T.C. BURSA ULUDAĞ ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ ULUSLARARASI İŞLETMECİLİK VE TİCARET ANABİLİM DALI ULUSLARARASI TİCARET BİLİM DALI AZERBAYCAN-TÜRKİYE DIŞ TİCARET İLİŞKİLERİ VE GÜNEY GAZ KORİDORU’NUN ETKİSİ YÜKSEK LİSANS TEZİ Röyal EYVAZOV BURSA – 2019 T.C. BURSA ULUDAĞ ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ ULUSLARARSI İŞLETMECİLİK VE TİCARET ANABİLİM DALI ULUSLARARASI TİCARET BİLİM DALI AZERBAYCAN-TÜRKİYE DIŞ TİCARET İLİŞKİLERİ VE GÜNEY GAZ KORİDORU’NUN ETKİSİ YÜKSEK LİSANS TEZİ Röyal EYVAZOV Danışman: Dr. Öğr. Üyesi Osman Barbaros KEMER BURSA – 2019 i ii iii ÖZET Yazar Adı ve Soyadı : Röyal EYVAZOV Üniversite : Bursa Uludağ Üniversitesi Enstitü : Sosyal Bilimler Enstitüsü Anabilim Dalı : Uluslararası İşletmecilik ve Ticaret Bilim Dalı : Uluslararası Ticaret Tezin Niteliği : Yüksek Lisans Tezi Sayfa Sayısı : Xİİ + 104 Mezuniyet Tarihi : …./…./2019 Tez Danışmanı : Dr. Öğretim Üyesi Osman Barbaros KEMER AZERBAYCAN-TÜRKİYE DIŞ TİCARET İLİŞKİLERİ VE GÜNEY GAZ KORİDORU’NUN ETKİSİ Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği dağıldıkta bağımsızlığını ilan eden devletlerden biri olan Azerbaycan, komşu devletlerle iyi ilişkiler kurmayı ve bu ilişkileri geliştirmeyi dış politikanın öncelikli alanı olarak belirlemiştir. Azerbaycan, tarihsel ve kültürel bağlılığı olan Türkiye ile bu ilişkileri ileri seviyede sürdürmeye çalışmaktadır. Araştırmada XX. Yüzyılın başlarından başlayarak günümüze kadarki zamanda, Azerbaycan ve Türkiye arasında ilişkiler, özellikle bağımsızlığını kazandıktan sonraki zamanda gerçekleşen karşılıklı yatırım, karşılıklı ticaret hacmi, sektörel ticaret ve ticari işbirliklerine ilişkin veriler yorumlanmakta, her iki devletin karşılıklı yatırım ve ticari ilişkilerinin düzeyi vurgulanmaktadır. Daha sonra bölgenin en önemli projelerinden olan Güney Gaz Koridoru`nun bu devletlerin karşılıklı ekonomik, stratejik ve politik ilişkilerine etkisi karşılaştırma yöntemi ile değerlendirilmektedir. Değerlendirme sonucunda Güney Gaz Koridoru projesinin her iki ülkenin ekonomik, stratejik ve politik ilişkilerine olumlu yönde katkısı olduğuna varılmaktadır. Anahtar kelimeler: Azerbaycan-Türkiye, Dış Ticaret, Güney Gaz Koridoru iv ABSTRACT Name and Surname : Royal EYVAZOV University : Bursa Uludag University Institution : Social Sciences Institution Field : International Business and Trade Branch : International trade Degree Awarded : Master Page Number : Xİİ + 104 Degree Date : …./…./2019 Supervisor : Assist. Prof. Dr.Osman Barbaros KEMER AZERBAIJAN-TURKEY FOREIGN TRADE RELATIONS AND THE EFFECT OF SOUTH GAS CORRIDOR Azerbaijan, one of the states that declared its independence in the disintegration of the Soviet Socialist Republics Union, has determined to establish good relations with neighboring states and develop these relations as a priority area of foreign policy. Azerbaijan tries to maintain these relations with Turkey, which has historical and cultural ties. In this study, in the period starting from the beginning of XX century until today, data on the relations between Azerbaijan and Turkey, especially the Mutual Investment, mutual trade volume, sectoral trade and commercial cooperation realized, and the level of mutual investment and commercial relations between the two countries are emphasized. The South Gas Corridor, which is one of the most important projects in the region, is then evaluated by comparing the impact of these states on their economic, strategic and political relations. As a result of the assessment, the South Gas Corridor project has a positive impact on both countries economic, strategic and political relations. Keywords: Azerbaijan-Turkey, Foreign Trade, Southern Gas Corridor v İÇİNDEKİLER TEZ ONAY SAYFASI .................................................................................................. i YEMİN METNİ ........................................................... Error! Bookmark not defined. YÜKSEK LİSANS/DOKTORA İNTİHAL YAZILIM RAPORU……………..………iii ÖZET .......................................................................................................................... iii ABSTRACT ................................................................................................................. v İÇİNDEKİLER ............................................................................................................ vi TABLO LİSTESİ........................................................................................................ iix ŞEKİL LİSTESİ .......................................................................................................... ix KISALTMALAR ........................................................................................................ xii GİRİŞ ........................................................................................................................... 1 BİRİNCİ BÖLÜM AZERBAYCAN-TÜRKİYE İLİŞKİLERİ TARİHİ 1. Azerbycan-Türkiye İlişkilerinin Tarihi ve Genel Durumu............................................3 1.1. Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti Dönemi İlişkileri.........................................3 1.2. Azerbaycan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti Dönemi İlişkileri..................................5 1.3. Bağımsızlık Dönemi İlişkileri..................................................................................6 1.3.1. Ayaz Mütellibov Dönemi (1990-1992)............................................................6 1.3.2. Ebülfez Elçibey Dönemi (1992-1993)..............................................................7 1.3.3. Haydar Aliyev Dönemi (1993-2003)................................................................9 1.3.4. İlham Aliyev Dönemi (2003-...).....................................................................11 İKİNCİ BÖLÜM EKONOMİK VE TİCARET İLİŞKİLERİNİN DURUMU 2. Azerbaycan-Türkiye Ekonomik ve Ticaret İlişkileri...................................................14 2.1. Azerbaycan-Türkiye Arasında Ekonomik İlişkiler................................................14 2.1.1. Azerbaycan’ın Türkiye’deki Yatırımları........................................................21 2.1.2. Türkiye’nin Azerbaycan’daki Yatırımları......................................................25 2.2. Azerbaycan-Türkiye Arasında Ticaret İlişkileri....................................................31 2.2.1. Azerbaycan’ın Türkiye’den İthalatı...............................................................34 2.2.1.1. Madde Grublarına Göre İthalat.................................................................35 vi 2.2.1.2. Sektörel Grublara Göre İthalat..................................................................40 2.2.1.2.1. Sanayi..................................................................................................41 2.2.1.2.2. Tarım ve Gıda......................................................................................42 2.2.1.2.3. Tekstil..................................................................................................44 2.2.1.2.4. Makine.................................................................................................45 2.2.1.2.5. Otomotiv..............................................................................................47 2.2.1.2.6. İnşaat....................................................................................................48 2.2.2. Azerbaycan’ın Türkiye’ye İhracatı.................................................................49 2.2.2.1. Sanayi........................................................................................................51 2.2.2.2. Madencilik.................................................................................................53 2.2.2.3. Tarım.........................................................................................................53 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM GÜNEY GAZ KORİDORU ETKİSİ 3. Azerbaycan ve Türkiye Ticari İlişkiler Açısından Güney Gaz Koridoru ve Bu Ticari İlişkilere Etkisi.................................................................................................................55 3.1. Güney Gaz Koridoru..............................................................................................55 3.1.1. Genel...............................................................................................................55 3.1.1.1. Güney Kafkasya Boru Hattı (SCP)...........................................................57 3.1.1.2. Trans Anadolu Doğal Gaz Boru Hattı (TANAP)......................................58 3.1.1.3. Trans Adriyatik Boru Hattı (TAP)............................................................59 3.1.2. Beklentiler......................................................................................................60 3.1.3. Yatırım Ortakları (Şirketler)...........................................................................61 3.2. Türkiye ve Güney Gaz Koridoru............................................................................64 3.2.1. Genel...............................................................................................................64 3.2.2. Türkiye’nin Enerji Politikalarına Etkisi.........................................................65 3.2.3. Türkiye’ye Sağlayacağı Faydalar...................................................................68 3.2.3.1. Stratejik Faydalar......................................................................................68 3.2.3.2. Ekonomik Faydalar...................................................................................71 3.3. Azerbaycan ve Güney Gaz Koridoru.....................................................................74 3.3.1. Genel...............................................................................................................74 3.3.2. Azerbaycan’ın Enerji Politikasına Etkisi........................................................75 vii 3.3.3. Azerbaycan’a Sağlayacağı Faydalar...............................................................77 3.3.3.1. Stratejik Faydalar......................................................................................77 3.3.3.2. Ekonomik Faydalar...................................................................................80 3.4. Güney Gaz Koridoru’nun Azerbaycan-Türkiye Ticaret İlişkisine Etkisi..............83 3.5. Güney Gaz Koridoru’nun Azerbaycan-Türkiye Açısından Geleceği....................85 SONUÇ............................................................................................................................88 KAYNAKÇA..................................................................................................................92 viii TABLOLAR Tablo 1: Azerbaycan’ın Yıllara Göre Türkiye Ekonomisine Yönellen Yatırımlar.21 Tablo 2: Doğrudan Yabancı Yatırım Tahminleri…..................................................24 Tablo 3: Azerbaycan’a En Çok Yatırım Yapan Devletler.........................................26 Tablo 4: Azerbaycan’ın Başlıca Ticaret Yaptığı Ülkeler...........................................31 Tablo 5: Azerbaycan-Türkiye Arasında Rakamlarla Ticaret İlişkileri...................32 Tablo 6: Azerbaycan-Türkiye Arasında Tapılan Ticaret Tablosu...........................33 Tablo 7: Azerbaycan’ın Türkiye’den Madde Grublarına Göre İthalat Rakamları.......................................................................................................................35 Tablo 8: Azerbaycan’ın Türkiye’den Sanayi Sektörü Ürünlerinin İthalat Rakamları.......................................................................................................................41 Tablo 9: Azerbaycan’ın Türkiye’den Tarım ve Gıda Sektörü Ürünlerinin İthalat Rakamları.......................................................................................................................42 Tablo 10: Azerbaycan’ın Türkiye’den Tekstil Sektörü Ürünlerinin İthalat Rakamları...................................................................................................................... .44 Tablo 11: Azerbaycan’ın Türkiye’den Makina Sektörü Ürünlerinin İthalat Rakamları.......................................................................................................................45 Tablo 12: Azerbaycan’ın Türkiye’den Motorlu Kara Taşıtları ve Yedek Parçaları İthalat Rakamları..........................................................................................................47 Tablo 13: Türkiye’den Azerbaycan’a İthalatı Yapılan Yapılan Bazı İnşaat Malzemeleri....................................................................................................................48 Tablo 14: Türkiye’ye Azerbaycan’dan İhraç Edilen Bazı Ürünler..........................49 Tablo 15: Azerbaycan’dan Türkiye’ye İhrac Olunan Sanayi Ürünleri...................52 Tablo 16: Azerbaycan’dan Türkiye’ye Madencilik Sektörü Ürünleri İhracat Rakamları.......................................................................................................................53 Tablo 17: Azerbaycan’dan Türkiye’ye Madencilik Sektörü Ürünleri İhracat Rakamları.......................................................................................................................54 Tablo 18: Avrupa Ülkelerinin Rusya’ya Olan Enerji Bağımlılık Oranları.............55 Tablo 19: Rusya'nın Avrupa'ya Yıllara Göre Gaz İhracat Miktarı.........................61 Tablo 20: Ülke Bazında Doğal Gaz İthalatı.................................................................66 Tablo 21: Elektrik Üretiminde Karışım Oranları......................................................67 Tablo 22: Azerbaycan’ın AB’le Yaptığı Ticaret Verileri...........................................82 ix ŞEKİLLER Şekil 1: Haydar Aliyev Döneminde Azerbaycan’ın Türkiye ile Yaptığı İhracat- İthalat Rakamları..........................................................................................................10 Şekil 2: İlham Aliyev Döneminde Azerbaycan’ın Türkiye ile Yaptığı Ticaret Rakamları.......................................................................................................................12 Şekil 3: Azerbaycan-Türkiye Ticaret İlişkileri Grafiği..............................................15 Şekil 4: BTC Boru Hattı Projesi…..….........................................................................17 Şekil 5: BTC Petrol Boru Hattı Projesinin Hissedarları............................................18 Şekil 6: SCP Projesinin Ortakları..................................................................…..........19 Şekil 7: SCP Boru Hattı.........................................................………………...............19 Şekil 8: BTK Demiryol Hattı........................................................................................20 Şekil 9: Yıllara Göre Azerbaycan Ekonomisine Yatırım Grafiki.............................25 Şekil 10: Türkiye’nin Azerbaycana Yıllara Göre Yatırım Miktarı Grafiği............27 Şekil 11: Şahdeniz Projesi Ortaklık Hisseleri.............................................................28 Şekil 12: AÇG Projesinin Ortaklık Hisseleri..............................................................28 Şekil 13: Alov Projesi Ortaklık Hisseleri.....................................................................29 Şekil 14: Azerbaycan Sanayı Bankası A.Ş Yatırım Ortakları...................................30 Şekil 15: Azer-Türk Bankası A.Ş Yatırım Ortakları.................................................30 Şekil 16: Türkiye'ye En Fazla Yatırımı Artan Ülkeler..............................................22 Şekil 17: Petlim Limancılık Ticaret A.Ş Ortakları.....................................................23 Şekil 18 2009-2017 yıllar Azerbaycan’ın Toplam ve Türkiye’den İthalat Rakamları.......................................................................................................................35 Şekil 19: Türkiye’den Azerbaycan’a Sektörlere Göre İthalat Grafiği.....................40 Şekil 20: SCP Projesinin Ortakları..............................................................................62 Şekil 21: TANAP Prosjesinin Ortakları......................................................................63 Şekil 22: TAP Projesinin Ortakları.............................................................................64 Şekil 23: Türkiye’nin Yıllara Göre Elektrik Tüketim Rakamları............................69 x Şekil 24: Türkiye’nin Elektrik Tüketim Tahminleri..................................................70 Şekil 25: Türkiye’nin Toplam Doğal Gaz İthalat Rakamları....................................72 Şekil 26: Azerbaycan’ın Toplam Petrol ve Doğal Gaz Üretimi.................................74 Şekil 27: Ham Petrol ve Doğalgaz Sektörüne Yatırılan Yabancı Yatırım Miktarı.81 xi KISALTMALAR AB: Avrupa Birliği ABD: Amerika Birleşik Devletleri AÇG: Azeri-Çırak-Güneşli ADC: Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti AGİT: Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Teşkilatı AHC: Azerbaycan Halk Cephesi BDT: Bağımsız Devletler Topluluğu BOTAŞ: Boru Hatları ile Petrol Taşıma Anonim Şirketi BP: British Petroleum BTC: Bakü-Tiflis-Ceyhan Boru Hattı BTE: Bakü-Tiflis-Erzurum Boru Hattı BTK: Bakü-Tiflis-Kars Demiryolu DYY: Doğrudan Yabancı Yatırımcı GGK: Güney Gaz Koridoru IBRD: Uluslararası Yeniden Yapılanma ve Kalkınma Bankası SCP: Güney Kafkasya Doğalgaz Boru Hattı SOCAR: Azerbaycan Devlet Petrol Şirketi TANAP: Trans Anadolu Doğal Gaz Boru Hattı TAP: Trans Adriyatik Boru Hattı TCP: Trans Hazar Boru Hattı TİM: Türkiye İhracatçılar Meclisi TPAO: Türkiye Petrolleri Anonim Ortaklığı TÜSİAB: Türk Sanayici ve İşadamları Beynelhak Cemiyeti WBG: Dünya Bankası Grubu xii GİRİŞ Azerbaycan ülke ekonomisini geliştirmek ve ülkeyi kalkındırmak için şirkteler ve devletlerle ticaret yapmaktadır. Azerbaycan dış ticaretinde toplam ihracat malları içerisinde petrol, petrol ürünleri ve doğal gaz, dolayısıyla enerji ürünleri önemli paya sahiptir. Enerji ürünleri ihracatı, ülkeninin ekonomik ve stratejik konumunu güçlendirmektedir. Genel olarak bakıldığında enerji ülke ekonomilerinin gelişmesi ve kalkınması için en önemli tüketim unsurlarından biridir. Azerbaycan Hazar Denizi’nde ve kıyıda bulunan enerji kaynaklarını önemli pazarlara, özellikle Avrupa’ya ihraç etmeyi planlamaktadır. Kaynakları ihraç etmek, özelllikle enerji boru hatları vasıtasıyla ihraç etmek için bir çok bölgesel ve uluslararası projeleri desteklemektedir. Bu projelerden en önemlisi Güney Gaz Koridoru (GGK) olarak bilinen uluslararası projedir. Güney Gaz Koridoru projesi birinci aşamada Azerbaycan’dan başlayarak Gürcistan, Türkiye, Yunanistan ve İtalya’dan geçerek Avrupa’ya doğal gaz ihracatını hedeflemektedir. Çalışmada Azerbaycan ve Türkiye’nin XX. yüzyılın başlarından başlayarak şimdiye kadarki ikili ilişkileri araştırılacaktır. Daha sonra Azerbaycan ve Türkiye’nin karşılıklı stratejik ve ekonomik özellikle ticari ilişkileri incelenmiş, çalışmanın ana hedefi olarak Güney Gaz Koridoru’nun bu ilişkilere etkisi belirlenmeye çalışılacaktır. Çalışmanın birinci bölümünde Azerbaycan ve Türkiye’nin Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti (ADC) zamanından başlayarak, günümüzü kadarki zamanın politik ve ekonomik ilişkileri incelenecek, iki ülke arasında yapılan ticaret hacmine ilişkin veriler yardımıyla iki ülkenin ilişkilerinin düzeyi belirlenecek. Ayrıca bağımsızlıktan sonraki 4 Cumhurbaşkanı yönetimi zamanında ilişkilerin seyri ayrı ayrı incelenecektir. 1 İkinci bölümde Azerbaycan ve Türkiye arasında yapılan karşılıklı yatırımlar incelenecek, en çok yatırımın yapıldığı sektörler veriler yardımıyla belirtilecek, daha sonra iki ülke arasında yapılan ticaret hacimleri istatistik veriler yardımıyla incelenecek, yapılan dış ticarette en çok hangi sektörün pay aldığı belirtilecektir. Üçüncü bölümde Güney Gaz Koridoru projesinini tanımı, ortaya çıkış nedeni projenin geçtiği ülkeler, projeden beklentiler ve proje ortakları vurgulanacaktır. Bunu müteakiben Türkiye ve Azerbaycan’a etkisi ayrı ayrı incelenecektir. Güney Gaz Koridoru projesinin iki ülkenin ekonomik, politik ve enerji stratejisine etkisi değerlendirilecektir. Daha sonra her iki ülkeye ayrı ayrı sağlayacağı ekonomik ve stratejik faydalar incelenecektir.. Son kısımda GGK’nın her iki ülke arasındaki ticaret hacmine etkisi ve iki ülkenin çoktaraflı ilişkilerine gelecekte hangi düzeyde katkısı olacağı vurgulanacak. En son araştırmanın geldiği sonuçlar değerlendirilecektir. 2 BİRİNCİ BÖLÜM 1. AZERBAYCAN-TÜRKİYE İLİŞKİLERİNİN TARİHİ VE GENEL DURUMU 1.1. 1918-1920 AZERBAYCAN DEMOKRATİK CUMHURİYETİ DÖNEMİNDE İLİŞKİLER ADC komşu ülkelerle iyi ilişkiler kurmayı kendi dış diplomasisinin ana hedefi olarak belirlemiştir. Ülke politikası açısından ADC’nın dış politikası 3 kısıma ayrıla bilmektedir (Nəsibzadə, 1996: 37–38). 1. Mayıs-Ekim 1918 – Türkiye (Osmanlı) oryantasyon dönemi 2. Kasım 1918-Ocak 1920 - Batı oryantasyon dönemi 3. Ocak-Nisan 1920 – Geniş ve çokyönlü dünya devletleri ile işbirliği ilişkileri. 20. y.y başlarından Kafkasya’da Sovyetler’den kopup bağımsız olma arzusu giderek artımaktaydı. Yüzyılın başlarında başlayan antitürk olaylar Azerbaycan’ın türk- müsluman nüfusunda milliyetçilik fikrinin gelişmesine büyük katkıda bulundu. Azerbaycan’da gelişen bağısızlık mücadelesinin öncüleri Osmanlı İmparatorluğu’na bir kurtarıcı gibi bakmaktaydı. Balkan savaşı döneminde özellikle Rusya’da türklüye karşı itirazların artması Kafkasya’nın müslüman nüfusunda tepkiye yol açtı. Başka bir taraftan bu gibi tepkiler Osmanlı’ya karşı eğilimleri güçlendirmekteydi. O yıllarda milliyetçi topluluğun yayımladığı bildiride “Bilin ve agah olunuz ki, bizim yegane çareyi-nicatımız Türkiye’nin istiklalı ve ilerilemesidir” yazmaktaydı (Məmmədzadə, 1992: 40). I Dünya Savaşı’nın sonlarına yakın azerbaycanlıların özgürlük arzusu Osmanlı devletinin Kafkasya politikası ile örtüşdüyünden taraflar arasında bir-birine olan yakınlık yeni aşamaya girmişti (Qasımov, 1998: 7). 1918 yılın başında, Trabzon ve Batum’daki görüşmeler Zakafkasya hükümetine üye olan halkların Türkiye ile ilişkisinde görüş farkları ortaya çıktı. Trabzon görşmeleri durduktan sonra Enver paşa Batum’a giderek Zakafkasya hükümetinin dağılacağı takdirde Osmanlı devleti ile geniş sınırları olan bağısız Azerbaycan devletinin kurulmasına taraftar olacağını, yardım edeceğini ve Osmanlı devleti tarafdan ülkede savunma yapılacağını bildirdi (Həsənli, 1993: 32). 3 28 Mayıs 1918 tarihinde Memmed Emin Resulzade önderliğinde Azerbaycan bağısızlığını ilan etti. Feteli Han Hoylu Türkiye, Almanya, Avusturya-Macaristan, Fransa, İngiltere, İtalya, ABD, Bulgaristan, Romanya, İran, İspanya, Hollanda, Rusya, İsveç, Ukrayna, Danimarka, ve Japonya dışişleri bakanlıklarına ADC’nin kurulması hakkında bildiri gönderdi. Bağımsızlığını ilan ettikten sonra ADC Osmanlı ile yeni bir devletlerarası ilişki kurdu. Bu ilişkilerin yasal temeli 1918 yılının 4 Haziran’ında imzalanan Batum Anlaşması idi. Anlaşmada: “Bir taraftan Osmanlı devleti diğer tarafdan ADC kendi ülkeleri arasında siyasi, ekonomik, hukuki, entelektüel konuda anlaşmaya varabilirler”. 4 Haziran Anlaşması ve Haziran ortalarında imzalanan çok taraflı anlaşmalar Azerbaycan-Türkiye ilişkilerinin tüm alanlarını kapsayan ilk uluslararası belge idi. Batum’da bulunan M.E. Resulzade ve M.H. Hacılı dış askeri müdaheleye karşı ve iç güvenliği korumak amacıyla Osmanlı devletine başvuru yaptılar. Başvuruyu kabul eden Osmanlı devleti Güney Kafkasyada askeri varlığını güçlendirmeğe çalışan Almanya’nın tepkisini çekmek istememekteydi. O yüzden karşılıklı anlaşmayla Azerbaycan’dan gönüllüler ve Osmanlı devletinden askeri birlikler olmakla Kafkas İslam Ordusu yaratıldı (Gafarov, 2017: 101–106). Azerbaycan-Türkiye ilişkilerinin gelişmesinde İstanbul’da planlanan konferansa M.E.Resulzade, X. Xasmemmedov, ve A.Sefikürdlü’den oluşan temsilcilerin gönderilmesinin büyük etkisi olmuştur. Temsilciler uluslararası konferansa davet edilmiş ve onlara Osmanlı, Almanya, Avusturya-Macaristan, Bulgaristan, Gürcistan, Ermenistan ve Dağlılar devletlerinin temsilcileri ile siyasi, askeri, ekonomik ve mali konularda müzakereler yürütmek ve anlaşmalar imzalamak yetkisi verilmişti (Əhmədov, Ağayev, 2009: 63). I. Dünya Savaşı cephelerinden Dörtler İttifakı’nın yenilgiye uğramasından dolayı İstanbul’da planlanan konferans gerçekleşmedi. Fakat İstanbul’a gelmiş ADC temsilcileri için yararlı oldu; Osmanlı devleti ile çok önemli anlaşmalara varıldı. En önemli anlaşmalardan biri Bakü’nün düşmandan kurtarılması için askeri yardım yapılması gösterilmekteydi. Osmanlı ile anlaşma çerçevesinde Azerbaycan gönüllü askerleri ve Nuru Paşa komutanlığındaki Osmanlı askerleri ile birlikte oluşturduğu Kafkas İslam Ordusu Bakü’ye 13 Eylül 1918’de saldırı emrini verdi. Bakü 15 Eylül 1918 yılında düşmandan geri alındı. Bakü düşmandan geri alındıktan sonra ADC başkentini Bakü’ye taşıdı. 4 Siyasi, ekonomik, askeri reformlar yapıldı (Əhmədov, Ağayev, 2009: 150-155). Fakat Osmanlı devletinde durumların karışması, savaş cephelerinde durumların kötüleşmesi, Osmanlı hükümetinde kabinelerin sık sık istifa etmesi durumu giderek daha da kötüleştirmekteydi. 1918 yılının sonbaharında Dörtler İttifakı’ının yenilgiye uğraması sonucu Mudros anlaşması imzalandı. Bu anlaşma yalnızca Osmanlı devletinin değil aynı zamanda ADC’nin de durumunu kötüleştirdi. ADC Mudros anlaşmasından dolayı Osmanlı devletinden memnun kalmamasına rağmen 10 Kasım’da ülkeyi terk eden Osmanlı ordusuna ziyafet verdi. Bununla da Türkiye oryantasyon dönemi bitti. 1.2. AZERBAYCAN SOVYET SOSYALİST CUMHURİYETİ DÖNEMİ İLİŞKİLERİ 28 Nisan 1920’de ADC Sovyet Rusyası tarafından işgal edildi. Komünist Rusya’nın işgali ile sonuçlanan ve bu devletin yayılmacı politikaları karşısında cumhuriyetin ömrü fazla uzun olmadı (R. Yılmaz, 2012: 1). Bakü’de iktidara geçmiş bolşevikler şehirde olan türk görevlilerini incitmekte, evlerine baskınlar düzenlemekte, hatta türk görevlilerin evlerine bolşevikler tarafından el konulmaktaydı. ADC’de TBMM hükümetinin diplomatik temsilcisi gibi bulunan Lütfü bey, Aralık 1920’de Azerbaycan Halk Dışişleri Komisarlı’ğına mektub yazarak itiraz etti (Qasımov, 1998: 75). 16 Mart 1921 yılında Osmanlı devleti ile Sovyet Rusyası arasında anlaşma imzalandı ve bunula da iki devlet arasında ilişkiler normallleşme sürecine girdi. 1921 yılında Osmanlı devletinin Bakü’deki büyükelçisi Mahmut Şevket bey aralarında normal ilişkileri olan bolşevik hükümetine yani Azerbaycan Halk Dışişleri Komisarlığı’na başvuru yaptı. Başvuruda petrol sanayisi ve ekonomi alanında Osmanlı devletine yardım edilmesi bildirilmekteydi. Azerbaycan Halk Dışişleri Komisarlığı’nın bu başvuruya büyük coşkuyla olumlu cevap verip Osmanlı devletine hediye olarak petrol ve petrol sanayi malları göndermişti (Qasımov, 1998: 75). 1920-1922 yıllarında Azerbaycan-Osmanlı devlet ilişkileri kardeşlik, dostluk ve karşılıklı yardıma dayalı olarak sürmekteydi. Bu drumundan Moskova bolşevikleri rahatsızdı. Moskova bolşevikleri Azerbaycan sınırları dışında bulunan temsilcilerin 5 maaşları %50 azaltmakta, temsilçi görevlerinin sayını mümkün olduğunca en aza indirmekteydi. Bu gibi durumlar Azerbaycan’ın bağımsız politika yürütmesine engel olmaktaydı. Fakat devlet tarafından ilişkiler kesilsede eski zamanda olduğu gibi halkların kardeşliğine, kültürel ve sosyolojik yakınlıklarına hiç bir zaman engel olamadılar. Bunun örneklerinden biri ADC yıllarında 15 Eylül 1918 yılında Kafkas İslam Ordusu’nun Bakü’ye girmesi ile kurbanlar kesdiğidir (Hüseynova, 2007: 19). Diğer bir öreği ise Osmanlı devleti döneminde Kurtuluş Savaşı’nda azerbaycan türklerinden ibaret birliğin yardım için gitmesini gösterilebilir. 