmında öncelikle kamu yatırım harcamalarının kamu harcamaları içindeki yeri, önemi ve diğer kamu harcamalarından farkı üzerinde durulacak ve daha sonra kamu yatırım harcamalarının türlerine değinilecektir. 1.1.1. Kamu Harcamaları İçinde Kamu Yatırım Harcamalarının Yeri Her gelişmiş toplumda, toplumun üyelerini kolektif olarak temsil edebilecek bir tür devlet teşkilatı mevcuttur. Devlet teşkilatı genellikle, geniş yetkilere sahip merkezi bir hükümet ve sınırlı yetkilere sahip bir dizi yerel yönetimlerden oluşur. Devletin yerine getirmesi gereken, zamana ve mekâna göre değişen, farklı nitelikte hem merkezi hem de yerel işlev ve görevleri vardır. Bu işlev ve görevleri yerine getirmek için devletin yapması gereken harcamalara genel anlamda kamu harcaması denir.1 Kamu harcamalarının büyük bölümünü merkezi devlet örgütü, diğer kısmını ise yerel yönetimler ve devlet adına hizmet veren diğer bazı kuruluşlar gerçekleştirir. Bu nedenle maliye literatüründe dar anlamda ve geniş anlamda kamu harcaması kavramları 1 Arthur C. Pigou, A Study in Public Finance, London: Read Books, 2006, p. 1. 4 tanımlanmaktadır.2 Dar anlamda kamu harcamaları, günümüzde merkezi yönetimin gerçekleştirdiği harcamalar olarak ifade edilmektedir. Geniş anlamda kamu harcamaları ise, merkezi yönetim ile birlikte diğer kamu idare ve kuruluşlarının yaptığı harcamalardır. Burada sözü geçen kamu idare ve kuruluşları; Mahalli İdareler, Sosyal Sigorta Kurumları ve Kamu İktisadi Teşebbüslerdir. Bu tanım kapsamına devletin bazı durumlarda harcama yapmak yerine vergi indirimi, muafiyeti ve istisnası kavramlarını içine alan vergi harcamaları da dolaylı bir biçimde kamu harcaması sayılmaktadır. Ayrıca devletin yapmış olduğu bağış ve yardımlar da geniş anlamda kamu harcaması içinde yer alır. Sonuç olarak geniş anlamda kamu harcamaları tanımı, toplumsal ve ekonomik gelişmelerin bir sonucu olarak devletin harcama alanlarının ve fonksiyonlarının genişlemesine bağlı olarak geliştirilmiştir.3 Kamu harcamaları 4 temel grupta sınıflandırılabilir. Bunlar; I. Bütçeye dahil edilen ve kamu kurumları tarafından doğrudan yapılan harcamalar, II. Bütçeye dahil edilmeyen, fonlar üzerinden doğrudan yapılan harcamalar, III. Devletin sahibi olduğu yada kontrol ettiği işyerleri üzerinden dolaylı yollardan yapılan harcamalar, IV. Genellikle vergi harcamaları olarak bilinen, devletin toplamaktan vazgeçtiği vergi gelirleridir. Kamu harcama analizlerinde genellikle ilk iki maddede yer alan harcamalar yer almaktadır. Bunun nedeni, devletin resmi istatistik yayınlarında genellikle bu harcamaların yer almasıdır.4 Taşıdığı özellikler gereği tam kamusal malların tamamını ve yarı kamusal malların da bir kısmını devletin sunması ve bunu gerçekleştirmek için harcamalar yapması gerekmektedir. Ayrıca devletin, ülke ekonomisinin istikrarını ve kalkınmasını sağlamak, gelir dağılımında adaletsizlik söz konusu olduğu durumda bunu gidermek gibi ekonomik ve sosyal amaçları gerçekleştirmek için de kamu harcamaları yapması gerekmektedir. Bu gerekçelerden sonra kamu harcamaları, “kamu kurumlarının toplumsal ihtiyaçları karşılamak ve ekonomik ve sosyal hayata müdahalede bulunmak amacıyla, 2 İsmail Tuncer, Cihan Yüksel, “Kamu Harcamalarının Ekonomik Analizi”, Kamu Ekonomisi, ed. Abdulkadir Kökocak, Bursa: Ekin Yayınevi, 2011, ss . 214-215. 3 Nihat Edizdoğan, Özhan Çetinkaya, Erhan Gümüş, Kamu Maliyesi, 8. b., Bursa: Ekin Yayınevi, 2017, ss. 47-49. 4 Giuseppe Ruggeri, “Public Expenditure Incidence Analysis”, Public Expenditure Analysis, ed. Anwar Shah, Washington: The World Bank, 2005, p. 5. 5 belli usullere uyarak yaptıkları parasal harcamalardır” şeklinde tanımlanabilir. Bu tanımla bundan önceki tanım arasındaki fark, tanıma yeni bir unsur olarak ekonomik ve sosyal hayata müdahale unsurunun girmesidir. Devlet, yaptığı kamu harcamaları ile ekonomik faaliyetlerin yönünü değiştirebilir, yoğunluğunu arttırabilir veya azaltabilir. Örneğin ihracata uygulanan sübvansiyonlar, ihraç edilen ürünlerin üretimini arttırarak ihracata olumlu yansır; gübre üreticilerine sübvansiyonlar vererek gübre fiyatlarının artmasına engel olur, bu sayede çiftçilerin gübre kullanmalarını yaygınlaştırıp tarımsal üretimi arttırabilir. Devletin barajlar inşa etmesi, elektrik santralleri kurması veya bu konularda teşvikler vermesi sanayi sektöründe enerji ihtiyacının karşılanmasına sebep olur.5 Devletin vergileme, borçlanma, para politikası, dış politika gibi faaliyetlerinde olduğu gibi kamu harcamaları politikaları da toplumu oluşturan bireylerin yaşamlarının ekonomik boyutlarını önemli ölçüde etkilemektedir. Etkili kamu yönetimi ve kamu harcama politikaları özellikle gelir düzeyi düşük olan toplum üyeleri lehine sosyal adaleti ve ekonomik kalkınmayı arttırıcı etkiler yaratabilir.6 Kamu maliyesinin temel konularından biri olan kamu harcamaları, mali literatürde genel olarak idari, fonksiyonel ve ekonomik olmak üzere üç gruba ayrılır. İdari sınıflandırmada harcamayı yapan kurum (Başbakanlık, Milli Eğitim Bakanlığı, Sağlık Bakanlığı gibi) dikkate alınır. Fonksiyonel sınıflandırmada ise, bu kurumların yapmış olduğu hizmet dikkate alınarak sınıflandırma yapılır. Örneğin, eğitim, sağlık, güvenlik, adalet gibi yapılan hizmete göre kamu harcamaları sınıflandırılır. Kamu harcamaları ekonomik sınıflandırmaya göre genelde iki gruba ayrılmaktadır. Bunlar; mal ve hizmet satın alımına yönelik cari ve yatırım harcamaları (reel harcamalar) ile karşılıksız yapılan transfer harcamaları şeklindedir. Cari harcamalar, kamuda çalışanların hizmetlerine karşılık yapılan ödemeleri ve kamu kuruluşları tarafından yapılan mal ve hizmet alımları ile küçük bakım ve onarım giderlerini içeren, faydası kısa süreli ve her yıl tekrarlanan harcamalardır. Transfer harcamaları ise, devletin karşılıksız hibe şeklinde yaptığı ödemeler ve kamu borç faiz 5 İsmail Türk, Kamu Maliyesi, 7. b., Ankara: Turhan Kitabevi, 2008, s. 31. 6 Ruggeri, a.g.e., pp. 2-5. 6 ödemelerini içerir.7 Transfer harcamaları kişilere sosyal amaçlı yapılan transferler ve işletmelere iktisadi amaçlı yapılan transferler şeklinde ikiye ayrılır. Kişilere yapılan transferler doğrudan ve dolaylı transfer olmak üzere iki gruba ayrılır. Devletin kişilere direk yaptığı nakit ödemeleri doğrudan transfer harcamaları grubunda yer alır. Bu transferden yararlanacak olanları tespit etmek kolaydır. Devletin 65 yaş üstü bireylere yaptığı ödemeler, çocuk bakım için ailelere yaptığı ödemeler, öğrencilere, yaşlı, dul ve yetimlere yaptığı karşılıksız ödemeler bu grup içinde yer alır. Dolaylı transfer harcamalarında ise devlet, kişilere doğrudan ödeme yapmak yerine ihtiyaç sahibi olan kişilerin ve ailelerinin yararlanması amacıyla hayır kurumları veya fonlara (işsizlik sigorta fonu gibi) ödemeler yapar. Dolaylı transferlerde tahsis daha karışıktır. Çünkü devlet ile transferden yararlanacak bireyler arasında aracı kurumlar söz konusudur. İşletmelere yapılan transferler, genellikle seçilmiş sektörlere veya bölgelere sübvansiyon şeklinde yapılır. Doğrudan para transferi şeklinde olabileceği gibi vergi teşvikleri şeklinde de olabilir. Bu transferlerin faydalarından, desteklenen ürünlerin üreticileri yararlanabileceği gibi bu ürünlerin tüketicileri de fiyat avantajlarından faydalanarak yararlanabilir.8 Bu transferler, genellikle üretimi ve kalkınmayı desteklemek amacıyla yapılır. Geri kalmış bölgelerin kalkındırılabilmesi, yatırımların ve ihracatın özendirilmesi için firmalara verilen parasal teşvikler bu grupta yer almaktadır.9 Kamu yatırım harcamaları; uzun dönemli yatırımlara yönelik okullar, hastaneler, kamu konutları ve diğer sosyal altyapılar gibi vatandaşlar için kilit kamu hizmetlerinin sunulmasını destekleyen inşa hizmetlerini, ayrıca havaalanları, limanlar, karayolları gibi ulaştırma altyapı hizmetlerini ve telekomünikasyon, enerji üretimi ve iletimi gibi tesislere yönelik yapılan harcamalardır.10 Kamu yatırım harcamalarının nesiller arası etkisi diğer harcamalara göre farklıdır. Özellikle büyük alt yapı yatırımlarının etkin 7 Alan T. Peacock, Jack Wiseman, “The Growth of Public Expenditure in the United Kingdom”, National Bureau of Economic Research, 1961, pp. 70-92. 8 Anwar Shah, Public Expenditure Analysis, The World Bank, Public Sector Governance and Accountability Series, 2005, pp. 19-20. 9 Nazım Öztürk, Kamu Ekonomisi, 2.b., Bursa: Ekin Yayınevi, 2016, s. 9. 10 IMF, The IMF and Infrastructure Governance. 7 ömrü 40 yılı aşkındır. Diğer harcamaların yarattığı fayda ise, daha sınırlı süreyi içermektedir.11 Kamu harcamalarının ekonomik sınıflandırması yöntemiyle devletin, milli gelire olan katkısı ve bu katkının seyri konusunda bilgilere ulaşılabilir. Kamu kesiminin sahip olduğu sermaye birikiminin toplam ulusal sermaye birikimi içindeki payı da bu sınıflandırma yardımıyla hesaplanabilir. Ekonomik sınıflandırma ile belirli dönemler arasında karşılaştırmalar yapılabilir, devletin talep arttırıcı faaliyetleri sonucu enflasyonist baskıya sebep olduğu ya da devletin faaliyetlerinin piyasada durgunluk etkileri yarattığı gibi sonuçlar ortaya çıkarılabilir. Kamu harcamalarının ekonomik açıdan sınıflandırılmasının doğru bir şekilde yapılması sayesinde, bütçenin ekonomi üzerindeki etkisi de tutarlı bir şekilde tahmin edilebilir.12 Bu nedenle bütçenin analizini yapabilmek ve makroekonomik politika hareketlerini tanımlayabilmek için kamu harcamalarının ekonomik sınıflandırmasının yapılması oldukça önemlidir. Bu çalışmada da yukarıda belirtilen nedenlerden dolayı kamu harcamalarının ekonomik sınıflandırmasının taşıdığı öneme istinaden, ekonomik sınıflandırma kapsamındaki yatırım harcamaları esas alınacaktır. Öncelikle kamu yatırım harcamalarının yapıldığı kamu yatırımlarından ne anlaşıldığı ile kamu yatırımlarının ülke ve ekonomi içindeki önemi açıklanacaktır. 