125 Uludag Univ. J. Fac. Vet. Med. 21 (2002) 125-131 Mutasyonel Değişimler ve Veteriner Virolojideki Önemi Kadir YEŞİLBAĞ* Geliş Tarihi: 19.06.02 Özet: DNA bir çok canlı türünde oldukça stabil bir yapı gösterir. Bu durum büyük oranda DNA polimerazın sahip olduğu eksonükleaz aktivitesiyle ilişkilidir. Oysa RNA viruslarında her 104 baz bağlanmasında bir yanlış eşleşmenin olabileceği bilinmektedir. Bu derlemede nükleik asit baz dizininde meydana gelen değişiklikler sebepleri, moleküler mekanizmaları ve sonuçlarıyla ele alınmış ve hayvan viruslarının epidemiyolojisi veya patogenezinde mutasyonların rollerine ilişkin çarpıcı örnekler verilmiştir. Anahtar Kelimeler: Mutasyon, Mutajenler, Mutasyon mekanizmaları, Mutant tipleri, Hayvan virusları Mutational Changes and Veterinary Virology Summary: As genetic material DNA is very stable in most of the species. This situation is highly related to ex- onüclease activity of DNA-polymerase. In the contrary, there is at least one mis-matching for 104 nucleotide base pair in viral RNA. The reasons, molecular mechanisms and results of changes in nucleic acid sequences are compre- hensively reviewed here with special samples for veterinary virology. Key Words: Mutation, Mutagens, Mechanism of mutations, Mutants, Animal viruses Giriş yon sonucu oluşan yeni tip ise mutant’tır. Virusların doğal konakçıları dışında bir sistemde Viruslar kendi başlarına çoğalma yeteneği- üretilmeleri, immunolojik ve çoğalma yetenekleri ne sahip olmayan fakat enfekte ettikleri canlı kaybolmaksızın, patojenik yeteneğinde (virulens) hücrelerin enerji ve sentez mekanizmasını kulla- azalma ile sonlanabilir. Attenüasyon olarak bili- narak kendilerini sentez ettiren böylece devamlı- nen bu durumun moleküler temelinde de spontan lıklarını sağlayan en küçük enfeksiyöz ajanlar mutasyonlar yatmaktadır16,39. arasında yer alır. Bu yeteneği yapılarında taşıdık- Mutasyonlar tüm mikroorganizma türlerin- ları DNA veya RNA karakterindeki genomlarına de benzer nedenler ve benzer mekanizmalarla borçludurlar. oluşur. Bu derlemede konu özellikle viruslar açı- Doğal konakçıları veya bunların dışındaki sından ele alınmakla birlikte, temel bilgilerin sistemlerde (deneme hayvanı, hücre kültürü, emb- diğer mikroorganizma genomları için de geçerli riyolu tavuk yumurtası) çoğalmaları sırasında olacağı değerlendirilmelidir. zaman zaman viral genomlardaki baz diziliminde değişimler şekillenebilir. Bu değişimlerin bir 1. Viruslarda Genetik Materyal ve Viral kısmı çoğalma siklusu sırasında doğal yollarla Protein Sentezi tamir edilir. Nükleotid dizininde veya nükleotid- Enfektif virus partikülü tek tip nükleik asit lerin yapısında meydana gelen, genetik şifrede taşır (DNA veya RNA). Genetik materyalde ana değişime neden olan, dolayısıyla sentez edilecek yapıyı nükleotid bazları oluşturur. Bunlar A polipeptidin yapısını ve/veya işlevini bozan kalıcı (adenin), G (guanin), C (sitozin), T (timin) ve U değişiklikler mutasyon olarak tanımlanır. Mutas- (urasil)’den ibarettir. İlk iki baz purin bazları, son * Araş.Gör.Dr.: UÜ Vet Fak Mikrobiyoloji ABD Viroloji BD Bursa/ Türkiye 1 26 3 baz ise pirimidin bazları olarak bilinir. Çift 2. Mutasyonların Oluşum Şekilleri ve iplikçikli DNA yapısında bir purin bazı ile karşı Oranları zincirdeki bir pirimidin bazı eşleşir (A—T, G— C). RNA da ise T ‘nin yerini U almıştır. Viral