1.3. BAĞIMSIZLIK DÖNEMİ İLİŞKİLERİ 1.3.1. Ayaz Mütellibov Dönemi (1990-1992) SSCB döneminde dış politika merkezi hükümet tarafından yönetildiği için SSCB’nin içinde bulunan Azerbaycan SSC’nin bağısız dış politikasından bahsetmek mümkün değildir. Azerbaycan SSCB dağıldıktan sonra bağımsızlığını resmen ilan etti. Bağımsızlığını ilan ettiği dönemde yönetimde Rusya yanlısı Ayaz Mütellibov bulunmaktaydı. Dolayısıyla bağısız Azerbaycan Cumhuriyyeti’nin dış politikasında Rusya en önemli aktör idi. Bağımsızlıktan önce bile başlayan Ermenistan’nın Azerbaycan’a asılsız toprak iddaları bağısızlıktan sonra da devam etmekteydi. Mütellibov yönetiminin çok güvendiği Rusya, ikili oynayarak Ermenistan’nın bu iddalarına, Karabağ sorununa karşı sessiz kaldı, hatta Ermeni işgallarine doğrudan kendi birlikleri ile yardım etmekteydi. Bu durum Mütellibov yönetiminde hayal kırıklığı yarattı (R. Yılmaz, 2010a: 72-73). Mütellibov yönetiminin dış politikada iyi ilişkiler kurmak istediyi devletlerden biri Türkiye Cumhuriyeti idi. Türkiye Cumhuriyeti bağımsızlığını ilan eden Azerbaycan Cumhuriyeti’ni ve Türk Cumhuriyetleri’nin bağımsızlığını tanıyan ilk devlet olmuştur (Mikail, 2004: 1066). Türkiye Cumhuriyetinin kurucusu ulu önder Mustafa Kamal Atatürk’ün henüz 1930’larda dile getirdiği Sovyetlerin bir gün yıkılacağı ve bu duruma hazır olunması gerektiği yönündeki öngörüsüne rağmen, Sovyetlerin yıkılışına en hazırlıksız yakalanan ülkelerden biri Türkiye Cumhuriyeti olmuştur (Gökçe, 2008: 192). Mütellibov başkanlığı döneminde Türkiye’nin Cumhurbaşkanı Turgut Özal’ı ağırlamış, 1992 yılında Türkiye’yi ziyaret etmiş, ziyaret sırasında iki ülke arasında 6 ilişkilerin gelişimine dair “Dostluk ve İşbirliği Anlaşması” imzalanmıştır. Mütellibov’un ilk resmi ziyaret yaptığı yer ise İran olmuştur. İran Devrimi’nin kutlamalarına davet edilmiş, ziyaret sırasında İran’nin Kuzey ve Güney Azerbaycan’nın birleşmesi yönünde endişesi giderilmiştir (Öraz Beşikçi, 2016: 239). Özellikle bu durum Azerbaycan halkının menfaatlerini değilde Rusya yanlısı bir politika izlediğinin kanıtı olmuştur. Sonda Mütellibov Elçibey önderliğinde mühalifet ve halkın baskısıyla 6 mart 1992’de istifa etmiş, yeniden iktidara gelmek için 14 Mayıs 1992’de yaptığı darbe girişimi başarısız olmuştur. (Mollaer, 2004: 67). Mütellibov’un Rusya yanlısı dış ve iç politika izlemesi, bunun iç siyasete yansıması, devlet güvenliğini tehdit eden duruma getirmesi, özellikle 25-26 Şubat 1992’de Ermenistan tarafından Karabağ’ın Hocalı kentinde Hocalı Soykırımı’nı önleyememesi iktidarının sonunu getirmiştir (Öraz Beşikçi, 2016: 239) Mütellibov’dan sonra geçici görevde Meclisi başkanı Yakup Memmedov olmuştur. Memmedov Mütellibov’un aksine ihtiyatlı bir politika izlemiş, Mütellibov’un üyesi yapmak istediği Bağımsız Devletler Topluluğu’na (BDT) katılım anlaşmasını parlamento tarafından imzalamamıştır. 1.3.2 Ebülfez Elçibey Dönemi (1992-1993) 6 Mart 1992’de Mütellibov istifa etdi yerine demokratik yolla, halkın oyuyla Ebulfez Elçibey yani Azerbaycan Halk Cephesi (AHC) iktidara geldi. Elçibey döneminde Azerbaycan hem iç hem de dış politikada ciddi sıkıntılar yaşamaktaydı. Rusya’yla ilişkiler kopmamıştı. Rusya ordusu halen ülke topraklarında idi. Dağlık Karabağ bölgesinde yaşayan Ermeniler, Ermenistan ve Ruya’nın desteğini arkasına alarak toprak iddaları etmekteydi. Bu iddalar önceden vardı, amma arkalarına Rusya’nın desteğini almış ve Azerbaycan’ın iç ve dış politikasında sıkıntılar yaşadığı dönemi kullanarak idaalarını daha da artırmaktaydı. 1992 yılında bölgede gerçek anlamda savaş yaşanmaktaydı. Karabağ problemi paralelinde Batı Azerbaycan’da (şimdiki Ermenistanda) yaşayan 300 bin Azerbaycan Türkü’nün Ermenistan hükümeti tarafından baskılara dayanamayarak Azerbaycan’a göç etmek zorunda kaldılar. Bu göç bir takım sosyal ve ekonomik sıkıntıları beraberinde getirmekteydi (Cabbarlı, Abdullayeva, 2009: 78). 7 AHC iktidara gelene kadar iç ve dış politikada Rusya özel yere sahipti. Bu durum AHC dönemi öncesi Mütellibov’un Rusya yanlısı politikaları ve geleneksel tarihi piskoloji öğelerden kaynaklanmaktaydı. AHC iktidara geldikten sonra dış, ekonomik ve güvenlik politikalarında tarihi, sosyal ve kültürel açıdan komşu olan Türkiye ile ve Türkiye üzerinden Batı ile ilişkiler kurulmaya başlandı (R. Yılmaz, Sayın, 2013: 33). Elçibey’in en önemli başarılarından biri Azerbaycan’da bulunan 80 binlik Rus Ordusu’nun ülkeden çıkarılması olmuştur. Elçibey’in özel teklifi üzerine, askerlerinin ülkeden çıkarılmasıyla ilgili Rusya ile devletlerarası bir anlaşma da imzalandı. 26 Mayıs 1993’te Rus askerleri Azerbaycan topraklarını kansız savaşsız 43 gün içinde terk etti (S. Yılmaz, 2014: 338-339). Bunu daha hiç bir cumhuriyet başaramamıştı. Bu etken Azerbaycan'da kısa ve uzun vadeli iki sonuç doğurdu (Cabbarlı, Abdullayeva, 2009: 80): 1. Azerbaycan bununla hem kırılgan olan bağımsızlığını pekiştirdi hem de Batı’nın belli ölçüde desteğini arkasına alabildi. 2. Bu durumu kabullenmek istemeyen Rusya Azerbaycan'a karşı siyasi, askeri ve ekonomik baskılarını daha da artırdı ve Halk Cephesi hükümetinin dış politikada manevra alanının daralmasına neden oldu. Elçibeyin dış politikalarında Türkiye’nin özel bir yeri vardı. Elçibey Atatürk hayranı ve Türk milliyetçisi idi ve bunu her fırsatta dile getirmiştir, Türkiye ile çoktaraflı ilişkilere hız vermiş ve Türkiye’yi Azerbaycan’a stratejik ortak olarak görmüştür (S. Yılmaz, 2014: 339). Elçibey ilk yurtdışı ziyaretini Türkiye’ye yaptı. Elçibey’in ikinci Türkiye ziyareti sırasında imzalanan en önemli anlaşma ise “Dayanışma ve İşbirliği Anlaşması’dır. 2 Kasım 1992 tarihinde Ankara’da imzalanan anlşma sanayiden tarıma, ticaretten sağlığa, kültürden eğitime yaşamın her alanında iki ülke arasında işbirliği ve dayanışma yapılmasını öngörmekteydi. Anlaşma Türkiye Başbakanı ve Azerbaycan Cumhurbaşkanı tarafından imzalanmıştı (Topçu, 2017). Elçibey dönemin Türkiye Başabakanı ile görüşerek Türkiye’nin petrol işine girmesini istediğini belirtmiş, daha sonra Mart 1993’te Azerbaycan petrolünün Ceyhana aktarılmasını sağlamak için fikir öncülüğünü yaptığı daha sonra Haydar Aliyev’in iktidarı yıllarında uygulanacak Bakü-Tiflis-Ceyhan (BTC) projesi için gizli bir anlaşma imzalandı. Fakat bu projenin hayata geçmemesinin sebebi Haziran 1993’te Elçibey’e darbe yapılması idi (Öraz Beşikçi, 2016: 242). 8 Elçibey dış politikada dengeyi gözetmemesi, Rusya ve İran karşıtı olması, Güney Azerbaycan söylemi ve Türkiye’yi model alması İran’la ilişkilerdeki gerginliğin sebebi için yeterli idi (Cabbarlı, Abdullayeva, 2009: 81). Demirel Hükümeti Elçibey’i tehdit olarak görmeye başlamıştır. Elçibey’in yükselişi Türkiye’de Türkçüğü tetikledi, Demirel bu durumdan rahatsızdı ve Elçibey’den kurtulmaya çalıştı. Bunun sebeplerinden bir diğeri de Demirel ile H. Aliyev’in yakın ilişkileri idi. Bunların sonucunda Demirel hükümeti H. Aliyev’e 100 milyon dolarlık kredi verdi. Bu kredi Elçibey’e karşı darbenin finansmanı için harcandı (Topçu, 2017). Elçibey Dağlık Karabağ’da da Türkiye’den beklediği desteği alamadı. Kelbecer kentindeki Ermenistan saldırısına karşı Türkiye’nin lojistik destek verebileceği halde bunu yapmaması, hem askeri hemde ekonomik yardım için beklediği desteği alamaması Elçibey’in beklentilerini boşa çıkardı (S. Yılmaz, 2014: 340). AHC’ye karşı en önemli darbe başkent Moskova önderliğinde yapılmıştır. Rus yanlısı Albay Hüseynov komutanlığındakı askeri bir grub Gence’de aykaklanma çıkardı. Ayaklanma büyüyerek Bakü’ye kadar yayılmıştır. Elçibey’e karşı halkın ayaklanmasına sebeplerden biri de Dağlık Karabağ’da yaşanan olayların çözüme kavuşturulmaması idi. Ayaklanmayı bastıramayan Elçibey dönemin Nahçivan Parlamento Başkanı H. Aliyev’i Bakü’ye davet ederek etmiştir. Elçibey ise kendi arzusu ile doğum yeri olan Keleki’ye gitmiştir. Daha sonra 3 Ekim 1993 yılında cumhurbaşkanlığı seçimi yapıldı ve kazanan H. Aliyev cumhurbaşkanı oldu (Topçu, 2017). Elçibey’e karşı gerçekleştirilen darbe hareketinde de Türk Dünyası arasında bir birliğin oluşmasını engelleme düşüncesinin etkisi olmuştur. 1.3.3. Haydar Aliyev Dönemi (1993-2003) H. Aliyev %99 oy alarak resmen başkanlık görevine seçildi. Türkiye açısından bakıldığında Elçibey iktidarı zamanında imzalanan petrolün ortak işletilmesine dair anlaşmanın iptal edilmesi olumsuz oldu. Daha sonra bu durumun öyle olmadığı sonradan ortaya çıktı. 20 Eylül 1994’te “Hazar Denizi’nin Azerbaycan Sektöründe Yer Alan Azeri, Çırak ve Güneşli Yataklarında Petrolün Ortak İşlenmesi ve Pay Bölüşümü Hakkında Anlaşma” ile petrol payları yeniden düzenlendi ve Türkiye Petrolleri Anonim Ortaklığı’na (TPAO) % 1,75’lik pay verildi. Nisan 1995’te ek olarak %5’lik pay 9 verilerek bu pay % 6,75’e çıktı. Rusya ve İran’ın tepkisi ve iştahını yatıştırmak için anlaşmadan hisse verildi. Azerbaycan’la Türkiye arasındaki petrol konusundaki işbirliği bununla sınırlı değildi. Elçibey’in fikir olarak , H. Aliyev’in imzaladığ ve ölümünden sonra oğlu İlham Aliyev iktidarı zamanında hizmete girdiği BTC petrol boru hattı ile Azerbaycan petrolünün Türkiye üzerinden taşınması konusunda “asrın projesi” olarak adlandırılan anlaşma 9 Mart 1993’te imzalandı (Sancak, 2017: 67). BTC boru hattıının gerçekleşmemesi için Rusya çaba göstermekteydi. Özellikle Rusya’nın Gürcistan’a saldırı sırasında Rusya’nın hattın geçtiği yerlerin etrafını roketlerle vurması bunun göstergelerinden biridir. Ayrıca, İran da bu boru hattının gerçekleşmesine karşıydı. Bunun sebebi ise ABD-İran arasında yaşanan gerginlik idi (Cabbarlı, Abdullayeva, 2009: 86). Türkiye ile ilişkiler yalnızca petrol ile sınırlı kalmamaktaydı. H. Aliyev’in Şubat 1994’teki Türkiye ziyaretinde değişik alanlarda ileri derecede işbirliğini amaçlamakta olan 17 ayrı anlaşma imzalandı. Sonraki dönemlerde ilişkiler askeri alanda, Özellikle 10 Haziran 1996’da Ankara’da “Askeri Eğitim, Teknik ve Bilimsel İşbirliği Anlaşması” imzalanmasıyla daha sistemli bir hal aldı. Bu anlaşmanın ardından da 1997, 1999, 2000, 2001 yıllarında askeri alanda işbirliğine yönelik anlaşmalar imzalandı. (Sancak, 2017: 67). Şekil 1: Haydar Aliyev Döneminde Azerbaycan’ın Türkiye ile Yaptığı İhracat- İthalat Rakamları (mln $) İhracat İthalat 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 Kaynak: (Azərbaycan Dövlət Statistika Komitəsi, Ölkələr Üzrə Xarici Ticarət Əlaqələri, 2018b, https://www.stat.gov.az/source/trade/, Erişim: 10.04.2019) 10 60,59 63,635 16,463 76,027 26,445 140,51 39,048 216,257 41,283 179,701 135,837 219,688 69,086 142,991 104,981 128,502 67,381 148,167 83,369 156,218 107,036 195,252 Aliyev iktidarının yaklaşık ilk bir yıllık döneminin ardından ilişkiler oldukça iyi bir çizgide seyretti. Bundan başka ikili ilişkilerde H. Aliyev ile S. Demirel arasındaki yakın ilişkinin de etkisi vardı. H. Aliyev iktidarı döneminde Azerbaycan-Türkiye ilişkilerine bakıldığında ilişkilerin kötü bir seyir takip etmediği, ancak Elçibey dönemindeki sıra dışı yakınlığa göre nispeten normalleştiği görülmekteydi. 1.3.4 İlham Aliyev Dönemi (2003-...) H. Aliyev döneminden sonra oğlu İlham Aliyev seçimle göreve geldi. İ. Aliyev H. Aliyev döneminde oldğu dış ilişkileri, başlatılan denge politikası çerçevesinde sürdürmüştür. H. Aliyev döneminde temelleri atılan bu siyasete İ. Aliyev döneminde de devam edilmiştir (R. Yılmaz, Sayın, 2013: 35). İ. Aliyev 2003 yılında iktidara gelmesinin ardından yapılan yemin töreninde yönetimi döneminde nasıl bir diş politika izleyeceğinin ipucunu vermiştir: “15 Ekim'de Azerbaycan halkı seçim merkezlerine gelerek H. Aliyev`in politikalarına oy vermiştir. Barışa, huzura, terakkiye, kalkınmaya, istikrara oy vermiştir. Azerbaycan'da bu politikanın alternatifi yoktur. Azerbaycan uluslararası arenada kendine özgü konuma ulaşmış, Azerbaycan'ın nüfuzu artmıştır. Bölgedeki tüm uluslararası projeler Azerbaycan'ın katılımı ile onun milli çıkarları dikkate alınarak gerçekleştirilmektedir” (Öraz Beşikçi, 2016: 247). Fakat 2010 yıllarında temel istikameti babasının dış politikası olmasına rağmen Rusya ile biraz daha yakınlaşmaya gitti. Bunun 3 sebebi vardır (R. Yılmaz, 2010b: 26): 1. Batı’lı ülkelerden konuşmaların ötesinde fiili beklenilen desteği almaması; 2. Rusya’nın Gürcistan’a müdahalesi sırasında vaatlerin yalnız sözde kalması; 3. Karabağ sorununda desteğin verilmemesi idi. İ. Aliyev dönemi dış politikasının temel amacı içişlerine en ufak bir müdaheleyi kabul etmeden Azerbaycan`ı bir mücadele alanı olmaktan çıkarıb işbirliği alanına dönüştürmek olmuştur. Bu yüzden İ. Aliyev komşu ve diğer devletlerle iyi ilişkileri sürdürmeğe çalışmaktadır. Genel bakarsak Azerbaycan Cumhuriyeti’nin çeşitli parti ve iktidarları yönetimi döneminde dış ve iç politikada farklı yanları olsada ortak olan yanları da olmuştur. Bu politikaları şu şekilde gruplandırmak mümkündür (R. Yılmaz, 2010b: 25): 1. Ülkenin bağımsızlığını korumak; 2. Ülkenin toprak bütünlüğünü sağlamak; 11 3. Karabağ porbleminin çözülmesi; 4. Uluslararası kuruçlarla entegrasyon; 5. Piyasa ekonomisine geçiş. H. Aliyev döneminde Türkiye ile yapılan ilişkilerin düzeyi İ. Aliyev döneminde daha da artmıştır. İlişkiler hem ekonomik ve kültürel hem de stratejik boyutta da devam etmektedir. Azerbaycan-Türkiye ilişkilerinin özellikle ekonomi boyutu her zaman stratejik ortaklığın en önemli ayaklarından birisi olmuştur. Şekil 2: İlham Aliyev Döneminde Azerbaycan’ın Türkiye ile Ticaret Rakamları (Bin $) 2 0 0 4 2 0 0 5 2 0 0 6 2 0 0 7 2 0 0 8 2 0 0 9 2 0 1 0 2 0 1 1 2 0 1 2 2 0 1 3 2 0 1 4 2 0 1 5 2 0 1 6 2 0 1 7 Türkiye`ye İhrac Türkiye`den İthal Kaynak: (Azərbaycan Dövlət Statistika Komitəsi, Ölkələr Üzrə Xarici Ticarət Əlaqələri, 2018b, https://www.stat.gov.az/source/trade/, Erişim: 10.04.2019) Azerbaycan-Türkiye arasında ekonomik işbirliği denince ilk akla enerji alanında gerçekleştirilen BTC ve Bakü-Tiflis-Erzurum (BTE) projeleridir. Güney Kafkasya gibi dar bir coğrafi alanda Azerbaycan ile Türkiye arasında doğrudan bir kara bağlantısının olmaması, güvenlik ve geniş jeopolitik işbirliğinde Gürcistan’ı bölgede kilit ülke konumuna getirmektedir (Özkan, 2015: 30). H. Aliyev’in imzaladığı ve 25 Mayıs 2005’de İ. Aliyev döneminde BTC projesi Türkiye vasıtasıyla Hazar petrolünü Avrupaya taşımaya başlamıştır. BTC projesini takviye eden ikinci proje ise Trans Anadolu Doğal Gaz Boru Hattı (TANAP) projesidir. 12 Bin Dolar 182621,6 224967,8 275959,3 313001,6 388144,8 385040,2 1056323 624572,5 626157,2 807168,9 107620 906984,2 170893,7 771442,4 455761 1302443,1 600025,1 1520405,1 525985,8 1463804,9 502492,8 1286641,4 1477256,7 1171385,4 1185663,1 1181578,1 1366337,1 1273709,1 Projenin hukuki altyapısını 26 Haziran 2012 tarihinde İstanbul’da imzalanan “Türkiye Cumhuriyeti Hükümeti ile Azerbaycan Cumhuriyeti Hükümeti arasında Trans Anadolu Doğal Gaz Boru Hattı Sistemine İlişkin Hükümetlerarası Anlaşma” ve eki “Ev Sahibi Hükümet Anlaşması” (TANAP, 2018a) oluşturmaktadır. İmzalanan proje 12 Hazıran 2018’de Türkiye Cumhurbaşkanı R.T. Erdoğan ve Azerbaycan Cumhurbaşkanı İ. Aliyev önderliğinde açıldı (Bloomberg HT, 2018). 2001 yılında Türkiye-Azerbaycan Hükümetlerarası Anlaşma çerçevesinde imzalanan BTE doğalgaz boru hattı da 2006 yılında tamamlanmıştır. Enerji alanında işbirliği hem komşu devletlerle iyi ilişkileri devam ettirmeği hem de dış politika ve güvenlik alanında Kafkasya’da yeni bir eksenin oluşmasını temin etmiştir (Ekşi, 2009: 100). Bundan başka Yeni İpekyolu parçası olarak adlandırılan Bakü-Tiflis-Kars (BTK) projesi de hem ekonomik, hem bölgesel hemde stratejik işbirliğinin sonucudur. 13 İKİNCİ BÖLÜM 2. AZERBAYCAN-TÜRKİYE EKONOMİK VE TİCARET İLİŞKİLERİ 2.1. TÜRKİYE-AZERBAYCAN ARASINDA EKONOMİK İLİŞKİLER Azerbaycan ve Türkiye aynı dil, din, kültür ve geneleneklere sahiptir ve Türkiye 9 Kasım 1991`de Azerbaycan`ın bağımsızlığını tanıyan ilk devletdir. Bu gün dünya sahnesinde Türkiye ve Azerbaycan stratejik, ekonomik ve politik olarak ortak projeler yürütmektedir. Türkiye için Azerbaycan, hem Kafkasya`da hem Hazar bölgesinde hem de Güney Asya`ya köprü rolunu oynayan müttefik bir devletdir. Azerbaycan ve Türkiye ekonomisi, birbirini tamamlayabilirler. Azerbaycan ekonomisi daha çok hammadde, Türkiye ekonomisi ise daha çok dış pazarlara açık imalat ağırlıklıdır. Azerbaycan ekonomisinin istikrarı daha çok dünya piyasasında hidrokarbon enerjilerinin istikrarına bağlıdır (Süleymanov, Aras, 2016: 368). 18 Ekim 1992 bağımsızlık gününden bu güne kadar Türkiye ile ekonomik ve ticari işbirliği ile ilgili anlaşmalar imzalanmıştır. Bunlardan, 1992`de “Ekonomik ve Teknik İşbirliğinin Geliştirilmesi Anlaşması”, 1994`te “Çifte Vergilendirmeyi Önleme Anlaşması”, 1994`te imzalanan “Yatırımların Karşılıklı Teşviki ve Korunması Anlaşması” ve toplam 40`ın üzerinde ekonomik ve ticari işbirliği anlaşması, genel olarak ise devlet düzeyinde 100`den fazla belge imzalanmıştır. Azerbaycan ve Türkiye ekonomik ilişkilerinin hukuki dayanaklarının en önemli belgesi 1 Kasım 1992`de Azerbaycan ve Türkiye devletleri arasında imzalanan Ticaret ve Ekonomik İşbirliği Anlaşmasıdır. İmzlanan anlaşma şartlarına göre taraflar mevcut mevzuatlarına göre ticari ilişkileri geliştirmek, ekonomik işbirliğini yaygınlaştırmak için adımlar atacaklar. Anlaşma maddelerine göre taraflar bir biriyle ekonomik ve ticari işbirliği ortaklığı kuracaklar (Aslanlı, 2018:17). Daha sonralar ilişkilerin daha derinleştirilmesi için 6 Kasım 2007 tarihinde Bakü’de imzalanan “Türkiye-Azerbaycan Uzun Vadeli Ekonomik ve Ticari İşbirliği” temelinde 8 öncelikli alan vurgulanmış ve bu alanların gelişmesi için komisyonlar kurulmuştur. Bu alanlar ticareti, serbest 14 ekonomik bölge, endüstri, enerji, ulaşım, iletişim, turizm ve tarım alanlarıdır. Tüm bu anlaşmalar iki ülkelerin ilişkilerinin hangi düzeyde olmasının isbatıdır. Şekil 3: Azerbaycan-Türkiye Ticaret İlişkileri Grafiği 1600000 1400000 1200000 1000000 800000 600000 400000 200000 0 Türkiye`ye ihracat Türkiye`den ithalat Kaynak: (Azərbaycan Dövlət Statistika Komitəsi, Ölkələr Üzrə Xarici Ticarət Əlaqələri, 2018b, https://www.stat.gov.az/source/trade/, Erişim: 10.04.2019) Şekil 3`deki grafikte görüldüğü gibi bağımsızlığın ilk yıllarında sonraki yıllara nazaran ticaret hacmi düşük kalmaktadır. Bunun sebepleri siyasi istikrarsızlık, Karabağ problemi, ve Azerbaycan ekonomisinde 1992-1994 yıllarında yaşanan 4 haneli enflasyondur. 1993 yılında enflasyon oranı %1200’lere çıkmış, fiyatlar neredeyse 18 kat yükselmiş, nüfusun gelileri 8,4 kat artmasına rağmen tüketim pazarında gıda ürünlerinin fiyatı 20 kattan fazla yükselmiştir (Deniz, Ablak, 2015: 271). Bunun kriz sonuç olarak dış ve iç ticarete olumsuz yönde etkisini şekil 3’teki grafikte görülmektedir. 1990`ların sonlarına yakın iki ülke arasında yapılan ticaretin hacminde yaşanan düşüşün sebebi ise Rusya`nın para birimi olan rublenin devalüvasyona gitmesi sonucu Rus mallarını Türk mallarından daha uygun fiyat ve koşullarda alınması ve türk müteahhitlerin Azerbaycan`da yürütülen inşaat işlerin tamamlamasıdır. Bu olaylar Türkiye ile yapılan ticaret hacmini olumsuz yönde etkilemiştir (Мусаев (Musaev), 2013: 44). Azerbaycan bağımsızlığını kazandıktan sonra Türk iş adamlarının dikkatinii çekmeğe başlamış iş adamları için kolaylıklar sağlanmıştır. İş adamları örgütlenerek 15 Dolar 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 1994 yılında Azerbaycan’da Türk Sanayici ve İşadamları Beynelhak Cemiyeti’ni (TÜSİAB) kurdular. Cemiyetin kuruluş amacı Azerbaycan`da türk iş adamlarını yatırım yapmaya teşvik etmek, iki ülke arasında olan ekonomik ve ticari ilişkilere olumlu yönde etki etmek ve Azerbaycan`da yatırım yapan ve yapacak olan türk işadamlarına yardım etmektir (Süleymanov, Aras, 2016: 372) Çeşitli zamanlarda her iki ülke devlet yetkilileri iş adamlarıyla görüşmeler gerçekleştirmiştir. Azerbaycan yetkilileri 2002 yılında İstanbul’da Türk iş adamları ile görüşmüş, onları Azerbaycan’a davet etmiş, daha sonra 2003 yılında Türk yetkilileri iş adamları ile beraber Azerbaycan’a gelmiştir. Gerçekleşen bu girişimler sonucunda iki ülke ticaret hacmine olumlu etkisi olmuştur. İşadamlarının Azerbaycan`a yatırım yapmasının diğer bir sebebi ise Azerbaycan`ı Orta Asya`ya açılan bir kapı olarak görmesidir. Orta Asya pazarına yönelen türk şirketleri Azerbaycan`ı bir köprü olarak görmekteydi. İş adamları Türkiye`den ithal edilen hammadde ve yarımamülleri Azerbaycan`da üretip yeniden Orta Asya`ya ihraç etmeyi hedeflemektediler. Bu girişim hem komşu ve kardeş devlet olan Azerbaycan ve Türkiye ekonomi ve ticaret hacmlerinin gelişmesi için oldukca önemlidi. Bu sebeple Avrupa Birliği (AB), Amerika Birleşik Devletleri (ABD) ve diğer devletler çeşitli proje ve programlarını Azerbaycan ve Türkiye`yle işbirliği içinde yürütmektedir. Dünyada en önemli enerji kaynaklarından olan petrol ve gazın Batı`lı devletlere ulaşması için uygulandığı BTC, BTE, Trans Anadolu Doğal Gaz Boru Hattı (TANAP), Trans Adriyatik Boru Hattı (TAP) ve Çinden Avrupa`ya kadar ulaşacak olan Büyük İpek Yоlu`nun önemli bir kısmı olan BTK demiryol hattı gibi projeler bu işbirliğin sonuçlarıdır (Исполнительный комитет СНГ (BDT Yürütme Kurulu), 2015: 10). BTC boru hattı projesi Azerbaycan doğal kaynaklarını dünyanın çeşitli pazarlarına özellikle Avrupa pazarlarına ulaşmasında en önemli projelerden biri olmuştur. Projeni oluşturulan en önemli kısımları İstanbul`da 18-19 Kasım 1999`da yapılan Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Teşkilatı (AGİT) zirvesinde imzalanmıştır. ABD, Türkiye, Azerbaycan, Gürcistan, Kazakistan ve Türkmenistan devlet başkanları BTC projesi için imza atmıştılar. 16 Şekil 4: BTC Petrol Boru Hattı Projesi Kaynak: (Anadolu Ajansı, BTC'den Ceyhan'a 365 milyon ton petrol taşındı, 2017, https://www.sabah.com.tr/ekonomi/2017/08/17/btcden-ceyhana-365-milyon-ton-petrol-tasindi, Erişim: 09.12.2018) BTC boru hattı Azerbaycan petrolünü Bakü yakınlarında bulunan Sangaçal terminalından Türkiye’nin Akdeniz kıyısında bulunan Ceyhan limanına taşımaktadır. Türkiye`nin ulusal petrol şirketi olan TPAO bu projede %6,53 hisee ile temsil olunmaktadır. Projenin operatörü İngiltere merkezli British Petroleum (BP) şirketidir. Projenin ortakları BP (%30,1), AzBTC (%25), Chevron (%8.9), Statoil (%8,71), TPAO (%6,53), Eni (%5), Total (%5), Itochu (%3,4), INPEX (%2,5), ExxonMobil (%2,5) ve ONGC Videsh (%2,36) şirketleridir (BP Azərbaycan, 2019a). BTC boru hattında ilk petrol Azerbaycan Cumhuriyeti`nin bağımsızlığının 88. yıldönümünde 28 Mayıs 2006 tarihinde Türkiye’ye ulaştı. (European Commission, 2006). 17 Şekil 5: BTC Petrol Boru Hattı Projesinin Hissedarları Itochu INPEX ONGC Videsh 3,40% 2,50% 2,36% BP Total AzBTC Eni 5% 5% Chevron BP 30,10% Equinor (eski Statoil) TPAO Exxon Mobil TPAO 6,53% 2,50% Eni Total Equinor (eski Statoil) Itochu 8,71% AzBTC INPEX Chevron 25% Exxon Mobil 8,90% Kaynak: (BP Azərbaycan, Bakı-Tbilisi-Ceyhan, 2018, https://www.bp.com/az_az/caspian/operationsprojects/pipelines/BTC1.html, Erişim: 03.03.2019) BTE doğalgaz boru hattı projesi için de Kasım 1999`da İstanbul’da düzenlenen Türkiye ve Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Teşkilatı (AGİT) zirvesinde anlaşmaya varılmıştır. Şahdeniz sahasında üretilecek olan doğalgaz BTC boru hattı güzergahını kullanarak Türkiye-Gürcistan sınırına getirilmesi için tasarlanmış BTE (sonrakı ismi Güney Kafkasya Doğalgaz Boru Hattı) projesinin operatörlüğünü BP şirketi yürütmetedir. BTC güzergahının kullanılmasının sebebi fazla masraflardan kaçınılması idi. Güney Kafkasya Doğalgaz Boru Hattı (SCP) projesinde ikinci en büyük hisseyi Türkiye petrol şirketi olan TPAO %19 payla temsil edilmektedir. Ortaklıktan en büyük payı %28,83`le BP almaktadır. Diğer hissleri şekil 6`da görüldüğü gibi Petronas (%15,5), SOCAR (%10), LUKoil (%10), NICO (%10) ve SGC (%6,67) şirketi almaktadır. 18 Şekil 6: SCP Projesinin Ortakları Kaynak: (TPAO, SCP Doğalgaz Boru Hattı, 2019b, http://www.tpao.gov.tr/?mod=projeler&contID=90, Erişim: 03.03.2019) Şekil 7: SCP Boru Hattı Kaynak: (Cənub Qaz Dəhlizi QSC, Cənubi Qafqaz Boru Kəməri (SCP), 2018, https://www.sgc.az/az/layihe/scp, Erişim: 03.03.2019) SCP boru hattı ile ilk doğalgaz teslimatı 3 Temmuz 2007`da gerçekleşti. Türkiye ve Azerbaycan petrol ve doğalgaz alanı dışında lojistik ve ulaştırma alanında da işbirliği yapmaktadır. Ulaştırma prorjelerinin başında BTK demiryol hattı durmaktadır. 19. Yüzyılda devletlerin ekonomik, siyasi ve stratejik gücü sayılan demiryolu yüzyıl aradan sonra yeniden önem kazanmaya başladı (Akbulut Özpay, 2018: 104). Modern İpek Yolu olarak adlandırılan Londra`dan Çin`e kadar uzanan yük ve yolcu taşımacılığı yapacak 19 olan yolun bir kısmını teşkil eden BTK demiryolu hatttı için görşümeler bundan 25 yıl önce başlamıştır. Proje girişimleri 26-29 Temmuz 1993 yılında Ankara`da gerçekleşmiş Türkiye-Gürcistan yetkilileri arasında Ortak Taşımacılık Komisyonu Toplantısı’nda başlamıştır (Azərbaycan Dəmir Yolları, 2018). Projenin inşaatına ilişkin anlaşma Ocak 2005 yılında imzalanmıştır. Demiryolu hattı inşaatının 2005 yılında başlaması planlanırken, o zamanki finansal kaynakların yokluğu inşaatın başlamasını geciktirdi. ABD ve AB Ermeni lobisinin baskısıyla bu projeye karşı çıktılar, inşaata finansal kaynak ayırmayı reddettiler, çünkü bu proje Ermenistan’dan geçmemekteydi. BTK demiryolunu inşa etmek yerine Kars-Gümrü- Tiflis demiryolu hattının açılmasını talep ettiler. Ancak, bu talepler Azerbaycan ile Ermenistan arasındaki Dağlık Karabağ sorunundan dolayı reddedildi ve Azerbaycan daha sonra demiryolu hattının inşasını finanse etti. Bu amaçla Azerbaycan Gürcistana 25 yıllığına, yıllık %1`le $220 milyon kredi vermiştir. Şekil 8: BTK Demiryol Hattı Kaynak: (Akşam Gazetesi, Bakü-Tiflis-Kars demiryolu Trans Hazar koridoruna ivme kazandırdı, 2018, https://www.aksam.com.tr/ekonomi/bakutifliskars-demiryolu-trans-hazar- koridoruna-ivme--kazandirdi/haber-720774, Erişim: 26.07.2019) 846 kilometre uzunluğundaki BTK demiryolunun 504 kilometrelik bölümü Azerbaycan topraklarından, 263 kilometrelik kısmı Gürcistan topraklarından ve 79 kilometresi ise Türkiye topraklarından geçmektedir. Bütün engellere rağmen proje 20 Ekim 2017 tarihinde açıldı. İlk katar Kazakistan çıkıp Bakü yakınlığında bulunan Alat 20 liminanından Mersin’e buğda taşıdı. Projenin açılışına Türkiye Cumhurbaşkanı, Azerbaycan Cumhurbaşkanı, Kazakistan Başbakanı, Özbekistan Başbakanı ve Gürcistan Başbakanı katıldı. BTK demiryolundan küresel ve bölgesel ölçekte beklenen ekonomik, siyasal ve kültürel katkılar olacaktır ve bu hat sayesinde Türkiye, Gürcistan ve Azerbaycan arasındaki siyasi, ekonomik ve kültürel ilişkilerin daha da güçlenmesi beklenen bir durumdur. BTK demiryolu İpek Yolu’nun zerinde bulunan diğer ülkelere de hem ekonomik hem kültürel katkısı olcağı öngörülmektedir. BTK demiryolu hattı projesi sayesinde Çin’den çıkan yük 15 güne Avrupa’ya ulaşacaktır. Demiryoluna kıyasla denizyoluyla bu yükün ulaşımı 40-45 gündür. Demiryolu vasıtasıyla bu süre 3 kat azalacaktır (Akbulut Özpay, 2018: 106). 