Uludağ Üniversitesi Tıp Fakültesi Dergisi 36 (1) 33-38, 2010 DERLEME Sağlık Hizmetlerinde Sorumluluğun Paylaşılması Sezer ERER Uludağ Üniversitesi Tıp Fakültesi, Tıp Tarihi ve Etik Anabilim Dalı, Bursa. ÖZET Sosyal gelişmenin temel öğesi olan sağlığın korunması bir ekip işidir. Bu ekip, sağlık hizmetini sunan/sunacak olan devlet/idare, he- kim/sağlık çalışanı ve bu hizmetinden yararlanan/yararlanacak olan toplum/hastadan oluşmaktadır. Bu nedenle, sağlık hizmetlerinde ortaya çıkabilecek her türlü ikilem ve sorunda bu ekibin her üyesinin sorumluluklarından söz etmek gerekir. Bu çalışmada, sağlık hizmetlerinde paylaşılması gereken sorumluluk, devlet/idare, hekim/sağlık çalışanı ve toplum/hasta olmak üzere 3 ana başlık altında incelenmekte, yasal açıdan ele alınmakta ve konuyla ilgili önerilerde bulunulmaktadır. Anahtar Kelimeler: Sağlık. Sağlık hizmeti. Sorumluluk paylaşımı. Sharing Responsibility in Health Care SUMMARY The protection of health, the key element of social development, is a team work. This team is comprised of state/government, physi- cian/medical staff that will serve the health care and patient/community that will benefit from this care. Therefore, it is necessary to discuss the responsibility of each member of the team in any kind of dilemmas and problems that may arise in health care. In this study, the respon- sibility that should be shared is analyzed under 3 main headings, state/government, physician/medical staff and patient/community; consid- ered from legislations and some recommendations are provided. Key Words: Health. Health care. Sharing responsibility. “Türk halkının sağlığı ve sağlamlığı vazgeçilmez bir 5.1.1961 tarih ve 224 sayılı Sağlık Hizmetlerinin Sos- milli meselemizdir.” yalleştirilmesi Hakkında Kanun’un 2. maddesine göre; Mustafa Kemal ATATÜRK “insan sağlığına zarar veren çeşitli faktörlerin yok edilmesi ve bu faktörlerin tesirinden korunması, has-taların tedavi edilmesi, bedeni ve ruhi kabiliyet ve Sağlıksız ve hasta olmama durumunu ifade eden ve melekeleri azalmış olanların işe alıştırılması için sosyal bir olgu olan sağlık, Dünya Sağlık Örgütü tara- yapılan faaliyetler” olarak tanımlanmaktadır. Sağlık fından; yalnızca hastalık veya sakatlığın olmaması hizmetleri, hasta bakımı ve refahı için var olan hizmet- değil, bedensel, zihinsel ve toplumsal açıdan tam bir lerdir. Bu hizmetlerin temel amacı; toplumu hastalık- iyilik hali olarak tanımlanmıştır. Sağlığı etkileyen tan korumak, toplumun sağlıklı yaşamasını sağlamak, faktörler arasında sosyal, fiziksel ve genetik yapının daha sonra hastalıkların tedavileri ve rehabilitasyonu- yanı sıra, kişinin yaşam tarzı ve hastalıklara karşı dur. verdiği tepki de önemli rol oynar. Sağlığın devamlılı- ğının sağlanması ise ancak sağlık hizmetlerinin su- Türkiye Cumhuriyeti Anayasası’nın 56. maddesine nulması ile mümkün olabilir. Sağlık hizmetleri, göre; “Herkes, sağlıklı ve dengeli bir çevrede yaşama hakkına sahiptir”. Sağlığın temel bir hak olması, bu hakkın uygulamaya konulması sırasında birçok so- rumluluğun yerine getirilmesi konusunu açığa çıkarır. Geliş Tarihi: 15.09.2009 Kabul Tarihi: 01.04.2010 Kişinin kendi davranışlarını veya kendi yetki alanına giren herhangi bir olayın sonuçlarını üstlenmesi olarak Dr. Sezer ERER tanımlanan sorumluluk, kişinin yaptıklarının farkında Adres: Uludağ Üniversitesi Tıp Fakültesi, olması, seçim ve davranışlarının sonuçlarına katlan- Tıp Tarihi ve Etik