nükleik asit dizinlerinde meydana ge-len en önemli ve geniş çaplı değişimler mutas- Viral genomlar tek iplikçikli veya çift yonlardan kaynaklanır ve bu değişikliklerin bü- iplikcikli olabileceği gibi tek parçalı veya yük bir kısmı letal niteliktedir 16,2318 . Bazı mutas-segmentli bir yapıya da sahip olabilir . Viral yonlar ise fenotipik veya antijenik değişimle so- çoğalma stratejilerinde asıl dikkat çeken ise ge- nuçlanır. Genom üzerinde sürekli mutasyona nomun polaritesidir. Genetik materyalin özgün uğrayan noktalar (hot spot) söz konusu olabilir. bir proteini kodlama yeteneğine sahip bölümüne Şayet bu noktalar ajanın virülensi veya antijenik Gen (sistron) adı verilir. Segmentli genomlarda her segment bir proteini kodlar 3,16,39 determinantlarını kodluyorsa bu özellikler sürekli . Viruslarda değişim gösterebilir 38. bulunan gen sayıları virus türüne göre önemli farklılıklar gösterir. Bazı viruslarda (parvo ve Mutasyonlar oluşan değişikliğin lokalizas- picornaviruslar) sadece birkaç gen bulunmasına yonu ve büyüklüğüne göre “nokta mutasyonlar” karşın poxvirus ve herpesvirus genomlarının 150- ve “kalıp değiştirme mutasyonları” olarak sınıf- 400 kadar gen taşıdığı hesaplanmaktadır. Bunla- landırılır. Nokta mutasyonlar sadece bir veya rın büyük bir bölümü çoğalma ve olgunlaşmada birkaç baz çiftini kapsayan değişikliklerdir. görevli enzimleri kodlamaktadır39. Çoğunlukla baz değişimleri şeklinde ortaya çıkar Kodon (veya triplet) ise nükleik asit zinci- ve moleküler ağırlıkta herhangi bir değişim 11,16,21 rinde ard arda gelen üç nükleotid bazın oluştur- oluşmaz . Bu tür mutasyonlar, sonuçta yapı- duğu yapıdır ve her kodon belli bir aminoasiti sal ve fonksiyonel olarak önemli değişimlere kodlar. Ancak UAG (amber), UAA (Ochre) ve sebep olmaz. Kalıp değiştirme mutasyonları daha UGA (Opal) kombinasyonundaki kodonlar her- geniş çaplıdır ve baz dizinine bir veya bir kaç hangi bir bilgi kodlamazlar ve dizilime girdikleri bazın girmesi veya çıkmasıyla şekillenir 11,14. noktada protein sentezi durur3. Bu kodonlar “stop Dolayısıyla mutasyon noktasını takip eden bölge- kodon” veya “terminasyon kodonu” olarak adlan- de baz dizilimi değişir ve böylece oluşacak prote- dırılır. inin yapısı veya fonksiyonu değişmiş olur. Bu tür Nükleik asitteki bazların dizilimi türe özel- değişimlerde çoğunlukla mutasyon noktasına dir ve böylece genetik bilgi oluşur. Protein sente- yakın bir noktada terminasyon kodonu oluşur ve zi sırasında DNA üzerindeki bu bilgiler transkrip- normalden daha kısa zincire sahip anormal prote-26 siyonla mRNA’ya aktarılır. Oluşan mRNA in sentezi ile sonuçlanır . kodonları da DNA’dakilere benzer ancak Mutasyonları oluşum şekillerine göre ise homoloğu olan bazlardan oluşmuştur. mRNA’ doğal yaşamda kendiliğinden oluşan “spontan ların ribozomlarda translasyonu sonucu mutasyon” ve laboratuvar şartlarında uyarılmak polipeptid zinciri sentez edilir6. RNA viruslarında suretiyle oluşturulan “indükte mutasyonlar” ola- ise durum biraz daha farklıdır. Pozitif polariteli rak iki gruba ayırmak mümkündür. RNA virus genomları direkt olarak mRNA gibi görev yapar. Negatif polariteli RNA virus genom- 2.1.Spontan Mutasyon ları ise öncelikle virion bağımlı RNA Viral enfeksiyonlarda çok az sayıda virus polimerazları kullanarak mRNA sentezlemek 16 partikülünden milyonlarca yeni virus partikülü durumundadır (Şekil 