1.1.2. Kamu Yatırım Harcamaları ve Önemi Öncelikle kamu yatırım harcamalarının yapıldığı kamu yatırımlarından ne anlaşılması gerektiği ve etkilerini açıklamak yararlı olacaktır. Genel anlamda yatırım, hâlihazırda bulunan kaynakların, ileriki bir zaman içinde fayda ve kazanç elde etmek amacıyla mal ve hizmet üretimine yönelik verimli bir faaliyete tahsis edilmesidir.13 Başka bir ifade ile yatırım, sermayenin şu anki cari 11 Pietro Toigo, Robert Woods, “Public Investment in the United Kingdom”, OECD Journal on Budgeting, V. 6, N. 4, 2006, p. 68. 12 Engin Ataç, “Kamu Harcamaları ve Sınıflandırması”, Kamu Maliyesi, 1.b., ed. Nezih Varcan – Tufan Çakır, Eskişehir: Anadolu Üniversitesi Yayınları, 2003, s. 80. 13 Kenneth J. Arrow, Criteria for Social Investments, ed., J. Bowman, Readings In The Economics of Education, Unesco, Paris: 1968, pp. 869-879. 8 getirisinden vazgeçerek, ileri bir zamanda daha yüksek bir getiri elde etmek amacıyla, risk alarak belirli mal ve hizmetlerin üretilmesine yönelik kaynak ayrılması olarak tanımlanabilir.14 Kamu yatırımları hem sosyal olarak yararlı sonuçlar doğurabilir, hem de yatırımlarda verimlilik dikkate alınır ve bütçeleme düzgün yönetilirse finansal açıdan karlılık elde edilebilir ve yapılan yatırımların ekonomi üzerinde olumlu etkileri olabilir.15 Kamu yatırımlarından elde edilecek sosyal fayda, yatırımın finansal maliyetini aştığı durumlarda, yatırım yapılmalıdır. Bazı kamu yatırım hizmetlerinin devlete olan finansal geri dönüşü, sosyal geri dönüşünden daha düşük olabilir. Özel sektör sosyal getirileri içselleştiremediğinden bu tür yatırımları üstlenmek istemez.16 Özel sektör yatırımlarında temel amaç bireysel veya kurumsal kazanç elde etme beklentisiyken kamu kesiminde kazanç elde etmek dışında farklı amaçlar gözetilerek de yatırım yapılabilir. Örneğin kamu yatırım harcamaları devletin temel ekonomik ve sosyal hedeflere ulaşabilmek için piyasayı yönlendirmek amacıyla kullandığı maliye politikası araçlarından birisidir. Kamu yatırımları temel kamu hizmetlerinin sunulmasını destekler, ülkedeki tüm vatandaşların ve firmaların ekonomik imkanlardan yararlanmalarını sağlar ve ekonomik büyümenin hızlanması için önemli bir araçtır.17 Kamu altyapı hizmetlerinin ulusal üretkenlik üzerinde potansiyel olumlu ekonomik etkileri vardır.18 Fiziki ve sosyal altyapı yatırımları sürdürülebilir büyümenin sağlanmasında önemli bir araç olduğu gibi, özellikle düşük gelirli az gelişmiş ülkelerde kamu altyapı yatırımları kalkınmanın sağlanmasında temel araç olarak da görülmektedir.19 Kamu yatırımlarının ekonomik gelişme açısından birçok faydalı yönleri bulunmasına rağmen, bazı olumsuz özellikleri de söz konusudur. Bu olumsuz 14 Ali Kalem, Türkiye’deki Kamu Yatırımlarının Özel Sektör Yatırımlarına Etkisinin İncelenmesi, (Uzmanlık Tezi), TC Kalkınma Bakanlığı, Yatırım Programlama, İzleme ve Değerlendirme Genel Müdürlüğü, 2015, ss. 1-5. 15 “How to Improve Public Investment Efficiency in Ukraine?”, Institute for Economic Research and Policy Consulting in Ukraine German Advisory Group on Economic Reform, p. 1. 16 Toigo, Woods, a.g.m., p. 65. 17 International Monetary Fund, “Making Public Investment More Efficient”, June 2015, p. 2. 18 Arwiphawee Srithongrung, Kenneth A. Kriz, “From Public Infrastructure To National Economic Growth: Do Systematic Investment Practices Matter?”, International Public Management Review , V.13, I.2, 2012, p. 19. 19 Era Dabla-Norris vd., “Investing in Public Investment: An Index of Public Investmen t Efficiency”, IMF Working Paper, Journal of Economic Growth , WP/11/37, (2011), p. 3. 9 özelliklerin başında kamu yatırımlarında etkinlik ve verimliliğin belirlenmesi sorunu yer almaktadır. Kamu yatırımlarının esas amacı, özel yatırımlarda olduğu gibi kâr maksimizasyonu değildir. Kamu yatırımları diğer kamu hizmetlerinde olduğu gibi, toplumun tüm bireylerine fayda sağlamak amacıyla yapılmaktadır. Bu bakımından kamu yatırımlarının etkinlik ve verimliliğini tespit etmek özel sektör yatırımlarında olduğu gibi kolay değildir. Ayrıca kamu yatırımları ülkedeki siyasi iktidarın iradesine bağlı olarak gerçekleşen yatırımlardır. Yatırımların sadece siyasi iktidarın iradesine bağlı olması yatırım kararları alınırken rasyonellikten uzaklaşılması ve bu kararların popülist yaklaşımlarla ele alınması gibi sorunların ortaya çıkmasına neden olabilir. Bu nedenlerden dolayı, kamu yatırımları ekonomik açıdan özel sektör yatırımları kadar etkin ve verimli olamayabilir. Kamu yatırımlarının faydalı özelliklerinin yanı sıra ekonomi üzerinde olumsuz etkilere de sahip olması, tarih boyunca birçok tartışmayı beraberinde getirmiştir. Bu tartışmalara, kamu yatırımlarının piyasadaki işleyişi bozduğu ve devletin adalet, savunma gibi temel kamu hizmetleri dışında ekonomik olarak faaliyette bulunmasının piyasada rekabet olgusunu bozarak özel yatırımları daraltacağı düşüncesi neden olmaktadır. Yani bir taraftan kamu yatırımlarının özel sektörü yönlendirdiği, teşvik ettiği ve ekonomiyi geliştirmede etkili olduğunu savunan düşünceler ile diğer tarafta kamu yatırımlarının özel sektör yatırımlarını dışladığını savunan düşünceler vardır.20 Kamu yatırım tanımına dayanarak kamu yatırım harcamaları, üretken kullanımı bir yıldan fazla süren ulaştırma, haberleşme, enerji, kamu binaları gibi fiziksel altyapıya (hard infrastructure) yapılan ve beşeri sermayenin geliştirilmesi, Ar-Ge, teknolojik destek gibi fiziki olmayan altyapıya (soft infrastructure) yapılan harcamalar olarak tanımlanmaktadır. Ayrıca kamu yatırım harcamaları hem doğrudan hem de dolaylı bir şekilde yapılır.21 Devletin doğrudan kendi yaptığı yatırımlar için harcadığı paraya doğrudan yatırım harcamaları denir. Bu durumda devlet, kaynaklarını kendi projelerini uygulamak için kullanır. Dolaylı yatırım harcamaları ise, sermaye transferleri olarak tanımlanır. Diğer bir deyişle bu tür yatırımlar, devlet teşekkülleri tarafından diğer kurumlara yapılan nakit ya da ayni yatırım yardımları, vergi teşvikleri ve 20 Kalem, a.g.e., ss. 109-110. 21 OECD, “Recommendation of the Council on Effective Public Investment Across Levels of Government”, 2014, p. 4. 10 sübvansiyonlarıdır. Bunlar içinde vergi teşvikleri ve sübvansiyonlar, devletin maliye ve para politikaları amaçlarını gerçekleştirmek için, özel sektör yatırımlarını desteklemek üzere yaptığı kamu yatırım harcaması olarak kabul edilmektedir.22 Genel olarak yatırım harcamalarının özellikleri aşağıdaki gibidir :23 - Sermaye malları birikimini artırır, - Çoğunlukla dayanıklı mallar için yapılır, - Genellikle faydası uzun sürede kendisini gösterir, - Tüketimden vazgeçilerek arttırıldıkları için, bir fedakârlık gerektirir, - Üretkenliği artırır ve bu da kaynakların daha iyi kullanılması ile yeni kaynakların bulunması gibi olumlu sonuçlar doğurur. Bu özelliklere dayanarak yatırım harcamaları, yapıldığı ülkenin belli bir dönemde sermaye stokuna net ilaveler yaratarak, daha çok üretim ve hizmet kapasitesini artırmak üzere yapılan harcamalar olarak tanımlanabilir.24 Ancak, bir ülkede kamu yatırım harcamalarının aşırı yüksek seviyelere ulaşması, üretim ve hizmet kapasitesinin sürekli artacağı anlamına gelmez. Bunun temel sebebi, kamu harcamalarındaki artışın bir seviyeden sonra yozlaşmaya yol açması, dolayısıyla kaynakların etkin ve verimli kullanımını engellemesidir.25 Kamu yatırım harcamalarının ekonomik ve sosyal etkisi kritik bir biçimde bu harcamaların verimliliğine bağlıdır.26 Kamu yatırım harcamalarının bazı olumsuz özellikleri söz konusu olsa da, bu harcamalar vatandaşların hizmetinden ve kalitesinden uzun yıllar yararlanabileceği kamu altyapı hizmetlerinin ortaya çıkmasına sebep olmaktadır. Kamu altyapı hizmetlerinin ulusal üretkenlik üzerinde potansiyel olumlu ekonomik etkileri olduğu unutulmamalıdır.27 Kamu yatırımları ile hem sosyal hem de ekonomik alt yapının 22 Stephen A. Marglin, “The Opportunity Costs of Public Investment”, Quarterly Journal of Economics, V.77, I.2, 1963, pp. 274-275: OECD, a.g.e., p. 4. 23 Metin Erdem, Doğan Şenyüz, İsmail Tatlıoğlu, Kamu Maliyesi, 12. b., Bursa: Ekin Yayın, 2017, s. 76. 24 John Maynard Keynes, “The General Theory of Employment, Interest, and Money”, 2003, s. 47. 25 Nısfet Uzay, “Kamu Büyüklüğü ve Ekonomik Büyüme Üzerindeki Etkileri: Türkiye Örneği (1970- 1999)”, Erciyes Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi , S. 19, 2002, s. 169. 26 International Monetary Fund, “Improving Public Investment Efficiency in The G-20”, 2015, pp. 1-5. 27 Arwiphawee Srithongrung, Kenneth A. Kriz, “From Public Infrastructure To National Economic Growth: Do Systematic Investment Practices Matter?”, International Public Management Review , V.13, I.2, 2012, p. 19. 11 sağlanması sürdürülebilir bir ekonomik gelişmenin gerçekleşebilmesi için oldukça önemlidir.28 1.1.3. Kamu Yatırım Harcaması Türleri Kamu yatırım harcamaları genel olarak incelendiğinde, sermaye yoğun fiziki altyapı harcamaları ile eğitim ve sağlık gibi insana yapılan yatırımları içeren beşeri sermaye harcamalarından oluşmaktadır. 