Anabilim Dalı 16059 Görükle-Bursa ması ile tamamlanır. Sağlık hizmetleri söz konusu Tel: 0-224-2953960 olduğunda sorumluluğu tek yönlü değil, çok yönlü bir e-mail: sezistan@yahoo.com kavram olarak ele almak gerekir. Toplumun sağlığın- 33 S. Erer dan bahsediliyorsa, sağlık hizmetlerinde sadece heki- İdare/devlet, sağlık hizmetlerini görecek hastane, min/sağlık çalışanının değil, hastanın ve hatta devletin Sağlık Ocağı gibi kurumları araç, gereç ve personel de sorumluluğundan da söz etmek gerekir1. Bu neden- bakımından ülkenin kalkınmışlık düzeyine göre dü- le ortak sorumluluk belirlemek yanlış olmayacaktır. zenlemek zorundadır. Ayrıca, Anayasa’nın 41. mad- Temel olarak bakıldığında devlet, sağlık hizmetlerinin desinde; “Aile Türk toplumunun temelidir. Devlet, sunulması aşamasındaki ana yapıyı (eğitilmiş eleman, ailenin huzur ve refahı ile özellikle ananın ve çocukla- araç-gereç, ilaç ve bina) yeterli ölçüde sağlamak; rın korunması ve aile planlaması öğretimi ile uygula- hekim/sağlık çalışanı bu hizmetleri her bireye eşit ve masını sağlamak için gerekli tedbirleri alır, teşkilatı doğru bir şekilde sunmak; sağlık hizmetlerinden fay- kurar” denmektedir. Ayrıca 56. maddesinde de; “Her- dalanan hasta ise, bu hizmetlerin kendisinden bekle- kes, sağlıklı ve dengeli bir çevrede yaşama hakkına diklerini (sağlığını korumak, önerilen tedaviyi doğru sahiptir. Çevreyi geliştirmek, çevre sağlığını korumak bir şekilde uygulamak, vb.) yerine getirmekle sorum- ve çevre kirlenmesini önlemek Devletin ve vatandaşla- ludur. Bu çalışmada, idare/devlet, hekim/sağlık çalı- rın ödevidir. Devlet, herkesin hayatını, beden ve ruh şanları ve toplum/hasta olmak üzere üç ana başlık sağlığı içinde sürdürmesini sağlamak; insan ve madde altında sorumluluk konusu incelenmekte ve sağlık gücünde tasarruf ve verimi arttırarak, işbirliğini ger- hizmetinin sunulması çerçevesinde değerlendirilmek- çekleştirmek amacıyla sağlık kuruluşlarını tek elden tedir. planlayıp hizmet vermesini düzenler. Devlet bu göre- vini kamu ve özel kesimlerdeki sağlık ve sosyal kurum- lardan yararlanarak, onları denetleyerek yerine geti- Sağlık Hizmetlerinde İdarenin/Devletin rir” şeklinde devlete ödev yüklenmektedir. Böylece Sorumluluğu sağlık hizmetlerinin sunulmasında devletin de üzerine düşen görevin önemi ve kapsamı ortaya çıkmaktadır. Sağlıklı yaşam, her vatandaşa ait anayasal bir haktır. Sağlık hizmeti, topluma doğrudan götürülen sosyal bir Bu durumu sağlamak ve gerekli tedbirleri almak da hizmet olduğundan, kamu hizmeti kapsamına girer. devletin görevleri arasındadır. Sağlık kuruluşlarını Anayasa’ya göre de kamu hizmeti olan bu hizmetlerin, planlayarak hizmet vermelerini sağlayan kurum, Sağ- devlet tarafından veya devletin gözetim ve denetimi lık Bakanlığı’dır. Sağlık Bakanlığı’nın hizmetlerini altında üçüncü kişiler aracılığıyla yürütülmesi gerekir2. düzenleyen 13.12.1983 tarihli ve 181 sayılı “Sağlık Kamu hizmeti, sürekli, eşit, bedelsiz, değişken bir Bakanlığının Teşkilat ve Görevleri Hakkında Kanun yapıdadır. Sağlık hizmetinin, kamu hizmeti sayılması- Hükmünde Kararname”nin 2. maddesine göre Bakan- nın önemi; idarenin sağlık hizmetleri dolayısıyla ku- lığın görevleri: surlu ve/veya kusursuz sorumluluğunda temel ölçüt - Ülke genelini kapsayan plan ve programlar yap- olarak kabul edilmesinde yatmaktadır. Sağlık söz mak, uygulamak ve uygulatmak, her türlü önlemi konusu olduğunda, idarenin üzerine düşen kamu hiz- almak, gerekli