1). oluşur. Böylesine büyük popülasyonlarda nükleik DNA asitin kopyalanması sırasında hataların oluşması Dana Tabanları GAC CAT TCG CTT doğaldır, ki bu hatalar spontan mutasyon olarak tanımlanır1,16,23 . Bu durum tamamen tesadüfi ola- mM RNA CUG GUA AGC GAA rak ortaya çıkar ve temelinde çoğunlukla baz yer tabanları değişimleri yatar 14. Amino asit Spontan mutasyon oranları viral genom tü- zinciri Leu Val Ser Glu rüne göre değişiklik gösterir. Bu oran DNA ge- nomları için 108-1011, RNA genomları için ise 104-105 nükleotid bağlanmasında bir hata olarak Şekil 1: hesaplanmıştır13,18. Yani 10kb büyüklüğünde Protein sentez mekanizması genoma sahip olan bir RNA virusunda her 10 127 progeni RNA’dan biri mutant olabilir. Bu farklı- etkin değildirler. Asetik, süksinik ve maleik lığın başlıca sebebi olarak DNA polimeraz enzi- anhidrit örnek olarak verilebilir17. minin bir tamir (proffreading) mekanizması gibi e) İnterkelasyon yapan ajanlar: Bu grupta davranması, oysa RNA polimerazda böyle bir akridin boyaları (akriflavin, proflavin, acridin özelliğin bulunmaması gösterilmektedir16,23,30. orange) yer alır. Özellikle dsDNA üzerine etkili Buradan çok önemli iki sonuca varılabilir. olan bu ajanlar çoğalma basamağında tek iplikcik 1. RNA viruslarında saha suşu (wild type) halindeki DNA molekülünde baz dizinleri arasına kavramı oldukça subjektiftir. Çünkü bu özellikle- girerler2,21. rini uzun süre koruyamazlar 2. Spontan mutasyonlar sebebiyle genetik 3.2. Fiziksel Mutajenler olarak homojen ve yüksek titreli virus stokları a) Isı ve pH: Bu etkenler depurinasyona oluşturmada problemlerle karşılaşılabilir. (purin bazlarının giderilmesi) neden olurlar Sonuç olarak RNA viruslarında klasik tür b) Işınlar: İyonize ışınlar (x ve gama) DNA kavramının yetersiz kalabileceği düşünülebilir ve molekülünde delesyon veya inzersiyonlara neden bu durum “quasispecies” (varsayılan tür) kavramı olurken non-iyonize ışın (ultraviyole) DNA mo- ile açıklanabilir9,18. lekülünde yan yana bulunan pirimidin bazları arasında dimerleşmelere yola açar2,14,21,30. 2.2. İndükte mutasyon Viruslarda veya izole edilmiş enfektif 4. Mutasyon Mekanizmaları nükleik asitlerinde fiziksel veya kimyasal müda- Mutasyonlar moleküler düzeyde dört tip halelerle uyarılmak suretiyle laboratuvar şartla- değişimden köken alır. Bunlar baz yer değişimle- rında oluşturulan mutasyonlardır15,23. ri, dizine bir veya birkaç baz çiftinin girmesi veya çıkması, bazlar arasında bağların oluşması ve 3. Mutajenler intramoleküler bağların kopması şeklinde ortaya Mutasyon oluşumuna sebep olan veya baş- çıkar. ka bir deyişle popülasyonda mutasyon oranını 4.1. Bir baz çiftinin yerini başka bir baz artıran etkenler mutajen olarak tanımlanır14,21,30. çiftinin alması: Bu tip değişiklikler nokta mutas- Mutajenler direkt olarak virus süspansiyonuna yonları oluşturur. Meydana gelecek baz değişimi uygulanabileceği gibi hücre kültüründe virus sadece bir kodonu, dolayısıyla sadece bir amino çoğalması sırasında da uygulanabilir. Bu bölümde asiti ilgilendirir (Şekil 2). Oysa bir baz dizini en yaygın kullanım alanı bulan mutajenler temel tarafından kodlanan polipeptid zincir yüzlerce özellikleriyle ele alınmıştır. amino asit içerdiğinden bu tip bir değişiklik ilgili 3.1. Kimyasal Mutajenler proteinde önemli bir fonksiyonel bozukluğa yol açmaz2,6. Purin bazları (A, G) veya pirimidin (C, a) Baz