1.1.3.1. Fiziki Altyapı Yatırım Harcamaları Kamu fiziki altyapı yatırımları, özellikle doğrudan verimli ekonomik faaliyetlerin gerçekleşmesini desteklemek amacıyla yapılan doğal tekel niteliğindeki karayolu, demiryolu, havaalanı, köprü gibi ulaşım hizmetleri, enerji ve elektrik üretim ve dağıtım tesisleri, barajlar, göletler, kanalizasyon hattı, haberleşme sistemleri gibi geniş sermaye yoğunluğu gerektiren ve devlet tarafından yapılan yatırımlarıdır.29 Ayrıca bunlar dışında, parklar, okullar, hastaneler, spor alanları, yaşlı barınma evleri, atık merkezleri gibi kamu tesisleri de sosyal fiziki altyapı yatırımları olarak ifade edilmektedir.30 Bu yatırımları gerçekleştirmek için devletin yapmış olduğu harcamalara da kamu fiziki alt yapı yatırım harcamaları denilmektedir. Hem teorik hem de ampirik çalışmalar, kamu harcamalarıyla gerçekleştirilen fiziki altyapı yatırımlarındaki gelişmelerin ekonomi üzerinde olumlu bir etki yarattığını göstermektedir.31 Ekonomideki ihtiyaçları karşılamaya yetecek düzeyde altyapıyı gerçekleştirmek için yapılacak olan yatırım harcamalarının; maliyetleri düşürücü, üretimi ve üretimin kalitesini artırıcı, ekonomik kalkınmayı destekleyici, kişilerin hayat standartlarını 28 IMF, The IMF and Infrastructure Governance. 29 Edward M. Gramlich, “Infrastructure Investment: A Review Essay”, Journal of Economic Literature, V.32, I.3, 1994, p. 1177. 30 Niles M. Hansen, “The Structure and Determinants of Local Public Investment Expenditures”, The Review of Economics and Statics, V.47, N.2, 1965, p. 151. 31 Yu Nannan, Mi Jianing, “Public Infrastructure Investment, Economic Growth and Policy Choice: Evidence From China”, Crisis Management in the Time of Changing World , 2012, p. 141. 12 yükseltici ve toplumsal refahı artırıcı yönde çok sayıda olumlu özellikleri söz konusudur. Ülke ekonomisinin gelişmişlik göstergeleri içinde kişi başına karayolu, demiryolu, hastane ve okul sayısı, enerji tüketimi gibi altyapı hizmetleri yer almaktadır. Altyapı yatırımlarının en temel özellikleri ise şunlardır:32 Yüksek Maliyetli Yatırımlardır: İlerleyen teknolojiye paralel olarak, sürdürülebilir altyapının sağlanması çok büyük miktarlarda kaynak gerektirir. Genellikle Kamu Kesimi Tarafından Yapılırlar: Gelişmişlik seviyesi ne olursa olsun, tüm ülkelerde büyük ölçüde kamu sektörü tarafından yapılan yatırım harcamalarıdır. Bir üretim alanında, eğer firmanın üretim miktarı artarken ortalama maliyeti düşüyorsa azalan maliyet söz konusudur. Bu durumda piyasa şartlarında optimal kaynak kullanımını sağlamak pek mümkün değildir. Çünkü firmalar üretimi arttırıp fiyatı düşürmek yerine, üretimi kısıp veya belli bir seviyede tutarak fiyatı yükseltip, kârı arttırmaya çalışır. Dolayısıyla üretim toplum için optimum olan seviyenin altında kalır. Devlet, ekonomiye müdahalede bulunarak bu tür alanlarda üretim seviyesinin toplum için optimum olan noktaya çıkmasını sağlar.33 Özellikle elektrik, enerji, haberleşme ve ulaşım gibi altyapı yatırımları azalan maliyet koşulları gereği devlet tarafından yapılacak yatırımlar arasında yer alırlar. Devlete Ek Gelir Elde Etme İmkânı Sağlayabilirler: Harcama yapılıp yatırım tamamlandıktan sonra, hizmetin sunumu büyük ölçüde bir ücret karşılığı (Örneğin otoyol ve köprü geçiş ücreti gibi) gerçekleşir. Özel Sektör Yatırımlarını Genelde Olumlu Etkiler: Kamu alt yapı yatırımlarının, özel yatırımları pozitif şekilde etkilediğini gösteren üç temel sebep vardır. Birincisi, kamu yatırımlarındaki bir artış çarpan etkisi yoluyla geliri dolaylı yoldan artıracaktır. Gelir artışı talebe olumlu yansıyacağından özel yatırımcılar kârlılıklarını artırma eğilimi içine girerek daha fazla yatırım yapmaya yönelecektir. İkinci sebep, devlet tarafından gerçekleştirilen ulaştırma, haberleşme, sulama gibi alt yapı yatırımları üretim maliyetlerini düşürecek, bu durum özel yatırımların kârlılığını olumlu etkileyecek ve 32 Ömür Genç, Erdal Ertuğrul, Altyapı Yatırımlarının Finansmanı , Türkiye Kalkınma Bankası, Ekonomik ve Sosyal Araştırmalar Müdürlüğü, 2007, s. 2. 33 Erdem, Şenyüz, Tatlıoğlu, a.g.e., ss. 29-30. 13 özel yatırımların artmasını teşvik edecektir. Üçüncü olarak, kamu alt yapı yatırımlarının yapılması ile özel sektör ürünlerinin talebi direk artacaktır.34 Gerekli alanlarda kullanılan kamu altyapı yatırım harcamaları, üretim maliyetlerinin azalmasına neden olur, böylece bu harcamalar özel sektör yatırımlarının gerçekleşmesinde önemli rol oynar. Uzun dönemde özel kesimin etkin bir şekilde çalışmasını sağlayabilmek, ekonominin dengeli bir biçimde büyümesini gerçekleştirebilmek için özellikle altyapı yatırım harcamalarının verimli ve yeterli düzeyde gerçekleştirilmesi büyük öneme sahiptir. 1.1.3.2. Beşeri Yatırım Harcamaları Sermaye, alt yapı ve arazinin yanı sıra insan gücünün kalitesini arttırmak amacıyla, emeğe de yatırım yapmak ekonomik kalkınma ve istikrar için gereklidir. Modern teknolojilerin doğru bir şekilde kullanılması, bakımı ve onarımı ile gerektiğinde yeni teknolojilerin yaratılması için vasıflı iş gücünün varlığı oldukça önemlidir. Örneğin eğitim ve sağlık harcamalarının yanı sıra bilim ve araştırma gibi harcamalar da beşeri sermayenin değerini arttırmak için yapılan harcamalardır.35 Bu harcamalar genellikle maddi mal üretimine yönelik olmadıklarından ve sermaye malları biçiminde ortaya çıkmadıklarından cari harcamalar olarak nitelendirilirler. Ancak bu harcamaların ülkenin üretim gücüne katkısı açıktır aynı zamanda etki ve faydaları aynı dönemde yok olmayıp gelecek dönemlerde de hissedilmektedir. Bu özellikleri de göz önüne alınırsa, fayda ve etkisi genellikle uzun dönemlerde hissedilen ve insana yatırım niteliğindeki cari harcamalara yatırım carileri veya kalkınma carileri adı verilmektedir.36 Beşeri sermaye hakkında birçok tanımlama yapılmaktadır. Yeni ekonomik büyüme teorilerinde beşeri sermaye, bireylerin doğuştan gelen veya sonradan kazanılmış becerileri, bilgileri ve deneyimlerinin toplamı olarak tanımlamaktadır. Organisation for Economic Co-operation and Development (OECD) ise, beşeri 34 U. Tun Wai, Chorng-huey Wong, “Determinants of Private Investment in Developing Countries”, Journal of Development Studies, V.19, 1982, p. 20. 35 Alţbeta Kucharčíková, “Human Capital-Definitions and Approaches”, Human Resources Management & Ergonomics, V.5, 2011, pp. 64-65. 36 Edizdoğan, Çetinkaya, Gümüş, a.g.e., s. 89. 14 sermayeyi, ekonomik faaliyetler ile ilgili bireylerin bilgi, beceri, yetenek ve diğer özellikleri olarak tanımlamaktadır.37 Devletlerin, insanların bilim ve teknolojinin sağladığı avantajlardan yararlanmak ve katkı sağlamak için beşeri sermaye yatırımlarına gerekli kaynağı ayırması son derece önemlidir.38 Kamu tarafından sağlanan mal ve hizmetlerden bazıları sunulduğu kişiye doğrudan fayda sağlarken toplumun diğer kesimine de dolaylı yoldan fayda sağlar. İkinci durum dışsallıklar veya toplum geneline yarar olarak adlandırılmaktadır. Eğitim ve sağlık gibi hizmetler olumlu dışsallık yaymaları nedeniyle de önemlidir. Devlet tarafından üstlenilen eğitim hizmeti ile öğrencilerin bireysel olarak potansiyelleri artmaktadır. Ayrıca tüm çalışanların bu şekilde üretim kapasitelerinin artması toplumun yaşam standartlarını yükseltebilir. Benzer şekilde devlet tarafından gerçekleştirilen sağlık hizmetinden yararlananlar hastalıklardan tedavi olarak, kendileri doğrudan fayda sağlamış olur. Toplumun diğer kesimi hastalığın bulaşma riskinden kurtulacak ve daha sağlıklı bir toplumda yaşayacağından, dolaylı yoldan fayda sağlamış olur.39 Ayrıca, beşeri sermayenin arttırılması için yapılan yatırımlar, başka toplumların da üretim kapasitesini arttırma gibi olumlu dışsallıklar yaratmaktadır.40 Beşeri sermayenin unsurlarından birisi olan eğitim için yapılan yatırımlar ile ekonomik gelişme arasında üç temel ilişki vardır. Bunlardan birincisi daha önce de ifade edildiği gibi, eğitime yapılan yatırımlar ile beşeri sermayenin gelişmesidir. Bunun sonucunda ülkede işgücü verimliliği artarak, daha yüksek seviyelerde ve kalitede üretim gerçekleşebilir. İkinci olarak, eğitim ekonomilerin yeniliklere daha kolay ayak uydurabilme potansiyelini arttırabilir. Yeni teknolojiler, ürünler ve üretim süreci hakkındaki yeni bilgiler sadece eğitimle kullanılabilir. Üçüncüsü ise, ekonomik kalkınmanın artmasını sağlayan bu yeni bilgilerin başka bölgelere, kişilere ve nesillere ulaştırılması ancak eğitim ile gerçekleşebilir. Ekonomik kalkınma ve dış ülkelerle rekabet edebilmek için gerekli olan yeni teknolojiler, ürünler ve üretim süreçleri 37 Kucharčíková, a.g.m., p. 61. 38 Philip Stevens, Martin Weale, “Education and Economic Growth”, National Institute of Economic and Social Research, London: No. 2, 2003, p. 1. 39 Ruggeri, a.g.e., p. 12. 40 Claudia Goldin, “Human Capital”, Handbook of Cliometrics, ed. Claude Diebolt and Michael Haupert, 2014, p. 1. 