örgütü kurmak, kurdurmak, metini yerine getirme ödevi süreklilik taşır. Yani, - Bulaşıcı, salgın ve sosyal hastalıkları kontrol et- insanların sağlıklı yaşayabilmesi için sunulacak hiz- mek, met kesintisiz olarak devam etmeli, hiçbir gerekçe ile aksatılmamalıdır. Eşitlik ilkesi gereğince, sağlık hiz- - Ana ve çocuk sağlığının korunması ve aile planla- metinden faydalanan/faydalanacak olan herkesin hiz- ması hizmetlerini yapmak, mete ulaşması ve hizmetten eşit olarak faydalanması - İlaç, uyuşturucu ve psikotrop maddelerin üretim ve bir zorunluluktur3,4. tüketimini her safhada denetlemek, Sağlık hizmeti veren kurumların temel sorumluluğu; - Gerekli aşı, serum, kan ürünleri ve ilaçların üreti- tıp etiği ilkeleri çerçevesinde, sağlık hizmetlerinde mini yapmak, yaptırmak ve gerekirse ithalini sağ- kalite adına “kurumsal performansı” ve “devamlılığı” lamak, sağlamaktır5. Bu hizmetlerin sunumunda sorumluluk- - Gıda maddelerinin ve bunları üreten yerlerin sağ- tan bahsedebilmek için hizmet kusurundan söz edildi- lık açısından kontrol hizmetlerini yürütmek, ği gibi, idarenin “kendi eylem ve işlemlerinden doğan - Çevre sağlığını ilgilendiren önlemleri almak ve zararı ödemekle yükümlü olduğu”nu belirten Anaya- aldırmak, sa’nın 125. maddesi son fıkrasına göre de “kusursuz sorumluluk” söz konusu olmaktadır. Bunun yanı sıra, - Kara ve hudut kapıları, deniz ve hava limanların- ülkenin olanaklarının kısıtlı olması ve sonuçla ilgili da sağlık önlemlerini almak ve aldırmak, uygun illiyet bağının bulunmaması, kusursuz sorumlu- - Kanser, verem, sıtma kontrol hizmetlerini yürüt- luğun, idarenin sorumluluğunun amacını aşan bir mek koordinasyonunu ve denetimini sağlamak, boyuta taşınmasına neden olabilir. Bu nedenle sınırla- - Gerekli tesisleri kurmak ve işletmek, meslek perso- rının iyi belirlenmesi gerekir3. nelini yetiştirmek, İdare, hizmetin hiç işlememesi, geç işlemesi, kötü - Uluslararası ve ulusal kurum ve kuruluşlarla işbir- işlemesi hallerinde ortaya çıkan hizmet kusurundan liğinde bulunmak olarak belirlenmiştir. veya sağlık hizmetini, hastanelerinde çalışan hekimler 34 Sağlık Hizmetlerinde Sorumluluğun Paylaşılması ve diğer sağlık meslek mensupları aracılığı ile yerine Ancak, devlet dairelerine tevdi veya bu dairelerce getirdiğinden, sağlık çalışanlarının görev kusurunun tahsil veya muhafaza edilen para ve para hükmündeki bulunmasından sorumlu olacaktır. Hizmet kusuru, değerli kağıtların ilgili personel tarafından zimmete idarenin yürüttüğü bir hizmetin kurulmasında, düzen- geçirilmesi halinde, zimmete geçirilen miktar, cezai lenmesinde ya da işleyişindeki bozukluk ve aksaklığı takibat sonucu beklenmeden Hazine tarafından hak ifade etmektedir. Bu kusur, idarenin hizmetlerini, sahibine ödenir. Kurumun, genel hükümlere göre gereksinimlere en uygun olarak karşılayacak şekilde, sorumlu personele rücu hakkı saklıdır”. Ceza hukuku devamlı ve düzenli olarak kamuya sunmak ve toplu- açısından bakıldığında, suç oluşturan eylemi gerçek- mun bu hizmetlerden yararlanmasını sağlamak zorun- leştiren sağlık çalışanları bizzat sorumlu tutulur. An- luluğundan doğan borcu yerine getirmemesi duru- cak idarenin kusuru bulunduğu durumlarda, hastane munda söz konusu olabilir. Hizmet kusuru, hastane yöneticilerinin sorumluluğundan bahsedilir. Özel hizmetlerinin kötü teşkilatlanması, maddi ve tıbbi sağlık kurum/kuruluşlarında kusurlu tıbbi müdahale- bakım kusuru ve hastaya zarar veren tıbbi eylemler