2.1.1. Azerbaycan’ın Türkiye’deki Yatırımları 1995-2017 yılları arasında Azerbaycan’a en çok yatırım yapan devlet olan Türkiye, ilişkileri daha da geliştirmek için çeşitli anlaşmalar imzalamaktadır. Türkiye’de iş yapan Azerbaycanlı iş adamları hem firma sayı hem yatırım hacmi açısından değerlendirilirse Kafkas ve Orta Asya Türk devletleri içerisinde en çok yatırımı olan iş adamlarıdır (Süleymanov, Aras, 2016: 373). Tablo 1: Azerbaycan’ın Yıllara Göre Türkiye Ekonomisine Yönellen Yatırımlar Yıllar Uluslararsı Doğrudan Doğrudan Yabancı Sermaye Yatırımı Gayrimenkul Yatırımlar Yatırımı 2002 1.082 1.082 0 2003 1.702 704 998 2004 2.785 1.442 1.343 2005 10.031 8.190 1.841 2006 20.185 17.263 2.922 2007 22.047 19.121 2.926 2008 18.269 15.332 2.937 2009 8.585 6.803 1.782 2010 9.095 6.601 2.494 2011 16.114 14.101 2.013 2012 13.286 10.650 2.636 2013 13.563 10.514 3.049 21 2014 13.119 8.798 4.321 2015 18.002 13.846 4.156 2016 13.343 9.453 3.890 2017 10.904 6.261 4.643 Kaynak: (Eğilmez, Uluslararası Doğrudan Yatırımlar, 2018, http://www.mahfiegilmez.com/2018/07/uluslararas-dogrudan-yatrmlar.html, Erişim:13.12.2018) Türkiye ekonomisinde bu gün iş yapan Azerbaycan şirketlerinin sayı 1800’e yakındır. Türkiye ekonomisine yatırılan yeni yatırımların büyük bir kısmını enerji ve sanayi sektörünün payına düşmektedir. Fortune Türkiye’nin verilerine göre 2017 yılında Türkiye ekonomisine en çok yatırım yapan 3. ülke ve ekonomiye yatırılan yatırım miktarında en çok artış gözüken 4. ülke Azerbaycan olmuştur. Şekil 16: Türkiye'ye En Fazla Yatırımı Artan Ülkeler 2000 1800 1600 1400 1200 1000 800 600 400 200 0 İspanya Hollanda Avustralya Azerbaycan Belçika 2016 2017 Kaynak: (Fortune Türkiye, Türkiye'ye En Çok Yatırım Yapan Ülkeler Açıklandı, 2018, http://www.fortuneturkey.com/turkiyeye-en-cok-yatirim-yapan-ulkeler-aciklandi-50605, Erişim:13.12.2018) 2008 yılında Azerbaycan'ın en büyük şirketlerinden olan Azerbaycan Cumhuriyeti Devlet Petrol Şirketi (SOCAR), Türkiye'de 1965 yılında TPAO öncülüğünde kurulan petrokimya endüstrisinin en büyük şirketi olan Petkim Holding'in Mayıs 2008 yılında %51’lik hissesini 2.04 milyar dolara satın aldı. Bu holdingin yönetimi için SOCAR Turkiye Enerji A.Ş şirketi kuruldu. Petkim Holding Türkiye'de 2016 yılı en çok ihracat yapan 1000 firma arasında 23. sırada, 2017 yılı kimyevi maddeler ve mamulleri ihracatı yapan firma sıralamasında 2. sırada, Ege İhracatçı 22 Milyon Dolar Birlikleri verilerince Ege bölgesinde “En çok ihracat yapan firmalar” sıralamasında ise 3. sırada olmuştur (TİM, 2018). Azerbaycan'ın Türkiye ekonomisine yatırımları imzalanan anlaşmalardan sonra daha da artmaktadır. 2012 yılında Petkim Holding’de bulunan Türk devletinin sahip olduğu %10 oranındaki hisse 0.168 milyar dolara satın aldı. Şu anda, SOCAR Turkiye Enerji A.Ş'nin Petkim Holding’deki payı % 61'dir (Алипур (Alipur), 2015: 34). 25 Ekim 2011 yılında Azerbaycan Cumhurbaşkanı ve Türkiye'nin Başbakanı tarafından atılan yeni proje olan “STAR” Rafinerisi'nin inşası hakkında anlaşma imzalandı. Türkiye’nin ekonomik ve stratejik açıdan önemli şehri olan İzmir kentinin Aliağa liman bölgesinde 2013 yılında rafineri inşasına başlandı. 19 Ekim 2018 yılında “STAR” Rafineri iki ülke Cumhurbaşkanlarının katılımıyla açıldı ve rafineri için 6,3 milyar dolar yatırım yapıldı (SOCAR Türkiye, 2018a). İzmir kentinin Aliağa liman bölgesinde kurulan SOCAR Türkiye’ye ait daha sonralar hisslerinin %30 kısmı Goldman Sach tarafından alınan Petlim Limancılık Ticaret A.Ş’nin de açılışı aynı gün gerçekleşti. Şekil 17: Petlim Limancılık Ticaret A.Ş Ortakları Goldman Sach 30% SOCAR Türkiye Goldman Sach SOCAR Türkiye 70% Kaynak: (Petlim Limancılık Ticaret A.Ş., Kurumsal, 2018, http://www.petlim.com.tr/kurumsal/petlim, Erişim:13.12.2018) Petlim Limancılık Ticaret A.Ş için yaklaşık 600 milyon euro yatırım yapılmıştır. Petlim Limancılık A.Ş şirketinin amacı SOCAR Türkiye’nin ihtiyaçları doğrultusunda limancılık faaliyeti yapmaktır (Petlim, 2018). SOCAR Türkiye’ye mahsus diğer bir şirket ise PETKİM Rüzgar Enerji Santralidir. Santralin yapımı için bu güne kadar 55 milyon euro yatırım yapılmıştır. 23 Santral SOCAR Türkiye’nin enerji ihtiyaçlarını karşılamak için kurulmuştur (SOCAR Türkiye, 2018a). Diğer bir yatırım projesi ise Azerbaycan ve Beyaz Rusya devletinin ortaklığı ile Türkiye’de fabrika kurup traktör üretecek projedir. Azerbaycan’nın Gence Otomobil Fabrikası ve Beyaz Rusya’nın Minsk Traktör Fabrikası ile ortaklaşa çalıştığı projede Azerbaycan fabrikası, Türkiye'de traktör üretebilecek (Qlobalinfo.Az Xəbər Portalı, 2018). 2.1.2. Türkiye’nin Azerbaycan’daki Yatırımları Azerbaycan bağımsızlığını kazandıktan sonra yabancı yatırımcılar için önemli bir pazar haline geldi. Cumhurbaşkanı yabancı yatırımcılar hakkında kararname imzaladı. Daha sonra yatırımların teşviki ve korunması ile ilgili 13 Ocak 1995 tarihinde kararname imzaladı. Birinci kararnameye düzeltme yapan ikinci kararnamenin de amacı ülke sınırları içerisinde yatırımların ekonomik ve hukuki boyutunu belirlemek idi. Kararnameye göre yabancı yatırımcı olan tüzel veya gerçek kişilerin, uluslararası kuruluşların ve yabancı şirketlerin yatırım yapmasına izin verildi (Mütəllibov, 1992). Yabancı yatırımları oluşturan doğrudan yatırımlar, finansal krediler, portföy yatırımlar, petrol ikramiyeleri şeklinde yapılmaktaydı. Yatırımların büyük kısmını doğrudan yatırımlar ve finansal krediler oluşturmaktadır. Finansal kredilerin büyük kısmını Dünya Bankası Grubu’nun (WBG) finans kuruluşlarından gelmekteydi (Гюльалиев, Алиев (Gülaliyev, Aliyev), 2015: 67). The Economist Intelligence Unit’in 2019-2020 yıllarına ilişkin Azerbaycan’a yönelik tahminleri tablo 1’de verilmiştir. Tablo 2: Doğrudan Yabancı Yatırım Tahminleri (Milyon USD) 2019 2020 DYY Girişi 7,200 6,800 DYY Çıkışı -1,200 -1,300 Net DYY 5,900 5,400 DYY Stoku 93,702 100,502 Kişi Başına DYY Stoku ($) 9,224 9,814 DYY Stoku (%GSYH) 184,1 179,8 DYY Girişi Açısından Dünyadaki Payı (%) 0,29 0,26 DYY Stoku Açısından Dünyadaki Payı (%) 0,27 0,28 Kaynak: (Anbar, Suleymanlı, Azerbaycan’da Doğrudan Yabancı Yatırımları Etkileyen Faktörlerin Belirlenmesine Yönelik Bir Uygulama, 2016: 104) 24 Şekil 9: Yıllara Göre Azerbaycan Ekonomisine Yatırım Grafiki 14000 11697,7 12000 10719,1 10540,9 10314 10000 8247,8 10161,1 8000 6847,46674,3 8673,9 4893,2 6000 4575,5 5468,6 4000 2234,9 5052,8 1307,3 375,1 1091,1 1472 3371 2000 927 620,5 1091,8 0 Kaynak: (Azərbaycan Dövlət Statistika Komitəsi, İqtisadiyyata Yönəldilən İnvestisiyalar, 2019, https://www.stat.gov.az/source/finance/, Erişim: 09.04.2019) Şekil 9’dan göründüğü gibi son yıllarda Azerbaycan’a yapılan yabancı yatırımların miktarında ciddi bir artış gerçekleşmektedir. Bunu sebebi ülkeye yatırılan yatırımların korunması ile ilgli birçok kararnameler ve yatırımcılara bir çok avantajlar verildiği ile ilgilidir. 1990’ların sonu 2000’li yılların başı, 2008-2009’lı yıllar ve 2014- 2015 yıllarında yatırımların düştüğü şekil 9’da görülmektedir. 1990’lı yılların sonundaki düşüşün sebebi Azerbaycan’a en çok yatırım yapan ülkelerden olan Rusya’da mali krizin patlak vermesi ve bundan Azerbaycan ekonomisinin etkilenmesidir. Diğer bir sebebi ise ülkeye en çok yatırım yapan devletlerden olan Türkiye’nin inşaat şirketleri tarafından Azerbaycan’da yürütülen projelerin büyük bir kısımının tamamlanması idi (Мусаев (Musayev), 2013: 44). İkinci düşüş olan 2008-2009 yıllarında düşüşün sebebi 2008 Dünya Ekonomik Krizi’dir. Bu ekonomik krizden yalnızca Azerbaycan ekonomisi değil neredeyse tüm dünya ülkeleri ekonomisi etkilendi. Üçüncü düşüşün sebebi ise Azerbaycan para birimi olan manatın devalüasyona uğramasından dolayı şirketlerin mali krize girmesidir. Bir çok yatırımcı Azerbaycan’da olan yatırımlarını geri çekti. 25 Milyon Dolar Tablo 3: Azerbaycan’a En Çok Yatırım Yapan Devletler Türkiye Büyük Britanya Hollanda ABD BAE Rusya İsviçre Almanya 1995 6,8 0,7 - 2,1 0,7 0,7 1,2 1,2 1996 45,3 0,2 - 41,5 1,7 2,3 3,9 4,2 1997 129,6 47,2 - 97,5 8 5,5 9,5 16 1998 160,3 47,4 - 56,7 16,6 10,3 - 2,1 1999 67,8 45,8 - 29,8 7,6 - - 6,2 2000 31,6 6,8 - 11,2 2,8 - - 1,7 2001 11,8 15,1 - 16,9 0,7 1,4 8,3 1,2 2002 17,2 9 - 4,7 0,2 0,7 - 1,7 2003 17,1 9 - 4,9 4,4 1,2 - - 2004 80,1 4,2 - 8,4 4,4 1,8 - 2,1 2005 96,2 39,5 1,2 24,8 5,7 5,1 0,5 21,5 2006 136,6 39,1 - 70 18,3 4,6 2,7 17,4 2007 109,2 80 - 78 12,3 10,7 3,5 22,9 2008 60,8 146,4 43,8 108,8 38,5 5,8 3,7 48,2 2009 76,8 160 28 117,6 43,2 50,3 16 38,8 2010 147,5 144 163,5 40 30,3 11,7 11,7 17 2011 89,1 148,8 173,3 73,8 75,3 35 26,7 32,5 2012 185,9 149,3 186,4 92,5 92,4 21,8 79,4 45,6 2013 401,3 136 141,6 24,4 109,3 36,1 18,2 15,1 2014 481,4 153,5 103,8 89,3 90,2 13,6 18,9 51 2015 220,4 173,1 85,9 18,9 103,9 15,9 15,7 60,1 2016 307,5 174,4 127,9 38,2 60,2 363,1 370,5 36,4 Kaynak: (Azərbaycan Dövlət Statistika Komitəsi, İqtisadiyyata Yönəldilən İnvestisiyalar, 2019a, https://www.stat.gov.az/source/finance/, Erişim: 09.04.2019) 1995-2016’lı yıllar arasında toplam en çok yatırım yapan devlet Türkiye’dir. Azerbaycan'daki Türk yatırımları, ülkedeki petrol dışı sektöre yapılan yatırımlarda ilk sırada yer almaktadır. Azerbaycan'da faaliyet gösteren çoğu Türk firması ticaretle uğraşmakta veya küçük ve orta ölçekli yatırımları tercih etmektedir. Bu firmaların faaliyet alanları petrol, telekomünikasyon, bankacılık ve sigortacılık sektörleri, gıda üretimi, eğitim, yayıncılık, tekstil ve giyim sanayi, ulaştırma, otomotiv sanayi, ormancılık, demir-çelik, diğer metaller, inşaat, inşaat malzemeleri ve konut inşaat hizmetlerini gibi çeşitli kapsamaktadır (Suleymanov, Aras, 2016: 369). 26 Türk inşaat şirketleri 2017 yılına kadar Azerbaycan'da toplam 11 milyar dolar miktarında 347 proje gerçekleştirmiştir. Türk şirketini gücü ile toplam 83 milyar dolar sermaye ile inşa edilen İmişli şeker fabrikası Türkiye’nın Azerbaycan’da yaptığı yatırımlardan biridir. Ayrıca, Azerbaycan Türk şirketleri için Orta Asya pazarına ulaşmada köprü rolünü üstlenmektedir. Azerbaycan’ın ucuz işçiliğe ve daha düşük üretim maliyetlerine sahip olması, Türk iş adamlarının üretimlerini burada yapabilmeleri ve Azerbaycan üzerinden ürünlerini Orta Asya'ya ve diğer bölgelere ihraç etmeleri her iki ülkeye kar sağlayacaktır. İş adamları için avantajlardan biri Azerbaycan’nın üye olduğu BDT ülkelerinde (Türkmenistan hariç) indirimli gümrük vergisi uygulanmaktadır. Ayrıca, Azerbaycan konumu itibarile türk iş adamları için Türk ürünlerini yeniden ihraç etmek için geniş fırsatlar var. (Исмаилова (İsmayılova), 2017: 3) Şekil 10: Türkiye’nin Azerbaycana Yıllara Göre Yatırım Miktarı Grafiği 600 500 481,4 401,3 400 307,5 300 220,4 185,9 200 160,3 129,6 136,6 147,5 96,2 109,2 100 67,8 80,1 76,8 89,1 60,8 45,3 31,6 6,8 11,817,217,1 0 Kaynak: (Azərbaycan Dövlət Statistika Komitəsi, İqtisadiyyata Yönəldilən İnvestisiyalar, 2019a, https://www.stat.gov.az/source/finance/, Erişim: 09.04.2019) Azerbaycan ekonomisine yatırılan toplam yatırımların büyük bir kısmı petrol endüstrisine yatırılmaktadır. 2017 sonu itibariyle Türk şirketi olan TPAO, Azerbaycan’da 3 adet arama, geliştirme ve üretim projesi ve 2 adet boru hattı projesine ortaktır. Bunlar, Geliştirme ve Üretim Projeleri olan Azeri-Çırak-Güneşli (ACG) (TP %5,75), Şah Deniz (TP %19) ve Alov (TP %10) Arama Projesi’dir (Aslanlı, 2018: 22). 27 Milyon Dolar 1996 yılında Azerbaycan’ın devlet petrol şirketi olan SOCAR'ın %60'lik ortaklığı ve Türkiye’nin TEKFEN İnşaat ve Tesisat A.Ş'nin %40 ortaklığı ile kurulmuş olan AZFEN B.M. şirketi petrol şirketleri için üst düzey bir inşaat ve mühendislik çalışması yapmaktadır Şekil 11: Şahdeniz Projesi Ortaklık Hisseleri 7% BP 19% 29% PETRONAS SOCAR LUKoil 10% NICO 15% TPAO 10% 10% SGC Kaynak: (BP Azərbaycan, Şahdəniz, 2018, https://www.bp.com/az_az/caspian/operationsprojects/Shahdeniz.html, Erişim: 03.03.2019) Şekil 12: AÇG Projesinin Ortaklık Hisseleri 3,65% 2,31% 5,73% BP 30,37% 6,79% SOCAR Chevron INPEX 7,27% Equinor (eski StatOil) Exxon Mobil 9,31% TPAO Itochu ONGC Videsh 9,57% 25% Kaynak: (TPAO, Azeri-Çırak-Güneşli, 2019a, http://www.tpao.gov.tr/?mod=projeler&contID=87, Erişim: 03.03.2019) 28 Şekil 13: Alov Projesi Ortaklık Hisseleri Alberta 5% TPAO 10 SOCAR SOCAR 40% BP Statoil Exxon Mobil Exxon Mobil 15% TPAO Alberta Statoil 15% BP 15% Kaynak: (Azerbaijan International, Araz, Alov and Sharg, 2018, https://www.azer.com/aiweb/categories/magazine/63_folder/63_articles/63_socar_alov.html, Erişim: 11.12.2018) Bağımsızlıktan 2017 yılı dahil olmakla ülkeye en çok yatırım yapan devlet olan Türkiye, Azerbaycan’da petrol endüstrisi dişinda da büyük yatırımları bulunmaktadır. Azerbaycan’da bu gün yaklaşık 2600 türk firması faaliyet göstermekte ve türk şirketleri tarafından finanse edilen firmalarda 25000 kişiden fazla işçi çalışması Azerbaycanın sosyo-ekonomik gelişimine katkı sağlamaktadır. Finansal yatırımlardan Yapı Kredi Bankası A.Ş’ye bağlı olan, UniCredit Group ile ortaklığı bulunan Yapı Kredi Azerbaycan bankası, Anadolu Gruba bağlı olan %98,43 hissesini elinde bulunduran Anadolu Yayırım A.Ş’nin ortaklığı ile kurulan Azerbaycan Sanayi Bankası, Ziraat International (%1,1) ve Ziraat Bank A.Ş’nin (%12,4) ortaklığı ile kurulan Azer-Türk Bankası bulunmaktadır. 29 Şekil 14: Azerbaycan Sanayı Bankası A.Ş Yatırım Ortakları Leyla Gozal Azerbaycan 1% Sanayi Leasing 1% Anadolu Investment Company Azerbaycan Sanayi Leasing Leyla Gozal Anadolu Investment Company 98% Kaynak: (Azərbaycan Sənaye Bankı, Səhmdarlar, 2018, https://www.asb.az/az/umumi- melumat/sehmdarlar, Erişim: 03.03.2019) Şekil 15: Azer-Türk Bankası A.Ş Yatırım Ortakları AzRe Reasürans Ziraat Bank 6,55% International 1,08% Ziraat Bank International Ziraat Bank "Qala Hayat" Azerbaycan Cumhuriyeti 12,37% Sigorta Mülkiyet Hakları Devlet 5% Komitesi Ziraat Bank AzRe Reasürans Azerbaycan Cumhuriyeti Mülkiyet Hakları "Qala Hayat" Sigorta Devlet Komitesi 75% Kaynak: (Azər-Türk Bank, Səhmdarlar, 2019, http://azerturkbank.az/bank/holders/, Erişim: 03.03.2019) T.C Dışişleri Bakanlığı Bakü Büyükelçiliği internet sitesinden alınan verilere göre şuana kadar Türkiye’nin Azerbaycan’a toplam yatırılam miktarı 11 milyar dolardan fazladır (T.C. Dışişleri Bakanlığı Bakü Büyükelçiliği, 2018). Bu kadar yatırımların olmasına rağmen iki ülkenin toplam cirodaki potansiyelinin yansımadığını görülmektedir. Bunun sebebi bir takım anlaşmaların 30 imzalanmaması, yabancı yatırım olanaklarının iyileştirme çabalarının yetersiz kalması ve bürokratik engellerdir. 2.2. AZERBAYCAN VE TÜRKİYE ARASINDA TİCARET İLİŞKİLERİ Azerbaycan konumu itibarıyla yalnızca komşu ülkeler için değil bölge devletleri için de önemli bir ülkedir. Azerbaycan Cumhuriyeti ile Türkiye Cumhuriyeti arasında hem kültürel, hem politik, hem de ekonomik ve ticari ilişkiler hacmi Azerbaycan’ın bağımsızlığından bu yana gittikce artmaktadır. Azerbaycan hem konumu itibarı ile hem de ekonomik potansiyeli nedeniyle Türkiye’nin Avrasya’dakı politikalarının temel taşını oluşturmaktadır. Bu sebeple Azerbaycan ile Türkiye ile politik ilişkilerinde her geçen gün artış yaşanmaktadır. Türkiye ile Azerbaycan arasında en önemli bağlardan biri olan ekonominin önemi artmaktadır. Azerbaycan’ın başlıca ticaret ortaklarından olan İtalya, Türkiye Rusya ve Çin gibi ülkelerle tablo 4’den görüldüğü gibi ticaret hacmi her geçen yıl artmaktadır. Özellikle Türkiye ile son 5 yılda ticaret hacminde büyük artış yaşanmaktadır. Bunun sebebi ekonomik, ticaret ve asgeri alanda imzalanan çeşitli işbirliği ve yardımlaşma anlaşmalarıdır. Tablo 4: Azerbaycan’ın Başlıca Ticaret Yaptığı Ülkeler (Bin USD) 2014 2015 2016 2017 İtalya 5.078.261 2.842.095,20 4.666.189,20 4.725.094,70 Türkiye 1.789.134,20 2.648.642,10 2.367.241,20 2.640.046,20 Rusyya Federasyonu 1.954.751,70 1.855.692,30 2.050.953,10 2.141.283,30 Çin 760.945,40 565.111,50 1.085.832,80 1.298.334,60 Almanya 2.629.200,30 1.913.958,50 1.001.323,40 894.119,40 Ukrayna 468.021,70 333.129 331.215,50 810.280,30 ABD 1.309.246,20 1.185.093,80 552.255,90 781.783,50 İsrail 1.790.908,30 826.405,10 679.735,60 671.612,30 Çek Cumhuriyeti 637.974,40 607.892,90 280.176,10 664.495,20 Kanada 254.746 240.354,70 112.101,80 549.920 Kaynak: (Azərbaycan Dövlət Statistika Komitəsi, Ölkələr üzrə Xarici Ticarət Əlaqələri, 2019b, https://www.stat.gov.az/source/trade/, Erişim: 10.04.2019) 31 Azerbaycan’ın dış ticaret ilişkilerinde ticaret hacmine göre Türkiye İtalya’dan sonra ikinci yerdedir. Buna karşın Türkiye’nin en çok ithalat yaptığı 20 ülke arasında Azerbaycan’ın ismi yoktur. İki ülke arasında da ticaret hacmini artırmak için bir takım stratejik ve ekonomik ortaklık ve işbirliği anlaşmaları imzalanmıştır. Yeni anlaşmalar imzalamak için müzakereler sürmektedir. Azerbaycan Devlet İstatistik Komitesi’nden alınan verilere göre Azerbaycan’ın 1992-2017 yılları arasında Türkiye ile yaptığı ihracat, ithalat ve ticaret hacmi tablo 5’da gösterilmiştir. Tablo 5’dan görüldüğü gibi her geçen yıl ihracat, ithalat ve ticaret hacminde artış sürmektedir. Dünya ve ülke ekonomisinde yaşanan krizler ve bir takım olaylar nedeni ile ticaret hacminde artışlar bazen eksiye doğru kaydı gözükmektedir. Örneğin, Türkiye’nin yaşadığı 2001 krizi, dünyanın neredeyse tüm ülkelerini etkileyen 2008 krizi ve dünya piyasasında yaşanan Azerbaycan ekonomisinin en önemli gelir kaynağı olan petrolün fiyatının düşüşü nedeniyle Azerbaycan para birimi olan manatın devalüvasyona uğraması ticaret hacmini ekileyen unsurlardandır. Ayrıca Türkiye’nin 2001 krizinde döviz sıkıntısı yaşaması iki ülke ticaretini etkileyen unsurlardandır (Yesevı, Tiftikcigil, 2015: 37). Tablo 5: Azerbaycan-Türkiye Arasında Rakamlarla Ticaret İlişkileri (Bin USD) Yıllar İhracat İthalat Ticaret Hacmi 1992 125617 87107 212724 1993 60569 63635 124204 1994 16463 76027 92490 1995 26445 140510,2 166955,2 1996 39048,8 216257,8 255306,6 1997 41283,1 179701,8 220984,9 1998 135837,8 219688,8 355526,6 1999 69086,8 142991,2 212078 2000 104981 128502,6 233483,6 2001 67381,6 148167,4 215549 2002 83396,5 156218,7 239615,2 2003 107036 195252 302288 2004 182621,6 224967,8 407589,4 2005 275959,3 313001,6 588960,9 2006 388144,8 385040,2 773185 2007 1056323 624572,5 1680895,5 2008 626157,2 807168,9 1433326,1 32 2009 107620 906984,2 1014604,2 2010 170893,7 771442,4 942336,1 2011 455761 1302443,1 1758204,1 2012 600025,1 1520405,1 2120430,2 2013 525985,8 1463804,9 1989790,7 2014 502492,8 1286641,4 1789134,2 2015 1477256,7 1171385,4 2648642,1 2016 1185663,1 1181578,1 2367241,2 2017 1366337,1 1273709,1 2640046,2 Kaynak: (Azərbaycan Dövlət Statistika Komitəsi, Ölkələr üzrə Xarici Ticarət Əlaqələri, 2019b, https://www.stat.gov.az/source/trade/, Erişim: 10.04.2019) İki ülke arasında ticaret hacmini artmasında en önemli etken hidrokarbon yakıtlardır. 2010 yılında, Azerbaycan ve Türkiye arasında imzalanan "Stratejik Ortaklık ve Karşılıklı Yardımlaşma Anlaşması"na göre üst düzeyde bir Stratejik İşbirliği Konseyi kurulmuştur. Stratejik İşbirliği Konseyi, iki ülke arasındaki mevcut ikili ilişkilerin daha da geliştirmek amacıyla kurulmuştur. Konsey, ticaret, ulaştırma, politik, ekonomik, askeri, enerji, kültürel, bilimsel alanlardaki ilişkilerin stratejisini belirler ve bu alanlarda ortak projelerin uygulanması için çeşitli işler yapar (TBMM, 2010). Azerbaycan ve Türkiye her yıl karşılıklı dış ticaret hacmini artırmaktadır. Özellikle de Türkiye uzun yıllardır Azerbaycan'ın ilk üç ticaret ortağı arasında yer almaktadır. 2009 - 2016 döneminde, Türkiye'nin Azerbaycan'a ihracatı yaklaşık %70, ithalatı 5 kat arttı. Bununla birlikte, Türkiye, Azerbaycan ile ticaretinde istikrarlı bir pozitif dengeye sahiptir. Tablo 6: Azerbaycan-Türkiye Arasında Tapılan Ticaret Tablosu (Bin USD) 2013 2014 2015 2016 2017 İhracat 525.985,80 502.492,80 1.477.256,70 1.185.663,10 1.366.337,10 İhracatta Yeri 11 14 2 2 2 İhracatta Payı (%) 2,2 2,3 11,6 8,8 9,9 İthalat 1.463.804,90 1.286.641,40 1.171.385,40 1.181.578,10 1.273.709,10 İthalatta Yeri 2 2 2 2 2 İthalatta Payı (%) 13,7 14 12,7 13,9 14,5 Denge -937.819,10 -784.148,60 305.871,30 4.085 92.628 Ticaret Hacmi 1.989.790,70 1.789.134,20 2.648.642,10 2.367.241,20 2.640.046,20 Ülke Ticaretinde Yeri 5 6 4 1 2 Ticarette payı (%) 5,7 5,8 12,1 10,8 11,7 Kaynak: (Azərbaycan Dövlət Statistika Komitəsi, Ölkələr üzrə Xarici Ticarət Əlaqələri, 2019b, https://www.stat.gov.az/source/trade/, Erişim: 10.04.2019) 33 Gerçekleşen enerji projeleri ve gelecekte hayata geçmesi beklenen projelere göre ticaret hacmi daha da artacağı beklenmektedir. Azerbaycan ekonomisinin en önemli gelir kaynağı olan hidrokarbon yakıtlar (petrol ve petrol ürünleri, doğal gaz) Azerbaycan’nın Türkiye'ye ihracatının %80, alüminyum ve bunların ürünleri %7-9, plastikler ve bunlardan ürünler ise %5-10, alüminyum ve bunların ürünleri % 7-9’unu oluşturmaktadır. Azerbaycan Türkiye'den çeşitli makine ve mekanizmalar, demir (metal) ürünleri, plastik ürünler, otomobiller ve otomobil parçaları ve ithalatın geri kalanı tekstil, giyim, gıda ürünleri, tarımsal hammaddeler oluşturmaktadır. Azerbaycan’a Türkiye’den son yıllarda ithal edilen tekstil ürünlerinde düşüş yaşanmaktadır. Bunun sebebi Çin’den ithal edilen tekstil ürünlerinin fiyatı Türkiye’den ithal edilen ürünlere göre daha düşük olmasından kaynaklanmaktadır. Bütün bu ticaret hacmindeki artışlara rağmen iki ülkenin ticaret hacmindeki tam potansiyeli yansıtmamaktadır. Bunun sebebi iki ülkenin gümrük vergilerini kaldırmaması ve BDT’ye üye olan Azerbaycan’la AB Gümrük Birliği’ne üye olan Türkiye’nin ikili ticareti sınırladığı gerekçesidir (Kardaş, Macit, 2015:39). 2.2.1. Azerbaycan’ın Türkiye’den İthalatı Bağısızlıktan bu yana Azerbaycan komşu devletlerle bağlarını güçlendirmeğe çalışmakta, hatta ilişkileri güçlendirmeği dış politikanın öncelikli alanı haline getirdi. Azerbaycan ekonomisinin %90’ını oluşturan petrol ve petrol ürünleri ihracatı en önemli gelir kaynağıdır. Her geçen yıl Türkiye ile ilişkilerini güçlendirmekte olan Azerbaycan ticaret hacmini de artırmayı hedeflemektedir. 2015-2016’lı yıllarda ticaretin fiyat hacmi Azerbaycan’ın para birimi manatın devalüvasyona uğramasına göre düşmüştür. Örneğin, Gümrük Kurumu’ndan aldığımız verilere göre 2015 yılında ithalat yaklaşık 9,2 Milyar dolar iken 2016 yılında 0,7 Milyar dolar düşerek 8.5 Milyar dolar olmuştur. 2015 yılında Türkiye’den ithalat 1,2 Milyar dolar iken 2016 yılında da 1,2 Milyar dolar olmuştur. Türkiye’den ithalat rakamlarında bir farklılık olmamasına karşın toplam ithalatta faiz hacminin arttığı görülmektedir. Başka bir örnek, 2016 yılında toplam ithalat 8,5 34 Milyar dolar iken 2017 yılında 8,8 Milyar dolar olmuştur. Yani 2017 yılında toplam ithalat 2016 yılına nazaran %3,5 artdı. Buna karşın Türkiye’den ithalatımız 2016 yılında 1,2 Milyar dolar iken 2017 yılında 1,3 Milyar dolar olmuştur. Türkiye’den ithalat %8,3 artmıştır. Şekli 18’de Azerbaycan’ın 2009-2017 yıllar toplam ve Türkiye’den ithalat rakamları ve grafiği verilmiştir. Şekil 18: 2009-2017 yıllar Azerbaycan’ın Toplam ve Türkiye’den İthalat Rakamları (Milyar dolar) 2 0 0 9 2 0 1 0 2 0 1 1 2 0 1 2 2 0 1 3 2 0 1 4 2 0 1 5 2 0 1 6 2 0 1 7 Toplam Türkiye Kaynak: (Azərbaycan Dövlət Statistika Komitəsi, Ölkələr üzrə Xarici Ticarət Əlaqələri, 2019b, https://www.stat.gov.az/source/trade/, Erişim: 10.04.2019) Genel olarak toplam və Türkiye’den ithalat rakamlarının verildiği tablo 7’de madde ve sektörel grublara göre daha detaylı veriler bir sonrakı başlıkta incelenmiştir. 2.2.1.1. Madde grublarına göre İthalat Türkiye’den Azerbaycan’ın madde grublarına göre 2013-2017 ithalat rakamları tablo 7’de verilmiştir. Aşağıdakı tabloya göre en çok ithalat yaptığımız maddeler çoğunlukla makine, cihazlar, demir çelik mamülleri ve mobilyalardır. 35 6,1 0,9 6,6 0,7 9,8 1,3 9,7 1,5 10,7 1,5 9,2 1,3 9,2 1,2 8,5 1,2 8,8 1,3 Tablo 7: Azerbaycan’ın Türkiye’den Madde Grublarına Göre İthalat Rakamları ($) No Fasıl adı 2013 2014 2015 2016 2017 84 Kazanlar, makinalar, mekanik 387.142.502 345.095.664 196.285.975 140.258.770 208.985.335 cihazlar ve aletler, nükleer reaktörler, bunların aksam ve parçaları 85 Elektrikli makina ve cihazlar, ses 265.127.176 271.959.746 148.226.145 101.510.815 132.496.050 kaydetme-verme, televizyon görüntü-ses kaydetme-verme cihazları,aksam-parça-aksesuarı 39 Plastikler ve mamulleri 258.445.101 269.866.982 174.472.910 109.264.861 114.102.771 73 Demir veya çelikten eşya 259.159.883 240.093.309 147.836.917 74.602.093 96.744.279 94 Mobilyalar, yatak takımları, 221.112.899 224.338.082 129.510.744 62.356.438 52.258.362 aydınlatma cihazları, reklam lambaları, ışıklı tabelalar vb, prefabrik yapılar 87 Motorlu kara taşıtları, traktörler, 96.225.864 90.175.765 68.457.472 29.310.199 51.709.384 bisikletler, motosikletler ve diğer kara taşıtları, bunların aksam, parça, aksesuarı 34 Sabunlar, yüzey-aktif organik 71.058.162 79.355.999 70.934.140 42.807.893 43.646.486 maddeler, yıkama-yağlama müstahzarları, mumlar,bakım müstahzarları, dişçilik müstahzarları 48 Kağıt ve karton, kağıt hamurundan, 52.690.189 47.738.611 38.287.884 34.926.668 35.589.229 kağıttan veya kartondan eşya 38 Muhtelif kimyasal maddeler 37.029.494 36.641.880 25.912.123 26.523.349 33.375.951 (biodizel, yangın söndürme maddeleri, dezenfektanlar, haşarat öldürücüler, vb.) 90 Optik, fotoğraf, sinema, ölçü, 64.790.398 47.163.573 35.608.685 49.479.785 32.536.082 kontrol, ayar, tıbbi, cerrahi alet ve cihazlar, bunların aksam, parça ve aksesuarı 96 Çeşitli mamul eşya (hijyenik havlu, 64.881.655 65.596.298 66.889.287 36.645.454 29.614.169 bebek bezi, kalem, çakmak, fermuar, fırça vb.) 32 Debagatte ve boyacılıkta kullanılan 54.249.050 51.608.476 42.846.600 30.519.700 28.254.700 hülasalar, tanenler, boyalar, pigmentler,vb, vernikler, vb, macunlar, mürekkepler 72 Demir ve çelik 142.267.198 107.376.249 58.826.195 22.860.250 27.981.091 19 Hububat, un, nişasta veya süt 40.775.955 46.227.554 42.588.952 24.140.247 26.840.261 müstahzarları, pastacılık ürünleri 30 Eczacılık ürünleri 29.737.049 30.144.145 31.805.329 22.653.130 26.452.044 76 Alüminyum ve alüminyumdan eşya 66.248.663 70.502.601 59.388.719 25.115.984 24.682.117 93 Silahlar ve mühimmat, bunların 16.716.889 65.923.965 45.461.445 52.076.174 23.820.970 aksam, parça ve aksesuarı 62 Örülmemiş giyim eşyası ve 11.986.535 16.119.509 15.734.471 31.172.172 19.702.468 aksesuarı 83 Adi metallerden çeşitli eşya (kilit, 30.875.275 33.930.268 23.164.852 16.967.926 18.970.560 kasa, mobilya tertibatı, vb.) 44 Ağaç ve ahşap eşya, odun kömürü 77.869.477 70.467.184 42.396.053 19.418.768 18.218.372 40 Kauçuk ve kauçuktan eşya 33.206.317 31.252.248 18.728.287 13.901.396 16.836.723 27 Mineral yakıtlar, mineral yağlar ve 35.453.473 28.292.987 17.005.978 11.235.954 15.786.519 bunların damıtılmasından elde edilen ürünler, bitümenli maddeler, mineral mumlar 71 Kıymetli veya yarı kıymetli taşlar, 78.190.351 82.231.829 38.208.519 4.287.779 15.180.280 kıymetli metaller, inciler, taklit mücevherci eşyası, metal paralar 8 Yenilen meyvalar ve yenilen sert 22.619.314 21.340.528 12.840.734 13.414.633 14.867.320 kabuklu meyvalar 61 Örme giyim eşyası ve aksesuarı 8.488.023 14.422.916 22.993.100 44.404.057 13.431.508 36 64 Ayakkabılar, getrler, tozluklar ve 11.088.733 14.015.944 10.311.536 16.115.217 13.168.639 benzeri eşya, bunların aksamı 69 Seramik mamulleri 54.589.189 42.294.568 23.140.462 10.669.076 12.581.661 21 Yenilen çeşitli gıda müstahzarları 17.421.359 16.483.060 14.330.077 9.812.758 12.219.503 (kahve hülasaları, çay hülasaları, mayalar, soslar, diyet mamaları, vb.) 33 Uçucu yağlar ve rezinoitler, 22.352.363 20.855.253 17.463.553 15.990.298 12.107.634 parfümeri, kozmetik veya tuvalet müstahzarları 29 Organik kimyasal ürünler 18.533.961 12.737.830 10.634.324 10.009.612 11.653.827 57 Halılar ve diğer dokumaya elverişli 41.078.787 36.610.894 15.325.557 9.606.119 10.972.414 maddelerden yer kaplamaları 4 Süt ürünleri, yumurtalar, tabii bal, 21.114.506 26.624.817 17.893.986 9.102.379 10.860.223 diğer yenilebilir hayvansal menşeli ürünler 7 Yenilen sebzeler ve bazı kök ve 9.291.692 8.557.849 5.343.477 11.420.541 9.867.068 yumrular 12 Yağlı tohum ve meyvalar, muhtelif 2.977.964 4.048.991 3.639.975 4.339.552 9.615.545 tane, tohum ve meyvalar,sanayiide ve tıpta kullanılan bitkiler, saman ve kaba yem 68 Taş, alçı, çimento, amyant, mika 67.058.363 45.942.422 26.999.233 10.177.797 9.198.648 veya benzeri maddelerden eşya 25 Tuz, kükürt, topraklar ve taşlar, 10.160.367 7.745.839 7.980.140 5.011.266 9.021.347 alçılar, kireçler ve çimento 70 Cam ve cam eşya 34.885.337 37.767.919 22.257.613 14.499.972 8.918.674 63 Dokunabilir maddelerden hazır 18.150.542 22.004.841 13.820.687 11.482.940 7.870.211 eşya, takımlar, kullanılmış giyim ve dokunmuş diğer eşya, paçavralar 18 Kakao ve kakao müstahzarları 23.495.246 23.994.709 14.502.334 7.186.643 7.816.848 35 Albüminoid maddeler, değişikliğe 11.958.076 9.759.583 7.679.833 6.053.034 6.474.708 uğramış nişasta esaslı ürünler, tutkallar, enzimler 28 İnorganik kimyasallar, kıymetli 10.026.655 11.249.531 8.310.285 5.402.129 5.710.365 metal, radyoaktif element, metal