15 hakkında gereken bilgiler sadece eğitimle kazanılabilir ve diğer nesillere aktarılabilir.41 Bu alanda yapılmış olan çalışmalara göre, ekonomik gelişmişlik seviyesinin yüksek olduğu toplumlarda, genelde eğitim ve sağlık gibi beşeri sermaye yatırımlarına, diğer ülkelere göre daha fazla kaynak ayrıldığı görülmektedir.42 Eğitimin hem bireysel ve sosyal, hem de ekonomik faydalarının olması, bu hizmetin özel sektörle beraber devlet tarafından da üretilmesine ve kontrol edilmesine sebep olmaktadır. Eğer sosyal fayda bireysel faydadan daha fazla ise, piyasalar bu hizmetleri tek başına sunmak konusunda yetersiz olabilir. Bu yüzden devlet mutlaka eğitime yönelik gerekli harcamaları yapmalıdır.43 Eğitimin yanı sıra, yeterli nitelik ve nicelikteki sağlık hizmeti de en temel insan gereksinimidir. Dünya Sağlık Örgütü’ne (WHO) göre, gelişmiş ve gelişmekte olan ülkelerin ekonomik büyüme farklılıklarının % 50’si, hasta sağlığına verilen önem ve düşük yaşam ömrü şeklindeki iki unsurdan kaynaklıdır. Sağlık sektörüne yapılan yatırım harcamaları sayesinde hastalıklar azaltılarak olası işgücü ve verimlilik kaybı azaltılabilir. Gelişmiş ülkeler, insan sağlığını ekonomik faaliyetler ve kalkınma için itici bir güç olarak gördüklerinden, gayri sâfi yurtiçi hâsıla (GSYH) içinde sağlık harcamalarına önemli kaynak ayırmaktadır. Beşeri sermayenin bir unsuru olan sağlık harcamalarının, ekonomik büyüme ve kalkınma üzerinde olumlu etkilere sahip olduğu yönünde literatürde de bir çok ampirik çalışma bulunmaktadır.44 41 Eric A. Hanushek, Ludger Wößmann, “Education and Economic Growth” International Encyclopedia of Education, V. 2, 2010, pp. 245-252. 42 Yousif K. Al-Yousıf, “Education Expenditure and Economic Growth: Some Empirical Evidence from the GCC Countries”, Journal of Developing Areas, V. 42, N. 1, 2008, p. 70; Selim Başar, Serkan Künü, Gürkan Bozma, “Eğitim ve Sağlık Harcamalarının Ekonomik Büyüme Üzerine Etkisi: Türkiye Üzerine Bir Uygulama”, Iğdır Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 10, 2016, ss. 189-204. 43 OECD, Education at a Glance 2015: OECD Indicators, OECD Publishing, 2015, p. 252. 44 A.S. Bakare, Olubokun Sanmi, “Health Care Expenditure and Economic Growth in Nigeria: An Empirical Study”, Journal of Emerging Trends in Economics and Management Sciences , V.2, I.2, 2011, p. 83. 16 1.1.4. Kamu Yatırım Harcamalarının Ekonomik ve Sosyal Etkileri Devletin görevleri ile orantılı olarak yaptığı kamu harcamalarının çeşitli ekonomik ve sosyal değişkenler üzerinde etkileri vardır. Bu durum, devletin bazı ekonomik ve sosyal amaçlara ulaşabilmek için kamu harcamalarını bir araç olarak kullanabilmesine imkan sağlar.45 Çalışmanın bu kısmında, hem teorik hem de uygulama çerçevesinde kamu yatırım harcamalarının ekonomik etkileri ve bu alanda yapılan çalışmaların yer aldığı literatür incelenecektir. 1.1.4.1. Kamu Yatırım Harcamalarının Ekonomik Etkileri Kamu yatırım harcamalarının ekonomik etkileri ekonomik büyüme ve kalkınma açısından değerlendirilerek açıklanabilir. Kamu yatırım harcamalarının ekonomik büyüme ve kalkınma üzerine etkileri; üretim, istihdam, fiyat istikrarı, ihracat gibi ekonomik göstergeler çerçevesinde açıklanacaktır. 1.1.4.1.1. Kamu Yatırım Harcamalarının Üretime Etkileri Ekonomik kalkınmanın gerçekleştirilebilmesi bakımından GSYH’nin yükselmesi son derece önemlidir. GSYH’nin artması için de mal ve hizmet üretiminin artması gerekir. Üretimin artması sermayenin yeterliliğine ve yatırımların teşvik edilmesine bağlıdır.46 Özellikle gelişmekte olan ülkelerde kamu yatırım harcamalarının üretim kapasitesini genişletme özelliği büyük öneme sahiptir. Alt yapı yatırımlarının gerçekleştirilmesi ile hem üretim kapasitesi arttırılacak, hem de sağlanan dışsallıklar ile özel sektör yatırımları teşvik edilmiş olacaktır.47 Beşeri sermaye yatırımlarının da sanayileşme, teknolojik devrim gibi nedenlerden dolayı son yıllarda önemi artmıştır. Bu 45 Erdem, Şenyüz, Tatlıoğlu, a.g.e., s. 83. 46 Halil Nadaroğlu, Kamu Maliyesi Teorisi, 9. b., İstanbul: Beta Basımevi, 1996, s. 191. 47 Ahmet Ulusoy, Maliye Politikası, 7. b., Trabzon: Celepler Matbaacılık, 2013, s. 225. 17 yatırımların iş gücü verimliliği, üretim çıktıları ve dolayısıyla ekonomik büyüme üzerinde olumlu etkilere sahip olduğu yapılan ampirik çalışmalarda görülmektedir.48 Kamu yatırım harcamaları bir ekonomide sadece üretim düzeyini yükseltmez, aynı zamanda üretim potansiyelini de yükseltir. Bu özelliğinden dolayı yatırım harcamalarının sağladığı fayda geçici değil süreklidir. Devletin alt yapı yatırımları yapması, mesleki eğitime önem vermesi ve sağlık hizmetlerini yaygınlaştırması özel sektörün üretim giderlerini düşürerek, üretim faaliyetlerini olumlu şekilde etkiler. Bu sayede ülkede üretim seviyesi sürekli ve kalıcı bir şekilde artar.49 Bu alanda Birleşik Devletlerde 1960-2008 döneminde, kamu yatırımları ve mali etkileri hakkında yapılan çalışmada, yapısal makroekonomik modellerde, kamu sermayesinin genellikle ek bir sermaye stoku yaratarak, üretim fonksiyonunu arttırabileceği ve özel sermaye stokuna ve iş gücüne olumlu katkılar sağlayacağı tespit edilmiştir.50 Kamu maliyesi teorisinde kamu yatırım harcamalarının üretim kapasitesini ve milli geliri arttırması çarpan (çoğaltan) ve hızlandıran mekanizması ile açıklanmaktadır. Çarpan Etkisi Kamu yatırım harcamaları milli gelir üzerinde olumlu etkilere sahiptir. Bir ülkede yapılan kamu yatırımlarının o ülkede milli gelir seviyesini yükseltmesi, literatürde yatırımların çarpan etkisi ile olur..51 Devletin yapmış olduğu yatırım harcamaları sonucu, devletten gelir sağlayanların yapacakları harcamalar da başkaları için gelir elde etme imkanı yaratacak, böylece harcama ve gelir akımı ikinci, üçüncü vb. şekilde zincirleme olarak sürüp devam edecektir. Tüketim harcamalarında meydana gelen bu artış, tüketim mallarını satanların gelirini de artırarak, onları yeni harcama ve tasarruflara yönlendirir. Artan gelirin ne oranda tüketime ayrılacağını tüketicinin 48 Robert J. Barro, “Inequality, Growth, and Investment”, NBER Working Paper, No: 7038, 1999, pp. 15-16: Michael R.M. Abrigo, Sang-Hyop Lee, Donghyun Park, “Human Capital Spending, Inequality, and Growth in Middle-Income Asia”, Emerging Markets Finance & Trade, V.54, I.6, 2018, p. 1285. 49 Türk, a.g.e., ss. 62-91. 50 Eric M. Leeper, Todd B. Walker, Shu-Chun S. Yang, “Government Investment and Fiscal Stimulus”, Journal of Monetary Economic, V. 57, I. 8, 2010, pp. 1000-1012. 51 a.g.e., s. 62. 18 marjinal tüketim eğilimi belirler. Marjinal tüketim eğilimi ne kadar kuvvetli olursa, yatırımın artışından meydana gelen gelirin tüketime harcanan kısmı da o kadar fazla olur.52 Hızlandıran Etkisi Tüketim malları toplam talebindeki değişikliğin yatırım harcamaları üzerindeki etkisine, hızlandıran etkisi denir. Örneğin, gelirdeki bir artış, tüketim gelirin bir fonksiyonu olduğu için, tüketim mallarına olan talebi de arttırır. Daha sonra bu mallardan en az talep edilen miktar kadar üretmek gerekecektir. Bu bakımdan tüketim düzeyindeki değişiklikler ile yatırım düzeyi arasında bir bağlantı bulunmaktadır. Devlet tüketimleri arttırarak, üretim ve yatırımları da arttırmış olur.53 1.1.4.1.2.Kamu Yatırım Harcamalarının İstihdama Etkileri Bir ülkede istihdam edilen kişi sayısının arttırılabilmesinde kamu yatırım harcamalarına oldukça önemli bir rol düşmektedir. Özellikle emek yoğun olacak şekilde yapılan yatırımlar daha fazla kişiye istihdam olanağı sağlar ve bu sayede işsizlik azalır. İşsizliği azaltmak için ekonominin içinde bulunduğu tam veya eksik istihdam durumuna göre kullanılacak kamu harcamaları farklılık göstermektedir. Eksik istihdam durumunda işsizliği azaltmak için genel olarak kamu harcamalarının arttırılması etkili sonuçlar verebilir. Çünkü kamu harcamalarının artması sonucu ortaya çıkan talep artışı, yatırımları arttırarak işsizliği azaltacaktır.54 Üretim kapasitesini arttırıcı özelliği diğer harcama türlerine göre daha fazla olan kamu yatırım harcamalarının eksik istihdamdaki etkisi daha fazladır. Ekonomi tam istihdam seviyesinde dengede iken, devletin kamu harcamalarını arttırması, ekonomide fiyatlar genel seviyesinin artmasına ve enflasyonun yükselmesine neden olur. Fakat üretim ve istihdam seviyesini arttırma kapasitesi diğer harcama türlerine göre daha yüksek olan kamu yatırım harcamaları, toplam arzı arttırıcı özelliği 52 Ahmet Kılıçbay, İktisadın Prensipleri, Ankara: Kalite Matbaası, 1976, s. 320. 53 Edizdoğan, Çetinkaya, Gümüş, a.g.e., s. 106. 54 Erdem, Şenyüz, Tatlıoğlu, a.g.e., s. 87. 19 olduğu için böyle dönemlerde işsizliği azaltmada devletin başvurabileceği araçlardan biridir. Gelişmekte olan ülkelerde işsizliğin azaltılması bakımından özellikle alt yapı yatırımlarına ağırlık verilmesi önerilmektedir. Kamu yatırımları ile istihdam ilişkisine yönelik çeşitli ülkelerde yapılan çalışmalar da teorik bilgiyi destekler niteliktedir. Kamada vd. (1998), 1950-1960 yıllar arası dönemde Japonya’nın ekonomik kalkınma aşamasında, kamu yatırım harcamalarının bölgelere dağılımı üzerinde etkili olan ekonomik kararların incelendiği çalışmada, kamu yatırım harcamaları yapıldığı bölgede talep artışı yaratarak, istihdamı olumlu yönde etkilediği vurgulanmıştır. Diğer taraftan arz yönlü etkileri, yerel ekonominin sanayi yapısında değişimler yaratma ve potansiyel çıktıda bir artışa yol açması şeklinde gerçekleşmiştir.55 Estache vd. (2013), Orta Doğu ve Kuzey Afrika bölgelerinde kamu altyapı yatırımlarının kısa dönemde istihdam etkisi hakkında yaptıkları çalışmada, altyapı yatırımlarının istihdam yaratmada etkili olduğu sonucuna ulaşmışlardır.56 Kamu yatırım harcamalarının makroekonomik etkileri Abiad vd. (2015) tarafından 17 OECD ülkesi için 1985-2013 yılları verilerinden yararlanılarak araştırılmıştır. Çalışmadaki bulgulara göre, kamu yatırımları hem kısa hem uzun dönemde üretim ve toplam yatırımları olumlu etkileyerek, işsizliği azalttığı belirtilmiştir.57 1.1.4.1.3.Kamu Yatırım Harcamalarının Fiyat İstikrarına Etkileri Bir ekonomide fiyatlar genel seviyesinde istikrarın sağlanması, o ekonomide enflasyon ve deflasyon gibi fiyat hareketlerindeki dalgalanmaların olumsuz sonuçlara yol açacak şekilde yüksek oranlarda olmaması anlamına gelir. 