lerden dolayı ceza sorumluluğu bakımından, savcılık olarak karşımıza çıkarlar. Araç - gereç eksikliği, za- doğrudan soruşturma başlatabilir ve dava açabilir. manında müdahale etmemek, eğitimsiz personel ve Tazminat sorumluluğu bakımından da, özel hastane- tedavide ve cerrahi uygulamalarda meydana gelen lerde gerçekleştirilen tıbbi müdahalelerden dolayı, zararlar, hizmet kusuru kapsamındadırlar. İdareden hastane işleticisinin sorumluluğu söz konusudur. An- kaynaklanan herhangi bir bozukluk/ aksaklık, mevcut cak, sözleşme ilişkisinin doğrudan hekim ile hasta sağlık çalışanlarını ilgilendirmeyip, tamamen idarenin arasında kurulduğu hallerde, doğrudan hekimin so- sorumluluğu söz konusudur3,4,6,7. Görev kusuru ise, rumluluğuna gidilir. kamu personelinin, yerine getirmekle yükümlü olduğu kamu görevini ifa ederken uyulması zorunlu kuralları çiğnemesi ve bu yüzden bir zarara yol açmasıdır. Sağlık Hizmetlerinde Hekim/Sağlık Temel olarak hizmet kusuru kavramına dahil olan Çalışanının Sorumluluğu görev kusuru, idarenin bir görevlisinin görevinin nite- liğine ve gereklerine bağlanabilen ve kişi ile somutlaş- Sağlığın korunması, yaşamdaki dengeyi sürdürmeyi tırılan bir kusur olarak tanımlanabilir. Yani görev amaçladığı için aktif bir çabayı gerektirmektedir. kusuru, mesleki ve ödevsel kusurdur ve personelin Kaliteli bir sağlık hizmeti için, hekim/sağlık çalışanı hizmetten ayrılamayan kişisel kusurları olarak ortaya ve hastanın birlikte bir takım olarak çalışmaları gere- çıkar. İdarenin çalıştırdığı kamu görevlisini seçmede, kir8. Prof. Dr. Nusret Fişek de “Tek söz devri geçti. eğitmede, denetim ve gözetimde yetkili olması, kamu Devir orkestra devridir” diyerek sağlık ekibinin sağlık görevlisinin görev kusuru sebebiyle sorumluluğunu hizmetlerindeki yerini vurgulamıştır. Sağlık hizmetini açığa çıkarır. Görev kusuru bulunması halinde dahi sunmakla yükümlü olan bu ekip, çeşitli kademede ve sorumlu olan yine idaredir, bu nedenle idari bir kusur farklı uzmanlıklara sahip görevlilerden oluşur. Çalış- niteliğini taşımaktadır. Görev kusurundan bahsede- mada, sorumluluk söz konusu olduğunda ilk olarak bilmek için ilk olarak, sağlık çalışanlarının yerine hekim akla geldiği için bu ekip, hekim/sağlık çalışanı getirmekle yükümlü olduğu bir sağlık hizmeti olmalı- olarak ele alınmıştır. dır; ikinci olarak, bu hizmetin yerine getirilmesi sıra- Sağlık hizmetlerinin sunumunda hekim/sağlık çalışan- sında mevzuatta belirlenen yükümlülüklere aykırı ları, yaptıkları uygulamalarda hukuk karşısında so- davranarak, zarar verici bir eylem yapılmış (ihmali rumludurlar. Ancak kamuoyunun, çoğunlukla da bası- veya icrai) olmalıdır4,6. Devletin üstlendiği tıbbi yar- nın yönlendirmesi ve bilgisizlik, toplumun her talihsiz dım hakkında Anayasa’nın 40. maddesinde, “kişinin olayda hekimleri sorumlu tutmasına neden olmaktadır. resmi görevliler tarafından vaki haksız işlemler sonu- Sadece hekimlerin sorumluluğundan söz edilmesi, cu uğradığı zarar da kanuna göre devletçe tazmin sağlık çalışanlarının kusurlarının da hekimlere yük- edileceği” belirtilmektedir. Bu nedenle yönetim, kendi lenmesi sonucunu doğurur. Bu durum, sağlık çalışan- kusuru olmasa bile, görevlendirdiği memur veya diğer larının, sorumluluğu olmadığı düşüncesiyle daha ilgi- kamu personelinin (doktor, hemşire, teknisyen) kusur- siz/dikkatsiz davranmalarına yol açabilir. Sağlık çalı- lu davranışından sorumlu olur. şanları da hekimler kadar, görevleri