Uluda~ Üniversitesi iktisadi ve idari Bilimler Fakültesi Dergisi Cilt XII, Sayı 1-2, Mart-Kasım 1991 KENT KURAMLARI İÇİNDE İSLAM VE 'ORTADOGU KÜLTÜRÜNE AGlRLIK VEREN YAKLAŞıMLAR ÜZERİNE BİR DEGERLENDİRME RanaA. ASLANOGLU" GİRİŞ Kent kurarnları içinde "İslam Kenti" modeli özellikle Ortadoğu kentlerinin yapısal analizleri için sosyal tarihçiler tarafından geliştirilmiştir. Ortadoğudaki kentleri geleneksel islam kenti olarak ele alan bu yaklaşımda, kentin dinsel işle­ vinin mekansal yapıyı belirlediği ve caminin kültürel, eğitimsel , dinsel işlevieri dolayısıyla yapıyı belirleyen en önemli öğe olduğu öne sürülmektedir1. İslam ken- ti analizleri ilk olarak Grunebaum tarafından yapılmıştır. Grunebaum islamiyette kenti bir müslümanın dinsel görevlerinin karşılandığı mekan olarak tanımlamak­ tadır. Kentin bölgesel ilişkileri ancak göçebe toplulukların kentle olan ticar(;~ ve dinsel ilişkileri açısından değerlendirilmektedir. Lapidus ise Grunebaum'un for- müle ettiği İslam kenti modelinden hareketle kent mekanını tanımlayarak, top- , lumsal yapıdaki örgütlenme biçimini analiz etmiştir2. B u yazı çerçevesinde Lapidus'un İslam Kenti modeli 10. yy. ve 15. yy. ara- sında Ortadoğu'da yapılan çalışmalar kapsamında değerlendirilecektir. Lapidus- 'un modelinin oluşumunda sosyal yapı örgütlenmelerinde özellikle 12. ve 15. yy. • Yard. Doç. Dr.; Uludağ Üniversitesi İ.İ.B.F., Kamu Yönetimi Bölümü. Aktüre (1981: 8). 2 Lapidus (1%9: 51). - 123- arasında Memluk döneminde Halep ve Şam kentlerinin analizinden yararlanıl­ mıştır. Lapidus modeli iç~nde, İslam kentlerinin kendi kedine yeterli birimler ol- duğu ve kırsal kesimden radikal bir şekilde ayrıldığı varsayımının, inceleme yap- tığı bölgede tümüyle geçerli olmadığını belirtmektedirl. Buradan hareketle, Lapi- dus modelini aşağıdaki noktalar çerçevesinde ele almıştır: - Ortaça~ İslam sosyal gr~pları, sosyal gruplar ve kent mekanı arasında­ kiilişki Kent örgütlenmesinin coğrafi ve dini boyutları. Çalışma çerçevesi içinde Lapidus'un İsl~m kenti modeli analiz edilirken, bir taraftan da Ortaça~ kentinin bir başka kavramlaştırması olan Sjoberg'in sa- nayi öncesi kent yaklaşımı ile benzt:r ve ayrılan yönleri belirtilerek karşılaştırma­ lı bir de~erleıidirme yapma yoluna gidilecektir. Sözkonusu analizin iki doğrultuda yapılması amaçlanmıştır. Bunlardan ilki İslam kentinde sosyal yaşantı ve sosyal kontrol, ikincisi ise İslam kentinin makroformu ve mekansal yapısının tartışılma­ sıdır. Sosyal yaşantı tartışılırken İslam kentihde sosyal kontrolu oluşturan meka- nizmaların tanımlanmasında Weber'in analizlerinden yararlanma yoluna gidile- cektir4. 1. İSLAM KENTINDE SOSYAL YAPI ÖZELLİKLERİ İslam kentinin sosyal yaşantısının incelenmesinden önce Sjoberg'in orta- çağ kenti kavramlaştırması olan sanayi öncesi kent yakl,aşımında sosyal yaşantı­ nın hangi toplumsal mekanizmalar çerçevesinde ele alınaca~ının kısaca belirtil- mesi gereklidir. Sjoberg sanayi öncesi kent yaklaşımında iki unsurun üzerinde durmuştur. Buna göre sanayi öncesi kentte kullanılan teknoloji türü ve kentte hakim olan güçlü 'sosyal kontrolun kentsel mekanın oluşumunda etkili oldugunu belirtmiştir5. Sjoberg on yıl süren görgül araştırması sonucunda Avrupa'nın bazı kesimleri, Asya, Güney Amerika, Kuzey Afrika gibi sanayileşmemiş geleneksel ilişkilerin sür,düğü bölgelerin kentlerinde ekonomik, demografik, siyasal açıdan önemli benzerlikler saptamıştır. Buna karşılık sanayi öncesi kent ile sanayi kenti arasında temel yapısal farklar vardır. Bu farklılaşmayı yaratan de~işken teknolo- jidir. Burada kentsel yapı bağınıli de~şken, teknoloji bağımsız değişken olarak ele alınmıştır. Ancak Sjoberg leş ana öğesi ·olduğunu belirtmektedir. 