analogları: Bunların moleküler ya- T) bazları arasında meydana gelen yer değişimleri pıları nükleotid bazlara çok benzer ve DNA kop- transisyonel mutasyon, purin ve pirimidin bazla- yası çıkarılırken bazların yerine girerek kimyasal 30 rının karşılıklı yer değiştirmesi transversiyonel yanılmalara neden olurlar . Bu grupta yer alan 5- mutasyon olarak tanımlanır. bromourasil bir timin analoğu iken 2- aminopurin adenin analoğudur. b) DNA tabanlarını değiştiren ajanlar: Ço- ğalma aşamasında olmayan genomlara etkiyen bu DNA Tabanları GAC CGT TCG CTT ajanlardan nitröz asiti bazları deamine ederken hidroksilamin, sitozin ile reaksiyona girer ve m RNA CUG GCA AGC GAA hidroksilaminositozin oluşumuna sebep olur 14. tabanları c) Alkilleyici ajanlar: Bu grupta yer alan Amino asit nitrosoguanidin, etilmetan sulfonat ve nitrojen zinciri Leu Ala Ser Glu mustard gibi bileşikler bazlardaki azot molekülü- ne bir alkil grubu ekler4,17,21,30. Şekil 2: d) Asilleyici ajanlar: Bu ajanlar amino ve Baz değişim mekanizması karboksil gruplarını etkiler. Ancak nötral pH da 1 28 gelen yer değiştirmeler çoğunlukla sentezlenen DNA amino asiti de değiştirmez. Bu tip değişimler ise Tabanları GAC ACA TTC GCT T.. belirsiz (silent) mutasyon olarak adlandırılır 16,26. m RNA CUG UGU AAG CGA A.. Kalıp değiştirme mutasyonlarında ise nihai prote- tabanları in fonksiyonu ya tamamen değişmekte yada kay- bolmaktadır. Amino asit zinciri Leu Cys Lys Arg Bazen mutasyon sonucu bir proteinin de-ğişmesi birden fazla özelliğin değişimine neden olabilir. Pleiotropism olarak tanımlanan bu du- * Değişime uğrayan baz, kodon veya aminoasitler kalın karakterle gösterilmiştir ruma en iyi örnek olarak influenza virus hemaglütinini verilebilir. Bu proteinde meydana Şekil 3: gelen bir değişiklik virusun hemaglütinasyon, Baz inzersiyonuyla oluşan değişim glikoprotein inhibitörlere duyarlılık, antijenite ve belli konakçılarda gelişme yetenekleri üzerine 4.2. Baz dizinine bir veya birkaç baz çif- etkili olabilmektedir 16. tinin girmesi (inzersiyon) veya çıkması (delesyon): Genomdaki dizilime bir baz çiftinin 6. Mutant Tipleri girmesi ile oluşacak değişim Şekil 3’te gösteril- miştir. Görüldüğü gibi tek bazın inzersiyonu takip Mutasyonlar sonucu oluşan viral mutant eden tüm dizilimi bozmuştur. Bunun sonucunda tipleri 8 grupta toplanabilir. sentezlenecek amino asitlerin değişimine bağlı 6.1. Kondisyonel (şarta bağlı) letal olarak ilgili proteinin fonksiyonları ya değişecek mutantlar: Bu tip mutantlar belli şartlar altında yada tamamen kaybolacaktır2,4,6,22,34. Aynı meka- üreyebilirler. Bu grupta yer alan Isıya duyarlı nizma baz delesyonları için de söz konusudur. (Temperature sensitive-ts) mutantlar düşük ısı- Genomdan birden fazla bazın hatta total olarak larda (~ 31°C) aktifken optimum veya yüksek ısı bir genin çıkması söz konusu olabilir. Doğaldır ki derecelerinde (~ 37-40°C) inaktiftirler. Hayvan bu tip değişimlerin geri dönüşümü oldukça zor- viruslarında en kullanışlı mutant tipi ts dur. mutantlardır. Aşı araştırmaları ve üretimi 1,16,24, 4.3. Bazlar arasında bağların oluşması virusların (polio, sindbis, influenza, rabbit pox (dimerizasyon): Pirimidin bazları arasında virüs vb) genetik analizi 15,30, ve çoğalma basa- 23 kovalent bağ oluşumuna dayanan bu mekanizma- maklarının incelenmesinde başarıyla kullanıla- da başlıca etken UV ışınlarıdır. Dimerizasyon