ve izotopların organik-anorganik bileşikleri 20 Sebzeler, meyvalar, sert kabuklu 17.307.466 18.225.587 11.651.508 6.388.514 5.661.964 meyvalar ve bitkilerin diğer kısımlarından elde edilen müstahzarlar 17 Şeker ve şeker mamulleri 13.624.015 12.480.456 12.027.199 8.360.346 5.614.127 54 Sentetik ve suni filamentler, şeritler 6.718.427 5.500.163 5.126.868 8.100.666 5.141.806 ve benzeri sentetik ve suni dokumaya elverişli maddeler 22 Meşrubat, alkollü içkiler ve sirke 10.774.794 11.474.395 8.148.646 5.942.891 4.598.720 82 Adi metallerden aletler, bıçakcı 9.227.326 9.781.317 7.897.149 8.751.680 4.593.568 eşyası ve sofra takımları, adi metallerden bunların aksam ve parçaları 23 Gıda sanayiinin kalıntı ve 3.662.970 4.970.008 4.237.750 3.285.355 4.248.481 döküntüleri, hayvanlar için hazırlanmış kaba yemler 6 Canlı ağaçlar ve diğer bitkiler, 6.208.671 4.491.486 2.563.389 2.563.250 4.186.029 yumrular, kökler ve benzerleri, kesme çiçekler ve süs yaprakları 31 Gübreler 1.448.023 2.722.254 1.924.703 1.379.293 3.589.976 60 Örme eşya 460.809 1.703.400 1.752.233 3.888.304 3.560.346 56 Vatka, keçe ve dokunmamış 5.208.215 5.880.659 4.964.474 4.458.529 3.521.015 mensucat, özel iplikler, sicim, kordon, ip, halat ve bunlardan mamul eşya 15 Hayvansal ve bitkisel katı ve sıvı 6.441.141 4.900.287 4.034.222 2.739.231 3.071.199 yağlar, yemeklik katı yağlar, hayvansal ve bitkisel mumlar 74 Bakır ve bakırdan eşya 10.932.689 8.345.085 5.162.741 3.033.730 2.941.447 49 Basılı kitaplar, gazeteler, resimler 12.592.023 11.081.557 4.899.510 2.640.351 2.307.017 ve baskı sanayiinin diğer mamulleri, el ve makina yazısı 37 metinler ve planlar 24 Tütün ve tütün yerine geçen - 407.960 198.954 1.687.991 2.043.146 işlenmiş maddeler 16 Et, balık, kabuklu hayvanlar, 5.152.226 4.305.654 2.640.907 1.418.689 1.771.821 yumuşakçalar veya diğer su omurgasızlarının müstahzarları 52 Pamuk, pamuk ipliği ve pamuklu 912.806 6.248.206 1.251.478 2.127.005 1.636.878 mensucat 59 Emdirilmiş, sıvanmış, kaplanmış 2.072.846 2.152.824 2.221.728 1.904.750 1.633.437 veya lamine edilmiş dokunabilir mensucat, dokunabilir maddelerden teknik eşya 55 Sentetik ve suni devamsız lifler 698.462 1.422.589 1.379.715 2.107.885 1.516.096 1 Canlı hayvanlar 2.567.679 1.462.342 1.625.264 1.235.321 1.368.453 2 Etler ve yenilen sakatat 11.021.706 8.682.162 2.995.188 1.786.968 1.360.253 36 Barut ve patlayıcı maddeler, 412.060 582.975 834.520 970.473 1.262.460 pirotekni mamulleri, kibritler, piroforik alaşımlar, ateş alıcı maddeler 58 Özel dokunmuş mensucat, tufte 1.703.006 1.533.193 1.326.506 2.067.521 1.235.655 edilmiş dokunabilir mensucat,dantela,duvar halıları, şeritçi ve kaytancı eşyası, işlemeler 9 Kahve, çay, paraguay çayı ve 2.635.964 2.501.152 1.890.441 1.426.632 1.215.216 baharat 10 Hububat 1.134.375 1.733.470 763.938 1.175.326 1.083.619 95 Oyuncaklar, oyun ve spor 5.571.935 3.095.836 3.642.404 1.308.481 1.051.469 malzemeleri, bunların aksam, parça ve aksesuarı 3 Balıklar, kabuklu hayvanlar, 701.749 1.178.736 1.571.434 554.868 918.903 yumuşakçalar ve suda yaşayan diğer omurgasız hayvanlar 37 Fotoğrafçılıkta veya sinemacılıkta 1.566.228 1.602.202 1.347.676 925.921 892.548 kullanılan eşya 42 Deri-saraciye eşyası, eyer-koşum 1.281.206 1.520.751 1.466.059 2.275.838 742.190 takımları, seyahat eşyası, el çantaları vb mahfazalar, hayvan bağırsağından mamul eşya 75 Nikel ve nikelden eşya 140.209 110.509 209.885 141.245 579.296 79 Çinko ve çinkodan eşya 1.112.862 457.528 411.975 608.800 563.851 99 Kişisel eşyalar, deniz ve hava 1.738.409 86.295 162.482 270.207 476.471 taşıtlarına verilen kumanya ve malzeme (yakıtlar hariç) 86 Demiryolu vb hatlara ait taşıtlar ve 1.147.495 239.343 211.284 203.525 343.458 malzemeler, bunların aksam- parçaları, mekanik trafik sinyalizasyon cihazları 65 Başlıklar ve aksamı (şapka, kasket, 733.825 865.383 473.587 952.367 337.901 koruyucu başlıklar vb.) 11 Değirmencilik ürünleri, malt, 1.405.903 1.358.504 1.217.605 407.336 308.928 nişasta, inülin, buğday gluteni 51 Yapağı ve yün, ince veya kaba 12.119 55.855 14.439 160.309 222.565 hayvan kılı, at kılından iplik ve dokunmuş mensucat 53 Dokumaya elverişli diğer bitkisel 44.596 24.737 16.170 16.119 190.047 lifler, kağıt ipliği ve kağıt ipliğinden 66 Şemsiyeler, güneş şemsiyeleri, 380.806 195.049 776.572 175.858 183.294 bastonlar, iskemle bastonlar, kamçılar, kırbaçlar ve bunların aksamı 89 Gemiler ve suda yüzen taşıt ve 9.760.075 404.352 293.508 293.134 149.459 araçlar 41 Ham postlar, deriler (kürkler hariç) 119.780 131.509 96.503 28.567 141.668 ve köseleler 81 Diğer adi metaller (tungsten, 60.546 73.132 67.801 42.479 118.428 molibden, tantal, magnezyum, kobalt, bizmut, kadmiyum, vb.), sermetler, bunlardan eşya 38 91 Saatler ve bunların aksam ve 295.590 289.585 195.339 241.907 84.119 parçaları 14 Örülmeye elverişli bitkisel 43.694 43.924 115.130 55.464 67.457 maddeler, tarifenin başka yerinde belirtilmeyen veya yer almayan bitkisel ürünler 88 Hava taşıtları, uzay taşıtları ve 15.093 41.448 6.269 9.175 55.454 bunların aksam ve parçalar 46 Hasırdan, sazdan veya örülmeye 34.504 271.507 62.745 41.584 52.388 elverişli diğer maddelerden mamuller, sepetçi ve hasırcı eşyası 47 Odun veya diğer lifli selülozik 26.893 4.877 4.159 37.450 43.869 maddelerin hamurları, geri kazanılmış kağıt veya karton (döküntü, kırpıntı ve hurdalar) 13 Lak, sakız, reçine ve diğer bitkisel 26.418 57.619 44.665 46.560 40.558 özsu ve hülasalar 67 Hazırlanmış ince ve kalın kuş 125.809 248.723 64.941 70.054 27.804 tüyleri ve bunlardan eşya, yapma çiçekler, insan saçından eşya 5 Diğer hayvansal menşeli ürünler 41.360 69.155 13.073 2.121 25.030 (kıl, kemik, boynuz, fildişi, mercan, bağırsak, vb.) 50 İpek 11.680 145.475 25.493 2.354 16.212 45 Mantar ve mantardan eşya 77.029 65.108 8.949 15.908 15.879 78 Kurşun ve kurşundan eşya 49.886 81.967 103.646 15.151 14.464 26 Metal cevherleri, cüruf ve kül 217.841 570.025 196.100 6.890 13.752 80 Kalay ve kalaydan eşya 17.556 1.683 1.856 4.367 8.004 97 Sanat eserleri, kolleksiyon eşyası 128.114 22.122 53.349 5.839 6.644 ve antikalar 43 Kürkler ve taklit kürkler, bunların 15.422 690 6.392 15.396 3.577 mamulleri 92 Müzik aletleri, bunların aksam, 18.477 144.524 74.545 17.235 638 parça ve aksesuarı Kaynak: (Azərbaycan Dövlət Statistika Komitəsi, Azərbaycanın Xarici Ticarəti Statistik Məcmuə 2018a: 79-213) İthalat yaptığımız madde grublarına göre 1. yerde olan kazanlar, makinalar, mekanik cihazlar ve aletler, bunların aksam ve parçalarının payı toplam ithalatta yeri 2013 rakamlarına göre %13, 2014’e göre %12, 2015’e göre %10, 2016’ya göre %11, 2017 rakamlarına göre ise %15 olmuştur. Toplam ithalatta 2. yerde olan elektrikli makina ve cihazlar, ses kaydetme-verme, televizyon görüntü-ses kaydetme-verme cihazları, aksam-parça-aksesuarının payı 2013 rakamlarına göre %10, 2014’e göre %9, 2015’e göre %8, 2016’ya göre %8, 2017 rakamlarına göre ise %10 olmuştur. 24 Kasım 2015’de Rusya ile Türkiye arasında yaşanan “Uçak krizi” nedeni ile Rusya Türkiye’den ithal olunan gıda ve diğer ürünlere ambargo uyguladı. Ambargoya göre Türkiye önemli dış ticaret ortağı olan Rusya’ya gıda ve bir çok maddelerini ihraç edemedi. Türkiye Rusya’ya mallarının bir kısmını Azerbaycan üzerinden ihraç etti. O yüzden 2016 yılında Türkiye’nin önemli ihraç maddelerinden olan meyve, sebebze ve benzeri ürünlerin Azerbaycan’a ithalatında artış yaşandı. 39 Örneğin, gıda maddelerinden olan domates, 2015 yılına göre Azerbaycan’a ithalat 156 bin dolar iken, 2016 yılında bu rakam yaklaşık 5 milyon dolar olmuştur. Rusya ile Türkiye arasında uçak krizinin anlaşmaya varılmasından sonra Azerbaycan üzerinden Rusya’ya ihraç edilen domates rakamlarında düşüş oldu. 2017 yılında ithalat 5 milyon dolara yakınken 2017 yılında ise 2 milyon dolar düşerek 3 milyon dolar oldu. 2.2.1.2. Sektörel Grublara Göre İthalat Azerbacan’la Türkiye arasında nerdeyse tüm sektörlere göre ticaret ilişkisi mevcuttur. 2013-2017’li yıllara göre en çok sektörel ithalat sanayi sektörünün payına düşmektedir. Dolar üzerinden yıllar üzre sektörel bazla bakıldığında 2015 yılından beri 2013-2104 yıllarına kıyasla bir düşüş gözlemlenmektedir. Bunun sebebi Azerbaycan’da 2 defa yaşanan keskin devalvasyondur. Şekil 19’da sektörlere göre ithalat grafiği verilmiştir. Şekil 19: Türkiye’den Azerbaycan’a Sektörlere Göre İthalat Grafiği 800.000.000 700.000.000 600.000.000 500.000.000 400.000.000 300.000.000 200.000.000 100.000.000 - 2013 2014 2015 2016 2017 Sanayi Tarım ve Gıda Makine Otomotiv Tekstil Kaynak: (Türkiye İstatistik Kurumu, Dış Ticaret İstatistikleri, 2019, https://biruni.tuik.gov.tr/disticaretapp/menu.zul?p=1, Erişim: 10.04.2019) Türkiye’den Azerbaycan’a 2016 yılında toplam sanayi sektörü ithalatı yaklaşık olarak 225 milyon dolar iken 2017 yılında bu rakam 34 milyon artarak 259 milyon dolar olmuştur. 2013-2017 yıllar arası toplam thalat, sanayi sektöründe 2,3 milyar dolar, tarım ve gıda sektöründe 429,3 milyon dolar, makine sektöründe 247,9 milyon dolar, 40 $ otomotiv sektöründe 223,2 milyon dolar, en az ithalat ise tekstil sektöründe 98,7 milyon dolar olmuştur. 2.2.1.2.1. Sanayi Türkiye’den Azerbaycan’ın en çok ithalat yaptığı sektör olan sanayi 2013 yılında 677 milyon dolar iken 2017 yılında 259 milyon dolara düşmüştür. 2013-2017 yıllarına göre en çok ithalat rakamı 2014 yılında yaklaşık 711 milyon dolar olmuştur. Tablo 8’de sanayi sektörü ürünleri ithalat rakamları verilmiştir Tablo 8: Azerbaycan’ın Türkiye’den Sanayi Sektörü Ürünlerinin İthalat Rakamları ($) No İsim 2013 2014 2015 2016 2017 3003 Binek otomobilleri ve esas itibariyle 6.572.777 18.196.267 2.861.718 603.400 1.457.687 insan taşımak üzere imal edilmiş diğer motorlu taşıtlar (yarış rabaları dahil) 3004 Demir veya alaşımsız çelikten 10.639.518 11.593.430 8.164.907 3.892.161 7.237.023 profiller 3208 Demir veya çelikten inşaat ve inşaat 134.540.561 126.770.617 70.640.004 30.172.333 49.670.296 aksamı, inşaatta kullanılmak üzere hazırlanmış demir veya çelikten sac, çubuk, vb. 3401 Plastikten hortumlar, borular ve 45.876.835 40.190.979 23.133.048 9.866.032 13.884.196 bağlantı elemanları (manşon, nipel, dirsek, flanşlar, vb.) 3911 İzole edilmiş teller, kablolar ve diğer 64.417.576 62.242.229 35.956.291 17.221.867 20.277.776 elektrik iletkenler; tek tek kaplanmış liflerden oluşan fiber optik kablolar 3916 Diğer mobilyalar ve bunların aksam 124.459.059 142.215.840 78.564.932 39.109.587 26.303.549 ve parçaları 3917 Seramikten döşeme/kaplama karoları, 2.576.049 4.730.106 2.342.365 598.256 5.244.888 kaldırım taşları, mozaik küpler, vb.ve bitirme seramikleri 3925 Balonlar ve hava gemileri; planörler, 350 - - - - delta kanatlı planörler ve motorsuz diğer hava taşıtları 6808 Ev veya çamaşırhane tipi yıkama 8.413.260 11.049.313 5.065.854 2.457.859 4.599.502 makinaları (yıkama ve kurutma tertibatı bir arada olanlar dahil) 6907 Ev veya çamaşırhane tipi yıkama 8.413.260 11.049.313 5.065.854 2.457.859 4.599.502 makinaları (yıkama ve kurutma tertibatı bir arada olanlar dahil) 7216 Esası sentetik polimerler veya tabii 22.421.040 21.242.760 20.599.702 16.059.815 13.124.351 polimerler olan, susuz bir ortamda eriyen veya dağılan boya ve vernikler 7308 Plastikten monofiller, ince ve kalın 49.133.948 54.542.041 34.407.158 12.963.223 10.926.092 çubuklar ve profiller (enine kesitinin en geniş yeri > 1mm) 8302 Buzdolapları, dondurucular ve diğer 35.969.650 34.685.490 19.829.738 9.787.405 16.600.001 soğutucu ve dondurucu cihazlar ve ısı pompaları 8311 Elektrikli su ısıtıcıları, elektrotermik 25.360.580 27.094.722 11.406.217 8.439.376 9.756.720 cihazlar, ortam ısıtıcıları, saç ve el kurutucuları, ütüler, rezistanlar 41 8418 Elektrik transformatörleri, statik 18.854.321 21.734.652 12.879.714 15.045.678 10.486.946 konvertörler (örneğin; redresörler) ve endüktörler 8450 Sabunlar, yüzey aktif organik ürünler 19.623.832 19.724.059 14.646.537 8.628.607 7.941.205 ve müstahzarlar 8450 Tedavide veya korunmada 109.841 193.847 965.832 863.888 65.353 kullanılmak üzere karıştırılmış ilaçlar (dozsuz) 8504 Tedavide veya korunmada 26.469.849 26.143.210 24.399.009 19.024.478 23.052.636 kullanılmak üzere hazırlanan ilaçlar (dozlandırılmış) 8516 Petrol, kumaron-inden reçineleri, 172.472 112.887 105.222 214.290 392.319 politerpenler, polisülfürler, polisülfonlar (ilk şekilde) 8535 Gerilimi 1000 voltu geçen elektrik 2.558.200 2.976.672 2.769.696 2.934.680 4.246.924 devresi teçhizatı (anahtarlar, sigortalar, yıldırım önleyici, fişler, kutular vb) 8536 Gerilimi 1000 voltu geçmeyen 28.363.394 32.709.199 18.177.891 7.678.399 9.815.300 elektrik devresi teçhizatı (anahtarlar, röleler, sigortalar, fişler, kutular vb) 8544 Plastikten inşaat malzemesi 15.595.470 13.383.963 10.785.448 3.892.969 4.333.665 8703 Bitkisel liflerden, samandan veya 102.154 61.864 353.673 36.073 - ağaç talaşı, kırpıntısı, talaşından yapılmış panolar, levhalar, karolar, bloklar vb. 8801 Adi metallerden donanım, tertibat vb. 18.157.827 19.406.148 12.807.390 9.421.316 9.364.345 eşya (mobilya, kapı, pencere, bavul, askılık vb için) 9403 Adi metallerden tel, çubuk, ince boru, 7.754.232 8.472.168 5.578.506 3.387.603 5.460.694 levha, elektrot vb. eşya Toplam 676.556.055 710.521.776 421.506.706 224.757.154 258.840.970 Kaynak: (Türkiye İstatistik Kurumu, Dış Ticaret İstatistikleri, 2019, https://biruni.tuik.gov.tr/disticaretapp/menu.zul?p=1, Erişim: 10.04.2019) Toplam sektörler üzre ithalatta sanayi sektörü ithalatı 2013 yılında %71, 2014 yılında %2 artarak %73, 2015 yılında %4 düşerek %69, 2016 yılında %7 düşerek %62, 2017 yılında ise %6 artarak %68 olmuştur. 2.2.1.2.2 Tarım ve Gıda Azerbaycan’ın önemli tarım ve gıda ticaret partnerlerinden olan Türkiye ile 2017 yılında bu sektör itibari ile ticaret hacmi yaklaşık olarak 54 milyon dolar olmuştur. Bunun da %90’dan fazla kısmı ithalat hesabına gerçekleşmiştir. Tablo 9’da 2013-2017 tarım ve gıda sektörü ürünleri ithalat rakamları verilmiştir. 42 Tablo 9: Azerbaycan’ın Türkiye’den Tarım ve Gıda Sektörü Ürünlerinin İthalat Rakamları ($) No İsim 2013 2014 2015 2016 2017 110100 Buğday unu/mahlut unu 677.167 714.488 405.878 31.319 4.034 170199 Kimyaca saf sakkaroz ve diğer 4.692.962 4.366.762 4.578.249 3.573.266 2.851 şekerler 170290 Diğer şekerler (invert şeker dahil) 4.567 7.283 108 4.080 4.982 294000 Kimyaca saf şekerler; eterleri esterleri 1.362 3.603 488 976 - ve tuzları 180610 Kakao tozu (ilave şeker/diğer 189.085 169.390 179.167 161.709 144.341 tatlandırıcı madde içeren) 180620 Kakao müstahzarları (ağırlığı; >2 kg 4.787.014 3.967.985 1.109.023 398.337 667.192 sıvı/hamur/toz/kalıp/dilim/çubuk vs.) 180631 Diğer gıda müstahzarları; ağırlığı =< 890.101 451.023 397.450 144.629 364.345 2 kg, kakao/çikolata içeren (doldurulmuş) 180632 Kakao müstahzarları 3.536.732 3.481.755 2.431.803 1.478.692 999.314 (kalıp/dilim/çubuk)-dondurulmamış 180690 Diğer çikolata, kakao içeren gıda 12.879.871 14.516.708 9.264.575 3.442.385 3.720.354 müstahzarları 407 Kuş ve kümes hayvanlarının kabuklu 9.412.673 13.832.175 10.894.451 5.655.549 7.720.344 yumurtaları 1902 Makarnalar ve kuskus 6.729.181 7.743.140 6.113.319 3.782.742 3.585.768 2009 Meyve ve sebze suları (fermente 659.507 232.147 374.216 784.373 536.392 edilmemiş, alkol katılmamış) 204 Koyun ve keçi etleri (taze, 23.425 4.166 soğutulmuş veya donduruImuş) 207 Kümes hayvanlarının etleri ve yenilen 10.997.168 8.682.162 2.988.796 1.786.968 1.341.636 sakatatı (taze, soğutulmuş veya dondurulmuş) 209 Domuz ve kümes hayvanlarının 1.113 yağları (taze, soğutulmuş, dondurulmuş, tuzlanmış, salamura, kurutulmuş veya tütsülenmiş) 202 Sığır eti (dondurulmuş) 10.560 2203 Biralar (malttan) 6.832.810 4.980.865 3.542.657 2.389.104 1.598.326 2008 Tarifenin başka yerinde belirtilmeyen 8.057.299 7.813.881 5.237.229 2.207.505 1.968.667 meyve ve yenilen diğer bitki parçalarının konserveleri 701 Patates (taze/soğutulmuş) 2.477.470 3.054.645 209.554 474.695 2.471.855 1517 Margarin 988.475 841.268 366.414 341.196 786.151 2202 Sular (mineral ve gazlı sular dahil) ve 2.680.435 4.797.900 2.567.723 2.698.105 2.206.429 alkolsüz diğer içecekler (tatlandırıcılı, lezzetlendirilmiş) 2006 Sebze, meyve, meyve kabukları ve 43.269 39.456 10.402 1.235 15.083 diğer bitki parçası (şekerle konserve edilmiş) 1601 Etten, sakatattan/kandan yapılmış 2.816.746 1.811.063 987.426 608.675 634.775 sosisler vb. ürünler 1702 Diğer şekerler (kimyaca saf 808.723 1.134.978 928.334 129.761 43.855 laktoz/maltoz/glikoz/fruktoz), şeker şurupları, suni bal ve karamel 702 Domates (taze/soğutulmuş) 1.504.798 180.329 155.445 5.017.168 3.023.914 401 Süt ve krema (konsantre edilmemiş, 739.499 1.115.455 859.742 408.806 217.528 ilave şeker veya diğer tatlandırıcı madde içermeyen) 402 Süt, krema (konsantre edilmiş, ilave 2.499.408 2.964.305 1.758.500 1.385.569 1.075.643 şeker veya diğer tatlandırıcı madde içerenler) 1905 Ekmek, pasta, kek, bisküvi ve diğer 29.146.593 33.089.569 32.285.426 17.549.793 20.000.924 ekmekçi mamüller, hosti, boş ilaç kapsülü mühür güllacı, pirinç kağıdı vb Kaynak: (Türkiye İstatistik Kurumu, Dış Ticaret İstatistikleri, 2019, https://biruni.tuik.gov.tr/disticaretapp/menu.zul?p=1, Erişim: 10.04.2019) 43 2013-2017 yılları itibarıyla ithalat yıllara göre, 2013 yılı 114 milyon dolar, 2014 yılı 120 milyon dolar, 2015 yılı 88 milyon dolar, 2016 yılı 55 milyon dolar, 2017 yılı ise 53 milyon dolar olarak gerçekleşmiştir. Gıda ürünlerinden olan makarna ve kuskuslar Azerbaycan’a toplam ithalat miktarı 2017 yılında yaklaşık 7 milyon dolar olmuştur. Bunun da yaklaşık 4 milyon dolarını Türkiye’den ithal edilmiştir. Azerbaycan’a makarna ithalatında Türkiye’nin payı %57’dir. Türkiye’den sonra yaklaşık 3 milyon dolarlık kısım yani, %40’dan fazla ithalatını Rusya’dan yapmıştır. Son 5 yılın ticaret hacmi rakamlarına bakıldığında Türkiye Azerbaycan’a tarım ve gıda ürünleri ithal eden ülkeler arasında 1. sırada yer almıştır. 2013-2017 yılları arasında her yıla göre toplam tarım ve gıda ürünleri ithalatında Türkiye’nin payı %90’dan fazla olmuştur. Gıda ürünlerinden olan şekerin Azerbaycan’la Türkiye arasında imzalanan anlaşma gereği Nahçivanda ekilip, hammade gibi Türkiye’ye ihraç edilip işlenib, nihayi ürün gibi yeniden Azerbaycan’a ihraç edilmiştir. Daha sonralar 2011 yılında Azerbaycan’ın İmişli ilinde Türk sermayeli İmişli şeker fabrikasının kurulması ile fazla maliyetden kaçınılmıştır (Hüseynov, 2009: 86) 2.2.1.2.3 Tekstil Azerbaycan’ın tekstil ürünleri teadrikçisi konumunda olan Türkiye son yıllar bu konumunu kaybetmiştir. Bu drumun sebebi ise son yıllar Uzak Doğu’dan özellikle Çin’den ithal edilen ürünler Türkiye’den ithal edilen ürünlere nazaran daha uygun olmaya başlamıştır. Örneğin, 2016 yılında Türkiye’den yapılan toplam tekstil ürünleri ithalatı yaklaşık 40 milyon dolara yakınken 2017 yılında yapılan ithalat 27 milyon dolar azalarak 13 milyon dolara yakın olmuştur. 2017 yılında yapılan ithalat 2016 yılına nazaran 3 kattan fazla azalmıştır. Tablo 10’da tekstil sektörü ürünleri ve ithalat rakamları verilmiştir. 44 Tablo 10: Azerbaycan’ın Türkiye’den Tekstil Sektörü Ürünlerinin İthalat Rakamları($) İsim 2013 2014 2015 2016 2017 Kadın kız çocuk için gecelik ve 166.975 348.768 567.178 1.533.031 298.024 pijama Erkek, erkek çocuk için gece 43.332 116.013 70.255 1.012.800 178.378 gömlekleri ve pijamalar Tişört, fanila, atlet, kaşkorse vb. 2.021.364 2.124.987 5.222.722 9.771.516 4.001.313 giyim eşyası Kazaklar, süveterler, hırkalar, 2.590.365 4.327.835 3.668.824 6.842.945 2.720.591 yelekler vb. Eşya Erkek, erkek çocuk için kısa 2.255.859 3.779.987 4.293.044 8.162.492 1.843.123 pantolon, şort vs. Kadın, kız çocuk için 158 108 323 40.855 1.958 kombinezon, jüp ve jüpon Erkek, erkek çocuk için Paltolar, 10.781 41.567 157.965 220.348 76.360 kabanlar, pelerinler, anorak, vb. Kadın, kız çocuk için manto, 271.053 66.333 57.888 142.982 91.121 kaban, kolsuz ceket, pelerin, anorak, vb. eşya; Şal, eşarp, atkı, kaşkol, peçe, 50.465 36.929 28.509 69.925 384.309 duvak vb Kadın, kız çocuk için elbise 783.781 2.806.620 3.725.375 4.706.661 1.991.221 Kadın, kız çocuk için takım 112.003 190.221 257.680 818.041 382 elbise; Diğer elbiseler; sentetik liflerden, 127.471 520.132 32.834 212.466 161.285 kadın veya kız çocuk için Erkek, erkek çocuk için takım 573.966 1.145.509 728.857 1.506.946 548.675 elbise Bebekler için giyim eşyası ve 209.439 887.545 1.417.032 4.656.511 881.535 aksesuarı Toplam 9.217.012 16.392.554 20.228.486 39.697.519 13.178.275 Kaynak: (Türkiye İstatistik Kurumu, Dış Ticaret İstatistikleri, 2019, https://biruni.tuik.gov.tr/disticaretapp/menu.zul?p=1, Erişim: 10.04.2019) Azerbaycan’a yapılan gerçek tekstil ihracat rakamları resmi rakamlardan fazladır. Bunun sebebi bir çok tekstil ürünleri ihracatında gümrüklerde kayıt tutulamamaktadır. Azerbaycan’da Türk markalı tekstil ürünlerinin hacmi gittikce artmaktadır. Örneğin Türk markalı hazır giyim mağazalarından LC Waikiki, DeFacto, Mavi, D’S Damat, Kığılı gibi mağazaların sayı her geçen yıl artmaktadır. Bu artış hızı Türkiye’nin Azerbaycan’a tekstil ürünleri ihracatında hacimin artmasında ve yerinin korunmasında çok önemlidir. 2.2.1.2.4 Makina 2016 yılı makine sektörü ürünleri Türkiye’den toplam ithalat miktarı yaklaşık 31 milyon dolar iken 2017 yılında bu miktar 5 milyon dolar artarak 36 milyon dolara yükselmiştir. Tablo 11’de Türkiye’den makine sektör ürünleri ithalat rakamları verilmiştir. 45 Tablo 11: Azerbaycan’ın Türkiye’den Makina Sektörü Ürünlerinin İthalat Rakamları($) No İsim 2013 2014 2015 2016 2017 840310 Merkezi ısıtma kazanları 12984000 14807774 6100196 3858366 9787618 840410 Buhar kazanları için 650267 262854 217943 146299 358982 yardımcı cihazlar 841590 Klima cihazlarının aksam- 4982390 5795863 4794666 2370372 1172719 parçaları 842119 Diğer santrifüjler 1270893 258335 247736 128272 1010293 842121 Suyun filtre 6690365 5426474 4369099 2342901 7039970 edilmesi/arıtılmasına mahsus cihazlar 842839 Sürekli hareketli diğer 2562667 862009 309078 460264 457469 elevatörler, konveyörler 842951 Önden yüklemeli küreyici- 4235566 543869 52433 419000 76024 yükleyiciler 842952 Kulesi 360 derece dönebilen 9335937 5064465 2262326 1038000 1171890 yükleyiciler 842959 Diğer küreyici, yükleyici, 2426133 922894 396007 41000 395634 ekskavatörler 843131 Asansör, skipli 3994400 3637761 2380997 1982709 1997239 asansör/yürüyen merdiven aksam, parçaları 843141 Kovalı, kepçeli, kürekli, 3129166 1569225 1047106 1445631 992580 kıskaçlı vb. makinelerin aksam parçaları 843210 Pulluklar 1632250 2635781 856342 2962360 2732966 843230 Tohum ekme, fidan dikme, 1590205 2370102 2171737 2877147 - fide söküp dikme makineleri 843320 Çayır biçme makineleri- 1868855 1470697 927721 281761 863060 traktöre takılan kesme çubukları dahil 843340 Ot, samanı demet, balya 979864 631422 721176 240531 533279 yapan makineler 843780 Hububat; baklagilin 2425670 2434993 426108 4267155 2697544 öğütülmesi, işlenmesi için makine; cihazlar 846229 Diğer rulo haline getirme, 3105504 1394055 837601 237297 537137 kavislendirme, katlama, makineleri 846591 Ağaç, mantar, kemik, vb. 680928 946108 413863 149250 317698 işleyen testere makineleri 846599 Ağaç, kemik, sert plastik vb. 1594927 1077245 227859 296852 564815 işleyen diğer makineler 847420 Metal cevherlerini 676070 3729630 546810 1829294 1305281 kırma/öğütmeye mahsus makineler 847432 Mineral maddeleri 3701507 335204 374747 378272 335746 bitümenle karıştırmaya mahsus makineler 847480 Diğer taş, toprak, metal 5611522 4003446 1513568 1210466 570251 cevheri vb..için makine ve cihazlar 847490 Toprak, taş, cevher vb. 5404199 4383400 3705602 1683346 1365373 ayıran, yıkayan vb. makinelerin parçaları Toplam 81.533.285 64.563.606 34.900.721 30.646.545 36.283.568 Kaynak: (Türkiye İstatistik Kurumu, Dış Ticaret İstatistikleri, 2019, https://biruni.tuik.gov.tr/disticaretapp/menu.zul?p=1, Erişim: 10.04.2019) Makine sektörü ithalatına göre Azerbaycan’ın ithal ettiği ilk 3 ülkelerden biri Türkiye’dir, diğer ülkeler olan Çin ve Rusyadır. Bazı ürünlere göre toplam ithalatta Çin 46 1. sırada gelmektedir. Örneğin ekskavatörler ve benzeri ürün ithalatında Çin’den yaklaşık 4 milyon dolar, Türkiye’den ise 2 milyon dolarlık ithalat gerçekleşmiştir. Genel olarak bakarsak Azerbaycan’a makine sektörü ürünleri ithalatında ürünlere göre en çok payı Çin daha sonrakı yerleri ise genel olarak Türkiye ve Rusya almaktadır. Makine ürünleri ithalatından büyük pay almak için Azerbaycan, Beyaz Rusya ve Türkiye’li çeşitli şirketlerin ortaklaşa çalışması sürmektedir. 2.2.1.2.5 Otomotiv Otomotiv sanayi ürünleri ithalat rakamlarına bakıldığında ürünler itibarıyla Türkiye’nin yerinin değişken olduğunu görülmektedir. Türkiye İstatistik Kurumu’ndan elde edilen verilere göre 2015 yılında Azerbaycan’a motorlu kara taşıtları ve yedek parçaları ithalatında Türkiyen’in payı yaklaşık 51 milyon dolar, 2016 yılında 39 milyon dolar düşerek 12 milyon dolar, 2017 yılında ise 7 milyon dolar artarak 19 milyon dolara yükselmiştir. Tablo 12’de motorlu kara taşıtları ve yedek parçaları ithalat rakamları verilmiştir. Tablo 12: Azerbaycan’ın Türkiye’den Motorlu Kara Taşıtları ve Yedek Parçaları İthalat Rakamları ($) No İsim 2013 2014 2015 2016 2017 8701 Traktörler 3.240.635 4.145.773 2.264.680 895.520 3.877.193 870210 Minibüs, midibüs ve otobüs; 12.835.455 7.651.230 22.505.810 6.712.302 11.816.379 dizel veya yarı dizel, kapasitesi >=10 kişi 870290 Minibüs, midibüs ve otobüs; 201.855 132.004 - - 47.700 benzinli, kapasitesi >=10 kişi 870322 Motorlu taşıt; kıvılcım 2.130.887 5.883.128 761.368 69.415 959.168 ateşlemeli (1000cm320 ton) 870431 Kıvılcım ateşlemeli motorlu 1.985.476 3.226.312 1.191.671 937.967 3.034.931 taşıtlar (taşıma kapasitesi<5 47 ton) 870432 Kıvılcım ateşlemeli motorlu 345.882 - - - - taşıtlar (taşıma kapasitesi>5 ton) 870540 Beton karıştırıcı ile mücehhez 4.553.934 6.478.371 385.699 300.000 - taşıtlar 870590 Özel amaçlı diğer motorlu 17.471.711 17.335.806 15.043.503 1.441.139 688.957 taşıtlar Toplam 71.920.690 68.414.235 51.355.273 12.245.750 22.718.737 Kaynak: (Türkiye İstatistik Kurumu, Dış Ticaret İstatistikleri, 2019, https://biruni.tuik.gov.tr/disticaretapp/menu.zul?p=1, Erişim: 10.04.2019) Otomotiv sanayi ürünü olan traktör ithalatı 2017 yılında Azerbaycan’a toplam 73 milyon dolarlık bir ithalat gerçekleşmiştir. En çok ithalat yapan ülkelerden 1. sırada Beyaz Rusya, 2. sırada İtalya, 3. sırada ise Türkiye olmuştur. Türkiye istatistik kurumundan alınan verilere göre 2017 yılında Azerbaycan’a traktör ithalatı 4 milyon dolara yakın olmuştur. Azerbaycan’a en çok otomotiv sanayi ürünleri ithal eden ülkeler arasında Türkiye’den başka, Rusya, Japonya, Almanya, Çin, İngiltere, Ukrayna ve ABD yer almaktadır. 2.2.1.2.6 İnşaat Azerbaycan’a inşaat malzemeleri ithal edilen ülkelere göre Türkiye ilk sırada gelmektedir. Ülkede gerçekleşen inşaat projelerinin de büyük bir kısmını Türk iş adamları almaktadır. Tablo 13’de bazı inşaat malzemelerinin 2015-2017 yılları arasında toplam ve Türkiye’den yapılan ithalat rakamları verilmiştir. Tablo 13: Türkiye’den Azerbaycan’a İthalatı Yapılan Yapılan Bazı İnşaat Malzemeleri (Bin $) 2015 2016 2017 Türkiye Toplam Türkiye Toplam Türkiye Toplam Kuvars 821,9 1951,5 127,5 273,5 54,6 169,5 Granit, anıt ve diğer 81,9 1080 67,8 1712 158,5 1478 yapı taşları Alçı 245,9 391,1 538,5 689,8 55,8 266,4 Ahşap kaplama fayans 1791,4 27262,9 2132,1 20073,9 2798,5 27777,3 Ahşap elyaf karolar 7820,6 19672 5376,2 21337,8 5389,8 23560,4 Sıkışmış kontrplak 4240,3 29458 437,3 24523,1 - 30018,7 Seramik tuğla 177,1 226,2 - 121,9 10,5 99,8 Metal yapılar 77600,9 177657,2 38285 116287,2 51646,9 83973,3 Kaynak: (Azərbaycan Dövlət Statistika Komitəsi, Xarici Ticarət Əlaqələrinin Əmtəə Strukturu 2019c, https://www.stat.gov.az/source/trade/, Erişim: 10.04.2019) 48 2015 yılında Azerbaycan’a Türkiye’den ithal edilen inşaat malzemesi olan seramik tuğla 177,1 bin dolarla toplam ithalatta payı %78’dir. 2017 yılında toplam ithalatta payı 2015 yılına nazaran %67 gerileyerek %11’e düşmüştür. Türkiye’den ithal edilen diğer bir inşaat ürünü olan alçı 2015 yılında 245,9 bin dolarla toplam ithalatta payı %63’dür. 2016 yılında bu pay %78’e yükselmiştir. 