55 Kimiyoshi Kamada, Nobuhiro Okuno, Ritsuko Futagami, “Decisions on Regional Allocation of Public Investment: The Case of Japan”, Applied Economics Letters, V.5, I.8, 1998, p. 506. 56 Antonio Estache, Elena Ianchovichina, Robert Bacon, Ilhem Salamon, “Short -Run Employment Effects of Infrastructure Investment”, Infrastructure and Employment Creation in the Middle East and North Africa, 2013, p. 29. 57 Abduld Abiad, Davide Furceri, Petia Topalova, “The Macroeconomic Effects of Public Investment: Evidence from Advanced Economies”, IMF Working Paper, WP.15/95, 2015, pp. 1-26. 20 Kamu yatırım harcamalarının etkisi uzun dönemde hissedilir ve bu harcamalarda yapılacak olan kısıntıya kısa vadede fazla direnç gösterilmeyebilir.58 Bu sebepten enflasyonla mücadelede kamu harcamaları içinde, yatırım harcamalarında kısıntıya gidilmesi düşünülebilir. Kamu yatırım harcamalarında bir azalma, kısa dönemde toplam talebi daraltacağından anti enflasyonist bir etki yaratmaktadır. Fakat bu durum, uzun dönemde üretim kapasitesinin azalmasına neden olacağından, önemli ekonomik sorunlara neden olmaktadır.59 Deflasyon döneminde kamu yatırımları, mal ve hizmetlere olan talebi artırarak piyasayı canlandırıp ekonomideki deflasyon durumunun giderilmesi yönünde önemli etki yaratacaktır. Durgunluk döneminde kamu yatırım harcamalarının arttırılması kısa dönemde toplam talebi arttırıcı etki yaratırken, uzun dönemde ise, kamu yatırımlarının ekonomide üretim kapasitesini genişletici etkileri olacaktır. Durgunluk döneminde uygulanan bazı genişletici politikaların, uzun dönemde enflasyonist baskı yaratacağı düşünülürse, bu baskının arz yönüyle hafifletilmesi için bugünden üretim kapasitesinin arttırılması son derece önemlidir. Ayrıca, durgunluk gelişmekte olan bir ekonomide yaşanıyorsa, kamu yatırım harcamalarının arttırılması ekonomik kalkınmanın sağlanmasına da olumlu katkı sağlar. Dolayısıyla durgunlukla mücadelede kamu yatırım harcamalarının olumlu etkisi cari harcamalara göre daha fazladır.60 Kamu yatırım harcamaları ile fiyat istikrarı arasındaki ilişkiye yönelik literatürde yer alan çalışmalar şunlardır: Patnaik ve Joshi (1998), tarafından makroekonomik politikaların rolü hakkında Hindistan için 1980-1996 dönemi verilerine dayalı olarak yapılan çalışmada, hükümetin hem sürdürülebilir büyümeyi sağlamak hem de enflasyonla mücadele edebilmek için, özellikle verimsiz kamu harcamalarını azaltarak, kamu yatırım harcamalarını arttırması önerilmiştir.61 Barro (1999), gelir eşitsizliği, ekonomik büyüme ve yatırımların ekonomi üzerine etkileri hakkında birçok ülkenin 1960-1990 yılları arası dönem verilerini kullanarak yapmış olduğu çalışmada, kamu yatırımlarındaki artışın enflasyon oranı ile 58 Abuzer Pınar, Maliye Politikası, 3. b., Ankara: Naturel Yayıncılık, 2010, s. 88. 59 Nazım Öztürk, Kamu Maliyesi, 2. b., Bursa: Ekin Yayınevi, 2015, s. 120. 60 Mircan Tokatlıoğlu, Ufuk Selen, Maliye Politikası, Bursa: Ekin Yayınevi, 2017, s. 242. 61 Ila Patnaik, D.K. Joshi, “Inflation, Investment and Growth: the Role of Macroeconomic Policy in India”, Management for Asia and the Pacific, 1998, p. 60. 21 ters orantılı olduğu sonucuna ulaşmıştır. Ayrıca çalışmada kamu yatırım ve kamu tüketim harcamalarının GSYH’ye oranı arasında ters orantı bir ilişki olduğu belirtilmektedir.62 Yine Demetriades ve Mamuneas (2000) yaptıkları çalışmada, 1972- 1991 yılları arasında 12 OECD ülkesinde kamu altyapı yatırımlarının hem arz hem de talep üzerinde uzun dönemde pozitif etkiye sahip olduğu bulgusu elde edilmiştir.63 Akçacı ve Kocağ (2013), Türkiye’de 2006-2012 yılları arası dönemde kamu harcamalarının enflasyonist etkisi üzerine yaptıkları çalışmada, Granger nedensellik analizleri sonucuna göre, kamu sermaye harcamalarından TÜFE’ye doğru nedensellik ilişkisi tespit edilememiştir. Bu sonuç kamu yatırım harcamalarının arzı azaltmayacağından enflasyona yol açmayacağı anlamına gelir.64 Ulusoy ve Yiğit (2016), Türkiye’de 1990-2015 yılları arasında kamu harcamaları ile enflasyon arasındaki ilişki üzerine yapmış oldukları çalışmada, tek değişkenli zaman serisi analizleri sonucuna göre, toplam kamu harcamalarının ve ekonomik tasnife göre cari harcamaların enflasyon oranı üzerinde istatistiksel olarak anlamlı ve pozitif yönlü etkisi olduğu sonucuna ulaşılmıştır. Çalışmada, ekonomik tasnife göre yatırım harcamalarının enflasyon üzerinde olumlu etkisi olduğu hakkında istatistiksel olarak güçlü veriler elde edilememiştir.65 Van Bon (2018), kamu yatırımları, enflasyon ve ekonomik büyüme ilişkisi üzerine 2005-2014 döneminde Vietnam için yapılan çalışmada, ülke ekonomisinde durgunluk ve yüksek işsizlik durumunda kamu yatırım harcamalarının hızlı bir şekilde arttırıldığı, ekonomide yüksek enflasyon olduğunda kamu yatırım harcamalarında hızla kesintiye gidildiği ifade edilmiştir.66 Yapılan ampirik çalışmalarda genel teoriye göre farklı sonuçlara da ulaşıldığı görülmektedir. 62 Barro, a.g.e., pp. 15-16. 63 Panicos Demetriades, Theofanis Mamuneas, “Intertemporal Output and Employment Effects of Public Infrastructure Capital: Evidence From 12 OECD Economies”, The Economic Journal, V.110, I.465, 2000, p. 687. 64 Taner Akçacı, Esra Karapınar Kocağ, “Kamu Harcamalarının Enflasyonist Etkisinin Ekonometrik Analizi”, International Journal of Social Science, V.6, I.8, 2013, ss.1-18. 65 Ahmet Ulusoy, Necdet Yiğit, “Türkiye'de Kamu Harcamaları Enflasyon İlişkisinin Ampirik Analizi: 1990-2015 Dönemi”, Sosyal Bilimler Dergisi, C.6, S.12, 2016, ss.375-390. 66 Nguyen Van Bon, “Inflation and the Public Investment: Growth Relationship in Vietnam”, Journal of Asian Business and Economic Studies, V.25, I.1, 2018, p. 51. 22 1.1.4.1.4. Kamu Yatırım Harcamalarının İhracat Gelirlerine Etkileri Kamu yatırım harcamalarının verimli alanlarda kullanılması sonucunda, ihracatçı firmaların yatırım maliyetleri hafifleyerek, ihraç ürünlerinin piyasada oluşan fiyatlarının düşmesi sağlanacaktır. Devlet tarafından yapılan kamu yatırım harcamalarının sağladığı özel sektör maliyetlerini düşürme etkisi, ihracata yönelik sektörleri fiyat rekabetinde daha avantajlı duruma getirecektir. Böylece ihracatçı firmalar daha düşük fiyatlardan mallarını ihraç etme olanağına sahip olacaklarından, bu firmaların diğer yabancı firmalarla olan rekabet güçleri artacaktır. Sonuç olarak, verimli kamu yatırım harcamalarının artması ile ülkelerin ihracat gelirleri arttırılabilecek ve dış ticaret dengelerine olumlu katkılar sağlanabilecektir.67 Kamu harcamalarının yatırımlar yerine geri dönüşü olmayan tüketim harcamalarına yoğunlaştırılması, bütçe açıklarının ve borçlanma gereksiniminin hızla artmasına yol açabilecek bir durumdur. Bütçede açıkların artması faiz oranlarının da artmasına neden olurken, artan faiz oranları ulusal parayı dış piyasada değerli kılmakta ve bunun doğal sonucu olarak da ihracat azalarak cari açık meydana gelmektedir.68 Kamu yatırım harcamaları ile dış ticaret dengesi veya ihracat gelirleri arasındaki ilişkiyi açıklamaya yönelik ampirik çalışmalar literatürde yer almaktadır. Mohsen (2010), Suriye’de 1980-2010 yılları arası dönemi verilerinden yararlanarak yapılan çalışmada; kamu yatırım harcamaları ile dış ticaret açığı arasında kısa dönemde çift yönlü olumlu nedensellik ilişkisi olduğu tespit edilmiştir.69 Bakari (2016), 1965-2015 döneminde Mısır’da ihracat, ithalat, yurtiçi yatırımlar ve ekonomik büyüme ilişkisi hakkında yaptığı çalışmada Granger nedensellik testi sonucuna göre, ihracat ve yurtiçi yatırımlar arasında bir ilişki olmadığı sonucuna ulaşmıştır. Çalışmaya göre bu sonuç, zayıf yurt içi yatırımlardan kaynaklanmaktadır.70 67 Tokatlıoğlu, Selen, a.g.e., s. 329. 68 Erşan Sever, Murat Demir, “Türkiye’de Bütçe Açığı ile Cari Açık Arasındaki İlişkilerin VAR Analizi ile İncelenmesi”, Eskişehir Osmangazi Üniversitesi İ.İ.B.F. Dergisi , C.2, S.1, 2007, ss. 47-63. 69 Adel S. Mohsen, “The Relatıonship Between Trade Openness and Investment in Syria”, Hyperion Economic Journal, V.3, I.2, 2015, pp.14-23. 70 Sayef Bakari, “The Relationship Between Export, Import, Domestic Investment and Economic Growth in Egypt: Empirical Analysis”, Munich Personal Repec Archive, No. 76627, 2016, p. 11. 