bilmektedirler. Soğuğa adapte mutantlar çoğalma nedeniyle DNA zincirinde yan yana veya karşı- siklusu incelemelerinde ts mutantlarla beraber lıklı yer alan pirimidin bazları arasındaki mesafe kullanılsa da düşük ısılara ihtiyaç duymaları se- kısalır. Buna bağlı olarak DNA‘da yamulmalar bebiyle çok kullanışlı değildirler ve daha çok prokaryotik sistemlerde kullanılırlar30ortaya çıkar ve bu bölgeler transkripsiyon sırasın- . Konak da atlanır2,4. bağımlı mutantlar ise supresör tRNA taşıyan konak hücrelerde çoğalabilirler. Bu mutantlar 4.4. Bazlarla şekerler ve şekerlerle fos- bakteriyofajlarda daha kullanışlıdırlar23,39. fatlar arasındaki bağların kopması: Bu gibi durumlarda DNA’nın bütünlüğü bozulur. 6.2. Plak morfoloji mutantları: Virus stoklarında küçük veya büyük plak morfolojileri- 5. Mutasyonların Fonksiyonel Sonuçları nin ortaya çıkması ile karakterizedir. Temel ola- rak adsorpsiyonda görevli kapsit proteininin mu- Nokta mutasyonlar çoğunlukla baz yer de- tasyonundan köken alırlar23. Ancak agar içerisin- ğişimleri ile oluşur ve değişim bir kodonla sınırlı- de yer alan sülfatlı polisakkaritlerin de küçük plak dır. Kodonun stop kodona dönüşmesi ile bu nok- oluşumlarına yol açabileceğini unutmamak gere- tadan itibaren polipeptid sentezi durabilir. Çoğun- kir. Bu tip mutantlar Visna-Maedi virus, lukla letal nitelikteki bu tip değişimler nonsense reoviruslar30, western equine encephalitis, şap ve mutasyon olarak tanımlanır. Değişen kodonun veziküler stomatitis15 viruslarında tespit edilmiş- stop kodona dönüşmemesi durumunda polipeptid tir. zincirinde sadece bir amino asit değişir. Sentezle- necek proteinin fonksiyonu açısından fazla önem- 6.3. İlaca dirençli mutantlar: Bazı virus li olmayan bu durum missense mutasyon olarak soylarında virus çoğalmasını engelleyen ajanlara tanımlanır. Kodonun üçüncü bazında meydana karşı direnç gelişebilmektedir. Bu tip mutantlar 129 HIV37, polio, vaccinia1,23, herpes30 ve influenza32 değişim oluşmakta ve bunların büyük çoğunluğu viruslarında tespit edilmiştir. saha suşlarının antijenik farklılaşması ile sonuç- 6.4. Enzim kusurlu mutantlar: Virus ço- lanmaktadır. Bu değişimler genom düzeyinde baz 7 ğalması için zorunlu olmayan enzimlerin kaybıyla dizini analizi ile , antijenik düzeyde ise mono- karakterize olan mutantlardır. Pox ve klonal antikorlar yardımı ile ortaya konabi- lir10,27,41herpesviruslardaki timidin kinaz enziminin kaybı . Bu bölümde epidemiyolojisi veya pato- örnek olarak verilebilir23. genezinde mutasyonların belirleyici rol oynadığı 6.5. Isı mutantları: Bu mutantlar saha ve veteriner hekimliği ilgilendiren viral hastalık- virusuna göre daha yüksek ısılarda üreyebilirler. lara örnekler verilecektir. Dolayısıyla yüksek ateşle seyreden hastalık tablo- • Lentiviruslar konakçıda çoğalma sırasında larında orijinal virus çoğalması sınırlansa da ısı antijenik değişime uğrar ve böylece yeni jene- mutantları çoğalmaya devam etmektedir23. rasyon virionlar bir önceki jenerasyona karşı 6.6. Nodül (pock) tipi mutantlar: oluşan nötralizan antikorlardan korunmuş o- Korioallantoik membranda normalde düzgün lurlar 16. Dolayısıyla oluşan yeni varyantlar se- beyaz nodüller oluşturan poxvirusların oyuk kır- bebiyle enfeksiyon sürekli yinelenir. Bu olayın mızı nodüller oluşturmasıyla karakterize temelinde, zar bünyesinde yer alan ve mutantlardır12. nötralizan