2017 yılında toplam ithalattakı payı %21’e gerilemiştir. Ülkeye ithal edilen inşaat malzemelri konumunda birinci olan Türkiye’nin yanı sıra sonrakı yerleri İran, Çin, Rusya, Ukrayna ve Gürcistan tutmaktadır. 2.2.2. Azerbaycan’ın Türkiye’ye İhracatı Azerbaycan’dan Türkiye’ye ihraç edilen ürünlerin büyük çoğunluluğu petrol ve petrol ürünleridir. Bu ürünlerin ihracatı toplam ihracatın %90’dan fazlasını oluşturmaktadır. En önemli ihraç maddelerinden olan petrol ürünlerinin bir sınıfı olan sıvı yakıt 2017 yılında toplam ihracat 4,7 milyon dolar, aynı yıl bu ürünün yalnız Türkiye’ye ihrac miktarı 3 milyon dolar olmuştur. Bu rakam Türkiye’ye toplam ihracat payı %63’dür. Tablo 14’de 2013-2017 yılları arasında Türkiye’ye Azerbaycan’dan ihraç edilen bazı ürünler verilmiştir. Tablo 14: Türkiye’ye Azerbaycan’dan İhraç Edilen Bazı Ürünler Fasıl Fasıl adı 2013 2014 2015 2016 2017 1 Canlı hayvanlar 4.508 21.884 5 Diğer hayvansal menşeli ürünler (kıl, 1.082.227 2.341.093 481.593 7.200 82.550 kemik, boynuz, fildişi, mercan, bağırsak, vb.) 8 Yenilen meyvalar ve yenilen sert 47.223 16.210 314.600 kabuklu meyvalar 9 Kahve, çay, paraguay çayı ve baharat 84.098 216.537 11 Değirmencilik ürünleri, malt, nişasta, 322.700 236.739 300.788 210.250 369.000 inülin, buğday gluteni 12 Yağlı tohum ve meyvalar, muhtelif tane, 159.374 30.090 113.181 3.575 tohum ve meyvalar,sanayiide ve tıpta kullanılan bitkiler, saman ve kaba yem 14 Örülmeye elverişli bitkisel maddeler, 3.794 915 28.829 tarifenin başka yerinde belirtilmeyen veya yer almayan bitkisel ürünler 21 Yenilen çeşitli gıda müstahzarları 2.384 4.820 7.945 (kahve hülasaları, çay hülasaları, mayalar, soslar, diyet mamaları, vb.) 22 Meşrubat, alkollü içkiler ve sirke 18.537 69.773 60.022 64.708 52.574 23 Gıda sanayiinin kalıntı ve döküntüleri, 128.554 447 423.202 17.009 hayvanlar için hazırlanmış kaba yemler 25 Tuz, kükürt, topraklar ve taşlar, alçılar, 11.910 58.545 6.247 18.465 126 kireçler ve çimento 49 26 Metal cevherleri, cüruf ve kül 75.450 874 441.600 46.080 27 Mineral yakıtlar, mineral yağlar ve 115.018.767 36.425.272 19.653.858 47.095.483 21.060.020 bunların damıtılmasından elde edilen ürünler, bitümenli maddeler, mineral mumlar 28 İnorganik kimyasallar, kıymetli metal, 11.536 18.321 radyoaktif element, metal ve izotopların organik-anorganik bileşikleri 29 Organik kimyasal ürünler 8.527.861 32.710.146 26.869.222 16.526.927 38.006.252 30 Eczacılık ürünleri 13.107 7.339 3.827 30.092 31 Gübreler 5.100 506.910 5.669 32 Debagatte ve boyacılıkta kullanılan 2.858 15.432 9.492 7.579 77.691 hülasalar, tanenler, boyalar, pigmentler,vb, vernikler, vb, macunlar, mürekkepler 33 Uçucu yağlar ve rezinoitler, parfümeri, 27.508 5.334 813 3.595 kozmetik veya tuvalet müstahzarları 34 Sabunlar, yüzey-aktif organik maddeler, 13.132 3.830 12.182 20.486 yıkama-yağlama müstahzarları, mumlar,bakım müstahzarları, dişçilik müstahzarları 38 Muhtelif kimyasal maddeler (biodizel, 506 192 37.917 15.128 yangın söndürme maddeleri, dezenfektanlar, haşarat öldürücüler, vb.) 39 Plastikler ve mamulleri 52.793.886 69.720.351 62.560.397 80.267.228 73.810.166 40 Kauçuk ve kauçuktan eşya 27.984 1.148 789 14.225 41 Ham postlar, deriler (kürkler hariç) ve 16.384.370 12.936.976 6.805.785 11.178.548 10.707.996 köseleler 42 Deri-saraciye eşyası, eyer-koşum 6.102 7.658 19.034 4.731 takımları, seyahat eşyası, el çantaları vb mahfazalar, hayvan bağırsağından mamul eşya 44 Ağaç ve ahşap eşya, odun kömürü 144.169 117.260 106.305 504.425 81.168 48 Kağıt ve karton, kağıt hamurundan, 5.193 34.621 754.399 1.647.665 kağıttan veya kartondan eşya 49 Basılı kitaplar, gazeteler, resimler ve 12.691 227.597 3.930 42.899 baskı sanayiinin diğer mamulleri, el ve makina yazısı metinler ve planlar 52 Pamuk, pamuk ipliği ve pamuklu 5.871.598 9.288.535 11.743.289 42.684.942 mensucat 54 Sentetik ve suni filamentler, şeritler ve 6.105 1.258 9.376 benzeri sentetik ve suni dokumaya elverişli maddeler 56 Vatka, keçe ve dokunmamış mensucat, 1.130 26.988 özel iplikler, sicim, kordon, ip, halat ve bunlardan mamul eşya 57 Halılar ve diğer dokumaya elverişli 15.930 6.529 2.616 1.102 maddelerden yer kaplamaları 61 Örme giyim eşyası ve aksesuarı 22.676 10.484 15.474 10.489 62 Örülmemiş giyim eşyası ve aksesuarı 171.442 2.997 63.234 1.490.000 140 63 Dokunabilir maddelerden hazır eşya, 24.718 1.240 71.720 445 10.507 takımlar, kullanılmış giyim ve dokunmuş diğer eşya, paçavralar 64 Ayakkabılar, getrler, tozluklar ve 8.593 103 benzeri eşya, bunların aksamı 65 Başlıklar ve aksamı (şapka, kasket, 419 1.063 koruyucu başlıklar vb.) 68 Taş, alçı, çimento, amyant, mika veya 628 35.315 19.812 118.196 benzeri maddelerden eşya 69 Seramik mamulleri 7.462 4.612 70 Cam ve cam eşya 416 9.300 16.494 3.841 71 Kıymetli veya yarı kıymetli taşlar, 490.111 13.140.338 6.383.872 11.931.131 kıymetli metaller, inciler, taklit mücevherci eşyası, metal paralar 72 Demir ve çelik 12.981 210.782 7.680.501 33.110.486 73 Demir veya çelikten eşya 484.633 303.631 297.383 129.862 1.226.537 74 Bakır ve bakırdan eşya 11.888.284 5.813.020 11.591.978 13.760.847 24.001.331 76 Alüminyum ve alüminyumdan eşya 105.675.983 117.421.007 67.844.724 71.452.481 87.711.203 78 Kurşun ve kurşundan eşya 3.421.238 5.566.491 8.264.376 6.204.350 1.196.666 79 Çinko ve çinkodan eşya 26.250 52.314 251.440 520.900 50 82 Adi metallerden aletler, bıçakcı eşyası 9.935 5.678 14.780 1.336 842 ve sofra takımları, adi metallerden bunların aksam ve parçaları 83 Adi metallerden çeşitli eşya (kilit, kasa, 1.270 4.305 16.950 mobilya tertibatı, vb.) 84 Kazanlar, makinalar, mekanik cihazlar 522.054 110.071 980.215 188.968 394.457 ve aletler, nükleer reaktörler, bunların aksam ve parçaları 85 Elektrikli makina ve cihazlar, ses 320.617 344.848 1.560.732 140.680 156.034 kaydetme-verme, televizyon görüntü-ses kaydetme-verme cihazları,aksam-parça- aksesuarı 87 Motorlu kara taşıtları, traktörler, 45.517 133.309 14.783 bisikletler, motosikletler ve diğer kara taşıtları, bunların aksam, parça, aksesuarı 90 Optik, fotoğraf, sinema, ölçü, kontrol, 12.004 13.188 183.924 26.282 11.353 ayar, tıbbi, cerrahi alet ve cihazlar, bunların aksam, parça ve aksesuarı 93 Silahlar ve mühimmat, bunların aksam, 975.960 737.556 1.176.679 192.150 826.254 parça ve aksesuarı 94 Mobilyalar, yatak takımları, aydınlatma 10.724 28.432 99.539 110.437 116.222 cihazları, reklam lambaları, ışıklı tabelalar vb, prefabrik yapılar 95 Oyuncaklar, oyun ve spor malzemeleri, 10.306 3.691 232 4.582 bunların aksam, parça ve aksesuarı 96 Çeşitli mamul eşya (hijyenik havlu, 10.834 118 5.166 bebek bezi, kalem, çakmak, fermuar, fırça vb.) 97 Sanat eserleri, kolleksiyon eşyası ve 13.185 25.264 80.944 8.601 antikalar Toplam 324650451 285281052 232332357 278130415 350782467 Kaynak: (Türkiye İstatistik Kurumu, Dış Ticaret İstatistikleri, 2019, https://biruni.tuik.gov.tr/disticaretapp/menu.zul?p=1, Erişim: 10.04.2019) Diğer bir önemli Türkiye’ye ihrac ürünü olan doğalgazın 2017 yılında toplam ihracatdakı payı %80’dir. 2017 yılı toplam ihracat 1,2 milyar dolar iken, Türkiye’ye ihracat miktarı 955 milyon dolar olmuştur. Diğer ihracat ürünlerinden olan doğal yakıt 2017 yılnda toplam ihracat miktarı 4,7 milyon dolar iken, bu ürünün Türkiye’ye ihracat miktarı 3 milyon dolar olmuştur. Türkiye’ye doğal yakıtın toplam ihracat miktarında payı %64’dür. Türkiye’ye önemli ihrac ürünleri arasında doğalgaz, petrol ve petrol ürünler, madencilik ürünleri, kimyasal yağlar, pamuk ve pamuktan yapılan mamüller yer almaktadır. 2.2.2.1. Sanayi Türkiye’ye en önemli sanayi sektör ürünleriihracatı ürünlerinden organik kimyasal ürünler, plastikler ve mamulleri, pamuk, pamuk ipliği ve pamuklu mensucat, demir ve çelik, alüminyumdan yapılan eşyaları sayılarbilir. Tablo 15’de Türkiye’ye ihraç olunan sanayi sektör ürünlerinden bazılarının listesi verilmiştir. 51 Tablo 15: Azerbaycan’dan Türkiye’ye İhrac Olunan Sanayi Ürünleri Fasıl Fasıl adı 2013 2014 2015 2016 2017 29 Organik kimyasal ürünler 8.527.861 32.710.146 26.869.222 16.526.927 38.006.252 Uçucu yağlar ve rezinoitler, parfümeri, 33 0 27.508 5.334 813 3.595 kozmetik veya tuvalet müstahzarları Muhtelif kimyasal maddeler (biodizel, yangın 38 söndürme maddeleri, dezenfektanlar, haşarat 506 192 0 37.917 15.128 öldürücüler, vb.) 39 Plastikler ve mamulleri 52.793.886 69.720.351 62.560.397 80.267.228 73.810.166 Ham postlar, deriler (kürkler hariç) ve 41 16.384.370 12.936.976 6.805.785 11.178.548 10.707.996 köseleler 44 Ağaç ve ahşap eşya, odun kömürü 144.169 117.260 106.305 504.425 81.168 Odun veya diğer lifli selülozik maddelerin 47 hamurları, geri kazanılmış kağıt veya karton 0 0 12.221 0 0 (döküntü, kırpıntı ve hurdalar) 52 Pamuk, pamuk ipliği ve pamuklu mensucat 14.951.009 5.871.598 9.288.535 11.743.289 42.684.942 72 Demir ve çelik 0 12.981 210.782 7.680.501 33.110.486 74 Bakır ve bakırdan eşya 11.888.284 5.813.020 11.591.978 13.760.847 24.001.331 76 Alüminyum ve alüminyumdan eşya 105.675.983 117.421.007 67.844.724 71.452.481 87.711.203 78 Kurşun ve kurşundan eşya 3.421.238 5.566.491 8.264.376 6.204.350 1.196.666 Kazanlar, makinalar, mekanik cihazlar ve 84 aletler, nükleer reaktörler, bunların aksam ve 522.054 110.071 980.215 188.968 394.457 parçaları Motorlu kara taşıtları, traktörler, bisikletler, 87 motosikletler ve diğer kara taşıtları, bunların 45.517 0 133.309 14.783 0 aksam, parça, aksesuarı Optik, fotoğraf, sinema, ölçü, kontrol, ayar, 90 tıbbi, cerrahi alet ve cihazlar, bunların aksam, 12.004 13.188 183.924 26.282 11.353 parça ve aksesuarı Kaynak: (Türkiye İstatistik Kurumu, Dış Ticaret İstatistikleri, 2019, https://biruni.tuik.gov.tr/disticaretapp/menu.zul?p=1, Erişim: 10.04.2019) Örneğin, Azerbaycan’dan Türkiye’ye 2016 yılında organik kimyasal ürünlerin ihracatı 80 milyon dolar iken, 2017 yılında bu rakam %237 artarak 38 milyon dolar olmuştur. Başka bir örnek vermek gerekirse pamuk, pamuk ipliği ve pamuklu mensucat ihracatı 2015 yılında 9,3 milyon dolar, 2016 yılında bir öncekı yıla nazaran 2,5 milyon dolar artarak 11,8 milyon dolar olmuştur. 2017 yılında ise 2016 yıldakı miktara nazaran %358 artarak 43 milyon dolar olmuştur. Sanayi sektörü ürünleri Türkiye’den başka Gürcistan, İtalya, Rusya, Ukrayna, Kazakistan gibi ülkelere de ihraç edilmektedir. 52 2.2.2.2. Madencilik Azerbaycan madencilik sektörü ürünleri ihracatında diğer sektörlere nazaran çok gelişmemiş. Tablo 16’da Türkiye’ye Azerbaycan’dan madencilik sektörü ürünleri ihracat rakamları verilmiştir. Tablo 16: Azerbaycan’dan Türkiye’ye Madencilik Sektörü Ürünleri İhracat Rakamları Fasıl Fasıl adı 2013 2014 2015 2016 2017 26 Metal cevherleri, cüruf ve kül 75.450 0 874 441.600 46.080 27 Mineral yakıtlar, mineral yağlar ve 115.018.767 36.425.272 19.653.858 47.095.483 21.060.020 bunların damıtılmasından elde edilen ürünler, bitümenli maddeler, mineral mumlar Kaynak: (Türkiye İstatistik Kurumu, Dış Ticaret İstatistikleri, 2019, https://biruni.tuik.gov.tr/disticaretapp/menu.zul?p=1, Erişim: 10.04.2019) Rakamlara baktığımızda madencilik sektörü ürünleriden olan mineral maddeler 2016 yılına nazaran 2017 yılında Türkiye’ye ihracatımızda 2 defadan çok düşüş yaşanmış. 2016 yılında Türkiye’ye yaklaşık 47 milyon dolar olan ihracat 2017 yılında bu 21 milyon dolar olmuştur. Genel olarak diğer sektörlere nazaran madencilik sektörü ihracatı çok düşük kalmaktadır. Türkiye’den başka Ukrayna, Rusya, İran, Gürcistan gibi ülkelere ihracatımız mevcuttur. 2.2.2.3. Tarım Tarım sektörü ihracatı madencilik sektörü gibi toplam ihracatta küçük yer tutmaktadır. Tarım ürünleri ihtiyacı ithalat hesabına karşılanmaktadır. Tarım ürünleri ithalatının büyük bir kısmı Türkiye ile yapılmaktadır. En önemli tarım ihracat ürünlerinden canlı hayvanlar ve kalıntıları, meşrubat ve alkollü içecekler, bitkisel ürünlerin ismini verilebilir. Tablo 17’de 2013-2017 yılları arasında Azerbaycan’dan Türkiye’ye bazı tarım ürünleri ihractı rakamları verilmiştir. 53 Tablo 17: 2013-2017 yıllar Arasında Türkiye’ye Yapılan İhracat Rakamları Fasıl Fasıl adı 2013 2014 2015 2016 2017 1 Canlı hayvanlar 0 0 0 4.508 21.884 5 Diğer hayvansal menşeli 1.082.227 2.341.093 481.593 7.200 82.550 ürünler (kıl, kemik, boynuz, fildişi, mercan, bağırsak, vb.) 8 Yenilen meyvalar ve yenilen 47.223 0 0 16.210 314.600 sert kabuklu meyvalar 12 Yağlı tohum ve meyvalar, 0 159.374 30.090 113.181 3.575 muhtelif tane, tohum ve meyvalar,sanayiide ve tıpta kullanılan bitkiler, saman ve kaba yem 14 Örülmeye elverişli bitkisel 0 3.794 0 915 28.829 maddeler, tarifenin başka yerinde belirtilmeyen veya yer almayan bitkisel ürünler 20 Sebzeler, meyvalar, sert 0 17.561 0 0 0 kabuklu meyvalar ve bitkilerin diğer kısımlarından elde edilen müstahzarlar 22 Meşrubat, alkollü içkiler ve 18.537 69.773 60.022 64.708 52.574 sirke 23 Gıda sanayiinin kalıntı ve 128.554 0 447 423.202 17.009 döküntüleri, hayvanlar için hazırlanmış kaba yemler 24 Tütün ve tütün yerine geçen 0 0 0 0 0 işlenmiş maddeler Toplam 1276541 2591595 572152 629924 521021 Kaynak: (Türkiye İstatistik Kurumu, Dış Ticaret İstatistikleri, 2019, https://biruni.tuik.gov.tr/disticaretapp/menu.zul?p=1, Erişim: 10.04.2019) Azerbaycan’a en çok tarım ürünleri ihracat ortaklarından Türkiye’den başka Ukrayna, Rusya, Kazakistan, Romanya’nın ismini verebiliriz. 54 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM 3. AZERBAYCAN VE TÜRKİYE TİCARİ İLİŞKİLERİ AÇISINDAN GÜNEY GAZ KORİDORU VE BU TİCARİ İLİŞKİLERE ETKİSİ 3.1. GÜNEY GAZ KORİDORU 3.1.1. Genel Dünyada son yıllarda teknolojinin gelişmesi ve sanayileşme oranının artması tüketilen enerji miktarında artışa neden oldu. Bu gün ABD’den sonra en fazla enerji tüketen AB’dir. AB üyesi ülkeler 2015 yılında ham petrolün yaklaşık %90'ını ve doğal gazın neredeyse %70’ini ithal etmiş ve tahminlere göre 2035 yılında toplam doğal gaz ithalatı yaklaşık 600 milyar metreküp olacağı öngörülmüştür (Erşen, Çelikpala, 2019: 587). Avrupa’ya toplam doğal gaz ihracatının üçte birini Rusya, diğer üçte ikilik kısmı Norveç, Cezayir ve diğer ülkeler tarafından gerçekleştirmektedir (Eurostat, 2018). AB artan gaz talebi 2030 yılında yaklaşık olarak 760 milyar metreküp olacağı tahmin edilmektedir. Buna göre de, AB ithal kaynaklarını çeşitlendirmeğe çalışmaktadır. İthal kaynaklarını çeşitlendirmesinin diğer bir sebebi siyasi faktörlerdir. 2006 ve 2009 yılında Rusya’nın Ukrayna ile doğal gaz fiyatlarında anlaşmazlıktan dolayı Ukrayna’nın yaşadığı doğalgaz krizi zamanı Avrupa’ya ihrac olunan doğal gazda kesilmeler ve Rusya’nın Avrupa’ya doğal gaz tedarikini bir politika aracı olarak görmesidir (Özdemir, Yavuz, Tokgöz, 2015: 99). AB’nin bazı ülkelerinde Rusya’dan ithal edilen doğal gaza bağımlılık düzeyi %90’dan fazladır. Bu bağımlılık düzeyini azaltmak için AB, güvenli ve kesintisiz yeni yollar aramaya başladı. 55 Tablo 18: Avrupa Ülkelerinin Rusya’ya Olan Enerji Bağımlılık Oranları Ülke Oran (%) Slovakya 98 Litvanya 92 Polonya 91 Bulgaristan 90 Macaristan 86 Finlandiya 76 Çek Cumhuriyeti 72 Yunanistan 40 Hollanda 34 Almanya 30 İtalya 28 Fransa 17 İngiltere 13 Kaynak: (Karagöl ve diğ., Türkiye’nin Enerjide Merkez Ülke Olma Arayışı, 2016: 22) Aramalar sonucu AB Komisyonu en iyi rota olarak GKK projesini belirledi. Projenin geleceğine bakıldığında Hazar Havzası enerji kaynakları, uzun zaman diliminde Türkmenistan gazı, İrak ve politik koşullar uygun görülürse İran enerji kaynakları da bu proje vasıtasıyla AB’ye ihrac edilecek (Roberts, 2013: 22). Enerji kaynaklarının bulunduğu ülkeler ve bölgeler uluslararası politikada önemli bir avantaja sahiptir. Enerji kaynaklarının çıkarılmasını kontrol eden devletlerin veya aktörlerin yanı sıra, dış pazarlara taşımalarını bölgesel ve küresel siyasi dengeler üzerinde önemli derecede etkisi vardır. Bu anlamda, enerji güvenliği coğrafyanın güç politikalarıyla iç içe geçtiği bir mesele olarak görülmektedir (Erşen, Çelikpala, 2019: 584). GGK Nabucco1 projesinin genişlendirilmiş halidir (Sandıklı, 2012), 2008 yılında görüşmeler başlatılmış ve proje maliyeti 45 milyar dolardır. Toplam 3500 kilometre uzunluğunda 3 ayrı boru hattından oluşmaktadır. 1 Nabucco projesi Hazar gazını Türkiye-Bulgaristan-Romanya-Macaristan ve Avusturya üzerinden Avrupa'ya taşımak için tasarlanmıştır/ Şahdeniz Konsorsiyumu’nun TAP projesini seçmesiyle bu proje iptal oldu. 56 Bunlar: 1. Güney Kafkasya Boru Hattı (South Caucasus Pipeline) (SCP): Bakü’den 20 kilometre uzaklıkta Sangaçal terminalinden başlayarak Türkiye-Gürcistan sınırına kadar uzanmaktadır. 2013 yılında Şah Deniz gaz sahasının tam ölçekli gelişimi, Güney Kafkasya Boru Hattı Sisteminin genişletilmesine (SCPX) neden oldu. 2. Trans Anadolu Doğalgaz Boru Hattı (TANAP): Türkiye-Gürcistan sınırından başlayrak Türkiye-Yunanistan sınırına kadar uzanmaktadır. TANAP uluslararsı projenin bağlantısı olsa da ulusal bir projedir. 3. Trans Adriyatik Boru Hattı (TAP): Türkiye-Yunanistan sınırından başlayarak Arnavutluk’dan geçerek İtalya’ya kadar uzanmaktadır. GGK projesi 29 Mayıs 2018 yılında Bakü’de Azerbaycan Türkiye ve Gürcistan yetkilileri huzurunda açıldı. İlk gaz nakli başlatılmış oldu (Sputnik Türkiye, 2018). 2020 yılında projenin üçüncü kısmı olan TAP’ın bitmesi planlanmaktadır 3.1.1.1. Güney Kafkasya Boru Hattı (SCP) Güney Kafkasya Boru Hattı (SCP), Hazar Denizi'nin Azerbaycan sektöründeki Şah Deniz sahasından doğal gazın Gürcistan ve Türkiye'ye taşınması için inşa edilmiş boru hattıdır. Hatt Bakü yakınlarındaki Sangachal terminalinden başlamakta ve Azerbaycan ve Gürcistan'dan geçen BTC petrol boru hattı ile aynı güzergahtadır ve ülkenin gaz dağıtım sistemine bağlıdır. Boru hattının uzunluğu 691 km, bunun 443 kilometresi Azerbaycan’da ve 248 kilometresi Gürcistan’dadır. Bu hatt 2006 yılının sonlarında faaliyete geçerek ilk önce ve Gürcistan'a, Temmuz 2007'den Türkiye'ye Şah Deniz 1. aşama doğalgazı teslim edilmektedir (BP Azərbaycan, 2019a). SCP, çevresel etkiyi en aza indirmek için BTC boru hattıyla aynı koridor boyunca inşa edilmiştir. Boru hattı sahibi Güney Kafkasya Boru Hattı A.Ş’dir ve yıllık taşıma kapasitesi 7,41 milyar metreküptür. Gaz taşıma kapasitesini artırmak için 17 Aralık 2013 tarihli karar ile Genişletilmiş Güney Kafkasya Boru Hattı (SCPX) projesi başlatıldı. Boru hattının 57 uzunluğu yaklaşık 489 kilometredir ve bunun 424 kilometrelik kısmı Azerbaycan topraklarında, 63 kilometrelik kısmı Gürcistan topraklarında ve 2 kilometrelik kısmı ise TANAP arabağlantısındadır. Boru hattı 30 Haziran 2018'de faaliyete başladı. Genişlemenin bir sonucu olarak, boru hattının kapasitesi 16 milyar metreküp artarak ve toplamda 23,4 milyar metreküp olacaktır. Böylece toplam gaz taşıma kapasitesini 3 kat artacaktır . Gerektiğinde SCPX hattı yıllık kapasitesi 31 milyar metreküpe kadar çıkabilmektedir. SCPX hattı Gürcistan-Türkiye sınırındaki TANAP sistemine katılmış ve Türkiye topraklarından geçerek Avrupa’ya doğal gaz taşımak için hayata geçirilmiştir (Cənub Qaz Dəhlizi QSC, 2019). SCP AB için enerji tedarikinde Rusya'ya bağımlılığını azaltmak, dolayısıyla kaynakları çeşitlendirmek açısından önemli proje olduğu vurgulanmaktadır. Bu proje Rusya tarafından kontrol edilen enerji ihracat rotalarına alternatif oluşturmaktadır (Koranyi, 2014: 68). 3.1.1.2. Trans Anadolu Doğalgaz Boru Hattı (TANAP) Trans Anadolu Doğalgaz Boru Hattı (TANAP) projesi Azerbaycan’la Türkiye arasında ortak gerçekleştirilen gaz ihraç projelerinden en önemlisidir. TANAP projesine ilişkin ilk anlaşma 24 Aralık 2011 yılında Türkiye ve Azerbaycan hükümet temsilcileri arasında mutabakat zabtı imzalanması olmuştur. Daha sonra projenin ilk hukuki altyapısını 26 Haziran 2012 tarihinde Azerbaycan ve Türkiye temsilçilerinin İstabul’da imzaladığı “Türkiye Cumhuriyeti Hükümeti ile Azerbaycan Cumhuriyeti Hükümeti arasında Trans Anadolu Doğalgaz Boru Hattı Sistemine ilişkin Hükümetlerarası Anlaşma” ve eki “Ev Sahibi Hükümet Anlaşması” oluşturmaktadır (TANAP, 2018b). İnşası 2015 yılında başlatılmış 2018 yılında bitmiştir. TANAP, GGK projesinin Türkiye’geçen kısmını oluşturup doğalgazı Türkiye'nin doğu sınırından batı sınırına taşıyıp Trans Adriyatik Boru Hattı'na (TAP) bağlayarak Hazar gazını Avrupa'ya taşıyacak ve Avrupa piyasasında oluşacak talebi 58 karşılamada en önemli projelerdendir (Furuncu, 2018: 544-551). Boru hattının uzunluğu toplam 1850 kilometre olmakla, 4 aşamada hayata geçirilcektir. Projenin ilk aşamasının açılışı 12 Haziran 2018 tarihinde Eskişehir'de devlet yetkililerinin katılımıyla açıldı (NTV Haber, 2018). Boru hattının kapasitesi 2020 yılında 16 milyar metreküp, 2023’te 23 milyar metreküp, 2026'da 31 milyar metreküp olacak. GGK projesinin yapımı bittikten sonra ilk dönemde TANAP boru hattı ile 16 milyar metreküp gaz taşınacak. İlk dönemde proje ile 16 milyar metreküp gazin 6 milyar metreküpü Türkiye’nin iç piyasası için, geride kalan 10 milyar metreküp ise TAP hattı ile Avrupaya taşınacaktır. TANAP projesini değerlendirirken sadece Azerbaycan ve Türkiye için değil bölge için önemli proje olduğu vurgulanmaktadır. Gelecekte Hazar denizinin altından geçecek Trans Hazar Boru Hattı'na (TCP) birleşerek Kazakistan ve Türkmenistan enerji kaynaklarını Avrupa'ya taşımakta da önemli rolü olacak (Nanay, Stegen, 2012: 347). Ayrıca GGK’nın doğuya doğru doğal bir uzantısı olarak kabul edilir. Bu proje, gelecekte türkmen gaz kaynaklarını Türkiye ve Avrupa gibi büyük tüketici coğrafyalarına bağlayacağından ilgi görmektedir. Gelecekte İran'nın da bu projeye katılması öngörülmektedir. Şimdilik Iran-ABD arasında yaranan anlaşmazlıktan dolayı İran'ın bu projeye katılması öngörülmemektedir (Boyer, 2018). 3.1.1.3. Trans Adriyatik Boru Hattı (TAP) Trans Adriyatik Boru Hattı (TAP) Türkiye-Yunanistan sınırından başlayarak Arnavutluk ve Adriyatik denizinden geçerek İtalya'ya kadar uzanan, proje maliyeti 5 milyar dolar olan, GGK'nın 3. kısmını oluşturan projedir. TAP projesine ilişkin anlaşma 14 Şubat 2013 yılında Atina'da gerçekleşen, İtalya, Arnavutluk ve Yunanistan'ın devlet yetkilileri tarafından imzalanmıştır. TAP projesi yapımı bittiğinde Avrupa'nın enerji güvenliğine katkıda bulunan GGK'nın önemli bir parçası haline gelecektir (Trans Adriatic Pipeline, 2019). 59 Proje ilk aşamada Azerbaycan daha sonra Orta Doğu ve Asya gazını Avrupa'ya taşıyacaktır. TAP projesi Nabucco West2 projesine alternatif olarak Azerbaycan tarafından ortaya atılmıştır (Enerji Enstitüsü, 2013). TAP'ın Azerbaycan tarafından seçilmesi hem ekonomik hem de siyasi faktörlerle ilgiliydi. Nabucco West projesi yerine TAP projesinin seçilmesindeki en büyük ekonomik amaç TAP projesinin Nabucco West projesine göre 442 kilometre daha kısa olmasıdır (Erdoğan, 2017: 17). Öncelikle, TAP'ın uzunluğu Nabucco West'ten 442 km daha kısa olduğu için inşaat maliyetleri daha düşük olacaktır. Ayrıca, TAP'ın ihraç edileceği Yunanistan ve İtalya pazarlarındaki gaz fiyatı, Orta ve Doğu Avrupa ülkelerine kıyasla yüksekti. Bu, ticaret açısından Azerbaycan için daha avantajlı olarak kabul edildi. Aynı zamanda, bu pazarlarda Azerbaycan gazına olan talep de yüksek idi (Mehdiyev, 2018: 249). TAP A.G şirkteinin raporltarına göre Ocak 2019 itibari projenin %85,2 kısmı tamamlanmıştır (TAP AG, 2019). TAP boru hattının uzunluğu 870 kilometre olup, projenin tamamlamasıyla birlikte GGK tamamlanmış olacaktır. TAP projesi hem de ABD başkanı Trump tarafından desteklenmektedir (AzerNews, 2018). 3.1.2. Beklentiler GGK'nın tamamlaması ile birlikte boru hattının geçtiği ve gelecekte projeye katılacak ülkeler için büyük avantaj teşkil etmektedir. GGK'nın ilk kısmının geçtiği Azerbaycan, Gürcistan, Türkiye, Yunanistan, Arnavutluk ve İtalya için hem ekonomik hem de siyasi avantaj sağlamaktadır. Genel olarak enerji politikalarını yalnız ekonomik politika olarak algılanmaması gerekmektedir. Bu politikalar hem ekonomini hem de siyaseti etkilemektedir (Memmedli, 2017: 207). Azerbaycan'ın avantajlarından biri ülkenin enerji kaynağını Rusya'dan bağımsız olarak Türkiye ve Avrupa'ya ihraç etmek avantajı elde edecektir. Türkiye için bu projenin önemi enerji ihraç eden Kafkasya, Hazar bölgesi ve Orta Doğu ile enerji ithal eden Avrupa arasında köprü rolu olacak (Furuncu, 2018: 550). 2020'den sonrası için Doğu Akdeniz, Kuzey İrak, İran'ın doğalgaz rezervleri de TANAP boru hattı ile birleşerek Avrupa'ya ihracı da planlanmaktadır (Rzayeva, 2014: 62). Türkiye için diğer 2 Nabucco projesinin küçültülmüş hali 60 bir ekonomik getirisi ise Azerbaycan'dan yapılcak toplam 16 milyon metreküp doğalgazın 6 milyon metreküpü iç piyasaya yönelmesidir (Nanay, Stegen, 2012: 351). En önemli gaz rezervine sahip Türmenistan, Özbekistan ve Kazakistan GGK'nın hayata geçmesi ile Rusya'dan bağımsız Avrupa'ya enerji ihraç edebilecek konuma gelecekler (BOTAŞ, 2012: 7). Kazakistan, Türkmenistan ve Özbekistan kanıtlanmış doğal gaz rezervlerine göre 27,8 trilyon metreküp doğalgaza, yani dünya toplamının %13,3'üne sahiptir (Ibrayeva, et al., 2017: 127). Türkmenistan kanıtlanmış doğalgaz rezerv miktarına göre dünyada 4. sırada gelmektedir (Huseynov, 2017: 340). Fakat şimdilik Türkmenistan'ın bu projeye katılması öngörülmemektedir. Bunun sebebi Türmenistan doğalgazının en büyük alıcısı Çin olmasıdır (McLean, 2015: 175). AB'nin doğal gaz ithalatının yaklaşık üçte biri Rusya'dan gelmektedir. Örneğin, Rusya'dan Avrupa'ya 2017 yılında doğalgaz ihracat miktarı 192,2 milyar metreküp, toplam doğalgaz ithalatı ise 423,8 milyar metreküp olmuştur (European Commission, 2019: 113). Yaklaşık olarak 2017 yılında Avrupa toplam doğalgaz ithalatının %45,4'ünü Rusya'dan yapmıştır. Tablo 19'da Rusya'nın Avrupa'ya doğalgaz ihracat miktarı verilmiştir. Tablo 19: Rusya'nın Avrupa'ya Yıllara Göre Gaz İhracat Miktarı (Milyar metreküp) Yıl 1973 1975 1980 1985 1990 1995 2000 2005 2010 2015 2016 2017 Toplam 6,8 19,3 54,8 69,4 110,0 117,4 130,3 154,3 138,6 158,6 178,3 192,2 Kaynak: (Gazprom Export, Gas supplies to Europe, 2018, http://www.gazpromexport.ru/en/statistics/, Erişim: 12.03.2019) GGK projesinin yapılmasındakı en büyük amaçlardan biri Avrupa'nın Rusya'dan ithal edilen enerjiye bağımlığını azaltmaktır. Bu sebepden dolayı Avrupa enerji güvenliliği için GGK projesi önem taşımaktadır (International Energy Agency, 2008: 40). 61 3.1.3. Yatırım Ortakları (Şirketler) GGK, Şahdeniz sahasından çıkartılan gazı Avrupa'ya ulaştırmak için kullanılan doğal gaz boru hatlarına verilen addır. GGK birinci aşamada toplamda 3 doğalgaz boru hatlarından oluşmuş, toplam maaliyeti 45 milyar dolar olarak öngörülmüş, Azerbaycan'dan başlayan Gürcistan-Türkiye sınırına kadar uzanan Güney Kafkasya Boru Hattı'ndan (SCP), Türkiye'nın Ardahan ilinden başlayıp Edirne ilinnde sonlanan Trans Anadolu Doğalgaz Boru Hattı'ndan ve Türkiye-Yunanistan sınırından başlayıp Arnavutluk'dan geçerek İtalya'nın içine kadar uzanan Trans Adriyatik Boru Hattı'ndan (TAP) oluşmaktadır (TAP AG, 2017: 6). GGK'nın birinci kısmını teşkil eden SCP, Hazar Denizi’nin Azerbaycan sektöründeki Şah Deniz doğal gaz sahasından gazın Gürcistan ve Türkiye’ye taşınması için inşa edilmiş boru hattıdır. 25 Şubat 2014 tarihinde, Azerbaycan Cumhurbaşkanı, devlete ait projelerin kordine edilmesi, yönetilmesi ve finanse edilmesi amacıyla Güney Gaz Koridoru A.Ş'nin kurulmasına ilişkin kararname imzalamıştır. GGK A.Ş hisselerinin %51'i Azerbaycan Cumhuriyeti Ekonomi Bakanlığı'na, %49'u ise SOCAR'a aittir. GGK A.Ş şirketi 31 Mart 2014 tarihinde kurulmuştur (GGK A.Ş, 2019). Boru hattının inşasında bir çok maliyetlerden kaçınmak için BTC boru hattı ile aynı koridor kullanılmıştır. SCP'nin ticari faaliyetlerinden sorumlu “SOCAR Midstream Operations Limited” şirketidir (SOCAR Midstream Operation Limited, 2019). SCP'nin iki operatörü vardır (BP Azərbaycan, 2019a): - BP: Tesislerinin yapımından ve işletilmesinden sorumlu teknik bir operatördür. - “SOCAR Midstream Operations Limited” şirketi: SCP'nin işletme faaliyetlerinden sorumlu ticari operatördür. SCP projesinin ortakları, İngiltere'nin BP şirketi, Türkiye'nin TPAO şirketi, Malezya'nın Petronas şirketi, İsviçre merkezli İran şirketi, Rusya'nın Lukoil şirketi, Azerbaycan'ın devlet petrol şirketi ve “SOCAR Midstream Operations Limited” şirketidir (SOCAR Midstream Operation Limited, 2019). Şekil 20'de şirketlerin ismi ve projede hisseleri gösterilmiştir. 