23 1.1.4.1.5. Kamu Yatırım Harcamalarının Ekonomik Etkileri İle İlgili Görüşler Literatürde kamu yatırım harcamalarının üretim, büyüme ve kalkınma üzerindeki etkisini inceleyen ulusal ve uluslararası alanda birçok çalışma yapılmıştır. Bu çalışma örneklerine aşağıda yer verilmiştir: Wai ve Wong (1982), gelişmekte olan ülkeler olan Yunanistan, Meksika, Tayland, Kore ve Malezya’da 1960-1975 dönemi için yapılan çalışmada, kamu yatırımlarının özel sektör yatırımlarını pozitif yönde etkileyerek, üretimi arttıracağı sonucuna ulaşılmıştır.71 Aschauer (1989), Birleşik Devletlerde 1949-1985 yılları arası dönemde, kamu harcamalarının verimliliği üzerine yapılan çalışmada, savunma dışında kamu sermayesinin üretkenlik üzerinde olumlu etkilere sahip olduğu belirtilmiştir. Söz konusu çalışmaya göre, cadde, otoyol, havalimanı, kanalizasyon, su gibi altyapı yatırımlarının üretkenliği arttırmada oldukça etkili olduğu ortaya çıkarılmıştır.72 Barro (1991), 1960-1985 döneminde 98 ülkeyi kapsayan çalışmasında Regression analizi sonucuna göre, toplam kamu harcamalarındaki artışın büyüme üzerinde olumlu etkisine rastlayamamış, buna rağmen kamu yatırım harcamalarının ekonomik büyümeyi olumlu etkilediği sonucuna ulaşmıştır.73 Easterly ve Rebelo’nun (1993), kalkınma seviyesi ile mali yapı arasında istatistiksel olarak güçlü bir ilişki olduğunu savunarak 1970-1988 döneminde 28 ülkeyi kapsayan çalışmada, ulaşım ve iletişim yatırımlarının ekonomik büyümeyle arasında pozitif bir ilişki olduğunu tespit etmiştir.74 Ramirez (1994), Meksika’da 1950-1990 yılları arası dönemde, kamu ve özel yatırımlar ilişkisini bulmak üzere regresyon analizlerine Engle-Granger koentegrasyon testi uygulayarak yaptığı çalışmada, büyük çaplı yatırımların özel sektör yatırımları üzerinde olumlu etkiler yarattığı sonucuna ulaşılmıştır.75 Odedokun (1997), kamu yatırım harcamalarının ekonomik büyüme üzerine etkilerini ölçmek amacıyla, gelişmekte olan 48 ülkenin 71 U. Tun Wai, Chorng-huey Wong, “Determinants of Private Investment in Developing Countries”, Journal of Development Studies, V.19, 1982, p. 20. 72 David Alan Aschauer, “Is Public Expenditure Productive?”, Journal of Monetary Economics, V.23, I.2, 1989, pp. 177-200. 73 Robert J. Barro, “Economic Growth in A Cross Section Countries”, Quarterly Journal of Economics, V.106, N.2, 1991, pp. 407-443. 74 William Easterly, Sergio Rebelo, “Fiscal Policy and Economic Growth: An Empirical Investigation”, NBER Discussion Paper, 4499, 1993. 75 Miguel D. Ramirez, “Public and Private Investment in Mexico, 1950-90: An Empirical Analysis” Southern Economic Journal, V.61, I.1, 1994, pp. 1-17. 24 1970-1990 yılları arası verilerini kullanarak yapmış olduğu çalışmada aldığı ampirik sonuçlara göre, özellikle uzun dönemde kamu yatırımları özel yatırımları destekleyerek ekonomik büyümeye daha pozitif katkı vermektedir.76 Ligthart (2000), Portekiz’de kamu yatırım harcamalarının büyüme üzerindeki etkisi üzerine yaptığı çalışmada 1965- 1995 verileri kullanılarak yapılan vektör otoregresyon analizine göre, kamu yatırımlarının ekonomik büyümenin uzun dönemde önemli bir belirleyicisi olduğu belirtilmektedir.77 Aghion vd. (2005), 1960-2000 döneminde Amerika Birleşik Devletleri’nde ekonomik kalkınma üzerinde eğitimin etkisi hakkında yapılan çalışmada, eğitime yapılan yatırım harcamalarının ekonomik kalkınmayı ve bireylerin gelirlerini arttırdığına yönelik sonuçlar elde edilmiştir.78 Pereira ve Andraz (2006) vektör otoregresyon kullanılarak yapılan çalışmada, Portekiz’de ulaşım altyapısına yapılan kamu yatırım harcamalarının ekonomik büyümeye olumlu katkılar sağlamadığı kanıtlanmıştır.79 Bose vd. (2007), 1970-1980 döneminde 30 ülke için yapılan çalışmada, kamu yatırım harcamalarının GSYH içindeki payının ekonomik büyümeyle anlamlı ve pozitif ilişkisinin olduğu, ancak cari harcamaların ise ekonomik büyümeyle bir ilişkisi olmadığı tespit edilmiştir.80 Pazarlıoğlu ve Gürler (2007) çalışmalarında, 30 AB çekirdek üye ve aday ülkeler için telekomünikasyon alt yapı yatırım harcamalarının uzun dönemde ekonomik büyümeye olan etkisi panel veri analiz yöntemiyle incelenmiştir. Bulunan sonuca göre, telekomünikasyon alt yapı yatırımlarının kişi başına reel GSYH üzerine etkisi anlamlı ve pozitiftir.81 Bakare ve Sanmi (2011) Nijerya’da 1970-2008 yılları arası dönemde yapmış oldukları çalışmada regression analizi sonucuna göre, kişi başına sağlık harcamaları kısa ve uzun dönemde ekonomik büyümeyi pozitif yönde etkilemektedir.82 Warmedinger vd. (2015) Avrupa Birliğine 76 M.O. Odedokun, “Relative Effects of Public Versus Private Investment Spending on Economic Efficiency and Growth in Developing Countries”, Applied Economics, V.29, I.10, 1997, pp.1325- 1336. 77 Jenny E. Ligthart,“Public Capital and Output Growth in Portugal: An Empirical Analysis”, IMF Working Paper, No. 00/11, 2000, pp. 2-37. 78 Philippe Aghion, Leah Boustan, Caroline Hoxby, Jerome Vandenbussche, “The Causal Impact of Education on Economic Growth: Evidence from U.S.”, 2009. 79 Alfredo M. Pereira, Jorge M. Andraz, “Public Investment in Transportation Infrastructures and Regional Asymmetries in Portugal”, The Annals of Regional Science, V. 40, I.4, 2006, pp. 803-817. 80 Niloy Bose, M. Emranul Haque, Denise Osborn, “Public Expenditu re and Economic Growth: A Disaggregated Analysis for Developing Countries”, The Manchester School, V.75, I.5, 2007, pp. 533- 556. 81 M. Vedat Pazarlıoğlu, Özlem Kiren Gürler, “Telekomünikasyon Yatırımları ve Ekonomik Büyüme: Panel Veri Yaklaşımı”, Finans Politik& Ekonomik Yorumlar, C.44, S.508, 2007, ss. 35-43. 82 Bakare, Sanmi, a.g.m.,pp. 83-87. 25 (AB) üye bazı ülkelerde, mali çarpan üzerine yapmış oldukları çalışmada, kamu yatırımlarının çarpanlarının genel olarak vergi çarpanlarından daha büyük olduğu ve ek yatırım harcamalarının vergi artışlarıyla finanse edilmesinin daha yüksek üretim çıktısına katkıda bulunacağı sonucuna varılmıştır.83 Manga vd. (2015), beşeri ve fiziki sermaye yatırım harcamalarının ekonomik büyüme ile ilişkisi üzerine 1995-2011 yılları arasında Türkiye ile “Brezilya, Rusya, Hindistan, Çin ve Güney Afrika” ülkelerini kapsayan, panel veri analizi kullanılarak yapılan araştırmada, söz konusu ülkelerde beşeri sermaye ve ekonomik büyüme arasında uzun dönem ilişkisi olduğu tespit edilmiştir. Çalışma sonucuna göre, beşeri sermayenin ekonomik büyümeyi teşvik eden önemli bir faktör olduğu belirtilmektedir.84 Mallick vd. (2016) yapmış oldukları çalışmada “Çin, Bangladeş, Hong Kong, Japonya, Hindistan, Malezya, Nepal, Pakistan, Sudi Arabistan, Filipinler, Sri Lanka, Singapur, Tayland ve Türkiye’yi” kapsayan 14 Asya ülkesinde 1973–2012 döneminde ekonomik büyüme ve eğitim harcamaları arasındaki ilişki araştırılmıştır. Yapılan çalışmadan alınan sonuçlara göre, belirtilen ülkelerde eğitim sektörüne yönelik yatırımların uzun dönemde ekonomik büyümenin temel belirleyicisi olduğu tespit edilmektedir.85 Canh ve Phong (2018), Vietnam’da kamu yatırımlarının özel yatırımlar ve ekonomik büyüme üzerine etkisi hakkında yapmış oldukları çalışmada, 22 ekonomik sektörden alınan veriler (1990-2016) PVAR modeli ile analiz edilmiştir. Sonuçlara göre, kamu yatırımları kısa ve orta vadede çoğu ekonomik sektörde ekonomik büyümeyi desteklemektedir. Ancak uzun vadede kamu yatırımlarının ekonomik büyüme üzerine hiçbir etkisi yoktur.86 Türkiye için yapılan araştırmalar da farklı sonuçlara ulaşıldığı görülmektedir. Sonuçlara göre çalışmalar iki gruba ayırarak incelenebilir: Bir grup çalışmalarda kamu yatırım harcamaları ile ekonomik büyüme, kalkınma ve istihdam arasında olumlu ilişkinin olduğu belirtilmektedir: 83 Thomas Warmedinger, Cristina Checherita-Westphal, Pablo Hernández de Cos, “Fiscal Multipliers and Beyond”, ECB Occasional Paper, No. 162, 2015. 84 Müge Manga, Harun Bal, Neşe Algan, Ediz Kandır, “Beşeri Sermaye, Fiziksel Sermaye ve Ekonomik Büyüme İlişkisi: BRICS Ülkeleri ve Türkiye Örneği”, Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, C.24, S.1, 2015, ss. 45-60. 85 Lingaraj Mallick, Pradeep K. Das, Kalandi C. Pradhan, “Impact of Educational Expenditure on Economic Growth in Major Asian Countries: Evidence From Econometric Analysis”, Theoretical and Applied Economics, V.23, N.2, 2016, pp. 173-186. 86 Nguyen Thi Canh, Nguyen Anh Phong, “Effect of Public Investment on Private Investment and Economic Growth: Evidence From Vietnam by Economic Industries”, Applied Economics and Finance, V.5, N.2, 2018, pp. 95-110. 26 Oktayer ve Susam (2008), Türkiye’de 1970-2005 yılları arasında kamu harcamaları ile büyüme ilişkisi üzerine Neo klasik üretim fonksiyonundan türetilen modele göre ekonometrik analiz kullanarak yaptıkları çalışmada, kamu yatırım harcamalarındaki artışın toplam üretimi anlamlı bir düzeyde arttırdığı tespit edilmiştir.87 Tan vd. (2010), Türkiye’de 1969-2003 dönemi verilerinden yararlanarak kamu yatırımları ile ekonomik büyüme arasındaki nedensellik ilişkisinin yönünü VAR modelleri çerçevesinde Wald test istatistiği kullanarak belirlemeye çalışmışlardır. Çalışma bulgularına göre altyapı ve eğitim harcamaları ile GSYH arasında doğru bir nedensellik ilişkisinin olduğu, sağlık harcamaları ile GSYH arasında nedensellik ilişkisinin bulunmadığı sonucuna ulaşılmıştır.88 Şahbaz (2014), Türkiye ve 27 AB ülkesini kapsayan çalışmada, sabit sermaye yatırımlarının ekonomik büyüme ile ilişkisi, 1991-2011 dönemi verilerinden yararlanılarak panel nedensellik ile analiz edilmiştir. Analiz sonucunda, uzun dönemde fiziki sermaye yatırım harcamaları ve işgücünde meydana gelen artışların ekonomik büyüme üzerinde olumlu sonuçları olduğu tespit edilmiştir. Ayrıca çalışmada, fiziki sermaye yatırımlarındaki artışın işgücü piyasasını olumlu etkileyeceği sonucuna da ulaşılmıştır.89 Selim vd. (2014), Türkiye’de 81 il için yatırım teşvikleri ve sabit yatırımların istihdama etkisinin 2001-2012 dönemi verileri ile panel regresyon modeli kullanılarak incelendiği çalışmada, sabit yatırımların istihdam üzerinde istatistiki olarak anlamlı ve pozitif etkisi olduğu yönünde sonuçlar tespit edilmiştir.90 Türkiye’de kamu harcamaları bileşenleri (cari, yatırım ve transfer) ile işsizlik arasındaki ilişki 1980-2013 dönemine ait zaman serileri verileri kullanılarak Kanca ve Bayrak (2015), tarafından yapılan bir çalışmada incelenmiştir. Granger nedensellik testi sonuçlarına göre, kamu yatırım harcamalarının işsizlik oranını azaltıcı etkisi olduğu tespit edilmiştir.91 Değer ve Doğanay (2015), 1994-2013 yılları arasında farklı gelişmişlik seviyesine sahip olan ülkelerin verilerinden yararlanılarak, altyapı yatırım harcamaları ve ekonomik büyüme arasındaki ilişki panel veri analiz modeli ile 87 Nagihan Oktayer, Nazan Susam, “Kamu Harcamaları- Ekonomik Büyüme İlişkisi: 1970-2005 Yılları Türkiye Örneği”, İktisadi ve İdari Bilimler Dergisi, C.22, S.1, 2008, ss. 145-164. 