1. Kale, 2. Saray ve üst kademe yöneticilerinin oluşturduğu, yöne- tim işlevinin sürdürüldü~ yapıların oluştıırduğıı yönetici me rkez, 3. Cuma Ca- ınisi, hanlar, bedestanlar ve açık pazar yerlerinin oluşturduğu kent merkezi, 4. Mahalleler (yoğun konut alanları), 5. Dış mahalleler22• ' ' . . Geleneksel yapı içinde nıekan,sal olarak en küçük bölüm mahallelerdir. Her mahalle kendi heterojen cemaati ve küçük pazarıyla- belirlenmektedir. Ma- halleler arasındaki sosyal dayanışma kimi zaman hemşehri,lerinin dini kimlik aramalarını yansıtmaktadır . .E tıiik mahalleler ; yapılan zenaat türfıne göre tanımlı mahalleler yer almaktadır. Mahalleler içinde yer alan konutlar sıkışıktır23. Lapi- dus İslam ~enti modeli ile Sjoberg'in geliştirdiği kuramsal yaklaşımda mekanda konut alanlarını ve mahalle gruplarını tanımlamada benzerlikle r vardır. Lapidus'un İslam kenti .formunu analiz ederke~ yaptığı en önemli katkı­ lardan biri kır ve kent alanları arasında kesin bir ayrım ol~adığını belirtriıesidir. 19 Carter (1983: 8). 20 Sjoberg (1965: 321). 21 Sjoberg (1965: 323). ıı Altıüre (1983: 7). 'ı 23 Lapidus (1969: 51). -128 - Mahalleler, dış mahalleler, komşu köyler kesin sinırlarla birbirl(!rinden ayrılma­ mıştır. Kır ve kent arasında: coğrafik ve ekolojik olarak süreklilik vardır. Bu ne- denle yerleşim örüntülerinin açıklanması için bölgesel birimlerden sözetmek ge- reklidir: Lapidus kır ve kent terimleriyle İslam yerleşmelerini . analiz ederken aradaki sürekliliğin ihmal edilmemesi gerektiğini vurgulamaktadır. Ancak burada belirtilmesi gereken nokta, İslam kentinin Lapidus'un incelediği bölgede (Orta- doğu'da) farklı bir ekolojide yer almasıdır. İklim ve çevre koşullarının da söz ko- . nusu kır ve kent eklemlenmesinde etkili olduğu düşünülcbilir24 . SONUÇ . Lapidus'un geliştirdiği İslam kenti modeli, sosyal yaşantı ve mekanın ör- gütlenmesi açısından Sjoberg'in sanayi öncesi keıit kavramlaştırmasıyla kar~ılaştırmalı olarak ele alındığında, mekansal yapıda mahalle örgütlenmesi ve kompozisyonu açısından etkileyici benzerlikler olduğu görülmektedir. İslam kenti modelinde de güÇlü bir sosyal kontrolun etkisi görülmektedir. Ancak daha önce de tartışıldığı gibi bu sosyal kontrolu oluşturan mekanizmalar farklıdır. Bu çer: . çeve içinde İslam.. kültürünün kentlerin mekansal yapısını etkilemede teknoloji değişkeni kadar güçlü olduğunu söylemek mümkün değildir. Halta Grabar ve ls- mail gibi İslam kenti ve sanatı araştırmacıları özgün bir İslam kent deseni olma- dığını İslam kentlerinin mekansal karakterlerinin eklemlenme sonucu ortaya çık­ tığını belirtmektedirler25. KAYNAKLAR Aktüre, Sevgi; 19. »'· Sonunda Anadolu Kenti Mekansal Çözümlemesi, ·Ankara, ODTÜ Mimarlık Fakültesi Basım İşliği, 1981. ·Carter, H.; An Introduction to Urban Histoncal Geography, Edward Arnold, 1983. Lapidus, Ira; "Muslim Cities and Islariıic Societies", Middle Eastenz Cities içinde ed. Ira. M. Lap\dus University of California Press, 1969. Grabar, O.; İslam Sanatının 0/uşuniu, Hürriyet Vakfı Yayınları (Çev. Murat Ya- vuz), 1988. İsmail, A.; "Otigin, Ideology and Physi'cal Patterns of Arab Urbanization", Ekis- tics, 33 (195), 1972. · Mardin, Şerif; Din 've İdeoloji, İletişim Yayınları, 1983. Sjoberg, Gideon; The Preindustrial City, Post and Present, New York, Free Press, 1960. Turner, Weber and Islam, Routledge and Kegan Paul, 1974. . / 24 Lapidu~ (1969: 68). 25 Grabar (1988: 138-144); ısmail (1972: 113-122). ·- -129-