62 Şekil 20: SCP Projesinin Ortakları GGK 6,67% NICO 10% BP BP 28,83% TPAO Lukoil Petronas 10% SOCAR Lukoil NICO SOCAR GGK 10% TPAO Petronas 19% 15,50% Kaynak: (SOCAR Midstream Operation Limited, Cənubi Qafqaz Boru Kəməri (SCP), 2019, http://www.socarmidstream.az/az/project/scp/#partners, Erişim: 13.03.2019) GGK'nın ikinci kısmını oluşturan TANAP projesi Türkiye sınırları içinde doğalgaz boru hattıdır. TANAP projesinin bütçesi toplam 8,5 milyar dolardır (Deutsche Welle, 2018). Projenin gerçekleştirilmesi için Uluslararası Yeniden Yapılanma ve Kalkınma Bankası (IBRD) ile 800 milyon dolarlık finansman sağlama anlaşması imzalanmıştır (Daily Sabah, 2017). TANAP projesinini açılışını 12 Haziran 2018 tarihinde Eskişehir'de gerçekleştirildi. Projeninin operatörü SOCAR şirketidir. Yatırımcılar Azerbaycan sermayeli SOCAR Türkiye A.Ş ve Türkiye şirketleri TPAO ve BOTAŞ'tir. Şekil 21'de şirkteler ve projede hisseleri verilmektedir. Projenin sahibi Tanap Doğalgaz İletim A.Ş şirketidir. Şekil 21: TANAP Prosjesinin Ortakları BP 12% SOCAR BOTAŞ BOTAŞ SOCAR 30% BP 58% Kaynak: (Wikipedia, Trans-Anatolian Gas Pipeline, 2019, https://en.wikipedia.org/wiki/Trans- Anatolian_gas_pipeline, Erişim: 13.03.2019) 63 GGK'nın üçüncü kısmı Türkiye-Yunanistan sınırından başlayarak Arnavutluk'tan geçerek İtalya'nın içine kadar uzanan TAP boru hattıdır. TAP projesinin uzunluğu toplamda 878 kilometre olup, 550 kilometresi Yunanistan'dan, 215 kilometresi Arnavutluk'tan, 105 kilometresi Adriyatik denizinden geçib 8 kilometresi ise İtalya'nın içine kadar uzanmaktadır. Projeye İngiltere'nin BP şirketi, Azerbaycan'ın SOCAR şirketi, İtalya'nın Snam şirketi, Belçika'nın Fluxys şirketi, İspanya'nın Enagás şirketi ve İsviçre'nin Axpo şirketi ortaktır. TAP projesinin inşaat, planlama ve geliştirme işinden merkezi İsviçre 'de yerleşen “The Trans Adriatic Pipeline AG” şirketi sorumludur (TAP AG, 2019a). Projenin ortaklarının hisseleri şekil 22'de gösterilmiştir Şekil 22: TAP Projesinin Ortakları Axpo 5% BP Enagás 20% 16% BP SOCAR Snam Fluxys Enagás SOCAR Axpo 20% Fluxys 19% Snam 20% Kaynak: (TAP AG, About us, 2019a, https://www.tap-ag.com/about-us, Erişim: 14.03.2019) Projenin yapımına 2015 yılında başlanılmış 2020 yılında tamamlanması beklenilmektedir (TAP AG, 2019b). 3.2. TÜRKİYE VE GÜNEY GAZ KORİDORU 3.2.1. Genel Türkiye yerleştiği coğrafı konum itibariyle bölge enerji güvenliği konusunda önem arz etmektedir. Dünyada kanıtlanmış petrol rezervinin %73 'ü, doğalgaz rezervinin %72'si Türkiye'nin komşu devletlerinde bulunduğu tahmin edilmektedir 64 (Bilgin, 2010). Bu küresel petrol tüketiminin %20'sini ve doğalgaz tüketiminin %30'unu yapmakta olan AB için Türkiye enerji koridoru konumunda güvenli bir ülkedir (Erşen, Çelikpala, 2019: 586). Enerji ithalatçısı AB ve enerji ihracatçısı Hazar Havası devletleri ve Orta Doğu devletleri için Türkiye enerjinin ulaşması konusunda güvenilir ortak olarak görmektedir. Diğer bir sebeb ise enerji ihracat ve ithalatı knousunda Türkiye'ye alternatif güzergehlar hem ekonomik hem de güvenlik sorunları ile karşılaşmaktadır. Bu yüzden AB, Türkiye'nin dahil olduğu enerji projelerine destek vermektedir (Ayhan, 2009: 173). Türkiye 2017 yılında toplam 51 milyar metreküp doğalgaz tüketmiş, neredeyse enerji ihtiyacı talebinin %75'ini ithal edilen kaynaklardan elde edilmektedir ve (Enerji Atlası, 2018), (Türkiye Petrolleri, 2017: 30). Bu talebin bir kısımı karşılamak için Türkiye'den geçecek olan enerji hatlarının bir kısmı Türkiye'de iç talebe yönelik olacaktır. TANAP bunun örneğidir (Socor, 2012). 3.2.2. Türkiye’nin Enerji Politikasına Etkisi Enerji politikasının kavramına bakıldığında “Teknoloji ekonomi ve enerji ile ilgili kararlarının alındığı kurumsal yapıdan oluşmakta ve kısa dönemde arz-talep yönetimi, uzun dönemde ise planlama faaliyetlerini içermektedir” (Bayraç, 2009: 118). Türkiye enerji politikasının ana amacı, ekonomik büyümeye ve sosyal gelişmeye katkı sağlayacak şekilde enerjinin yeterli miktarda, güvenilir ve rekabet edilebilir fiyatla temin edilmesi şekilinde yorumlanmaktadır (T.C. Avrupa Birliği Bakanlığı, 2014: 10). Her devlet kendi enerji politikalarını belirlemektedir. Ankara'nın enerji politikasında ana hedefi, enerjinin makul fiyatlarla ve herhangi bir kesinti riski olmadan temin edilebilecek güvenilir kaynakları bulmaktır (T.C. Dışişleri Bakanlığı, 2019) Enerji politikaları yalnız ekonomik çıkarlar için değil stratejik çıkarlar içinde kullanılmaktadır. Örneğin, enerji ihraç eden devletler stratejik ve politik çıkarları için enerji ihracatında ekonomik kayıpları olsa da, enerjiyi kendi politikalarını uygulamak için tehdit aracı gibi görülmektedir. Bu politikaların belirlenmesinde diğer bir faktör aktör yapısıdır. Enerji politikaları çok aktörlü bir yapıda belirlenmektedir. Devletin dış 65 politikasını belirleyen temel aktörlerin dışında enerji şirketleri de karar alma süreçlerine dahil olmaktadır. Çünkü ortaya konacak yüksek maliyetli projelerin karşılanması için devletlerin bütçelerinden ayrılan paylar yeterli olmamakta, gerekli yatırımların yapılması, uzman ve teknoloji ihtiyacının karşılanması, ancak güçlü sermaye yapısına sahip şirketlerin katkıları ile mümkün olmaktadır. Bu, aktör yapısında çeşitlemeye neden olduğu gibi, karar alma aşamasında farklı çıkarlar ortaya çıkması nedeniyle süreçlere dahil olan şirketler ile diğer aktörler arasında çatışmalara neden olmaktadır (Memmedli, 2017: 207). Türkiye ile İran arasında yaşanan anlaşmazlık daha sonra Rusya ile Ukrayna arasında anlaşmazlık gaz tedarikinde sıkıntılara neden oldu (Shi, 2009: 58-59). Bundan sonra hükümet bu stratejik açıklığın giderilmesi için çalışmalara başladı ve Türkiye'nin toplam tüketiminin %4,5'ini karşılamakta olan 1,6 milyar metreküp kapasiteli ilk yeraltı depolama tesisi Silivri’de faaliyete geçti (Balat, 2010: 2002). Türkiye enerji ithalatına bağımlı durumdadır. Bu sebebden dolayı Türkiye’ye enerji ihracatçılarına büyük miktarda döviz ödemektedir (Erdoğan, 2017:20) Türkiye’nin en çok doğalgaz ithal ettiği ülkeler Rusya, İran, Azerbaycan, Cezayir ve Nijerya’dır. 2016 ithalat rakamlarına bakıldığında toplam doğal gaz ithalatı yaklaşık 46 milyar metreküp, bunun da %53,5’inin Rusya’dan, %16,7’sinin İran’dan, %14’ünün de Azerbaycan’dan yapıldığı görülmektedir. Türkiye’de doğal gaz en çok elektrik üretiminde, sanayi ve konutlarda kullanılmaktadır. BTC hattı faaliyete başladıktan sonra Azerbaycan’la Türkiye arasında doğal gaz ticaretinde her geçen yıl artış yaşanmaktadır. 2016 yılında toplam doğal gaz ithalatında Azerbaycan’ın oranı yaklaşık %14’e çıkmıştır. Tablo 20: Ülke Bazında Doğal Gaz İthalatı (milyon metreküp) Yıl Rusya İran Azerbaycan Cezayir Nijerya Spot Toplam LNG 2002 11,574 660 0 3,772 1,139 0 17,095 2003 12,460 3,461 0 3,795 1,107 0 20,823 2004 14,102 3,498 0 3,182 1,016 0 21,798 2005 17,524 4,248 0 3,786 1,013 0 26,571 2006 19,316 5,594 0 4,132 1,100 79 30,221 2007 22.762 6,054 1,258 4,205 1,396 167 35,842 66 2008 23,159 4,113 4,580 4,148 1,017 333 37,350 2009 19,473 5,252 4,960 4,487 903 781 35,856 2010 17,576 7,765 4,521 3,906 1,189 3,079 38,036 2011 25,406 8,190 3,806 4,156 1,248 1,069 43,874 2012 26,491 8,215 3,354 4,076 1,322 2,464 45,922 2013 26,212 8,730 4,245 3,917 1,274 892 45,270 2014 26,975 8,933 6,074 4,179 1,414 1,598 49,173 2015 26,783 7,826 6,169 3,916 1,240 2,493 48,427 2016 24,740 7,705 6,480 4,193 1,120 1,962 46,200 Kaynak: (T.C Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı, Ham Petrol ve Doğal Gaz Tüketimi, 2017, https://www.enerji.gov.tr/tr-TR/Sayfalar/Elektrik, Erişim: 19.03.2019). Tablo 20’den göründüğü gibi Türkiye’nin gaz ithalatında en çok payı Rusya, İran ve Azerbaycan almaktadır. 2013 yılında toplam doğalgaz ithalatında İran’dan ithal edilen gaz miktarın yarısı kadarı Azerbaycan’dan ithal edilmekteydi. Şimdi yıllar itibariyle bu oran Azerbaycan lehine artmaktadır. TANAP ile birlikte bu oran daha da artacağı öngörülmektedir (Furuncu, 2018: 552). Doğal gaz, Türkiye'nin enerji karışımında en hızlı büyüyen enerji kaynağıdır, Ülkenin doğal gaz tüketimi, 2016 yılında toplam 46,146 milyar metreküp (Bcm) olmuştur. 2017 yılı toplam gaz ithalatının %37’si elektrik üretimi için gerçekleştirilmiştir. Toplam elektrik üretimndeki pay ikinci sırada %33’le kömürden, hidrolik enerjiden, rüzgardan, jeotermal enerjiden ve diğer kaynaklardan elde edilmiştir (T.C. Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı, 2018). Tablo 21'de 2001-2017 yılları arasında elektrik üretiminde karışım oranları verilmiştir. Tablo 21: Elektrik Üretiminde Karışım Oranları Toplam Kömür Sıvı Doğal Hidrolik Yenilenebilir (GWh) (%) yakıtlar gaz (%) Enerji ve Atıklar3 (%) (%) (%) 2000 124.922 30,6 7,5 37 24,7 0,3 2001 122.725 31,3 8,4 40,4 19,6 0,3 2002 129.4 24,8 8,3 40,6 26 0,3 2003 140.581 22,9 6,6 45,2 25,1 0,2 2004 150.698 22,8 5 41,3 30,6 0,3 2005 161.956 26,6 3,4 45,3 24,4 0,3 2006 176.3 26,4 2,4 45,8 25,1 0,3 2007 191.558 27,9 3,4 49,6 18,7 0,4 2008 198.418 29,1 3,8 49,7 16,8 0,6 3 Jeotermal, rüzgar, katı biyokütle, güneş, biogaz ve atık kaynaklarını içerir. 67 2009 194.813 28,6 2,5 49,3 18,5 1,2 2010 211.208 26,1 1 46,5 24,5 1,9 2011 229.395 28,8 0,4 45,4 22,8 2,6 2012 239.497 28,4 0,7 43,6 24,2 3,1 2013 240.154 26,6 0,7 43,8 24,7 4,2 2014 251.963 30,2 0,9 47,9 16,1 4,9 2015 261.783 29,1 0,9 37,9 25,6 6,5 2016 274.407,7 33,7 0,7 32,5 24,5 8,6 2017 297.277,5 32,8 0,4 37,2 19,6 10 Kaynak: (Türkiye Elektrik İletim A.Ş, Türkiye Üretim-İletim İstatistikleri, 2018, https://www.teias.gov.tr/tr/turkiye-elektrik-uretim-iletim-istatistikleri, Erişim: 20.03.2019) Tablo 21’den görüldüğü gibi Türkiye'de toplam elektrik enerji tüketiminin en büyük kısmını doğalgaz daha sonra kömür oluşturmaktadır, 2015 yılında yılında toplam elektrik üretim içinde 99,219 GWh'la %37,9, 2016 yılında ise 87,820 GWh'la %32,1'sini4 oluşturmaktadır (T,C Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı, 2017: 16). Ayrıca Bakanlık verilerine baktğımızda her geçen yıl yenilenebilir enerji kaynaklarının toplam elektrik üretimindeki yeri artmaktadır. Türkiye enerji terminali olma yolunda önemli projeler ve altyapı çalışmaları yapmaktadır. Ceyhan’ı enerji terminali yapmak için önemli stratejik adımlar atmalı ve boru hattının geçtiği ülkelerde istikrar olması gerekmektedir (ERBAŞ AÇIKEL, 2011: 65). Ayrıca Türkiye enerji stratejisinde 2030 yılına geldiğinde toplam elektrik üretiminin %30’nu yenilenebilir kaynaklardan, özellikle rüzgar ve güneş gibi kaynaklardan elde etmeği amaçlamaktadır (Ateşoğlu Güney, 2015: 38) 3.2.3. Türkiye’ye Sağlayacağı Faydalar 3.2.3.1. Stratejik Faydalar Türkiye, çevresinde bulunan enerji ihraç eden devletler ve enerji ithal eden devletler için stratejik öneme sahiptir. Bunun sebebi coğrafi konumudur. Türkiye enerji ihrac ve ithal eden devletler arasında köprü olmasıyla beraber hem de büyük enerji ithalatçısıdır. Bu T.C Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı’nın verilerine bakıldığında görülmektedir. 4 Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı ve Türkiye Elektrik İletim A.Ş verilerinde çelişki vardır. 68 Türkiye’nin enerji stratejinsinin 3 ana sütunu vardır (Babalı, 2009: 27). 1. Yurtiçi tüketim için çeşitlendirilmiş, güvenilir ve uygun maliyetli tedarik kaynağı sağlamak; 2. Enerji piyasasını serbestleştirmek; 3. Kilit bir ülke ve enerji merkezi olmaktır. Türkiye’nin ithal ettiği enerjinin büyük bir kısımı elektrik enerjisi olarak kullanılmaktadır. Bu eletrik enerjisin de sanayi, hanehalkı ve ticari kuruluş sektörlerinde kullanılmaktadır (M. Balat, 2009: 158). Şekil 23’de Türkiye’nin yıllara göre elektrik tüketim grafiği verilmiştir. Şekil 23: Türkiye’nin Yıllara Göre Elektrik Tüketim Rakamları 350 292 300 300 276 266 242 248 257 250 230 210 198 194 200 150 100 50 0 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 Kaynak: (Enerji Atlası, Türkiye’nin Yıllık Eletrik Tüketimi, 2019, https://www.enerjiatlasi.com/elektrik-tuketimi/, Erişim: 21.03.2019) Şekil 23’den görüldüğü gibi Türkiye’nin 2009’dan başlayarak her geçen yıl elektrik tüketim oranları artmaktadır. Türkiye, elektrik enerjisinin büyük çoğunluluğu fosil yakıtlardan elde edilemtedir. Elektrik üretimi içinde en çok payı alan enerji kaynağı doğal gazdır. 2016 yılında toplam elektrik üretimi içinde %32,09 doğal gaz, %24,58 hidrolik kaynaklar yerde kalan 43,33’lük kısmı ise diğer kaynaklardan elde edilmiştir (Bağcı, 2019: 106). 2017 yılında elektrik üretiminin %37’lik kısmı doğal gazdan, %33’lük kısmı kömürden, %20’lik kısmı hidrolik enerjiden, %6’lik kısmı rüzgardan ve her biri %2 olmakla 69 TWh jeotermal ve diğer kaynaklardan elde edilmiştir (T.C. Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı, 2018). Türkiye elektrik üretimini fosil yakıtlar vasıtasıyla elde etmeyi azaltmakla birlikte elektrik üretiminde yenilenebilir kaynakların oranını artırmak için programlar geliştirmektedir. Programlarda 2030 yılına kadar elektrik üretiminin %10’nu nükleer enerji ile temin etmek öngörülmektedir (Ateşoğlu Güney, 2015: 38). Türkiye Makina Mühendisleri Odası’nın (TMMOB) raporuna göre Türkiye’de 2019 yılında 319 TWh elektrik tüketimi gerçekleşecek. Şekil 24’de TMMOB’un elektrik tüketim tahminleri verilmiştir. Şekil 24: Türkiye’nin Elektrik Tüketim Tahminleri 500 474 460 445 450 430415 400 387 400 372 359 346 350 319 330 300 250 200 150 100 50 0 2019 2020 2021 2022 2023 2024 2025 2026 2027 2028 2029 2030 Kaynak: (TMMOB, Elektrik Tüketim Tahminleri, 2018: 15) Jensen’e göre, Türkiye coğrafi konumunu kullanarak Hazar Havzası ve Orta Doğu’dan enerji ihracının kendi ülkesinden geçerek Avrupa’ya ulaşmasını sağlamak için projeler geliştirmektedir. Bu yolla Türkiye hem enerji merkezi olma yolunda ilerilemiş olacak hem de AB’ye katılım şansını büyük ölçüde artırmış olacaktır (Jensen, 2007: 36). Türkiye elinde bulunan avantajları kullanarak enerji kaynaklarından Avrupa’ya enerji ulaştırmak için GGK gibi yeni boru hatları inşa etmek ve mevcut olanları geliştirmek için projeler geliştirmektedir. Türkiye’ye doğal gaz ithalatının altıda birini 70 TWh oluşturan, Tebriz-Erzurum boru hattının da gelecekte GGK’ya birleştirme olasılığı da vardır (Pollak, Schubert, 2017: 76). Enerji stratejisinde Türkiye, proje geliştirilmesi ve genişletilmesinde kilit bir ülkedir. Çünkü, Türkiye AB açısından önemli bir oyuncu olma ve Avrupa’ya ulaşan boru hatlarında 4. en büyük ülke olma beklentileri vardır (T.C. Dışişleri Bakanlığı, 2009: 5). Bu nedenle Türkiye’nin enerji stratejisi GGK stratejisine uygun görünmektedir. Ayrıca Türkiye’nin BTC, Türkiye-Yunanistan Doğal Gaz Boru Hattı ve TANAP hatları ile beklentilerine ulaşmak için önemli projelerdendir (Özdemir, Yavuz, Tokgöz, 2015: 100). GGK projesinde sadece tranzit ülke olarak değil hem de projede Avrupa’ya gönderilecek doğal gazda söz sahibi olması,bunun neticesinde Türkiye’nin pazarlık gücünü artırmaktadır (Kardaş, 2014: 5). Bazı araştırmacılara göre, TANAP’ı bir fiyat belirleme mekanizması veya hatta stratejik açıdan transit bir gelir sağlamadığını, bunun da Türkiye'yi bir merkez yerine sadece bir koridor haline getirdiğini savunumaktalar (Özdemir, 2017: 119). Enerji merkezi ola bilmek için dünyanın enerji ihraç eden bölgelerinde rafineri sahibi ve enerji işlem borsasında işlem gören şirketlerin olması ve ayrıca gaz depolama ve LNG tesislerinin bulunması gerekmekte olduğunu savunmaktalar (Yıldızel, 2016). Başka bir araştırmacaılara göre ise, Türkiye önemli enerji merkezi olma yolunda devam etmektedir. Çünkü, BTC BTE boru hatları ve boğazdan tankerlerle önemli miktarda enerji taşınmaktadır. Konumu, ekonomik ve siyasi durumu itibariyle Avrupa, Türkiye’ni istikrarı ve ekonomik gelişimi itibariyle stratejik bir ortak olarak görmektedir (Huseynov, 2017: 342). Türkiye’nin keşfedilmemiş enerji kaynakları potansiyeli dikkate alındığında Türkiye enerji merkezi olarak görülmektedir (Tagliapietra, Zachmann, 2017: 2). Türkiye’nin konumu itibariyle sadece Doğu-Batı koridoru olarak deyil ayrıca Kuzey-Güney koridoru olarak da ele alınmalıdır. Türkiye’yi “by pass” eden enerji projeleri hem ekonomik hem de siyasi olarak mümkün gözükmemektedir. Türkiye’nin sınırları yakınında ekonomik, askeri ve siyasi olarak bir düzensizlik vardır. Bu sebeplerden dolayı Türkiye’nin sınırları dışından geçecek bir proje güvenli olmadığı gözükmektedir. 71 3.2.3.2. Ekonomik Faydalar Türkiye dünyanın en büyük 20. ekonomisi olması ve ekonomisini geliştirebilmek için enerjiye ihtiyacı var ve enerji ihtiyacı her geçen gün artmaktadır (Statistics Times, 2019). Bu yüzden Türkiye enerji ihtiyacın karışlamak için 2020 yılı sonuna kadar 128 milyar dolar harcaması gerekmektedir. Bu sebepden dolayı Türkiye, enerji sektöründe yerli ve yabancı yatırımcıları yatırım yapmaya teşvik etmektedir (TAİK & DEİK, 2008: 91). Türkiye 2017 yılı elektrik üretiminde %37,2 oranla en fazla kullanılan birincil enerji kaynak olan doğal gaz, aynı yıl toplam 51,7 milyar metreküp doğal gaz ithal edildi ve ithalatın 42,8 milyar metreküpü boru hatları ile gerçekleştirildi. Boru hatları ile gerçekleştirilen ithalatta en büyük oran yaklaşık %64’lük oranla 27,6 milyar metreküp Rusyadan, %21’lik oranla 8,9 milyar metreküp İrandan ve %15’lik oranla 6,3 milyar metreküp Azerbaycan’dan ithal edilmiştir (BP, 2018: 29-34). Şekil 25’de 2007-2017 yılları arasında Türkiye’nin toplam doğal gaz ithalat rakamları verilmiştir. Şekil 25: Türkiye’nin Toplam Doğal Gaz İthalat Rakamları 60 51,7 50 46,6 46 43,3 44 44,4 41,8 40 35,3 35,8 33,9 33,7 30 20 10 0 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 Kaynak: (BP, Natural gas: Consumption in billion cubic metres, 2018: 28) Uluslararsı enerji boru hatlarının Türkiye’den geçmesi stratejik avantajla birlikde hem de ekonomik avantajlar sağlamaktadır. Buna ilişkin TANAP Genel Müdürü “...Türkiye'den bu şekilde ne kadar çok boru hattı sistemi geçersek, Türkiye'nin enerji ihtiyacının karşılanmasında bir tür emniyet sibobu, sigorta görevi görüyor. Bu 72 Milyar metreküp dönemde bu tarz yatırımların tamamlanmasıyla Türkiye daha ucuz gaza erişim imkanı da sağlayabilecek. Çünkü gazın gazla rekabet edeceği bir piyasa ortaya çıkıyor." dedi (Hürriyet, 2016). 2010 yılında İsrail Levante havzasında doğal gaz rezervi bulması ve bu alanın genişlendirmesi sebebi hem kendi ülkesinin itiyacını karşılamak hem de AB’ye enerji ihraç etmektir (Dagoumas, Flouros, 2017: 19). Levante havzasından AB’ye enerji ihraç etmek için en güvenilir ve ekonomik yol boru hattının Türkiye’ye gelmesi ve TANAP’la birleşmesidir. Bu da Türkiye’nin stratejik enerji merkezi olma ve ekonomik politikalarını desteklemektedir. Ayrıca, Türkiye gelecekte öngörülen bu konumu nedeniyle gaz fiyatlarında pazarlık yaparak fiyat indirimi sağlamakla ekonomik olarak daha karlı çıkabilecek. Enerjinin İpek Yolu olarak bilinen GGK’nın Türkiye kısmını oluşturan TANAP boru hattı ile 6 milyar metreküpü Türkiye’ye ve ilk etapta 10 milyar metreküpü Avrupa’ya verilecek 16 milyar metreküp gaz, kademeli olarak 24 milyar metreküpe daha sonra 2026 yılına kadar 31 milyar metreküpe çıkarılması planlanmaktadır (Çıtak, 2016: 128), (Hasanov, 2016: 999), (İbrahim, 2018: 49). Gaz hacminin artışı tranzit geçiş ücretlerinin artımına sebep olacaktır TANAP projesi sayesinde Türkiye’ye gelecek doğal gaz, toplam doğal gaz ithalatında 38-57 dolar indirim sağalayacaktır. Bu indirim Türkiye’ye 2045 yılına kadar toplamda 94,8 milyar dolar kazanç sağlayacaktır (Hasanov, 2014: 126). Ayrıca TANAP hattıyla Türkiye’nin Azerbaycan’dan ithal ettiği doğal gaz Rusya gazına nazaran %12 daha ucuzdur (Gurbanov, 2012). Fiyat farkından dolayı Türkiye için TANAP gazı ekonomik olarak Rusya gazına nazaran daha avantajlı konumdadır. Ayrıca TANAP hattı ile Türkiye’ye ithal edilen edilecek ek 6 milyar metreküp doğal gaz 2017 yıl toplam gaz ithalatının %11,6’sını oluşturmaktadır. Azerbaycan bu yolla Türkiye gaz piyasasında pazar hacmini artırmış olacaktır. TANAP’la doğal gaz tedarikinin yanı sıra bir çok farklı ekonomik avantajları da vardır. Proje kapsamında ülkeye SOCAR, BP gibi uluslararası şirketler yatırım yapmıştır. Azerbaycan’nın Devlet Petrol Şirketi olan SOCAR Türkiye’de en büyük dış yatırımcı olarak şuana kadar yaklaşık 20 milyar dolar yatırım yapmıştır (SOCAR 73 Türkiye, 2019b). Boru hattının geçtiği güzergahlarda 13 bin kişiye istihdam imkanı sağlanmış, boru hattı inşaatında Türkiye’nin bir çok sanayi kuruluşlarının da ürünleri kullanılmıştır (Habertürk, 2018). Ayrıca, geçtiğimiz aylarda SOCAR doğal gaz iletme sektöründe faaliyetini yürüten Alman enerji şirketi “EWE Turkey Holding” ve grub şirktelerini satın aldı. Bursagaz ve Kayserigaz’ı da bünyesinde bulunduran şirketler grubunun satınalnma kararını SOCAR başkanı hem ekonomik hem de stratejik karar olduğunu bellirtdi (Sözcü, 2019). 3.3. AZERBAYCAN VE GÜNEY GAZ KORİDORU 3.3.1. Genel GGK birinci aşamada başladığı ülke olarak Azerbaycan enerji ihraç potansiyeli yüksek olarak değerlendirilmektedir. GGK Şahdeniz doğal gaz kaynağından Avrupa’ya doğal gaz ihraç etmeyi amaçlamaktadır. Avrupa’ya ihraç edilecek toplam 10 milyar metreküp doğal gazın birer milyar metreküpü Yunanistan ve Bulgaristana, 8 milyar metreküp gaz ise İtalya’ya verilecektir (Pirani, 2018: 6). Azerbaycan’ın 2016 yıl sonu itibariyle dünya doğal gaz rezervinin %0,7 oranına tekabul eden 1,3 trilyon meterküp doğal gaz rezervi ile, dünya petrol rezervinin %0,4 oranına tekabul eden 7 milyar varil petrol ile önemli enerji rezervi bulunmaktadır (BP, 2018: 12-26). Bu da Azerbaycan’ı önemli enerji rezervleri olan ülke konumuna getirmiştir. Azerbaycan, 2017 yılında toplam 17,7 milyar metreküp doğal gaz, 39,2 milyon ton petrol üretmiştir. Azerbaycan’ın 2007-2017 yıllar arası toplam doğal gaz ve petrol üretimi şekil 26’da verilmiştir. 74 Şekil 26: Azerbaycan’ın Toplam Doğal Petrol ve Gaz Üretimi (2007-2017 Yılları) 60 50,9 51,3 50 45,3 46,1 43,4 43,7 43,8 42,5 42 41,4 39,2 40 30 18,4 18,8 18,3 16,3 16 16,8 17,4 17,720 15,9 15,9 10,6 10 0 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 Doğal Gaz (Milyar metreküp) Petrol (Milyon ton) Kaynak: (BP, Statistical Review of World Energy, 2018: 16, 28) Azerbaycan’da en çok petrol ve gaz tüketimi 2013 ve 2015 yıllarında gerçekleşmiştir. En çok petrol tüketimi 101 bin varil/gün 2013 yılında, doğal gaz tüketimi 2015 yılında 11,1 milyar metreküp/yıl gerçekleşmiştir (BP, 2018: 15-29). Bu gün Azerbaycan’dan üretilen petrolün %75’i AÇG havzasından, %25’i ise Bakü yakınlarında ve Hazarın diğer kaynaklarından üretilmektedir (Senderov, et al., 2018: 2). Azerbaycan’da ihraç edilen petrolün önemli kısmı BTC boru hattı üzerinden gerçekleşmekte ve GGK’nın tamamlanmasıyla birlikte doğal gaz ihracatı da artacaktır. (U.S. Energy Information Administration, 2019: 4). Ayrıca Şahdeniz’e ek olarak, 2020’lerde Azerbaycan’ın gaz üretimini artırabilecek çeşitli gaz arazileri bulunmaktadır. Örneğin gaz arazilerinden olan “Abşeron” 2021 yılında üretime başlaması planlanmaktadır. İlk aşamada 3-5 milyar metreküp/yıl gaz üretimi olması öngörülmektedir. 2020’li yıllarda Avrupa’ya ihracat için 3-8 bcm / yıl ilave gazın bulunabileceği tahmin edilmekte, SOCAR yetkilileri 2025 yılına kadar üretimde 40-45 milyarmetreküp gaz satışını öngörmektedirler (Ibrayeva, et al., 2017: 132). Azerbaycan ülke ekonomisinin kalkınması açısından enerji ihracat pazarını genişlendirmeği amaçlamaktadır (Mammadov, 2013: 4). Bu sebepden dolayı enerji 75 ihtiyacı olan AB’ye enerji ihraç etmek istemektedir. Gelecekte ihracat kapasitesini artırmayı planlamaktadır. 3.3.2. Azerbaycan Enerji Politikasına Etkisi 1990’larda oluşturulan şuan uygulanan enerji stratejisi gelecekte Orta Asya hidrokarbon rezervlerine tranzit geçiş sağlamakla güvenilir bir ülke haline dönüştürmek amaçlanmaktadır. H. Aliyev zamanında hazırlanan enerji stratejisinin 3 temel amacı var (Rzayeva, 2015: 9). 1. Azerbaycan’a dış yatırımlar çekmekle bölgede önemli petrol ihracatçısı konuma getirmek; 2. Kısa dönemde komşuları uzun dönemdeyse Avrupa için stratejik öneme sahip doğalgaz ihracatçısı yapmak; 3. Orta Asya’nın enerji açısından önemli tranzit ülke konumuna getirmek amaçlanmaktadır. Azerbaycan Türkiye vasıtasıyla 2006 yılından petrolü 2007 yılından doğal gazı dış pazara ulaştırmaktadır. BTC hattının açılması ile Azerbaycan petrolü Türkiye’nin Ceyhan limanı vasıtasıyla, BTE boru hattı ile doğal gaz ihracatı gerçekleşmektedir. Enerji stratejinin realize edilmesi Hazar Havzası ülkeleri, AB ve Azerbaycan açısından kilit rol oynamıştır. ABD ve Türkiye’nin yoğun siyasi desteğile hayata geçirilen BTC projesinden sonra bölgedeki jeopolitik denklem değişmiştir. BTC’nin realize edilmesi ile Hazar Havzası ülkeleri enerji kaynaklarını dünya piyasalarına ulaştırmak için yeni bir rota elde etmişlerdir. Ayrıca bu rota AB’ye petrol ithalatında Orta Doğu ve Rusya enerji kaynaklarına yeni bir alternatif olmuştur (Rzalı, 2019: 117). Doğalgaz projelerinde Azerbaycan’ın kilit ülke haline gelmesinde en önemli gelişmeler 1996’da 30 yıl vadesi olan Azerbaycan hükümeti ve diğer şirketler arasında Şah Deniz perspektif sahasının sahasının keşfedilmesi, araştırılması ve Üretim Paylaşım Anlaşması imzalanmıştır (BP Azərbaycan, 2018: 4). Enerji stratejinsinin ikinci temel amacı olarak belirlenen AB ve komşu ülkelere doğal gaz ihracatı yapmak şuan GGK’nın yapılma amaçlarından biridir. Bu proje 76 vasıtasıyla hem Türkiye’nin artan enerji talebini karşılamak, hem de enerjiye talebin yüksek olduğu AB pazarlarına enerji ihraç edilecektir. 2018 yılından itibaren Türkiye’ye bu projenin Türkiye kısmını oluşuran TANAP boru hattı vasıtasıyla doğal gaz ihracatı yapılmaktadır. GGK, AB’nin oluşturduğu TEN-E programı kapsamına alınmıştır ve öncelik sayılan 4 doğalgaz koridordundan biridir. TAP projesi, IAP projesi ile de birleşme olanağına sahip olduğudu için AB açısından siyasi ve hukuki destek alan bir projedir (Rzalı, 2019: 133). GGK projesinin ilk aşamasında Azerbaycan’ın Şahdeniz doğal gaz sahasında üretilen doğal gazı Türkiye ve AB’ye ihraç etmek hedeflenmektedir. Ayrıca Şahdeniz projesi GGK’nın temel yapıtaşını ve bölgeninin enerji arz güvenliği stratejileri çerçevesinde en önemli rekabet alanlarından birini oluşturmaktadır. Projenin sonrakı aşamasında ise Hazar Havzası ve Orta Doğu kaynaklarının direk olarak AB pazarına ulaşması hedeflenmektedir (European Commission, 2011: 32). GGK projesinin yapılama amaçlarından olan gelecekte Orta Asya özellikle Türkmenistan doğal gazını Avrupa’ya taşımaktır. Ancak Türkmen gazı Rusya’nı by- pass ederek Avrupa’ya taşınması için gerekli altyapı mevcut değildir. Diğer taraftan Rusya ve İran’ın jeopolitik çıkarları yakın gelecekte TCP’nin hayata geçmesi önünde en büyük engellerdendir. Dolayısıyla Türkmenistan olmadan, Hazar rezervlerini Avrupa’ya taşımak için büyük hacimli projeler üretmek hem üreticiler hem de tüketiciler açısından ekonomik ve politik riskleri artırmaktadır (Rzayeva, 2012: 145). GGK projesinin hayata geçmesi üzerinde en büyük zorluklardan biri de Rusya faktörüdür. Rusya Avrupa’ya gaz ihracat tekelini kaybetmemek için Hazar Havzası devletlere baskı uygulamakta, enerji ulaşımı için boru hatlarını kendi toprakları üzerinden geçirmeğe çalışmaktadır (Cohen, 2014: 8-9). Avrupa’nın enerji ithalat kaynağını çeşitlendirmesine karşın Rusya tekelini kaybetmemek için GGK projesine enerji tedarik edecek ülkelere bir takım zorluklar çıkarmaktadır. Rusya’nın Şahdeniz sahasından çıkarılacak doğal gazın tamamını almak teklifi bu zorluklara örnek teşkil etmesidir. Ancak Şahdeniz konsorsiyumu ve Azerbaycan hükümeti bu teklifi kabul etmemiştir (Coote, 2017: 7). 