88 Bilge K. Tan, Merter Mert, Zeynel A. Özdemir, “Kamu Yatırımları ve Ekonomik Büyüme İlişkisine Bir Bakış: Türkiye, 1969-2003”, Dokuz Eylül Üniversitesi İ.İ.B.F. Dergisi, C.25, S.1, 2010, ss. 25-39. 89 Ahmet Şahbaz, “Sabit Sermaye Yatırımları ve Ekonomik Büyüme İlişkisi: Panel Nedensellik Analizi”, Niğde Üniversitesi İİBF Dergisi, C.7, S.1, 2014, ss. 1-12. 90 Sibel Selim, O. Murat Koçtürk, Pınar Eryiğit, “Türkiye’de Yatırım Teşvikleri ve Sabit Yatırımların İstihdam Üzerine Etkisi: Panel Veri Analizi”, Ege Akademik Bakış, C.14, S.4, 2014, ss. 661-673. 91 Osman C. Kanca, Metin Bayrak, “Kamu Harcamaları Bileşenleri İle İşsizlik Arasındaki İlişki (Türkiye Örneği)”, Gazi İktisat ve İşletme Dergisi, 2015, ss. 55-74. 27 araştırılmıştır. Elde edilen sonuçlara göre, enerji altyapısı tüm ülkeler için ekonomik büyümenin pozitif ve anlamlı bir belirleyicisidir. Ayrıca ulaştırma altyapısının, düşük gelirli ülkeler için ekonomik büyüme üzerinde anlamlı etkileri olmasına rağmen, bu etki oldukça sınırlıdır. Son olarak iletişim altyapısı ile ekonomik büyüme arasındaki ilişki daha çok yüksek gelirli ülkeler için anlamlı ve pozitif olarak tespit edilmiştir. Sonuç olarak altyapı yatırım harcamalarının, ekonomik büyümenin önemli bir belirleyicisi olduğu, çalışmaya göre ifade edilebilir.92 Bayraktutan ve Arslan (2008), Türkiye’de 1980-2006 dönemi için sabit sermaye yatırımların payı ile ekonomik büyüme arasındaki ilişkiyi araştırmıştır. Çalışmada kullanılan ko-entegrasyon analizinden elde edilen bulgulara göre, sabit sermayenin gelişmesi uzun dönemde ekonomik büyümeyi olumlu yönde etkileyeceği sonucuna ulaşılmıştır.93 Tan vd. (2010), 1969-2003 yılları arası dönemde Türkiye’yi kapsayan araştırmada Wald test istatistiği sonucuna göre, altyapı harcamaları ile GSYH arasında doğru bir nedensellik ilişkisinin varlığı saptanmıştır. Dolayısıyla, devletin özel sektörün gelişmesini hızlandıracak altyapıyı sağlaması, ekonomik büyümeyi olumlu yönde etkilediği belirtilmektedir.94 Altunç (2011), kamu harcamalarının ekonomik ilişkisini, 1960-2009 yılı verilerini kullanarak Türkiye için ARDL sınır testi yaklaşımı ile araştırmıştır. Kamu tüketim harcamalarının büyüme üzerinde herhangi bir etkisi olmadığı, fakat kamu yatırım harcamalarının büyümeyi pozitif etkilediği bulgusu elde edilmiştir. Çalışmada kamu yatırımlarının özel yatırımları tamamlayıcı nitelikte olduğu savunulmuştur.95 Çelik (2016), Türkiye’de 1975-2013 yılları arasında kamu yatırım harcamalarının özel sektör yatırımları üzerine etkisini ölçmeye yönelik yaptığı çalışmada, klasik regresyon analizi sonuçlarına göre, kısa dönemde kamu yatırım harcamalarının özel sektör yatırım harcamaları üzerinde anlamlı ve pozitif etkilere sahip olduğu sonucuna ulaşılmıştır.96 Özpençe (2017), çalışmada kullanılan Granger 92 Mustafa K. Değer, Muharrem A. Doğanay “Ekonomik Büyüme Üzerinde Altyapı Yatırımlarının Etkisi: Seçilmiş Ülke Grupları İçin Panel Veri Analizleri (1994-2013)”, Paradoks Ekonomi, Sosyoloji ve Politika Dergisi, C.11, S.3, 2015. 93 Yusuf Bayraktutan, İbrahim Arslan, “Türkiye’de Sabit Sermaye Yatırımlarının Ekonomik Büyüme Üzerindeki Etkisi: Ko-Entegrasyon Analizi (1980-2006)”, Karamanoğlu Mehmetbey Üniversitesi İİBF Dergisi, C.10, S.14, 2008, ss. 1-12. 94 Tan, Mert, Özdemir, a.g.m., ss. 25-39. 95 Ömer F. Altunç, “Kamu Harcamaları ve Ekonomik Büyüme İlişkisi: Türkiye’ye İlişkin Ampirik Kanıtlar”, Yönetim ve Ekonomi, C.18, S.2, 2011, ss.145-157. 96 Necmettin Çelik, “Yapısal Kırılmalar Altında Kamu-Özel Kesim Yatırım Harcamaları İlişkisi”, Yönetim ve Ekonomi, C.23, S.3, 2016, ss. 653-669. 28 nedensellik testi sonucuna göre, 1980-2015 yılları arasında Türkiye’de kamu harcamalarının ekonomik büyümeyi teşvik ettiği sonucuna ulaşmıştır. Fakat kamu harcamaları ilgili harcama türüne göre etki bakımından farklılık arz etmekte olup özellikle yatırım harcamalarının ekonomik büyüme üzerindeki etkisinin çok daha fazla olumlu olacağını çalışmasında savunmaktadır.97 Her kamu yatırım harcaması üretim ve büyüme üzerinde olumlu bir etki yaratmayabilir. Hatta bazı kamu yatırım harcamaları olumsuz yönde de etkileyebilir. Nitekim yukarıda verilen çalışmaların aksine bazı çalışmalarda kamu yatırım harcamaları ile ekonomik büyüme, üretim ve kalkınma arasında olumlu ilişkinin olmadığı belirtilmektedir: Yavuz (2001), Türkiye’de 1990-2000 yılları arasında kamu yatırım harcamaları ve özel sektör yatırım harcamaları ilişkisi üzerine yapmış olduğu çalışmada, Granger nedensellik testi sonuçlarına göre, kamu yatırım harcamalarının ve faiz oranının, özel sektör yatırım harcamaları üzerinde negatif etkisi olduğu belirtilmiştir. Bu sonuç, kamu yatırım harcamalarının üretimi ve özel sektör yatırımlarını dışlayıcı bir etkiye sahip olduğu hipotezini doğrular niteliktedir.98 Kar ve Taban (2003) eş-bütünleşme yaklaşımını kullandıkları çalışmada, 1971-2000 yılları arası dönemde Türkiye’de altyapı yatırım harcamaları ile ekonomik büyümeye arasında anlamlı bir ilişki tespit edememiş, sağlık harcamalarının ise ekonomik büyümeye negatif katkısının olduğu sonucunu elde etmiştir.99 Çetin ve Ecevit (2010) 1990-2006 dönemini ve 15 OECD üye ülkesini kapsamına alan çalışmalarında Panel veri analizi sonucunda, sağlık harcamaları ile ekonomik büyüme arasında bir nedensellik ilişkisi saptayamamıştır.100 97 Aylin İdikut Özpençe, “Türkiye’de 1980 Sonrası Kamu Harcamaları, Vergi Gelirleri ve Ekonomik Büyüme Arasındaki İlişkinin Analizi, Pamukkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi , S.28, 2017, ss. 31-41. 98 Nilgün Ç. Yavuz, “Türkiye'de Kamu Yatırım Harcamalarının Özel Sektör Yatırım Harcamalarını Dışlama Etkisi Üzerine Ekonometrik Bir Analiz (1990-1/2000-Iv)”, Kamu-İş, C.6, S.2, 2001, ss. 1-18. 99 Muhsin Kar, Sami Taban, “Kamu Harcama Çeşitlerinin Ekonomik Büyüme Üzerine Etkileri”, Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi, C.58, S.3, 2003, ss. 145-169. 100 Murat Çetin, Eyyup Ecevit, “Sağlık Harcamalarının Ekonomik Büyüme Üzerindeki Etkisi: OECD Ülkeleri Üzerine Bir Panel Regresyon Analizi”, Doğuş Üniversitesi Dergisi, C. 11, S. 2, 2010, ss. 166-182. 29 1.1.4.2.Kamu Yatırım Harcamalarının Sosyal Etkileri Kamu yatırım harcamalarının sosyal etkileri, gelir dağılımı etkileri açısından değerlendirilmektedir. Gelir dağılımını iyileştirmek için kullanılabilecek maliye politikası araçlarından biri olan, reel harcamalar içinde yer alan devletin mal ve hizmet alımına yönelik ödemeleri gibi kamu yatırım harcamalarının, alanı ve kime yönelik yapıldığının bilinmesi gerekir. Gelir dağılımını etkileyen birçok faktör bulunmaktadır. Bu faktörlerden biri devletin yapmış olduğu fiziki ve beşeri sermayenin nasıl dağıtıldığıdır. Bu tür harcamalar bireylerin ve hane halkının kazanç kapasitelerinin dağılımını zaman içinde etkileyebileceğinden gelir dağılımını düzenlemede önemli etkiye sahiptir.101 Kamu yatırım harcamaları üretim verimliliği ve ekonomik büyüme vasıtasıyla nesiller boyunca gelir dağılımı üzerinde doğrudan veya dolaylı etkilere sahip olmuştur.102 Kamu yatırım harcamalarının, ekonomik büyüme üzerinde etkili olduğu geniş kitleler tarafından kabul edilmektedir. Kamu sosyal ve fiziki altyapı yatırım harcamaları ile sürdürülebilir büyümenin gerçekleşmesi sağlanarak, özel sektörün de gelişmesi için uygun ortam yaratılacaktır. Sürdürülebilir büyüme üretimi ve kişi başı gelir seviyesini yükselterek, yoksulluğu ve gelir dağılımında adaletsizliği düzeltmede etkili olmaktadır. Bu nedenle kamu yatırım harcamaları gelir ve servet dağılımının düzenlenmesinde kritik öneme sahiptir.103 Türkiye’de 1980 ve özellikle 1990’lı yıllarda gelir dağılımındaki çarpıklıkların yüksek seviyelerde olduğu görülmektedir. Bu durumun nedenleri arasında, verimli yatırım harcamaları yerine verimsiz politik transfer harcamalarının önem kazanması yer almaktadır.104 101 Ke-young Chu, Hamid R. Davoodi, Sanjeev Gupta, “Income Distribution and Tax and Government Social Spending Policies in Developing Countries”, Working Paper, No. 00/62, 2000, p. 10. 102 Nobuhiro Okuno, Akira Yakita, “Public Investment and Income Distribution: A Note”, Quarterly Journal of Economics, V.96, I.1, 1981, p. 171. 103 Mathane Makgatho, “Public Investment and Provincial Inequality in South Africa”, 2016, p. 2: Stephen J. Turnovsky, “Economic Growth and Inequality: The Role of Public Investment”, Journal of Economic Dynamics & Control, N.61, 2015, p. 206. 104 Mehmet Yüce, “Türkiye’de Gelir Dağılımı Bozukluğunun İzlenen Kamu Gelir ve Harcama Politikaları ile Bağlantısı”, Bilig, S.23, 2002, s. 32. 