sırasındaki eylem Kamu sağlık kurum/kuruluşlarında işlenen kusurlar- ve işlemlerinden dolayı sorumludurlar7,9,10. dan dolayı tazminat sorumluluğu devlete aittir. Bu Hekim sorumluluğu, hekimin sadece kendi yetkilerini nedenle, tazminat davası için açılacak olan davalarda kullanırken sebebiyet verdiği zararların sonucu olarak muhatap idaredir, idare ise sorumlu olan hekim veya ortaya çıkar. Temel olarak 3 ana başlık altında ele diğer sağlık çalışanları hakkında uygulama başlatabilir. alınan hekim sorumluluğu; idare hukuku, ceza hukuku Devlet Memurları Kanunu’nun 13.maddesi de aynı ve medeni hukuk açısından incelenir. Hekimin sorum- ilkeyi tekrarlamaktadır. Buna göre: “Kişiler, kamu luluğunda tıbbi müdahale öncelikli mesele olduğun- hukukuna tabi görevlerle ilgili olarak uğradıkları dan, cezai bir yaptırım olması için tıbbi uygulamada zararlardan dolayı bu görevleri yerine getiren perso- kusur ve sonuçta zarar ile karşılaşılmış olması gerekir. nel aleyhine değil, ilgili kurum aleyhine dava açarlar. 35 S. Erer Daha önce anlatıldığı üzere, hekim hakkında soruş- hizmetin etkisini ve alınacak sonuçları güçlendirir12. turma açılması gerektiğinde; kamu personeli olarak Bir ekip olarak sağlık hizmetinin verilmesinin önemi, görev yapan hekim için, çalıştığı kuruma, özelde çalı- dünyanın her yerinde yeterli, istenilir düzeyde ve eşit şan hekim için direk hekime karşı soruşturma açılır. sağlık koşullarının oluşturulmasını amaçlayan Alma- Anayasa’nın 129. maddesine göre, memurların ve Ata Bildirgesi’nde de yerini almıştır. Bu bildirgeye diğer kamu görevlilerinin yetkilerini kullanırken işle- göre; Türkiye’de sağlık sorunlarının çözümlenmesini dikleri kusurlardan doğan tazminat davaları, kendile- sadece hekimin varlığına bağlayan anlayış etkisini rine rücu edilmek kaydıyla ve kanunun gösterdiği sürdürmektedir. Gerçek ihtiyaçlar olan, hekim dışı şekil ve şartlara uygun olarak, ancak idare aleyhine sağlık çalışanları, altyapı yatırımları ve doğru işletme- açılabilir. Bunların yanında etik açıdan incelendiğinde, cilik anlayışı adına ciddi bir atılım yapılmamaktadır. hekimin, kendisine karşı, meslektaşlarına karşı, hasta- Türkiye’de mevcut ve yetişmekte olan hekim sayısıyla, larına karşı ve topluma karşı üstlenmesi gereken so- hekimlerin verimli olarak çalışabileceği donanımlı rumluluklar vardır. Bu sorumluluklar özetle, hekimin sağlık kuruluşlarının sayısı arasında büyük bir uyum- mesleğini saygınlıkla yerine getirmesine ve sağlık suzluk vardır. çalışanları ve hasta ile bir ekip oluşturarak kaliteli bir sağlık hizmeti verebilmesine yardımcı olan/olacak sorumluluklardır. Yasal olarak ele alındığında, sağlık Sağlık Hizmetlerinde Toplumun/Hastanın çalışanlarının sorumlulukları ile ilgili en geniş tanım, Sorumluluğu “Tıbbi Hizmetlerin Kötü Uygulanmasından Doğan Sorumluluk Kanunu Tasarısı”nın 26. maddesinde yer Devletin sağlık hizmetlerini yürütmek, sağlık ekibinin almaktadır: de sağlığı korumak ve onun devamını sağlamak so- “Madde:26- Sağlık çalışanları ile hasta arasındaki rumlulukları yanında, hastanın da iletişime açık ve ilişkide, tıbbi kötü uygulamadan dolayı zarar meydana kendisine sağlanan bu hizmet için işbirlikçi olması geldiğinde hukuki sorumluluk doğar. Sağlık çalışanla- beklenir. Bir ekip işi olan sağlık hizmetinde hastanın rı, tıbbi kötü uygulama durumlarında sağlık kurum ve da önemli rolü vardır. Genel olarak belirlenmiş olan kuruluşu ile birlikte müteselsilen sorumludur. Yanlış