77 Azerbaycan konumu itibariyle enerji kaynaklarını Avrupa’ya ulaştırması için tek güvenilir koridor Türkiye’dir. Enerji kaynaklarında problemin (arz aksaklılığı, konum güvenliği ve sair) yaşanmaması Azerbaycan için önem arz etmektedir. Ayrıca gelecekte enerji politikasının 3. Aşaması olan Hazar ve Orta Doğu kaynaklarının Azerbaycan üzerinden taşınması için stratejik projeler geliştirmektedir. Bu proje ve politikalarla Azerbaycan’nın hedeflediği amaçlara ulaşabilmesi öngörülmektedir. 3.3.3. Azerbaycan’a Sağlayacağı Faydalar 3.3.3.1. Stratejik Faydası Azerbaycan bağımsızlığını kazandıktan sonra Rusya’ya karşı Batı’lı devletler hem siyasi hem de ekonomik destek vermektedirler. Batı Hazar Havzası ve Orta Asya’dakı jeopolitik çıkarları için Kafkasya özellikle Azerbaycan’la iyi ilişkiler sürdürmektedir. Azerbaycan’ın stratejik coğrafi konumu ve sahib olduğu doğal kaynaklar ilişkilerin temelini oluşturmaktadır. AB’nin Hazar Havzası enerji kaynaklarını Batı’ya ulaştırması fikri 1990’larda ortaya atılmış ve bu fikir BTC boru hattı ile realize edilmiştir. BTC fikrinin realize edilmesinden sonra politik destek eşlğinde 2007 yılında Şahdeniz I sahasında üretilen gaz Türkiye ve Gürcistan’a ihraç edilemğe başladı. Daha sonra Azerbaycan Türkiye Türkmenistan arasında Trans Hazar Boru Hattı’na ilişkin belge imzalandı. Bütün gelişmelere rağmen Rusya ve İran’ın bu projeye karşı çıkması ve Rusya’nın Hazar Denizi’nin statüsü konusunda anlaşmazlığı ortaya atarak süreci sekteğe uğratmıştır (Pirani, 2018: 2). Azerbaycan enerji kaynaklarının Batı’ya taşınması için en önemli girişimlerden biri 2004 yılında gerçekleşen Bakü Girişimi’dir. Girişimin amacı Hazar enerji kaynaklarının Rusya, İran ve Türkiye’den geçerek Batı’ya ulaştırılması olarak belirlendi. Daha sonra 2006 yılında Kazakistan’da enerji bakanları seviyesinde gerçekleşen toplantıda Bakü Girişimi’nde önerilen yol harıtasının kabul ettiklerini açıkladılar (Parlar Dal, Kurşun, 2017: 22). Harıtanın kabul edilmesinden sonra 2008 yılında Kazakistan petrolü, daha sonra 2010 yılında Türkmenistan petrolü BTC hattı 78 üzerinden taşınmaya başlandı. Ancak 2011’de ulaşım koridorunda uyumsuzluk nedeniyle petrol akışı kesildi. AB’nin enerji ithalat yollarını çeşitlendirme çabası Rusya-Ukrayna krizinde daha da arttı. İlk kriz 2006 yılında ikinci kriz ise 2009 yılında gerçekleşti. İkinci krizde Rusya’ya en büyük gaz tedarikçisi olarak 2 haftalık gaz akışını durdurması ardından Avrupa’da çeşitli krizlere neden oldu. Bu aksaklığın ardından Avrupa’nın Rusya’nı güvenli bir enerji partneri olma gibi stratejisini sorgulamasına neden oldu (Coote, 2017: 12). Birinci Rus-Ukrayna krizinin ardından 2008 yılında AB “İkinci Stratejik Enerji İncelemesi: Enerji Güvenliği ve Dayanışma Eylem Planı” adlı bir belge yayımladı. Bununla da AB tarafından GGK deyileceği projenin tanımı yapıldı (Jarosiewicz, 2015: 9). Daha sonra 2010 yılında yayımladığı “2020’ye Doğru Enerji Altyapısı Öncelikleri” isimli belgede GGK’ya politik destek verilmesi gerektiğini deklare etmiştir. Bunun yanında GGK, AB’nin enerji arzı güvenliği için kaynak çeşitlendirilmesi bakımından dördüncü en büyük koridor olarak nitelendirilmiştir. Ancak ilgili belgede bu projenin uygulanmasının jeopolitik zorlukları olduğu ve Rusya faktörü vurgulanmıştır. Bu zorlukları aşmak için en önemli aracın üye ülkelerin GGK’a eşit siyasi destek vermesi ve kendi enerji güvenlikleri için özel girişimlerde bulunmamaları gerektiğinin altı çizilmiştir (Rzalı, 2019: 128-129). GGK’nın en önemli hedefi olarak Hazar Havası ve Orta Doğu kaynaklarının AB pazarına ulaşması olarak belirlenmiştir (European Commission, 2010: 32). Azerbaycan’ın jeopolitik konumunu değerlendirdiğimizde enerji kaynaklarının Avrupa pazarına ulaşmak için tek koridor Türkiye’dir. Enerji kaynaklarıın aksaklğa uğramaması enerji güvenliği açısından Azerbaycan için önemlidir. Gürcistan-Rusya çatışmasında BTC boru hattının zarar göremesi Azerbaycan’ın enerji güvenliliğine tehdit oluşturmaktaydı. Tranzit rotaların Azerbaycan’dan geçmesinin diğer bir avantaji ise Azerbaycan’nın enerji stratejisinin üçüncü aşaması olarka belirlenen kendi enerji rezervleri tüketildikten sonra Hazar Havzası enerji rezervinin Avrupa’ya ulaştırılması amacıyla güvenilir bir transit ülke olması amacına hizmet etmektedir. Ancak Türkmenistan’ın Çin’le anlaşması ve Rusya’nın Güney Akım projesini uygulama aşamasına gelmesi, AB’nin GGK’ya gaz tedariki için Azerbaycan dışında herhangi bir ek seçenek bulmadaki başarısızlığı, AB’nin bölgede çıkarları açısından 79 olumsuz gelişmelerdi ve bu nedenle AB kurumsal olarak GGK projesini öncelikleri arasında görmemekteydi. Fakat AB’nin tersine Azerbaycan ve Türkiye, 2011’den itibaren GGK’na farklı bir yaklaşım getirdiler. Günümüzde GGK koridoru diye anılan koridor orijinal konseptinden ve kapsama alanından tamamen farklıdır (Rzalı, 2019: 141). GGK projesinde AB tarafından bir takım muafiyyet içermekte destek vermektedir. AB hem politik hem, diplomatik hem de finansal destek vermekle projenin hayata geçmesini sağlamaktadır (Bocse, 2019: 156). GGK’nın Türkiye’den geçen kısmını oluşturan TANAP boru hattının %58’i Azerbaycan’a aittdir ve birinci aşamada tek tedarikçisi Azerbaycan’dır. TANAP’a diğer bir boru hattının bağlanması için Azerbaycan’dan onay alınması gerekmektedir (Jarosiewicz, 2015: 15). Ancak Türkiye ve Azerbaycan arasında bağlanan hükümetlerarası anlaşmaya göre GGK projesinde Türkiye’nin de söz sahibi vardır. TANAP boru hattına Türkiye’nin ortak olmasının Azerbaycan açısından değerlendirdiğimizde hem ekonomik hem de jeopolitik faydaları vardır. İlk önce yukarıda da anlatıldığı gibi Türkiye, Azerbaycan’ın Avrupa pazarlarına ulaşmak için tek güvenilir koridordur. Dağlık Karabağ sorununda da Azerbaycan’a en çok desteği veren ülke konumundadır. Azerbaycan’ın Türkiye’den en önemli beklentisi Dağlık Karabağ sorununda Ermenistan’a karşı günümüze kadar süregelen net tavrını sürdürmek ve Erminstan’ı bölgesel projelerden soyutlamak stratejisine uygun olarak Dağlık Karabağ sorunu çözülene kadar bu ülke ile sınırlarını kapalı tutmak, diplomatik ilişki kurmamaktır. Türkiye’nin Azerbaycan’dan beklentisiyse enerji projelerinde Türkiye’nin çıkarlarının daha fazla dikkate alnmak ve onun bölgesel etkinliğinin genişlemesine yardımcı olmaktır (G. Özdemir, Rzali, 2018: 465-473). Şuana kadar değerlendirmede GGK üzerinde iki güvenlik riski mevcuttur. Bu riskler GGK enerji güvenliğini tehdit etmektedir. Birincisi, GGK projesi Dağlık Karabağ’dakı çatışma bölgelerinin yakınından geçmektedir. Bu durum enerji güvenliliğinde risk oluşturmaktadır. Ayrıca Rusya’nın Ermenistan üzerinde etkin olması sebebinden Rusya faktörü de dikkate alınmalıdır. İknicisi ise, Türkiye’de varlığını 80 sürdüren PKK teror teşkilatının bulunmasıdır. Bu 2 güvenlik riski yalnızca Azerbaycan ve Türkiye’nin değil genel olarak AB’nin doğal gaz ithalatına da tehdit oluşturmaktadır. 3.3.3.2. Ekonomik Faydası Azerbaycan ekonomisi büyük oranda enerji ihracatına bağlı olduğu gözükmektedir. ADİK’in yayımladığı raporlarda ticaret verilerine bakıldığında enerji ihracatının toplam ihracatta payı %90’dan fazla olduğu gözükmektedir. Toplam ticarette en büyük payı AB, enerji ihracatının da büyük kısmını Türkiye ve AB ülkeleri oluşturmaktadır. Dağlık Karabağ sorunundan dolayı 1994 yılında imzalanan ateşkes anlaşmasından sonra ülke AB ve bölge ülkeleri için ekonomik cazibe merkezi haline gelmiş ve dış yatırımları ülkeye çekmeye başlamıştır. Yatırımlar içinde en büyük kısmı enerji sektörüne yatırılmıştır. Şekil 27’de Azerbaycan’da 2005-2017 yılları arasında ham petrol ve doğal gaz sektörüne yatırılan yabancı yatırım miktarı verilmiştir. Şekil 27: Ham Petrol ve Doğal Gaz Sektörün Yabancı Yatırım Miktarı 9000 8559,7 8400,1 7120,9 8000 7000 5926,3 5069 6000 6805 6288,9 5000 3606 3255 3822 5514,3 4000 3470 3022 2825 2933 3000 1960 4184,6 3866,2 3210 2000 2787 2573 2493 1000 1881 1894 1908 1215 0 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 Toplam Yatırım Yabancı Yatırım Kaynak: (Azərbaycan Dövlət Statistika Komitəsi, 2018b, Sənayedə Əsas Kapitala Yönəldilən İnvestisiyalar, https://www.stat.gov.az/source/industry/, Erişim: 30.12.2018) 81 Milyon AZN Azerbaycan’da enerji sektörüne yatırılan yatırım miktarında 2009 yılından bu yana yükseliş devam etmektedir.Azerbaycan’da yatırım yapan yabancı şirketlerden en çok payı BP daha sonra diğer yabancı şirketler yer almaktadır. Yatırım miktarında artışın sebebi Azerbaycan’ın ülkeye dış yatırımcı çekmekle ekonomiyi kalkındırmayı, uluslararası projelerde özellikle enerji projelerinde yer almakla konumunu güçlendirmeyi hedeflemektedir. Bu projelerde yer almaktakı ekonomik hedefle birlikde politik hedeflere ulaşmak için de kullanılmaktadır. Örneğin, GGK projesinde TANAP boru hattı üzerinde Türkiye ile ortak olarak çalışmasındakı politik hedeflerden biri de Dağlık Karabağ sorununda Ermenistan’a karşı günümüze kadar süregelen net tavrını sürdürmek ve Erminstan’ı bölgesel projelerden soyutlamak stratejisine uygun olarak Dağlık Karabağ sorunu çözülene kadar bu ülke ile sınırlarını kapalı tutmak, diplomatik ilişki kurmamaktır (G. Özdemir, Rzalı, 2018: 465-473). Azerbaycan’ın AB ile yapılan ticaret raporlarına bakıldığında önemli ticaret partneri olduğu görülmektedir. Tablo 22’e bakıldığında bu açıkca görünmektedir. Tablo 22: Azerbaycan’ın AB’le Yaptığı Ticaret Verileri 2013 2014 2015 2016 2017 Toplam Dış Ticaret Hacmi 43554,1 39407,5 25809 21596,6 24257,6 AB ile Dış Ticaret 15276,1 14671,1 9694,5 9777,1 9395,2 AB’den İthalat 3762,8 3103,5 2943,1 2171,7 1942,9 AB’nin Payı, % 35,1 33,8 31,9 25,6 22,1 AB’ye İhracat 11513,3 11567,5 6751,3 7605,3 7452,3 AB’nin Payı, % 48 53 53 56 54 Kaynak: (Azərbaycan Dövlət Statistika Komitəsi, Statistik Məcmuə, 2018a: 12-32) 2017’de de AB Azerbaycan’ın en büyük ticaret partneri olarak yerini korumuştur. Toplam dış ticarette AB’nin payı %38,5 olmuştur. AB %54 ile ülkenin ihracatında, %22,1 ile ithalatında ve %38,5 ile de toplam dış ticaretinde birinci sırada yer almaktadır. AB’ye üye ülkeler ile Azerbaycan’ın dış ticaret hacminde en büyük paya sahip olan ülke İtalya’dır. 2017’de Azerbaycan’ın toplam dış ticaret hacminde %20,9 payla İtalya birinci, Türkiye %11,7 ile ikinci, Rusya Federasyonu ise %9,5 ile üçüncü sırada yer almaktadır. Almanya %4 payla beşinci, Çek Cumhuriyeti %2,9 payla dokuzuncu sırada yer almışlardır (Azərbaycan Dövlət Statistika Komitəsi, 2018a: 18). 82 GGK vasıtasıyla Şahdeniz sahasından ihrac edilecek doğal gaz AB ile yaptığı ticaret hacmini daha da artıracaktır. Günümüze kadar Azerbaycan’dan AB’ye direkt doğalgaz ihracatı yapılmasa da 2020’de TAP’ın faaliyete geçmesiyle birlikte Azerbaycan doğalgazı direk Avrupa’ya ihraç edilecektir. Ayrıca GGK projesinden dolayı Türkiye’de, Gürcistan’da ve diğer AB’ye üye olan ülkelerde yaptığı yatırımlar bu ekonomik faydayı artıracağı öngörülmektedir. Azerbaycan Şahdeniz projesi vasıtasıyla Gürcistan ile yakın ekonomik ve politik ilişkileri geliştirmektedir. Bu sebeple Azerbaycan, Gürcistan’a Rusya petrol ve doğalgaz bağımlılığından kurtulmak için yardım etmektedir. Rusya ile olan çekişmeler sebebiyle de Gürcistan, Azerbaycan’la yakın ilişkiler kurmayı kendi güvenliği için faydalı görmektedir. Azerbaycan, Gürcistan’ı güvenli bir bölgesel ortak ve yakın bir müttefik olarak kendine yakın tutmak için SOCAR aracılığıyla önemli girişimlerde bulunmaktadır (Rzayeva, Tsakiris, 2012: 12). Ayrıca Gürcistan’da SOCAR’ın alt şirketleri de faaliyetlerini sürdürmektedir. Bu tür ilişkilerin geliştirmesindeki amaç, bölgesel projeler gerçekleştirmek ve yararlanmaktir. GGK buna örnektir. Azerbaycan’ın GGK projesinden ekonomik beklentileri arasında, Azerbaycan’ın enerji stratejisindeki üçüncü aşama olan güvenli enerji tranziti ülkeye çevrilerek fayda sağlamaktır. GGK projesinin gelecekteki potensial tedarikçileri arasında Türkmenistan ve Orta Doğu (özellikle İrak) ülkeleridir. Şuanki duruma bakıldığında bunun yakın zamanda gerçekleşme olasılığı gözükmemektedir. Örneğin, Türkmenistan bu projeye sıcak bakmamaktadır. Sebepleri ise hem ekonomik açıdan TCP hattını inşa etmek için gerekli güce sahip değil, hem Rusya’nın etkisi bu ülke üzerinde çok fazladır ve Rusya ile doğrudan karşı kaşıya gelmek istemektedir, hem de 2009’dan itibaren Çin’e yönelmiş durumdadır (Cohen, 2014: 11). Başka bir sebep ise Azerbaycan’ın Türkmenistan ile yaşadığı Hazar’ın statüsü sorunudur. Statü sorunundan dolayı bazı doğal gaz sahalarında her iki ülke arasında ciddi anlaşmazlık var. Bu durumu zaman zaman Rusya kendi lehinde kullanmaktadır (Siddi, 2019: 8). Diğer potansiyel tedarikçi olan İrak’ın projeğe katılmama amacı ise merkezi hükümetle bölgesel hükümetler arasında yaşanan anlaşmazlıktır (Rzayeva, 2014: 38), (Cohen, 2014: 12). Azerbaycan ve Türkiye yetkilileri İrak bölgesel yönetimleriyle 83 görüşmeler yürütseler de olumlu sonuca ulaşamamaktadırlar. Dolayısıyla en azından orta vadede Irak gazının GGK’na bağlanması söz konusu değildir. GGK projesi incelendiğinde en çok fayda Azerbaycan ve Türkiye tarfından sağlanmaktadır. Türkiye’nin doğal gaz ithalat rakamlarına bakıldığında Azerbaycan’dan yapılan doğal gaz ithalatı 2007 yılından sonra her geçen yıl artış yaşanmaktadır. Bu proje vasıtasıyla Türkiye’nin Azerbaycan’dan doğal gaz ithalatı artacağı öngörülmektedir. Azerbaycan için fayda ise hem Türkiye’le hemde AB’le çoktaraflı ilişkilerini güçlendirmekdir. Gelecekte her iki devletin hem ekonomik hem de politik faydası artacağı öngörülmektedir. 3.4. GÜNEY GAZ KORİDORU’NUN AZERBAYCAN-TÜRKİYE TİCARİ İLİŞKİSİNE ETKİSİ GGK koridoru sadece enerji ihraç edilen boru hattı gibi görülmemesi gerekir. Genel olarak enerji stratejisi oluşturularken hem ekonomik hem politik hem bölgesel hem de uluslararası faktörler dikkate alınmaktadır. Azerbaycan’ın ekonomik ve politik bağısızlığının, bölgesel etkisinin artırması özellikle Transkafkasya boyunca etkisinin genişlemesi, uluslararası arenada konumunu güçlendirmek açısından GGK projesi bu çıkarlara hizmet etmektedir (Rzayeva, Tsakiris, 2012: 11). Türkiye ile çoktaraflı ilişkiler Azerbaycan dış politikasının en üst öncelikleri arasında yer almaktadır. Bunun sebebi Azerbaycan ve Türkiye arasında varolan doğal nedenler ve son 15 yılda gerçekleşen uluslararası enerji projeleridir. GGK projesi perspektifinde değerlendirdimizde TANAP boru hattı ile Türkiye’ye 6 bcm doğal gaz ihracatı her iki ülkeninin çıkarlarına uygun olduğu gözükmektedir. Türkiye ekonomisinin gelişmesi ve büymesi açısından enerji tüketim sepetinde öncelikle yere sahiptir. Bu sebeple Türkiye enerji talebini karşılamak açısından Azerbycan doğal gazına ihtiyaç duyulmaktadır. Ayrıca Türkiye enerji stratejisinde belirtilen enerji merkezi olmak için GGK projesi önemli yere sahiptir. Bu sebeplerden dolayı GGK projesinin Türkiye kısmını oluşturan TANAP boru hattının ortaklarından biri ve TANAP Hükümetlerarası Anlaşma’ya göre Avrupa’ya gönderilecek doğal gaz 84 miktarı üzerinde söz sahibidir. TANAP üzerinde Türkiye’nin ekonomik konumu AB karşısında pazarlık gücünü artırmaktadır (Kardaş, 2014: 5-6). Ekonomik olarak değerlendirdiğimizde Türkiye’nin TANAP sistemiyle taşınacak 6 bcm doğalgazı alması projenin sürdürülebilirliği açısından hayati ehemiyete sahiptir. TANAP sözleşmesinde bu şartın bulunması ve her iki tarafın da anlaşması SOCAR açısından ve projenin ekonomik olması açısından önemlidir. Çünkü boru hatları tam kapasitede çalıştığı sürece maliyetler düşme eğilimindedir. Diğer taraftan sınırötesi doğalgaz projelerinde transit ülkenin boru hattından doğalgaz tedarik etmesi, transit risklerini azaltmakta ve arz güvenliği açısından transit ülkenin engellemelerini azaltmakta ve üreticinin pazarlık gücünü artırmaktadır. Her iki taraf da bu şart üzerinde anlaşmışlardır (Rzayeva, 2012: 151). Bilindiği gibi TAP projesinin kapasitesi 10 bcm’dir, buna karşılık TANAP’ın kapasitesiye 16 bcm’dir. Dolayısıyla TANAP’tan gelecek doğalgazın 6 bcm’nin Türkiye tarafından ithal edilmesi, TANAP’ın tam kapasitede çalışmasına hizmet edecektir. Aksi takdirde proje ekonomik açıdan faydalı olmayabilir. Ayrıca gelecekte Rus yetkilileri tarafından GGK projesi kapasitesinin artırılması durumunda Rus doğal gazı da bu koridorla taşınabileceği de vurgulanmaktadır (Tagliapietra, 2018). Rus doğal gazı GGK projesine bağlanması durumunda Türkiye ve Azerbaycan enerji koridoru olma konusunda önemli avantajlar sağlayacaktır. Enerji istatistik verilerine bakıldığında Türkiye büyük oranda enerji ithalatına bağlı durumdadır. Enerji ithalatında en büyük oran ilk 3 devletin; Rusya, İran ve Azerbaycan’ın payına düşmektedir. Rusya ve İran’dan yapılan doğal gaz ithalat fiyatları Azerbaycan’dan yapılan ithalata oranla pahalıdır. 1 Temmuz 2018 yılından itibaren Rusya’dan yapılan doğal gaz ithalatının bin metreküpüne 265 dolar ödenmektedir (Enerji Enstitüsü, 2018). TANAP boru hattı ile birinci aşamada Azerbaycan’dan ihraç edilen 6 bcm doğal gaz Türkiye’nin diğer ülkelerden ithal ettiği doğal gaz fiyatına oranla bin metreküpünde 38-57 dolar indirim sağlanacaktır. Bu da yıllık olarak Türkiye ekonomisine 1,8-3,3 milyar fayda sağlayacaktir. Türkiye 2045 yılına kadar TANAP’la ihraç edilen doğal gaz ithalatında toplam 94,8 milyar dolar fayda sağalayacaktir (Hasanov, 2014: 126). 85 Son hesaplamalara göre Türkiye’nin toplam gaz talebi 2025 yılında 55-65 bcm, 2030 yılında 60-62 bcm olacağı beklenmektedir (Rzayeva, 2017: 126). 2001 yılında imzalanan 2007 yılında faaliyete başlayan BTE boru hatıı ile Azerbaycan’dan 15 yıllığına ithal edilen 6,6 bcm doğal gaza TANAP’la ithal edilecek ek 6 bcm doğal gaz Türkiye enerji ithalatında önemli yer tutacak. Azerbaycan’ın Türkiye doğalgaz ithalatında payı 2019-2030 dönemi arasında yaklaşık %18-20 (12,6 bcm) olacaktır. Bu da pahalı Rus ve İran gazına karşı Türkiye’nin pazarlık gücünü artıracaktır. Azerbaycan’ın toplam ihracat hacminde petrol, doğal gaz ve bunların türevleri ihracatının payı %90’dan fazla olduğunu göz önüne alındığında önemli ölçüde enerji ihracat gelirleri artacaktır. 3.5. GÜNEY GAZ KORİDORU’NUN AZERBAYCAN-TÜRKİYE AÇISINDAN GELECEĞİ GGK projesinin dönüşüm noktası 2011 yılında Azerbaycan ve Türkiye’nin Şahdeniz II sahasında üretilecek doğal gazın alım satımına ilişkin anlaşmadır. Nabucco projesinin teknik ve finansal nedenlerden iptal edilmesi, AB’nin GGK projesini ilk konseptte kurguladığı gibi realize edememesi Azerbaycan açısından fırsata dönüşmüş ve Türkiye ile yakın ilişkilerin de etkisiyle 2011 yılında iki ülke arasında TANAP projesi üzerinde mutabakat imzalandı (Hafner, 2014: 24). Daha sonra 2012 yılında imzalanan TANAP anlaşmasına göre başlangıç kapasitesi 16 bcm, daha sonra 2023- 2024’te 24 bcm, 2026’da 31 bcm kapasiteye çıkarılması planlanmıştır. Anlaşmaya göre “...Türkiye, Azerbaycan’a ait veya Azerbaycan’dan transit olarak gelen doğalgazın transit geçişinin serbestisini sağlayacak ve Türkiye Cumhuriyeti Devleti’ne ait herhangi bir kuruluşun transit geçiş gazını almasını önleyecektir...”. Anlaşmanın diğer maddelerinde Türk hükümeti Şah Deniz II sahasından gelecek doğalgazın transit geçiş tarifesinin aynısını kabul ettiğini beyan etmiş, Türk hükümeti Şah Deniz II sahasından gelecek doğalgazın transit geçiş tarifesinin aynısını kabul ettiğini beyan etmiş, Azerbaycan ve Türkiye TANAP sisteminin asgari 16 bcm kapasitede olduğunu kabul etmiş ve 16 bcm’nin üzerinde Azerbaycan’a ait tüm doğalgaz miktarının ilk önce Türkiye’deki alıcılara teklif edileceğini kabul etmiştir. TANAP sisteminin kapasitesinin 32 bcm üzerinde artırılması gerektiğinde yeniden anlaşma imzalanması gerekmektedir. 86 Azerbaycan ve Türkiye açısından en önemli kısım ise TANAP sisteminini yönetmekle mükellef olan TANAP Doğalgaz İletim A.Ş (TANAP A.Ş) şirketinde Azerbaycan’ın hisselerinin %51’den az olmayacağının iki devlet tarafından da güvenceye alınmış olmasıdır (TANAP, 2018a) 2030 yılı Azerbaycan doğal gaz üretim potansiyelinin değerlendirdiğimizde, bir çok yeni rezerv sahalarının faaliyete başlamasıyla yıllık üretim 39 bcm olacağı tahmin edilmektedir. Gelecekte Şahdeniz III sahasından doğal gaz üretimi planlanmaktadır. 2030 yılında başlayacak üretimin yıllık 10 bcm’den fazla olacağı öngörülmektedir (Rzayeva, 2015: 54). Analizlerden yola çıkarak GGK projesi kısa dönemde AB’nin enerji güvenliğinde bir etkisi olmadığı görünmektedir. Bunun sebebi Türkmenistan doğal gaz rezervini AB’ye ihraç etmekte yetersizliklerle karşılaşmakta bunun yerine ekonomik ve politik avantajları bulunan Çin’e ihraç etmektedir. Diğer sebeplerden biri. İran’ın Trump yönetiminin İran’a ambargo yoluyla İran’ın GGK projesine katılımını enegellemesidir. Gelecek GGK projesi tedarikçilerinden olan İrak’ın da merkez yönetimle bölgesel yönetim arasında sıkıntıların olması bu projede doğal gaz tedarikine engel olmaktadır. Bu sorunlar kısa ve orta dönemde GGK’nın amaçlarına engel olmaktadır. Ayrıca Türkiye ve Azerbaycanın da enerji stratejisinde belirtilen hususlar ve GGK’la ilgili bir takım sorunları bulunmaktadır. Türkiye’nin iç sorunları açısından bakıldığında PKK terör örgütü GGK’nın güvenliğini tehdit etmektedir. Bunun örneği 2008 yılında BTC boru hattına yapılan saldırıyla Türkiye ekonomisi 1,5 milyar dolar zarara girdi (Haberler, 2008). Bu durumun yeniden GGK projesinde tekrarlanmamasının garantisi yok. Bu durum Türkiye’nin hedaflediği enerji merkezi olma stratejisine engel teşkil etmektedir. Azerbaycan da hedeflerini gerçekleştirmesinde Dağlık Karabağ gibi sorunla karşılaşmaktadır. GGK projesinin en büyük kriski boru hattının Ermenistan’ın işgal ettiği Krabağ’a yakın güzergahdan geçmesidir. GGK Azerbaycan’ın enerji ihraç rotasını çeşitlendirmek için hayati ehemiyete sahiptir. TANAP projesi Azerbaycan’ın enerji stratejisinde belirlenen enerji rotasını çeşitlendirmek açısından, Türkiye’nin enerji stratejisinde belirtilen enerji merkezi olmak için öneme sahip olduğu vurgulanmaktadır. BOTAŞ’ın altyapı yetersizliğinden dolayı 87 Azerbaycan ihracat rotalarını genişlendirmekte engellerle karşılaşmaktaydı. Bu proje vasıtasıyla enerji talebinin yüksek olduğu pazarlara ulaşabilmesi açısından önemlidir. Bu proje hem Azerbaycan hem de Türkiye enerji stratejisi açısından çok önemlidir. Şuan GGK projesinden en çok yararlanan devletler Azerbaycan ve Türkiye’dir. Uzun dönemde incelendiğinde Türkmenistan, İran, İrak ve diğer tedarikçilerin bağlanma potanisyeli göz önüne alındığında 2030 yılından sonra bu GGK projesi AB’nin çıkarlarına hizmet etmesi öngörülmektedir. 2030 yılına kadar tek doğal gaz tedarikçisi olan Azerbaycan’ın mevcut doğalgaz sahalarında hukuki ve arama, keşif ve hasılat gelişmeleri düşünüldüğünde orta ve kısa vadede GGK projesinden AB’den daha fazla Türkiye ve Azerbaycan’a katkı sağlayacağı söylemek mümkündür. Uzun vadede altyapı bakımından GGK’nın potansiyeli gelecek vadetse de proje yukarıda belirtildiği gibi iç ve dış olmak üzere birçok sorunu da kendi içinde bulundurmaktadır. 88 SONUÇ Bağımsızlığın ilk yıllarında çeşitli iç ve dış siyasi karmaşadan dolayı Türkiye ile ilişkiler yeteri kadar gelişme kaydedemedi. Ebülfez Elçibey zamanından başlayarak ilişkiler kurulmaya daha sonra H.Aliyev zamanında ekonomik, askeri ve eğitim alanlarında ilişkilerin geliştirilmesi yönünde anlaşmalar imzalanmaya başladı. Azerbaycan ve Türkiye’nin yaptığı karşılıklı ticaret hacmine ilişkin verilere bakıldığında her geçen yıl artış yaşanmaktadır. 2015 yılında dünya pazarlarında petrol fiyatlarının düşmesi Azerbaycan para birimi olan manatın devalüasyona uğramasıyla sonuçlandı. Bu devalüasyon karşılıklı ticaret hacmine de yansıdı. Toplam ithalat rakamlarında düşüş yaşanmasına rağmen Türkiye’den yapılan ithalat oranında artış yaşanmaktaydı. Yapılan araştırmada Türkiye-Azerbaycan ticaretinde başlıca ürünler sanayi ve tarım ürünleri ve enerji ürünleri olduğu istatistik veriler yardımıyla ortaya konulmuştur. Türkiye-Azerbaycan ekonomik ilişkilerinde de artış yaşandığı rakamlarla verilmiştir. Örnek olarak 2015 yılında Azerbaycan ekonomisınde toplam yatırım miktarı yaklaşık 2 milyar dolar iken Türkiye’nin yatırım miktarı 220 milyon dolar olmuştur. 2016 yılında toplam yatırım miktarı 500 milyon dolar azalırken, Türkiye’nin yatırım miktarı 88 milyon dolar artarak toplam 308 milyon dolar olmuştur. Verilere bakıldığında Türkiye’nin Azerbaycan’a yatırım miktarı her geçen yıl artmaktadır. Buna karşılık Türkiye ekonomisinde de Azerbaycan şirketleri tarafından yatırılıan yatırım miktarı artmaktadır. SOCAR’ın Türkiye’de bu güne kadar yatırım miktarı 20 milyar dolardan fazladır. Güney Gaz Koridoru’nun tamamlanmasıyla birlikte yatırım miktarının artacağı yapılan araştırmada gözlemlenmiştir. Türkiye’nın konumu itibariyle Azerbaycan için hem ekonomik hem de tek güvenilir koridor olduğu belirtilmiştir. Azerbaycan’ın Türkiye ile çok taraflı ilişkilerini geliştirmesi gerektiğine değinilmiştir. Özellikle bu ilişkilerin geliştirilmesinde her iki ülkenin enerji stratejisinin önemli katkısının olduğu araştırmada vurgulanmıştır. Azerbaycan Türkiye’nın stratejik coğrafi konumunu kullanarak Avrupa pazarlarına ulaşmayı enerji stratejisinde hedeflemiştir. Bu stratejinin uygulanması için Şahdeniz gazını Avrupa pazarlarına taşımak için 2008 yılında Avrupa Birliği’nin de 89 onayladığı Güney Gaz Koridoru projesi yapılmaya başlanmıştır. Projenin Azerbaycan kısmını yani Güney Kafkasya Boru Hattı’nı Azerbaycan kendisi ve Türkiye kısmını oluşturan Trans Anadolu Doğalgaz Boru Hattı’nın inşasını Türkiye ile beraber üstlenmiştir. Güney Gaz Koridoru’nun üçüncü kısmını oluşturan Trans Adriyatik Boru Hattı’nın inşası ise Azerbaycan, İngiltere, Belçika, İtalya, İspanya ve İsviçre şirketleri tarafından yapılmaktadır. Güney Gaz Koridoru projesi Avrupa Birliği’nin ilk taslakta belirlediği ihracat rotalarından farklı rotalar üzerinde yapılmaktadır. 2013 yılında Şahdeniz konsorsiyumunun nihai karar vermesi ve TANAP’ın inşasının hızlanıdırılması ve Avrupa’ya ihracat rotası olarak TAP’ın seçilmesi, dengeleri değiştirmiştir. İlk taslakta hedeflenen Türkmenistan İrak ve gelecekte İran doğal gazını taşımak için 31 bcm kapasiteyle çalışması öngörülen proje, tek tedarikçi olarak Azerbaycan’ın toplam 16 bcm olarak, bunun 6 bcm’si Türkiye’de kalacak 10 bcm’si ise TAP yoluyla Avrupa’ya ihrac edilecek bir projeye dönüşmüştür. Bu projenin ilk önce AB tarafından kontrol edilmesi hedeflendi: daha sonra Azerbaycan ve Türkiye tarafından kontrol edilen projeye dönüştü. Güney Gaz Koridoru projesinden en çok ekonomik ve politik faydayı sağlayan ülkeler Türkiye ve Azerbaycan olacağı sonucuna varılmıştır. Türkmenistan, İran ve İrak’ın kısa vadede bu projeye gaz tedarik etmemesi Rusya’nın bu projeye karşı çıkamamasına sebep olmuştur. Rus yetkililerin söylediğine göre gelecekte Rus doğal gazı bu proje vasıtasıyla da Avrupa’ya ihraç edilebilir. Azerbaycan’ın GGK yoluyla Avrupa pazarlarında önemli oyuncu olma stratejisi kısa ve orta vadede mümkün gözükmemektedir. Bunun sebebi Türkmenistan doğal gazının TCP boru hattıyla GGK’ya bağlanması ekonomik ve politik engellerle karşılanmaktadır. Üstelik Türkmenistan GGK vasıtasıyla Avrupa’ya doğal gaz ihraç etmeye sıcak bakmamaktadır. Türkmenistan, topraklarında bulunan doğal gazı ekonomik ve ticari çıkarları için Çin’e ihraç etmekte, Avrupa’ya ihraç etmeyi ise ekonomik ve politik olarak uygun görmemektedir. Projenin ikinci tedarikçisi olan İrak’ın da bu projeye doğal gaz tedarik edememesinin nedeni bölgesel ve merkezi yönetim arasında politik çıkarların uyuşmaması ve bölgede istikrarın olmamasıdır. Üçüncü bir tedarikçi olan İran’ın bu projeye tedarikçi olamamasının sebebi ise ABD yönetiminin İran’a uyguladığı ambargolar sebebiyle ekonomik sıkıntılar çekmesidir. 