antikorların spesifite gösterdiği glikoproteinlerin mutasyonla değişimi 6.7. Delesyon mutantları: Belli bir genin yatmaktadır. veya gen bölümünün viral genomdan ayrılmasıyla karakterize mutantlardır. Söz konusu gen bölgele- • İnfluenza virus genomlarında küçük ve büyük ri veya ürünlerinin fonksiyonlarıyla ilgili araştır- çaplı antijenik değişimler söz konusudur. Bü- malarda kullanılırlar5,20,31. yük değişimler (antijenik shift) rekombinas-yonlardan köken alırken; küçük değişimler 6.8. Defektif interfere edici mutantlar: (antijenik drift) mutasyonlardan köken alır. Bu tip mutantlar çoğalabilmek için orijinal virüs Burada hemaglütinin ve nöyraminidaz genle- soyunun (saha suşu) varlığına ihtiyaç duyar, an- rinde mutasyon oluşmaktadır. Yeni varyantlar cak orijinal virus soyunun çoğalmasını interfere 16 en az 2 epitopta farklılık gösterir ve dolayısıy-ederler . la nötralizan antikorlardan korunur. Sonuç ola- 7. Mutasyonların Tamiri rak sürekli yeni influenza virus soyları ortaya çıkar12,33,40. Bir gende oluşan mutasyonun sebep olduğu • Non-sitopatojen (ncp) BVD virus biyotipi ile fenotipik yansımaların geri çevrilmesi 3 yolla persiste enfekte sığırlar antijenik olarak benzer mümkündür. Mutasyon noktasında meydana ge- (homolog) bir sitopatojen (cp) biyotiple len ikinci bir değişiklikle baz diziliminin normale süperenfekte olduklarında Mucosal Disease dönmesi geriye mutasyon olarak tanımlanır2,16,21. (MD) olarak adlandırılan ölümcül bir tablo or- Bu mekanizma daha çok baz yer değişimleri için taya çıkar. Buradaki cp biyotip için iki kaynak geçerlidir. Aynı veya farklı bir gen içinde meyda- söz konusu olabilir; ya persiste enfekte hayvan na gelen bir mutasyonun daha önce oluşmuş bir cp virusu dışardan alır yada persiste enfekte mutasyonun etkisini ortadan kaldırması ise hayvanın bünyesinde bulunan ncp virus mu- supresör mutasyon olarak tanımlanır26. Örneğin tasyonla cp hale geçer ve MD oluşur8,28. Şayet attenüe canlı aşı olarak geliştirilen influenza virüs dışarıdan alınan cp biyotip persiste enfeksiyo- ts mutantlarında supresör mutasyon etkisiyle nu oluşturan ncp biyotip ile homolog değilse virusun yeniden virulens kazandığı tespit edilmiş- beklenenden daha uzun bir inkübasyon peri- tir16. Ayrıca DNA polimeraz sahip olduğu yodunu takiben MD gelişebilir (kronik MD). exonükleaz aktivitesi sayesinde transkripsiyon Son durumda moleküler olarak ncp ve cp sırasında oluşan yanlış dizilimleri engeller35. Bu biyotipler arasında rekombinasyon şekillendiği sayede DNA karakterindeki genomlarda daha tespit edilmiştir19. düşük oranlarda mutasyonel değişim gözlenir. • Feline panleukopeni virusunun mutasyona 8. Mutasyonların Veteriner Virolojideki uğraması ile canine parvovirusun ortaya çıktı- Önemi ğı görüşü benimsenmektedir 29. • Mutant Aşılar: Bu tip aşıların temel prensibi Saha şartlarında özellikle RNA viruslarında attenüasyondur. Pasteur’un kuduz virusunu oldukça yüksek düzeylerde mutasyon kökenli 130 attenüe ederek başarıyla kullanması bu konu- Bovine Virus Diarrhoea Virus Infection of Cattle. daki ilk örnektir36. Halen kullanımda olan Ann.Rech.Vet. 1987; 18: 157-166. Kelev aşısı da bir attenüe canlı aşıdır. At veba- 9. CARMEN M. RUİZ-JARABO, ARİAS A, sı virusu fare beyninde 105 kez pasajı yapıl- BARANOWSKİ E, ESCARMİS E, DOMİNGO E. dıktan sonra attenüe olur ve aşı hazırlanma- Memory in viral