sorumluluklara bakıldığında bütün bu sorumlulukla uygulamayı bilerek gerekli tedbirleri almayan ve ida- ilgili bildirilenlerin aslında özerkliğe saygı ilkesinin reye bildirim yapmayan sağlık personelleri ve amir bir sonucu olarak ortaya çıktığı görülür 13. Özerk bir konumundaki kimseler doğacak sonuçtan kusurları birey olarak hastanın, kendisi ile ilgili verilecek olan ölçüsünde birlikte sorumlu olurlar. kararlarda söz sahibi olabilmesi ve haklarını hayata geçirmek ve korumak adına sorumluluklarını bilmesi Hekimin hukuki sorumluluğu, yükümlülüklerini yerine önemlidir10. getirmesi bakımından kendisine yardımcı olan diğer sağlık personelinin hizmetlerini de kapsar. Hekimin Sağlık hizmetlerinin topluma uyması ve toplum tara- ilgili sağlık personeline kusuru oranında rücu hakkı fından kabul edilebilir düzeyde olabilmesi için, bu saklıdır. Hekimin, hastayı tıbbi hizmet için başka bir hizmetlerin planlanması ve uygulanması sırasında sağlık personeline veya kurum ve kuruluşuna gönder- toplumun da görüşünün alınması gerekir. Böylece mesi durumunda, gönderdiği sağlık çalışanları veya halk da bu hizmet planına sahip çıkacaktır. Her birey kurum veya kuruluşun verebileceği zararlardan so- potansiyel birer hastadır. Hasta sorumluluğunun belir- rumluluğu, bunları seçmekte göstereceği özen yüküm- lenmesindeki amaç, her söyleneni sorgusuz sualsiz lülüğü ile sınırlıdır. Müdavi hekim, sorumluluğunda yapan değil, ne yapması gerektiğini bilen hasta mey- bulunan asistanın veya yardımcısının vermekte olduğu dana getirmektir. Sorumluluk olmaksızın gerçek bir tıbbi hizmetinden müştereken ve müteselsilen sorum- özerklikten bahsedilemez. En basit olarak hasta, sade- ludur. ce kendisine söylenenle yetinmemeli, kafasında oluşan soruları sormalı ve hekimin kendisini etkilemesini Öğrenci statüsündeki sağlık çalışanları adaylarının değil yönlendirmesini beklemelidir. Seçim yapmak eğitim programlarına göre yapacakları tıbbi uygula- sorumluluğu gerektirir. Bireyin davranışlarından so- maları, ilgili bölümdeki sorumlu müdavi hekimin rumlu olabilmesi için seçme özgürlüğünün ve bunu bizzat izlemesi zorunludur. Şahsi olarak sağlık hizmeti kullanabilecek akli melekelerinin olması gerekmekte- verenler, sigorta belgesini işyerlerinin görünür bir dir. Belirli bir görevi yapması için kendisine sorumlu- yerine asarlar”. luk verilen kişiye bu görevi yerine getirecek ölçüde Bu sorumluluklardaki esas amaç, görev tanımının açık yetki de verilmelidir. Yetki bir haktır. Ancak, bu hak olarak yapılması, sağlık çalışanlarının kendi içlerinde verilen sorumluluk ile belirgin duruma gelir. uyumun sağlanması ve kaliteli sağlık hizmetinin sunu- Hastanın düzgün beslenmesi, spor yapması, temizliğe labilmesidir. Sağlık hizmeti veren bu ekibin, doğru dikkat etmesi, risk taşıyan durumlardan (hızlı araba iletişime sahip olmaları gerekmektedir. Yaşanan ileti- kullanmak, düzensiz ve sağlıksız beslenmek, aşırı şim sorunları, tıbbi hataların artmasına neden olmak- 11 alkol ve sigara tüketmek vb) kaçınması ve ihtiyacı tadır . Sağlık uzmanları arasındaki güçlü ilişki ve olduğu zaman sağlık uzmanlarından yardım alması kaliteli iletişim, sunulan hizmetin kalitesini artırır, 3 6 Sağlık Hizmetlerinde Sorumluluğun Paylaşılması beklenir. Aslında bunlar beklentiden çok kişinin ken- çalışanının birbirleri arasındaki iletişimin hasta ve dine karşı olan görevleri arasındadır. Kişi bu görevleri hekim memnuniyeti ile sonuçlanabilmesi için