90 GGK’nın Azerbaycan enerji güvenliği açısından oynadığı rolün Avrupa enerji güvenliğindekine nispeten daha önemlidir. Düşen petrol fiyatlarına karşın doğal gazda ihracat miktarının artışı beraberinde Azerbaycan’a döviz getirmektedir. Doğal gaz miktarındakı artış düşen petrol gelirlerini dengeleyecektir. Günümüz itibariyle Güney Gaz Koridoru vasıtasıyla 2020 yılında Avrupa’ya ihrac edilmeye başlanacak 10 bcm doğal gaz Avrupa enerji güvenliğine katkı sağlamayacak ve bu rakam Avrupa’nın 2020 yılında toplam doğal gaz talebi 564 bcm karşısında %1,8 oranla çok düşük kalacaktır. Güney Gaz Koridoru Türkiye için hem ekonomik hem de stratejik önem taşımaktadır. Ekonomik olarak Azerbaycan’dan 2021 yılına kadar alacağı yaklaşık 12 bcm doğal gaz, Rusya ve İran’dan alacağı doğal gaza nazaran daha ucuzdur. Bunun sonucunda da Türkiye diğer ihracatçılar karşısında pazarlık gücü kazanacaktır. Başka bir ekonomik faydası ise GGK’nın Türkiye bölümünü oluşturan TANAP projesisinin etkisi ile yeni işyerlerinin açılması yeni çeşitli yatırımcıların yatırım yapmasıdır. Stratejik olarak Türkiye’nin enerji stratejisinde belirttiği gibi çeşitli boru hatlarını ülke sınırları içerisinden geçirerek enerji merkezi olma yolunda önemli adımlar atmış olacak. Türkiye hem Doğu-Batı hem de Kuzey-Güney enerji koridoru olma yolunda ilerlemek istemektedir. Çalışmanın ulaştığı sonuçlara göre GGK projesi kendisi ile beraber belli başlı riskleri taşımaktadır. Bu riskler iç ve dış faktörlerden kaynaklanmaktadır. Azerbaycan’ın Dağlık Karabağ sorunu ve Türkiye’nin PKK terör örgütü sorunu Güney Gaz Koridoru açısından risklerin ana kaynağıdır. Azerbaycan açısından risklerden biri GGK’nın Karabağ’ın işgal altındaki toprakların yakınından geçmesidir. Bu yolla Ermenistan ve Ermenistan’ı baskı altında tutan Rusya’nın projeye her an zarar verme riski oluşmaktadır. İkinci bir risk ise Dağlık Karabağ sorununda kilit ülke olan Rusya’nın bu sorun vasıtasıyla Azerbaycan’ın ekonomik ve politik stratejisini etkileme ve GGK projesinin genişleyebilme hamlelerini engelleyebilme potansiyeli olduğudur. Türkiye’nin projedeki riskleri arasında PKK terör örgütü tarafından enerji ihracatını aksatacak ve güvenliğini tehdit edecek hamleler yapılabilme olasılığı her zaman vardır. Buna 2008 yılında PKK’nın BTC boru hattına saldırısı örnek verilebilir. 91 KAYNAKÇA AKŞAM GAZETESI, 2018, “Bakü-Tiflis-Kars Demiryolu Trans Hazar Koridoruna Ivme Kazandırdı,” https://www.aksam.com.tr/ekonomi/bakutifliskars-demiryolu- trans-hazar-koridoruna-ivme--kazandirdi/haber-720774, (26.07.2019). ANADOLU AJANSI, 2017, “BTC’den Ceyhan’a 365 Milyon Ton Petrol Taşındı,” https://www.sabah.com.tr/ekonomi/2017/08/17/btcden-ceyhana-365-milyon-ton- petrol-tasindi, (26.07.2019). AKBULUT ÖZPAY Gülpınar, 2018, “Bakü-Tiflis-Kars Demiryolu ve Türkiye Açısından Jeopolitik Önemi,” Marmara Coğrafya Dergisi, 103–11. ANBAR Adem, Javid SULEYMANLI, 2016, “Azerbaycan’da Doğrudan Yabancı Yatırımları Etkileyen Faktörlerin Belirlenmesine Yönelik Bir Uygulama,” Akademik Bakış Uluslararası Hakemli Sosyal Bilimler Dergisi, no. 57, pp. 101–14, http://dergipark.gov.tr/abuhsbd/issue/32967/366349. ASLANLI Araz, 2018, “Türkiye-Azerbaycan Ekonomik İlişkileri,” Yönetim ve Ekonomi: Celal Bayar Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, vol. 25, no. 1, pp. 15–27, doi:10.18657/yonveek.396170. ATEŞOĞLU GÜNEY Nurşin, 2015, “Turkey’s Energy Security Strategy in the Emergent Global Energy Outlook,” Insight Turkey, vol. 17, no. 02, pp. 35–43. AYHAN Veysel, 2009, “Avrupa’nın Enerji Arz Güvenliğinde Türkiye: Petrol, Doğal Gaz ve Entegrasyon,” Uluslararası İlişkiler Dergisi, vol. 5, no. 20, pp. 155–78. AZERBAIJAN INTERNATIONAL, 2018, “Araz, Alov and Sharg,” (12/11/2018), https://www.azer.com/aiweb/categories/magazine/63_folder/63_articles/63_socar_ alov.html. AZERNEWS, 2018, “Caspian Convention to Help Increase Gas Export via TAP: Expert,” https://www.azernews.az/oil_and_gas/136272.html, (03.03.2010). AZƏR-TÜRK BANK, 2019, “Səhmdarlar,” Azər-Türk Bank Rəsmi Saytı, http://azerturkbank.az/bank/holders/, (03.03.2019). AZƏRBAYCAN DƏMIR YOLLARI, 2018, “Bakı-Tbilisi-Qars,” Azərbaycan Dəmir Yolları Rəsmi Saytı, https://ady.az/az/read/index/1/43, (09.12.2018). AZƏRBAYCAN DÖVLƏT STATISTIKA KOMITƏSI, 2018a, “Azərbaycanın Xarici Ticarəti Statistik Məcmuə,” Bakı. ———, 2018b, “Sənayedə Əsas Kapitala Yönəldilən İnvestisiyalar,” https://www.stat.gov.az/source/industry/,(30.12.2018). ———, 2019a, “İqtisadiyyata Yönəldilən İnvestisiyalar,” https://www.stat.gov.az/source/finance/, (09.04.2019). ———, 2019b, “Ölkələr Üzrə Xarici Ticarət Əlaqələri,” https://www.stat.gov.az/source/trade/,(09.04.2019). 92 ———, 2019c, “Xarici Ticarət Əlaqələrinin Əmtəə Strukturu,” https://www.stat.gov.az/source/trade/, (09.04.2019). AZƏRBAYCAN SƏNAYE BANKI, 2019, “Səhmdarlar,” Azerbaycan Sənaye Bankı Rəsmi Saytı, https://www.asb.az/az/umumi-melumat/sehmdarlar, (03.03.2019). BABALI Tuncay, 2009, “Turkey at the Energy Crossroads: Turkey, Present and Past,” Middle East Quarterly, vol. 16, no. 2, pp. 25–33. BAĞCI Erdem, 2019, “Türkiye’de Yenilenebilir Enerji Potansiyeli, Üretimi, Tüketimi ve Cari İşlemler Dengesi İlişkisi,” Research Studies Anatolia Journal, vol. 2, no. 4, pp. 101–17. BALAT Mustafa, 2009, “Electricity Consumption and Economic Growth in Turkey: A Case Study,” Energy Sources, Part B: Economics, Planning, and Policy, vol. 4, no. 2, pp. 155–65, doi:10.1080/15567240701620416. ———, 2010, “Security of Energy Supply in Turkey: Challenges and Solutions,” Energy Conversion and Management, vol. 51, no. 10, pp. 1998–2011, doi:10.1016/j.enconman.2010.02.033. BAYRAÇ H. Naci, 2009, “Küresel Enerji Politikaları ve Türkiye: Petrol ve Doğal Gaz Kaynakları Açısından Bir Karşılaştırma,” Eskişehir Osmangazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, vol. 10, no. 1, doi:10.17494/OGUSBD.51006. BILGIN Mert, 2010, “Turkey’s Energy Strategy: What Difference Does It Make to Become and Energy Transit Corridor, Hub or Center?,” UNISCI Discussion Papers, no. 23, https://www.redalyc.org/html/767/76715004007/. BLOOMBERG HT, 2018, “TANAP’ın Açılışı Gerçekleşti,” https://www.bloomberght.com/haberler/haber/2129377-tanap-in-acilisi-gerceklesti, (07.11.2018). BOCSE Alexandra-Maria, 2019, “EU Energy Diplomacy: Searching for New Suppliers in Azerbaijan and Iran,” Geopolitics, vol. 24, no. 1, pp. 145–73, doi:10.1080/14650045.2018.1477755. BORU HATLARI İLE PETROL TAŞIMA A.Ş, 2012, “2012 Yılı Sektör Raporu,” Ankara. BOYER Dave, 2018, “Trump Sets Deadline to Overhaul Iran Nuclear Deal: ‘Last Chance,’” The Washington Times, https://www.washingtontimes.com/news/2018/jan/12/trump-re-certifies-iran- nuclear-deal-last-time/, (25.12.2018). BP, 2018, “BP Statistical Review of World Energy 2018,” https://www.bp.com/content/dam/bp/business- sites/en/global/corporate/pdfs/energy-economics/statistical-review/bp-stats-review- 2018-full-report.pdf. BP AZƏRBAYCAN, 2018, “Davamlı İnkişaf Haqqında Hesabat 2017,” https://www.bp.com/content/dam/bp- 93 country/az_az/PDFs/sustainabilityreports/BP_SR_2017_Az.pdf. ———, 2019a, “Bakı-Tbilisi-Ceyhan,” BP Azərbaycan Rəsmi Saytı, https://www.bp.com/az_az/caspian/operationsprojects/pipelines/BTC1.html, (03.03.2019). ———, 2019b, “Cənubi Qafqaz Boru Kəməri,” BP Azərbaycan Rəsmi Saytı, https://www.bp.com/az_az/caspian/operationsprojects/pipelines/SCP.html, (10.03.2019). ———, 2019c, “Şahdəniz,” https://www.bp.com/az_az/caspian/operationsprojects/Shahdeniz.html, (03.03.2019). CABBARLI Hatem, Vüsale ABDULLAYEVA, 2009, “Azerbaycan Dış Politikasının Temel Özellikleri (1991-2009),” 21. Yüzyıl Dergisi, no. 78, pp. 77–92. “CƏNUB QAZ DƏHLIZI” QAPALI SƏHMDAR CƏMIYYƏTI, 2019, “Cənubi Qafqaz Boru Kəməri (SCP),” Cənub Qaz Dəhlizi Rəsmi Saytı, https://www.sgc.az/az/layihe/scp, (03.03.2019). ÇITAK Emre, 2016, “Bölgesel Güvenlik Denkleminde Türkiye-Azerbaycan Enerji İlişkisinin Önemi,” Bölgesel Çalışmalar, vol. 1, no. 1, pp. 117–39. COHEN Ariel, 2014, “Caspian Gas, TANAP and TAP in Europe’s Energy Security,” IAI Working Paper Series 14, vol. 14, no. 6, doi:978-88-98650-11-8. COOTE Bud, 2017, “The Caspian Sea and Southern Gas Corridor: A View from Russia,” https://www.atlanticcouncil.org/images/publications/Caspian_Sea_and_Southern_ Gas_Corridor_web_0427.pdf. DAGOUMAS Athanasios, Floros FLOUROS, 2017, “Energy Policy Formulation in Israel Following Its Recent Gas Discoveries,” International Journal of Energy Economics and Policy, vol. 7, no. 1, pp. 19–30. DAILY SABAH, 2017, “$2.15 Billion in External Finance Secured for TANAP,” https://www.dailysabah.com/energy/2017/02/15/215-billion-in-external-finance- secured-for-tanap, (13.03.2019). DENIZ Ahmet, Kublay ABLAK, 2015, Azerbaycan-Türkiye Ekonomik İlişkiler Üzerine Bir Uygulama, Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi. DEUTSCHE WELLE, 2018, “Turkey Opens TANAP Pipeline That Will Bring Azeri Gas to Europe,” https://www.dw.com/en/turkey-opens-tanap-pipeline-that-will- bring-azeri-gas-to-europe/a-44192422, (13.03.2019). EĞİLMEZ Mahfi, 2018, “Uluslararası Doğrudan Yatırımlar,” http://www.mahfiegilmez.com/2018/07/uluslararas-dogrudan-yatrmlar.html, (13.12.2018). EKŞI Muharrem, 2009, “Türkiye-Azerbaycan İlişkileri: Söylemden Reelpolitiğe,” 94 Avrasya Etüdleri, vol. 2, no. 36, pp. 95–112. ENERJI ATLASI, 2018, “Türkiye’nin Yıllık Doğalgaz Tüketimi,” https://www.enerjiatlasi.com/dogalgaz-tuketimi/, (13.12.2018). ———, 2019, “Türkiye Yıllık Elektrik Tüketimi,” https://www.enerjiatlasi.com/elektrik-tuketimi/, (21.03.2019). ENERJI ENSTITÜSÜ, 2013, “Yunanistan, Arnavutluk ve İtalya TAP Projesini Imzaladı,” http://enerjienstitusu.de/2013/02/14/yunanistan-arnavutluk-ve-italya- tap-projesini-imzaladi/, (11.03.2019). ———, 2018, “Türkiye’nin Rusya’dan Ithal Ettiği Doğalgazın Fiyatı %8 Artacak,” http://enerjienstitusu.de/2018/05/14/turkiyenin-rusyadan-ithal-ettigi-dogalgazin- fiyati-8-artacak/, (04.04.2019). ERBAŞ AÇIKEL Aslıhan, 2011, “Katar-Irak-Türkiye-Avrupa Doğal Gaz Boru Hattı Projesi Mümkün Mü?,” Ortadoğu Analiz Dergisi, Ortadoğu Stratejik Araştırmalar Merkezi, vol. 3, no. 28, pp. 57–67. ERDOĞAN Nuray, 2017, “TANAP Projesinin Türkiye ve Azerbaycan Enerji Politikalarındaki Yeri ve Önemi,” Ömer Halisdemir Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, vol. 10, no. 3, pp. 10–26, doi:10.25287/ohuiibf.319259. ERŞEN Emre, Mitat ÇELIKPALA, 2019, “Turkey and The Changing Energy Geopolitics of Eurasia,” Energy Policy, vol. 128, no. October 2018, pp. 584–92, doi:10.1016/j.enpol.2019.01.036. EUROPEAN COMMISSION, 2006, “Baku-Tbilisi-Ceyhan Pipeline Fact Sheet,” 2006. ———, 2010, “Energy İnfrastructure: Priorities for 2020 and Beyond - a Blueprint for An İntegrated European Energy Network,” Belgium, https://ec.europa.eu/energy/sites/ener/files/documents/2011_energy_infrastructure_ en.pdf. ———, 2011, “Energy Infrastructure (Priorities for 2020 and Beyond ─ A Blueprint for an Integrated European Energy Network),” Belgium. ———, 2019, “Energy Prices and Costs in Europe,” Brussels. EUROSTAT, 2018, “Energy Production and İmports,” https://ec.europa.eu/eurostat/statistics- explained/index.php?title=Energy_production_and_imports, (10.03.2019). ƏHMƏDOV Səbuhi, Yusif AĞAYEV, 2009, İstiqlal Yürüşü 1918. Altun Kitab, Bakı. FORTUNE TÜRKIYE, 2018, “Türkiye’ye En Çok Yatırım Yapan Ülkeler Açıklandı,” http://www.fortuneturkey.com/turkiyeye-en-cok-yatirim-yapan-ulkeler-aciklandi- 50605, (13.12.2018). FURUNCU Yunus, 2018, “TANAP’ın Orta Asya ve Avrupa Enerji Pazarlarına Etkisi,” Yönetim ve Ekonomi: Celal Bayar Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi 95 Dergisi, vol. 25, no. 2, pp. 543–61, doi:10.18657/yonveek.306545. GAFAROV Vasif, 2017, “Birinci Dünya Savaşı’nın Sonunda Kafkasya’da Osmanlı- Almanya Çatışması ve Osmanlı-Alman Protokolü (23 Eylül 1918),” Amasya Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, vol. 1, no. 2, pp. 99–144, http://dergipark.gov.tr/download/article-file/382507. GAZPROM EXPORT, 2018, “Gas Supplies to Europe,” http://www.gazpromexport.ru/en/statistics/, (12.03.2019). GGK A.Ş, 2019, “Haqqımızda,” Güney Gaz Koridoru A.Ş’nin Resmi Sitesi, https://www.sgc.az/az/haqqimizda, (13.03.2019). GÖKÇE Mustafa, 2008, “Sovyet Sonrası Dönemde Hazar Çerçevesinde Yaşanan Rekabet,” Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, vol. 1, no. 3, pp. 177–209. GURBANOV Ilgar, 2012, “TANAP Puzzle: What Stands in the ‘Backstage of TANAP’?,” Energy Corridors Review, https://energycorridors.wordpress.com/2012/07/11/tanap-puzzle-what-stands-in- the-backstage-of-tanap/, (23.03.2019). HABERLER, 2008, “Saldırıyı PKK Üstlendi,” https://www.haberler.com/saldiriyi-pkk- ustlendi-haberi/, (05.04.2019). HABERTÜRK, 2018, “TANAP, Güzergâh Boyunca Bölge Halkını Da Kalkındıracak! İşte TANAP’ın Geçtiği Güzergâh,” https://www.haberturk.com/tanap-guzergh- boyunca-bolge-halkini-da-kalkindiracak-2015254-ekonomi, (23.03.2019). HAFNER Manfred, 2014, “The Southern Gas Corrıdor and The EU Gas Securıty of Supply: What’s Next?”, Caspian Report. HASANOV Mübariz, 2014, “Some Remarks of Economic Benefits of TANAP for Turkey,” Hazar Strateji Enstitüsü, vol. 9. ———, 2016, “An Analysis of Economic Benefits of The Southern Gas Corridor,” Energy Sources, Part B: Economics, Planning, and Policy, vol. 11, no. 11, pp. 999–1005, doi:10.1080/15567249.2014.932864. HƏSƏNLI Cəmil, 1993, Azərbaycan Beynəlxalq Əlaqələr Sistemində (1918-1920). Azerneşr, Bakü. HÜRRİYET, 2016, “TANAP’ta Maliyet Düştü, Inşaat Hızlandı,” Hürriyet Gazetesi, http://www.hurriyet.com.tr/ekonomi/tanapta-maliyet-dustu-insaat-hizlandi- 40304055, (23.03.2019). HÜSEYNOV Valeh, 2009, Türkiye-Azerbaycan Ticari İlişkileri Ve Geliştirilmesine Yönelik Öneriler (Yüksek Lisans Tezi), Marmara Üniversitesi. HUSEYNOV Yusif, 2017, “Geopolitics of the Republic of Turkey’s Energy Policy,” International Journal of Energy Economics and Policy, vol. 7, no. 3, pp. 337–44. HÜSEYNOVA Fərganə, 2007, Müstəqillik Dövründə Azərbaycan-Türkitə Əlaqələrinin 96 Kulturoloji Aspektləri (Elm, Təhsil, Mədəniyyət). Nurlan, Bakı. İBRAHIM Khazar, 2018, “Tanap: Influencer Well Beyond Energy,” Turkish Policy Quarterly, vol. 17, no. 3, pp. 47–52. IBRAYEVA Aigerim et al., 2017, “Energy Export Potential in the Caspian Region and Its Impact on EU Energy Security,” Periodica Polytechnica Social and Management Sciences, vol. 25, no. 2, pp. 127–40, doi:10.3311/PPso.10644. INTERNATIONAL ENERGY AGENCY, 2008, “Perspectives on Caspian Oil and Gas Development: Open Questions for Caspian Natural Gas Supply to Europe.” JAROSIEWICZ Aleksandra, 2015, “The Southern Gas Corridor. The Azerbaijani- Turkish Project Becomes Part of The Game Between Russia and The EU,” Warsaw. JENSEN Donald, 2007, “Turkey’s Energy Ambitions Clash with Russian Succession Politics,” Turkish Policy Quarterly, vol. 6, no. 2, pp. 35–44. KARAGÖL Tanas Erdal et al., 2016, “Türkiye’nin Enerjide Merkez Ülke Olma Arayışı.” KARDAŞ Şaban, 2014, “The Turkey-Azerbaijan Energy Partnership in the Context of the Southern Corridor,” IAI Working Papers Series 14, vol. 4, no. 14. KARDAŞ Şaban, Fatih MACIT, 2015, “Turkey-Azerbaijan Relations: The Economic Dimension,” Journal of Caspian Affairs, vol. 1, no. 1, pp. 23–46, http://dergipark.ulakbim.gov.tr/jocaffairs/article/view/5000130649. KORANYI David, 2014, “European Natural-Gas Security in an Era of Import Dependence,” The RUSI Journal, vol. 159, no. 2, pp. 66–72, doi:10.1080/03071847.2014.912808. MAMMADOV Agil, 2013, “Azerbaycan Dış Politikasında Enerji Faktörü,” Akademik Bakış Dergisi, no. 35, pp. 1–15. MCLEAN Wayne, 2015, “Authoritarianism, Energy and Ideas in Central Asia: From Politics and Pipelines to Foreign Policy,” Russia, Eurasia and the New Geopolitics of Energy, London: Palgrave Macmillan UK, pp. 166–88, doi:10.1007/978-1-137- 52373-0_8. MEHDIYEV Ərəstun, 2018, “Enerji Resurslarının Nəqlində Azərbaycan- Türkiyə Əməkdaşlığı: ‘Nabukko’Dan ‘Cənub Qaz Dəhlizi’Nə,” Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, vol. 34, no. 1, pp. 241–64. MEMMEDLI Elşen, 2017, “Azerbaycan-Avrupa Birliği İlişkilerinde Enerji Faktörü,” Akademik Bakış Dergisi, no. 61, pp. 206–15. MIKAIL Elnur Hasan, 2004, “Türkiye Azerbaycan İlişkileri,” 38. ICANAS, 2004, vol. III, pp. 1063–75. MIRZE BALA Mehmetzade, 1991, Milli Azerbaycan Harekatı. Azerbaycan, Ankara. 97 MOLLAER Fırat, 2004, “Azerbaycan’da Demokrasi ve Geleceği Üzerine Bazı Gözlemler,” Bilgi Sosyal Bilimler Dergisi, no. 8, pp. 63–78. MÜTƏLLIBOV Ayaz, 1992, Xarici İnvestisiyanın Qorunması Haqqında Azərbaycan Respublikasının Qanunu, Bakı. NANAY Julia, Karen Smith STEGEN, 2012, “Russia and the Caspian Region: Challenges for Transatlantic Energy Security?,” Journal of Transatlantic Studies, vol. 10, no. 4, pp. 343–57, doi:10.1080/14794012.2012.734670. NƏSIBZADƏ Nəsib, 1996, Azərbaycan Xarici Siyasəti (1918-1920). Ay-Ulduz, Bakü. NTV HABER, 2018, “Trans Anadolu Doğalgaz Boru Hattı (TANAP) Açıldı,” https://www.ntv.com.tr/ekonomi/trans-anadolu-dogalgaz-boru-hatti- tanapacildi,oWdT1oKaxEC_ZCsPI_C6Uw, (11.03.2019). ÖRAZ BEŞIKÇI Seçil, 2016, “Bağımsızlık Sonrası Dönemde Azerbaycan Dış Politikasındaki Stratejik Değişimler ve Yönelimler,” Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, vol. 2, no. 16, pp. 237–52. ÖZDEMIR Gökhan, Shamsi RZALI, 2018, “FETÖ Yapılanması’nın Türkiye- Azerbaycan İlişkilerine Etkileri,” 15 Temmuz Darbe Girişimi ve Türkiye Uluslararası Sempozyumu, eds. Fethi Ahmet Polat, Celal Öney, 2018, pp. 461–77. ÖZDEMIR Volkan, 2017, “The Political Economy of the Turkey’s Gas Geopolitics,” Turkey as an Energy Hub?, Nomos Verlagsgesellschaft mbH & Co. KG, pp. 109– 22, doi:10.5771/9783845282190-109. ÖZDEMIR Volkan, H. Buğra YAVUZ, Emine TOKGÖZ, 2015, “The Trans-Anatolian Pipeline (TANAP) as a Unique Project in the Eurasian Gas Network: A Comparative Analysis,” Utilities Policy, vol. 37, pp. 97–103, doi:10.1016/j.jup.2015.06.007. ÖZKAN Güner, 2015, “Türk Cumhurı̇yetlerı̇ ve Topluluklari Yıllığı 2013,” Hoca Ahmet Yesevi Uluslararası Türk-Kazak Üniversitesi, eds. Turgut Demirtepe, Murat Yılmaz, Ankara, http://www.ayu.edu.tr/static/kitaplar/turk_topluluk_almanak.pdf. PARLAR DAL Dal, Ali Murat KURŞUN, 2017, “Hazar Bölgesinde Rusya ve AB Ekonomi-Politik Çekişmesi ve ‘Ukrayna’ Faktörü,” Marmara Üniversitesi Siyasal Bilimler Dergisi, vol. 5, no. Özel Sayı, pp. 17–31. PETLIM, 2018, “Petlim,” Petlim Limancılık Ticaret A.Ş. Resmi Sitesi, http://www.petlim.com.tr/kurumsal/petlim, (13.12.2018). PİRANİ Simon, 2018, “Let’s Not Exaggerate: Southern Gas Corridor Prospects to 2030,” Oxford, United Kingdom, doi:10.26889/9781784671167. POLLAK Johannes, Samuel R. SCHUBERT, 2017, “The EU’s South-Eastern Corridor: Lifeline or Pipedream?,” Turkey as an Energy Hub?, Nomos Verlagsgesellschaft mbH & Co. KG, pp. 67–80, doi:10.5771/9783845282190-67. QASIMOV Musa, 1998, Azərbaycan-Türkiyə Diplomatik- Siyasi Münasibətləri (Aprel 98 1920-Ci Il- Dekabr 1922-Ci Il). Mütərcim, Bakı. QLOBALINFO.AZ XƏBƏR PORTALI, 2018, “Azərbaycan Türkiyədə Traktor Istehsal Edəcək,” http://qlobal.az/azerbaycan-turkiyede-traktor-istehsal- edecek/#.XBKayGgzbIV, (13.12.2018). ROBERTS John, 2013, “Hazar Raporu 2013: Güney Gaz Koridoru - Enerjide Yeni Çözüm.” RZALI Shamsi, 2019, Enerji Arz Güvenliği Çerçevesinde Avrupa Birliği ve Azerbaycan İlişkileri, Kırıkkale Üniversitesi. RZAYEVA Gulmira, 2012, “A Complicated Corridor: Gas to Europe – It’s Not Just Economics,” Caucasus International, vol. 2, no. 2, pp. 141–59. ———, 2014, “Natural Gas in the Turkish Domestic Energy Market: Policies and Challenges,” Oxford Institute for Energ Studies, doi:https://doi.org/10.26889/9781784671167. ———, 2015, “The Outlook for Azerbaijani Gas Supplies to Europe: Challenges and Perspectives,” Oxford, United Kingdom. ———, 2017, “Turkey’s Gas Demand Decline: Reasons and Consequences.” RZAYEVA Gulmira, Theodoros TSAKIRIS, 2012, “Strategic Imperative: Azerbaijani Gas Strategy and the EU’s Southern Corridor,” Bakü. SANCAK İrfan, 2017, “Bağımsızlık Sürecinde Azerbaycan ve Haziran Darbesinin Dış Politikaya Etkileri,” Balkan Sosyal Bilimler Dergisi, vol. 7, no. 13, pp. 57–71. SANDIKLI Atilla, 2012, “Doğalgaz Boru Hatları Projelerinde Büyük Oyun: NABUCCO, Güney Akım, SEEP ve TANAP,” Bilge İnsanlar Stratejik Araştırmalar Merkezi (BİLGESAM), http://www.bilgesam.org/incele/256/- dogalgaz-boru-hatlari-projelerinde-buyuk-oyun--nabucco--guney-akim--seep-ve- tanap/#.XIUoTCgzbDc, (10.03.2019). SENDEROV Sergey et al., 2018, “Modern Problems of Energy Security of The Caspian Regions of Russia and Azerbaijan,” E3S Web of Conferences, eds. N. Voropai et al., vol. 69, no. 01014, p. 01014, doi:10.1051/e3sconf/20186901014. SHI Chunyang, 2009, “Perspective on Natural Gas Crisis between Russia and Ukraine,” Review of European Studies, vol. 1, no. 1, pp. 56–60, doi:10.1.1.675.5510. SIDDI Marco, 2019, “The EU’s Botched Geopolitical Approach to External Energy Policy: The Case of the Southern Gas Corridor,” Geopolitics, vol. 24, no. 1, pp. 124–44, doi:10.1080/14650045.2017.1416606. SOCAR MIDSTREAM OPERATION LIMITED, 2019, “Cənubi Qafqaz Boru Kəməri (CQBK),” “SOCAR Midstream Operation Limited” Şirkətinin Rəsmi Səhifəsi, http://www.socarmidstream.az/az/project/scp/#timeline, (13.03.2019). SOCAR TÜRKIYE, 2018a, “SOCAR’ın Dev Yatırımı STAR Rafineri Açıldı,” 99 (12/13/2018), http://www.socar.com.tr/kurumsal-iletisim/haberler/2018- haberler/2018/10/19/socar-in-dev-yatirimi-star-rafineri-acıldı, (13.12.2018). ———, 2019b, “SOCAR Hakkında Bilgiler,” (03/23/2019), http://www.socar.com.tr/socar-hakkinda-bilgiler/18-milyar-dolar, (23.03.2019). SOCOR Vladimir, 2012, “Aliyev, Erdogan Sign Inter-Governmental Agreement on Trans-Anatolia Gas Pipeline to Europe,” Eurasia Daily Monitor, vol. 9, no. 122, https://jamestown.org/program/aliyev-erdogan-sign-inter-governmental- agreement-on-trans-anatolia-gas-pipeline-to-europe/. SÖZCÜ, 2019, “SOCAR, EWE Turkey Holding’i Satın Aldı,” Sözcü Gazetesi, https://www.sozcu.com.tr/2019/ekonomi/socar-ewe-turkey-holdingi-satin-aldi- 3332039/, (25.03.2019). SPUTNIK TÜRKIYE, 2018, “Güney Gaz Koridoru Açıldı,” https://tr.sputniknews.com/ekonomi/201805291033633310-baku-guney-gaz- koridoru/, (10.03.2019). STATISTICS TIMES, 2019, “GDP Indicators 2019,” http://statisticstimes.com/economy/gdp-indicators-2019.php, (23.03.2019). SULEYMANOV Elchin, Osman Nuri ARAS, 2016, Azərbaycan İqtisadiyyatı. “Şərq- Qərb, Bakı. T.C. AVRUPA BIRLIĞI BAKANLIĞI, 2014, “Avrupa Birliği Sürecinde Enerji Faslı,” Ankara. T.C. DIŞIŞLERI BAKANLIĞI, 2009, “Türkiye’in Enerji Stratejisi.” ———, 2019, “Türkiye’nin Enerji Profili ve Stratejisi,” http://www.mfa.gov.tr/turkiye_nin-enerji-stratejisi.tr.mfa, (20.03.2019). T.C. DIŞIŞLERI BAKANLIĞI BAKÜ BÜYÜKELÇILIĞI, 2018, “Ekonomik ve Ticari İlişkiler,” http://baku.emb.mfa.gov.tr/Mission/ShowInfoNote/208789, (11.12.2018). T.C. ENERJI VE TABII KAYNAKLAR BAKANLIĞI, 2017, “Dünya ve Türkiye Enerji ve Tabii Kaynaklar Görünümü Raporu,” https://www.enerji.gov.tr/tr- TR/Enerji-ve-Tabii-Kaynaklar-Gorunumleri. ———, 2018, “Elektrik,” T.C. Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı Resmi Sitesi, https://www.enerji.gov.tr/tr-TR/Sayfalar/Elektrik, (19.03.2019). TAGLIAPIETRA Simone, 2018, “Beyond Nord Stream 2: A Look at Russia’s Turk Stream Project | Bruegel,” The Bruegel Newsletter, http://bruegel.org/2018/07/beyond-nord-stream-2-a-look-at-russias-turk-stream- project/. TAGLIAPIETRA Simone, Georg ZACHMANN, 2017, “A New Strategy for European Union-Turkey Energy Cooperation,” Brussels: Bruegel, http://hdl.handle.net/10419/173123. 100 TAİK & DEİK, 2008, “The U.S. - Turkish Relations,” İstanbul. TANAP, 2018a, “TANAP Hakkında,” TANAP Resmi Sitesi, https://www.tanap.com/kurumsal/hakkimizda/, (07.11.2018). ———, 2018b, “TANAP Nedir?,” TANAP Resmi Sitesi, https://www.tanap.com/tanap- projesi/tanap-nedir/, (04.04.2019). ———, 2018c, “Trans Anadolu Doğalgaz Boru Hattı,” TANAP Resmi Sitesi, https://www.tanap.com/, (04.04.2019). TAP AG, 2019, “Project Progress,” “The Trans Adriatic Pipeline AG” Official Site, https://www.tap-ag.com/pipeline-construction/project-progress, (13.03.2019). ———, 2017, “TAP Coroporate Brochure,” Baar, Switzerland. ———, 2019a, “About Us,” “The Trans Adriatic Pipeline AG” Official Site, https://www.tap-ag.com/about-us, (14.03.2019). ———, 2019b, “TAP Project Development Schedule,” “The Trans Adriatic Pipeline AG” Official Site, http://www.tap-ag.com/the-pipeline/project-timeline, (14.03.2019). TBMM, 2010, Türkiye Cumhuriyeti Ile Azerbaycan Cumhuriyeti Arasında Stratejik Ortaklık ve Karşılıklı Yardım Anlaşmasının Onaylanmasının Uygun Bulunduğuna Dair Kanun Tasarısı Ile Dışişleri Komisyonu Raporu, Türkiye Cumhuriyeti: Türkiye Büyük Millet Meclisi Rsmi Yayınları, https://www.tbmm.gov.tr/sirasayi/donem23/yil01/ss645.pdf. TİM, 2018, “En Çok İhracat Yapan 1000 Firma,” Türkiye İhracatçılar Meclisi Resmi Sitesi, http://www.tim.org.tr/tr/default.html, (15.12.2018). TMMOB, 2018, “Türkiye’nin Enerji Görünümü 2018,” Ankara. TOPÇU Yılmaz, 2017, “Elçibey Dönemi Türkiye-Azerbaycan İlişkileri,” Kafkasya Stratejik Araştırmalar Merkezi, https://kafkassam.com/elcibey-donemi-turkiye- azerbaycan-iliskileri.html. TPAO, 2019a, “Azeri-Çırak-Güneşli,” Türkiye Petrolleri Anonoim Ortaklığı Resmi Sitesi, http://www.tpao.gov.tr/?mod=projeler&contID=87, (03.03.2019). ———, 2019b, “SCP Doğalgaz Boru Hattı,” Türkiye Petrolleri Anonoim Ortaklığı Resmi Sitesi, http://www.tpao.gov.tr/?mod=projeler&contID=90, (03.03.2019). TRANS ADRIATIC PIPELINE, 2019, “Brochure.” TÜRKIYE ELEKTRIK İLETIM A.Ş, 2018, “Türkiye Üretim-İletim İstatistikleri Raporu,” https://www.teias.gov.tr/tr/turkiye-elektrik-uretim-iletim-istatistikleri. TÜRKIYE İSTATISTIK KURUMU, 2019, “Dış Ticaret İstatistikleri,” https://biruni.tuik.gov.tr/disticaretapp/menu.zul?p=1, (10.04.2019). TÜRKIYE PETROLLERI, 2017, “Ham Petrol ve Doğal Gaz Sektör Raporu,” Ankara. 101 U.S. ENERGY INFORMATION ADMINISTRATION, 2019, “Background Reference: Azerbaijan.” YESEVI Cagla Gul, Burcu Yavuz TIFTIKCIGIL, 2015, “Turkey-Azerbaijan Energy Relations : A Political and Economic Analysis,” International Journal of Energy Economics and Policy, vol. 5, no. 1, pp. 27–44. YILDIZEL Zeynep Elif, 2016, “Türkiye; Bir Enerji Hub’ı,” PetroTürk, http://arsiv.petroturk.com/HaberGoster.aspx?id=14624&haber=Turkiye-bir-enerji- hub-i. YILMAZ Reha, 2010a, “Azerbaycan Dış Siyasetinde Bağımsızlık Sonrası Yıllar ve Karabağ Problemi,” Sosyal Bilimler Araştırmaları Dergisi, vol. 2, pp. 69–93. ———, 2010b, “Türkiye-Azerbaycan İlişkilerinde Son Dönem,” Bilge Strateji, vol. 2, no. 2, pp. 23–42. ———, 2012, Azerbaycan Dış Politiği ve Türkiye, Çankırı. YILMAZ Reha, Fatih Mehmet SAYIN, 2013, “Azerbaycan Dış Politikasını Belirleyen Öğeler ve Denge Politikasına Yansımaları,” Çankırı Karatekin Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, vol. 4, no. 1, pp. 23–42. YILMAZ Serdar, 2014, “Ebülfez Elçı̇bey ve Dönemı̇n Azerbaycan Devlet ı̇,” LEGES Sosyal Bilimler Dergisi, vol. 1, no. 1, pp. 332–48. АЛИПУР Али, 2015, “Отношение Турции к Событиям На Южном Кавказе,” Insight Turkey, vol. 17, no. 1, pp. 191–211. (ALİPUR Ali, 2015, "Türkiye'nin Güney Kafkasya'daki Olaylara Yönelik Tutumu" ГЮЛЬАЛИЕВ Маис, Рашад АЛИЕВ, 2015, “Динамика и Отраслевая Структура Иностранных Инвестиций , Направленных в Экономику Азербайджана,” Экономический Вестник Донбасса, vol. 3, no. 41. (GULALİEV Mais, Raşad ALİEV, 2015, "Azerbaycan Ekonomisine Yönelen Yabancı Yatırımların Dinamikleri ve Sektörel Yapısı"). ИСМАИЛОВА Лала, 2017, “Азербайджано-Турецкое Экономическое Сотрудничество И Основные Направления Его Совершенствования,” Наука, Техника и Образование, vol. 9, no. 39, pp. 57–61. (İSMAİLOVA Lala, 2017, "Azerbaycan-Türkiye Ekonomik İşbirliği ve Geliştirmenin Temel Yolları"). ИСПОЛНИТЕЛЬНЫЙ КОМИТЕТ СНГ, 2015, “Торгово-Экономические Отношения Турецкой Республики С Государствами-Участниками СНГ (Информационно-Аналитическая Справка),” Москва. (BDT YÜRÜTME KURULU, 2015, "BDT ülkeleri ile Türkiye Cumhuriyeti Ticaret ve Ekonomik İlişkileri (Analitik Rapor)"). МУСАЕВ Джаббар, 2013, “Азербайджано-Турецкое Торгово-Экономическое Сотрудничество : Современное Состояние и Перспективы Развития,” Экономика и Управление, vol. 1, no. 87, pp. 42–45. (MUSAEV Dzabbar, 2013, "Azerbaycan-Türk Ticaret ve Ekonomik İşbirliği: Modern Devlet ve Kalkınma 102 Umutları"). 103 104 105