quasispecies. J Virol 2000; 74: sında kullanılır. Sığır vebası virusu da doku 3543-3547. kültürü, tavşan, ETY ve keçilerde üretilerek 10. CROWTHER JR. The use of monoclonal attenüe aşı elde edilebilir. Son yıllarda mutant antibodies in the molecular typing of animal aşılarla ilgili çarpıcı gelişmeler olmaktadır. viruses. Rev sci tech Off Int Epiz 1993; 12: 369- Belli bir genin genomdan çıkarılmasıyla elde 383. edilen mutantların marker aşı olarak kullanıl- 11. DAHLE J, FREY HR, HAAS L, KAADEN OR, ması bazı enfeksiyonların eradikasyonunda LİESS B, MOENİNG V. Virologie I und Virologie oldukça önemli katkılar sağlayacak gibi gö- II. Institut für Virologie der Tierarztlichen rünmektedir. Özellikle IBR/IPV enfeksiyo- Hochschule, Hannover, 1994. nunda gE delesyonuyla elde edilen aşılar pra- 12. DAVİS, B.D., DULBECCO,R., EİSEN,H.N., th tiğe aktarılmakta ve başarıyla kullanılmakta- GİNSBERG, H.S. Microbiology 4 ed. J.B. Lippincott, Philedelphia. 1990. dır. Bu uygulamada, aşılanan hayvanlarda gE spesifik antikorlar saptanamazken doğal en- 13. DRAKE JW, HOLLAND JJ. Mutation rates among feksiyonlarda saptanabilmektedir. Böylece RNA viruses. PNAS 1999; 96: 13910-13913 doğal enfekte hayvanların eradikasyona tabi 14. ERSOY E, BAYŞU N. Biyokimya. A.Ü.Vet. Fak. tutulması mümkün olabilmektedir25. yay no: 408 A.Ü. Basımevi, Ankara, 1986. Sonuç olarak mutasyon veya 15. FENNER F. The Biology of Animal Viruses. rekombinasyon kökenli genomik değişimler özel- Academic press, 1968. likle viruslarda evrimin devamlılığını sağlamakta 16. FENNER F, BACHMAN PA, GİBBS EP, ve yeni suşlar hatta türler ortaya çıkabilmektedir. MURPHY FA, ROTT R, STUDDERT MJ, Ancak unutulmamalıdır ki gen teknolojisi bu WHİTE DO. Veterinary Virology. Academic press, San Diego, 1987. mekanizmaları insanlığın hizmetine sunmaktadır. 17. FLİNT SJ, ENQUİST LW, KRUG RM, ROCANİELLO UR, SKALKA AM. Principles of Kaynaklar Virology. ASM Press, Washington, 2000. 18. FRENKEL-CONRAT H. The Chemistry and 1. AKAN E. Genel ve Özel Viroloji. Saray Yayınları, Biology of Viruses. Academic press, NewYork and İzmir, 1994. London, 1969. 2. AKMAN M. Bakteri Genetiği 2. baskı. Cumhuri- 19. FRİTZEMEİER J, HAAS L, LİEBLER E, yet Ün. Tıp Fak. Yay, Sivas, 1983. MOENNİG V, GRİESER-WİLKE I. The 3. ALTAN N. Biyokimya (çeviri) MONTGOMERY development of early vs. late onset mucosal disease R, CONWAY TW, SPECTOR A, CHAPPELL D, is a consequence of two different pathogenic Biochemistry 6th ed. Palme yayıncılık, Ankara, mechanisms. Arch. Virol., 1997; 142: 1335-1350. 2000. 20. GRANZOW H, KLUPP BG, FUCHS W, VEİTS J, 4. ARDA M. Genel Bakteriyoloji.Ank.Ün.Vet.Fak. OSTERRİEDER N, METTENLEİTER T C. yayın no: 402,. A.Ü. Basımevi, Ankara, 1985 Egress of Alphaherpesviruses: Comparative 5. BARON MD, BARRETT T. Rinderpest viruses Ultrastructural Study. J Virol 2001; 75: 3675-3684. lacking the C and V proteins show specific defects 21. GÜNALP A, AYTER Ş, LÜLECİ G, KART A, in growth and transcription of viral RNAs. J Virol SAKIZLI M. Tıbbi Biyoloji. Meteksan yayınları, 2000 Mar; 74: 2603-2611 Ankara, 1986 6. BİLGEHAN H. Temel Mikrobiyoloji ve Bağışıklık 22. INMAN M, LOVATO L, DOSTER A, JONES C. Bilimi.Barış yayınları, İzmir, 1987. A mutation in the latency-related gene of bovine 7. BROWN EG, LİU H, CHANG KİT L, BAİRD S, herpesvirus 1 disrupts the latency reactivation NASRALLAH M. Pattern of mutation in the cycle in calves. J Virol 2002; 76: 6771-6779 genome of influenza A viruson adaptation of 23. JOKLİK WK Virology 2nd ed. Appleton Century incrised virulence in the mouse lung: identification Crofts, Connecticut, 1985. of functional themes. PNAS 2001; 98: 6883-6888. 