he- yerine getirdiğinde sadece kendi sağlığı için değil, kim/sağlık çalışanlarının üzerine düşen görev ve so- toplum sağlığı için de üzerine düşeni yapmış olacak- rumluluklarını yerine getirmesi kadar hastanın da aynı tır14. Ülkemizde Sağlık Bakanlığı tarafından, bir has- özveriyle sorumluluklarını bilmesi ve yerine getirmesi tanın sağlık kuruluşuna başvurmadan önce ve başvur- önemlidir. Bilgili ve bilinçli bir hastaya sağlanan sağ- duktan sonra, gerekli prosedürün yerine getirilebilmesi lık hizmeti, hem daha çabuk uygulanabilir, hem de için uyması gereken ödevler olarak tanımlanan hasta daha az masrafa neden olabilir. sorumlulukları basit olarak sağlıklı ve doğru bir yaşam Sağlık hizmetinin sunumunda aslında en büyük so- tarzı ile yaşama koşullarını yerine getirmek, kendisiyle rumluluk devlete/idareye düşer. Hizmetlerin yerine ilgili her türlü bilgiyi doğru olarak vermek, aldıkları getirilebilmesi için asgari koşulların en iyi düzeyde ve sağlık hizmeti ile ilgili olarak her türlü mali gereksi- en ulaşılabilir düzeyde sağlanması devlet/idarenin nimi karşılamak ve toplum sağlığını da göz önünde görevidir. Sağlık sistemini yöneten devlet/idare, karşı- bulundurarak hareket etmek gibi temel sorumluluklara laşılan en küçük sorunlardan dahi sorumlu tutulur. sahiptir. Sağlık sisteminin uygulayıcıları olan hekim/sağlık Hasta-hekim ilişkisinde bugün en çok kabul gören çalışanının, görevlerini yerine getirebilmeleri, sağlık yaklaşım, karşılıklı görüşme modeli ve hasta katılımı- sisteminin sağlam temellere oturtulması ile mümkün- nın sağlanmasıdır. Hastaların ihtiyaçlarını, görüşlerini dür. Kısaca, Prof. Dr. Nusret Fişek’in de belirttiği ve kişisel beklentilerini dikkate almak, hastalara ba- gibi; hizmetin geliştirilememesi yönetimin eksikliğidir. kımları ile ilgili fırsatları önermek, hasta ile hekim Türkiye’de, sağlık hizmetinin sunumundaki en önemli arasındaki ilişkiyi ortaklık düzeyinde geliştirmek hasta sorunlar alt yapı eksiklikleri ve hizmetin herkese eşit merkezli yaklaşımın öğeleridir. Hasta merkezli yakla- bir şekilde ulaştırılamamasıdır. Alt yapıdaki yetersiz- şım; hastanın beklentilerini, yaşam şeklini, değerlerini likler nedeniyle, kırsal bölgelerde yaşayanlar sağlık göz önüne alarak istedikleri düzeyde verilen bilgi ile hizmetlerine yeteri düzeyde ulaşamamaktadırlar. Kır- onlara güç ve sorumluluk verilmesini sağlar. Bu so- sal birimlerdeki personel eksikliği, ulaşım sorunları, rumluluklar sayesinde sistemde aktif olarak rol alan finans sorunları ve toplumun sağlık hizmeti kullanma birey, sağlık hizmeti alırken ortaya çıkabilecek olan alışkanlığındaki yetersizlik vb. bu eksikliğin temel hatalardan korunabilecektir15,16. nedenleri arasındadır. Bunun yanında, kentsel bölge- Toplumun/hastanın, sorumluluklarının bilincinde lerde birinci basamak hizmetlerinin doğru olarak kul- olabilmesi için iyi bir sağlık eğitimi gerekir. Sağlık lanılamaması, sevk zincirinde aksaklıkların yaşanma- eğitimi, bireylerin sağlıklarını koruyup yükseltmede, sıyla sonuçlanır. Sağlık hizmetlerindeki finansman özellikle gelişmekte olan ülkelerin son derece gereksi- sorununa devletin gereken önemi göstermemesi, bu nim duydukları stratejik önemde bir araçtır. Bireyin tablonun kötü yönde ilerlemesine de neden olmaktadır. sağlığı ve sağlığını koruma hakkında bilinçli olması, Sorunları daha baştan önlemek için sağlık bakımı inanç, değer, psikolojik özellikler ve alışkanlıklar gibi sistemlerinin