30 Bu alanda yapılan yerli ve yabancı çalışmalarda genellikle farklı sonuçlar elde edilmiştir. Alesina ve Perotti (1994), 72 ülkenin 1960-1985 dönemi verileri ile yapılan çalışmada, kamu yatırımları ile gelir eşitsizliği arasında ters orantı olduğu sonucuna ulaşılmıştır. Ayrıca, kamu yatırımları büyümenin ana unsuru olduğundan, büyüme ile gelir adaletsizliği arasında da ters orantı olduğu çalışmada ileri sürülmüştür.105 Kataoka (2005), Japonya’da bölgesel ekonomilerde kamu yatırımlarının etkisini incelemek amacıyla 1955-2000 dönemini içeren çalışmada, verimli kamu yatırımlarının gelir dağılımını ayarlamak ve bölgelerdeki ekonomik büyümeyi hızlandırmak için bir politika aracı olduğunu tespit etmiştir.106 Drezgić (2011), 2000-2007 yılları arası dönemde Hırvatistan’ı kapsayan çalışmasında, kamu yatırımlarının uzun vadede sonuçlar vererek gelir eşitsizliğini dengelediğini, fakat etkisinin kısa sürdüğünü çalışmasında belirtmiştir.107 Doğan vd. (2013), İran için yaptığı araştırmalarında, kamu yatırım harcamalarındaki artışın gelir dağılımını olumsuz etkilediğini belirtmektedirler. Gerekçe olarak, kamu yatırım harcamalarının verimsizliği, yanlış yatırım alanı ve sektör seçimi öne sürülmüştür.108 Abrigo vd. (2018), 12 Asya ülkesinde beşeri sermaye yatırımlarının ekonomik büyüme, mali denge (fiscal balance) ve gelir adaletsizliği üzerindeki etkisini ölçmek amacıyla yaptığı çalışmada, bu yatırımların iş gücü verimliliğini özellikle yoksul hanelerde daha olumlu etkilediğini, dolayısıyla gelir dağılımında adaleti sağlamada faydalı olduğunu tespit etmiştir.109 Hooper vd. (2018), Amerika Birleşik Devletlerinde, özellikle karayollarına yönelik yapılan kamu altyapı yatırım harcamalarının (1976-2008 dönemi için) gelir eşitsizliğine etkisini ölçmek amacıyla yaptıkları çalışmada, bu harcamalardaki artışın gelir eşitsizliğini olumlu şekilde etkileyeceği sonucuna ulaşılmıştır.110 105 Alberto Alesina, Roberto Perotti, “Income Distribution, Political Instability and Investment”, European Economic Review, V.40, I.6, 1994, pp. 1203-1228. 106 Mitsuhiko Kataoka, “Effect of Public Investment on the Regional Economies in Postwar Jap an”, Review of Urban & Regional Development Studies, V.17, I.2, 2005, pp. 115-139. 107 Sasa Drezgić, “Public Investments and Regional Income Convergence: Empirical Analysis of Croatian Regions”, Social Research, V.24, N.3, 2011, pp. 43-55. 108 Ebül Doğan, Ali Shahinpour, Khadijeh Aghapour, “İran’da Gelir Dağılımı Üzerine Doğrudan Yabancı Yatırımın Etkisi”, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi , C.17, S.3, 2013, ss.377-388. 109 Abrigo, Lee, Park, a.g.m., pp. 1285-1303. 110 Emma Hooper, Sanjay Peters, Patrick A. Pintus, “The Causal Effect of Infrastructure Investments on Income Inequality: Evidence from US States”, Working Papers, N.1, 2018, pp. 1-36. 31 1.1.5.Kamu Yatırım Harcamalarının Bölgesel Gelişme Üzerindeki Etkileri Bölgesel kalkınma politikalarının temel amaçlarından birisi, kalkınma sürecini hızlandıracak her türlü kaynağın bölgelerarasında daha adil dağılımını sağlamaktır. Böylece bölgelerarası gelir ve refah dağılımını dengelemek mümkün olacaktır. Bölgesel kalkınma politikalarının söz konusu amaca ulaşabilmek için kullandığı bazı ortak araçlar bulunmaktadır. Bu araçlardan en yaygın kullanılanlarından bir tanesi kamu yatırım harcamalarıdır.111 Devlet ülke içinde geri kalmış bölgelerin kalkınmasını sağlamak için, bu bölgelere yaptığı kamu harcamalarını arttırma yolunu tercih edebilir. Böyle bir politika ile devlet, geri kalmış bölgelere daha fazla kaynak aktararak, bu bölgelerde yatırım ve üretimi arttırabilir. Bu şekilde özellikle ekonomik ve sosyal alt yapı yatırım harcamalarını geri kalmış bölgelere yönelterek, bu harcamaların etkisiyle bu bölgelerin kalkındırılmasına katkı sağlanmış olacaktır. Ayrıca, bu bölgelere yapılacak olan kamu yatırımları ile özel sektör yatırım maliyetlerinin azalması, özel sektör yatırımlarının da bölgeye gelmesini teşvik etmiş olur. Son yıllarda AB ülkelerinde ve diğer birçok ülkede, hükümetler ülke içinde geri kalmış bölgelerin üretim kapasitelerini geliştirmek için özellikle altyapıya doğrudan kamu yatırım harcamaları yapmaktadır. Ayrıca bu bölgelerde eğitim programları uygulayarak ve özel sektör yatırımlarını sübvansiyonlarla destekleyerek de bölgelerin gelişmesine katkı sağlamayı hedeflemişlerdir.112 Kamu yatırım harcamalarının bölgesel dağılımı, bölge ekonomilerinin gelişimini etkilediği gibi, bu bölgelerin ulusal GSYH’den aldıkları payı da etkilemektedir. Şöyle ki, kamu yatırımlarında belirli bölgelere daha ağırlık verilmesi, o bölgelerin ekonomik olarak büyümesine katkı sağlarken, yatırımlardan daha düşük oranlarda pay alan bölgelerde ekonomik büyüme yavaşlayacak ve zaman içinde bölgelerarasındaki gelir 111 Fehim Bakırcı, Emine D. Ekinci, Tuba Şahinoğlu, “Bölgesel Kalkınma Politikalarının Etkinliği: Türkiye Alt Bölgeler Bazında Bir Uygulama”, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitü Dergisi, C.18, S.2, 2014, s.282. 112 Angel de la Fuente, “Second-Best Redistribution Through Public Investment: A Characterization, An Empirical Test and An Application to the Case of Spain”, Regional Science and Urban Economics, V.34, I.5, 2004, p. 489. 32 dağılımındaki farklılık giderek açılacaktır. Bölgelerarasında kamu yatırım harcamalarının dengeli dağıtılması, bölgesel gelir farklılıklarının ortadan kalkmasına neden olabilecektir. Kamu yatırım harcamalarının bölgesel gelişme üzerine etkisi hakkında geniş bir literatürde bulunmaktadır. Çeşitli ülkelerde yapılan çalışmalar da teorik bilgileri destekler niteliktedir. Bunlardan bazıları şu şekildedir: Kamada vd. (1998), Japonya’da 1950-1960 yıllar arası dönemde kamu yatırımlarının bölgesel gelişmeler üzerine etkisi hakkındaki çalışmalarında, kamu yatırım harcamalarının bölgesel ekonomik gelişmenin temel gereklerinden birisi olduğu vurgulanmaktadır. Çalışmaya göre, daha az gelişmiş bölgelere yapılan kamu yatırım harcamaları, özel sektör yatırımlarının ve emeğin bu bölgelere gelmesine neden olmakta ve bu bölgelerin daha fazla gelire sahip olmasını sağlamaktadır.113 Zhang ve Fan (2004), kamu yatırımları ve bölgesel eşitsizlik üzerine 1978-1995 döneminde Çin Halk Cumhuriyeti için yaptıkları çalışmada panel veri analizi sonuçlarına göre, kamu yatırımlarının hangi sektöre yapılırsa yapılsın ekonomik büyümeye katkı sağladığını fakat bu katkının yatırım türüne ve bölgesel farklılıklara göre değiştiğini ileri sürmektedirler. Araştırmaya göre, az gelişmiş bölgelere yapılan tüm yatırımlar bölgesel eşitsizliği azaltırken, kıyı ve merkezi bölgelere yapılan yatırımlar bölgesel farklılıkları daha da kötüleştirmektedir.114 Careera vd. (2009), İspanya ekonomisini kapsayan 1985- 1995 dönemi için, kamu sermayesinin bölgesel dağılımının makroekonomik etkileri üzerine yapmış oldukları çalışmaya göre, kamu yatırım harcamaları bölgesel kalkınma eşitsizliğinin ortaya çıkmasında önemli bir rol oynadığı sonucuna ulaşılmıştır. Kamu yatırımlarının bölgelere dağılımında öncelikli olarak, bölgesel farklılıklar dikkate alınmalı ve ayrıca bir bölgeye yatırım yapılırken o bölge için en verimli sektör tespit edilmelidir.115 Drezgić (2011), 2000-2007 döneminde Hırvatistan’da kamu yatırım harcamalarının bölge gelirlerine etkisi üzerine yapılan çalışmada ulaşılan ampirik 113 Kamada, Okuno, Futagami, a.g.m., p. 503. 114 Xiaobo Zhang, Shenggen Fan, “Public Investment and Regional Inequality in Rural China”, Agricultural Economics, V.30, I.2, 2004, pp. 89-100. 115 Jaime A. Carrera, María J. F. Serén, Baltasar Manzano, “Macroeconomic Effects of the Regional Allocation of Public Capital Formation”, Regional Science and Urban Economics, N.39, 2009, pp. 563–574. 33 sonuca göre, kamu yatırımları bölgesel gelir eşitsizliğini kısa dönemde dengeye getirmede etkili bir araçtır.116 Bölgesel gelir adaletini sağlama konusunda kamu yatırım harcamalarını devletin bir araç olarak kullanması konusuna Caminal (2004), konuya farkı bir bakış açısıyla yaklaşmıştır. Çalışmaya göre, bölgelerarası gelir farklılığını gidermek için, kamu yatırım harcamalarının daha çok zengin bölgelere aktarılması ve daha fakir bölgelere ise doğrudan transfer harcamalarının aktarılması, dengenin sağlanması konusunda daha etkili olacağı ifade edilmiştir.117 1.2. KAMU YATIRIM HARCAMALARININ VERİMLİLİĞİ Verimlilik, belli bir üretim sürecinde girdi ve çıktılar arasındaki ilişkiyi inceler. Bu kavram, bir kurumun veya işletmenin kaynaklarını faydalı bir şekilde kullanıp kullanmadığını ifade etmek için kullanılır. Bunu yapabilmek için, kullanılan kaynaklar ile sağlanan ürünler ve fayda arasında oransal bir ilişkinin kurulması gerekmektedir. Etkinlik ve verimlilik terimleri genellikle birbirinin yerine kullanılsa da etkinlik verimlilikten farklı bir kavramdır. Etkinlik sınırlı bir üretimden maksimum faydayı elde etmek demektir.118 Bu kavramlar birbirinden farklı olsa da aralarında bir sebep sonuç ilişkisi vardır. Etkinlik verimliliğin oluşmasına zemin hazırlar. Kaynakların sınırlı ve insan ihtiyaçlarının sınırsız olduğu herkes tarafından bilinen bir gerçektir. Bu durum kıt olan kaynakların verimli bir şekilde kullanılmasını zorunlu kılmaktadır. Kaynak problemi, bireyler için olduğu kadar toplumsal ihtiyaçları karşılamak zorunda olan devlet için de oldukça önemlidir. Bu nedenle, devletin elindeki kaynakları verimli bir şekilde kullanması gerekmektedir.119 116 Sasa Drezgić, a.g.m., pp. 43-55. 117 Ramon Caminal, “Personal Redistribution and the R