24. JONES C, NEWBY TJ, HOLT T, DOSTER A, 8. BROWNLİE J. CLARKE MC, HOWARD CJ, STONE M, CİACCİ-ZANELLA J, WEBSTER CJ, POCOCK DH. Pathogenesis and Epidemiyology of JACKWOOD MW. Analysis of latency in cattle 131 after inoculation with a temperature sensitive 33. SCHOLTİSSEK C. Influenza Virus Genetics. mutant of bovine herpesvirus 1 (RLB106). Vaccine Advances in Genetics 1979; 20:1-36. 2000; 18: 3185-3195 34. SKRABAN R, MATTHÍASDÓTTİR S, 25. KAASHOEK, M.J., MOERMAN, A., MADİC, J., TORSTEİNSDOTTİR S, AGNARSDOTTİR G, WEERDMEESTER, K., MARİS-VELDHUİS, GUDMUNDSSON B, GEORGSSON G, MELOEN M.A., RİJSEWİJK, F.A.M., VON OİRSCHOT, RH, ANDRÉSSON OS, STASKUS KA, J.T. An inactivated vaccine based on a glicoprotein THORMAR H, ANDRESDOTTİR V. Naturally E-negative stain of bovine herpes virus 1 Occurring Mutations within 39 Amino Acids in the inducesprotective immunity and allow serological Envelope Glycoprotein of Maedi-Visna Virus Alter differentiation. Vaccine 1995; 13: 342-346. the Neutralization Phenotype. J Virol 1999; 73: 26. KRAUZER NK. Genetic variation and exchange. 8064-8072. In. Zinsser Microbiology eds. JOKLİK WF. 35. STRYER L, Biochemistry 3rd edition. W.H. Practici-Hall int., USA, 103-110, 1988. Freeman Company. New York, 1988. 27. LEE J, BABİUK LA, YOO D. A neutralizing 36. SWANAPOEL. Rabies In. Infectious Disease of monoclonal antibody to bovine rotavirus VP8 Livestock. eds. J.A.W. COETZER, neutralizes rotavirus infection without inhibiting G.R.THOMPSON, R.C.TUSTİN, Oxford virus attachment to MA-104 cells. Can J Vet Res Un.press, oxford,493-552, 1994. 1998; 62: 63-67 37. TASHİMA KT, FLANİGAN TP, KURPEWSKİ J, 28. MOENİNG V. Pestiviruses: A Review. Vet. MELANSON SM, SKOLNİK PR. Discordant Microbiol. 1990; 23: 35-54. Human Immunodeficiency Virus Type 1 Drug 29. ÖZKUL A. Kedi ve Köpeklerin Parvovirusları. Resistance Mutations, Including K103N, Observed Seminer notları. A.Ü. Sağlık Bil Ens, 1989. in Cerebrospinal Fluid and Plasma. Clin Infect Dis 30. RAMİG RF. Principles of Animal Virus Genetics. 2002; 35: 82-83 In:Virology 2nd eds. FİELDS, B.N., KNİPE, D.M. 38. THRUSFİELD M, Veterinary Epidemiology. Raven press, London, 95-144, 1990. Butterworth &Co. Ltd, 1986. 31. RUDOLPH J, SEYBOLDT C, GRANZOW H., 39. USTAÇELEBİ Ş,Genel Viroloji. Hacettepe Taş OSTERRİEDER N. The Gene 10 (UL49.5) kitapçılık, Ankara, 1992. Product of Equine Herpesvirus 1 Is Necessary and 40. WEBSTER RG, LAVER WG, AİR GM, SCHİLD Sufficient for Functional Processing of GC, Molecular mecanisims of variation in Glycoprotein M. J. Virol. 2002; 76: 2952-2963 influenza viruses. Nature 1982; 296: 115-121. 32. SAITO R, OSHITANI H, MASUDA H, SUZUKI 41. YEŞİLBAĞ K. Klonlama ile saflaştırılan bovine H. Detection of amantadine-resistant influenza A viral diarrhoea virus izolatlarının monoklonal anti- virus strains in nursing homes by PCR-restriction korlar yardımıyla epitopik özelliklerinin belirlen- fragment length polymorphism analysis with naso- mesi. Doktora tezi. Ankara Üniv Sağl Bil Ens, An- pharyngeal swabs. J Clin Microbiol 2002; 40: 84- kara, 2000. 88.