geliştirilmesi gerekmektedir. Sorun çı- faktörlerden etkilenir. Bireye kendi sağlığıyla ilgili karsa, bunların çabuk fark edilmesi ve hastaya zarar sorumluluk vererek, davranışlarının sonuçlarıyla kar- vermesine imkan vermeden düzeltilmesi gerekir. Bu- şılaşması sağlanabilir17. nun için sağlık hizmetini veren devlet/idare, hekim ve diğer sağlık çalışanları ve bu hizmeti alan hastanın, sağlık hizmetlerinin geliştirilmesinde üzerlerine düşen Sonuç görevleri bilmeleri ve sorumluluklarına gereken özeni göstermeleri çok önemlidir. Sağlık, sosyal gelişmenin temel öğesidir ve yaşam boyunca sürekli ve eşit düzeyde sağlanmalıdır. Sağlık, toplumsal bir hak olmakla birlikte, varlığının veya Kaynaklar sağlanmasının kişi, toplum veya örgütler tarafından engellenmesi de söz konusu değildir. Sağlık, sadece 1. Stoto MA. Sharing responsibility for the public’s health. Public hekimin koruması gereken bir durum değildir. Bu Health Reports 1999; 114: 231-5. nedenle hasta veya potansiyel hasta bireylerin de üze- 2. Sayan İÖ. Belediyeler ve sağlık hizmetleri. Mülkiye 2008; rine düşen görev ve sorumluluklardan söz edilmedir. 31(254):123-34. Hak ve özgürlüğü savunabilmek için kişinin kendi 3. Aşçıoğlu Ç. Tıbbi Yardım ve El Atmalardan Doğan Sorumlu-luklar. Ankara; 1993. 110-6. üzerine düşen sorumlulukları yerine getirmesi gerekir. 4. Birtek F. Sağlık hizmetlerinin yürütülmesinde idarenin kusura Kişinin özgürlüğünün arttığı oranda sorumluluklarının dayanan sorumluluğu. Erciyes Üniversitesi Hukuk Fakültesi da artması, hakların savunulabilmesi için sorumluluk- Dergisi 2007; II(3-4):81-128. ların yerine getirilmesi gerektiğini vurgular. 5. Uçar M. Askeri bağlamda sağlık hizmetlerinin etik boyutu. Sağlık sistemindeki bozukluk ve yetersizliklerin sağlık TSK Koruyucu Hekimlik Bülteni 2005; 4(1):37-45. hizmetine yansımaları dışında, hasta-hekim/sağlık 6. Güran S. Hekim faaliyetlerinden devletin sorumluluğu. Cerrah- paşa Tıp Fakültesi Dergisi 1983; 14: 289-95. 37 S. Erer 7. Demirhan EA. Tıbbi Deontoloji ve Genel Tıp Tarihi. Bursa: 13. Gauthier CC. The virtue of moral responsibility and the Nobel Tıp Kitabevleri; 1996. 31-43. obligations of patients. Journal of Medicine and Philosophy 8. Hopkins A, Gabbay J, Neuberger J. Role of users of health care 2005; 30(2): 153–66. in achieving a quality service. Quality in Health Care 1994; 14. Resnik BD. The patient’s duty to adhere to prescribed 3:203-9. treatment: an ethical analysis. Journal of Medicine and 9. Polat O. Hekim Sorumluluğunda Tarihsel Süreç. Tıbbi Uygu- Philosophy 2005; 30(2): 167–88. lama Hataları. Klinik-Sosyal-Hukuksal-Etik Boyutları. Ankara: 15. Epstein RM et al. Measuring patient-centered communication Seçkin Yayıncılık; 2005. 71-7. in patient-physician consultations: Theoretical and practical 10. Aydın E. Tıp Etiğine Giriş. Ankara: Pegem Yayıncılık; 2001. issues. Social Science&Medicine 2005; 61:1516-28. 181–201. 16. Wong DA. Everyone has a responsibility for patient safety. Part 11. Wong DA. Everyone has a responsibility for patient safety. Part I: The patient’s role. Spineline 2002; 4:25-6. II: The provider’s role. Spineline 2002; 5:15-6. 17. Mutlu N. Üniversite Öğrencilerinin Sağlık Davranışları ile İlgili 12. Whitehead C. The doctor dilemma in interprofessional Sorumluluk Algıları (Yüksek Lisans Tezi). Ankara: Ankara education and care: How and why will physicians collaborate? Üniversitesi; 2006. 1-31. Medical Education 2007; 41:1010-6. 38