T.C. 
ULUDAĞ ÜNİVERSİTESİ 
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ 
İLKÖĞRETİM DİN KÜLTÜRÜ VE AHLAK BİLGİSİ 
 ÖĞRETMENLİĞİ ANA BİLİM DALI 
 
 
 
 
 
 
İLKÖĞRETİM ÇAĞINDAKİ ÖĞRENCİLERİN 
 DİYANET İŞLERİ BAŞKANLIĞI TARAFINDAN AÇILAN 
 YAZ KURSLARI İLE İLGİLİ GÖRÜŞLERİ 
 
 
(Yüksek Lisans Tezi) 
 
 
 
 
Danışman 
Prof. Dr. Mehmet Emin AY 
 
 
 
 
Salih AYBEY 
 
 
 
 
 
BURSA–2005 
TC. 
ULUDAĞ ÜNİVERSİTESİ 
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ MÜDÜRLÜĞÜNE 
  
  
................................................ ait ……………......................................... 
................................................................. adlı çalışma, jürimiz tarafından 
......................................................................... Anabilim / Anasanat Dalı, 
………………......................... Bilim Dalında Yüksek Lisans/ Doktora/ Sanatta Yeterlik 
tezi olarak kabul edilmiştir. 
 
  
                                                                                                                                
                                                                                                                                
                                           
                                                                                                           
Başkan .............................................            
                Akademik Unvanı, Adı Soyadı                                         
  
İmza                  
 
                                                                                                                                
                                                
                                                                                                                       
Üye (Danışman)...........................                       Üye................................. 
              Akademik Unvanı, Adı Soyadı                            Akademik Unvanı, Adı Soyadı 
  
     İmza                               İmza 
 
  
                                                                                                                                
                          
                                                                                                                                
                                                
                                                                                                                       
Üye.......................................                     Üye... ................................. 
            Akademik Unvanı, Adı Soyadı                             Akademik Unvanı, Adı Soyadı 
  
    İmza                                                                İmza 
  
 
 
 
 
 ii
İLKÖĞRETİM DİN KÜLTÜRÜ VE AHLAK BİLGİSİ ÖĞRETMENLİĞİ ANA BİLİM DALI 
 
İLKÖĞRETİM ÇAĞINDAKİ ÖĞRENCİLERİN DİYANET İŞLERİ BAŞKANLIĞI TARAFINDAN 
AÇILAN YAZ KURSLARI İLE İLGİLİ GÖRÜŞLERİ 
 
 
Salih AYBEY 
(Yüksek Lisans Tezi) 
 
Din Eğitimi Bilimi genç bir bilim dalı olduğu için, din eğitimi alanında 
ülkemizde yapılan araştırmaların yeni yeni giderek arttığı görülmektedir. Ancak yaz 
kursları üzerinde yapılan müstakil çalışmalar son derece azdır. Bu nedenle, bu 
araştırmada, din eğitimi alanındaki çalışma ve gelişmelere katkıda bulunmak üzere 
yaz kurslarındaki eğitim ve öğretimin bugünkü durumunu, öğrenci ve din 
görevlilerinin problemlerini ve bu problemler ile ilgili düşünceleri tespit edilmeye 
çalışılmıştır. Ayrıca son yıllarda yaygınlaşan yaz kurslarındaki eğitim ve öğretimin 
nasıl daha yararlı hale getirilebileceği hususunda öneriler de sunulmuştur. 
Bu amaç çerçevesinde, araştırmamızda yaz kurslarındaki eğitim ve öğretim 
detaylı bir şekilde incelenmeye çalışılmıştır. Bu amacı gerçekleştirebilmek için, konu 
ile ilgili değişik kaynaklardan faydalanılarak anket soruları hazırlanmıştır. İki bölüm 
olarak düzenlenen anket formu, Türkiye’de öğrenim gören yaz kursu öğrencileri ile 
bu kurslarda ders veren din görevlilerini temsilen, Muğla il sınırları içerisinde yaz 
kursu gören 309 öğrenci ve 104 din görevlisine tesadüfî örneklem yoluyla 
uygulanmıştır.  
Uygulanan anket aracılığıyla deneklerden alınan ham veriler, bilgisayar 
ortamında değerlendirilmiş, beklenen değerlerle gözlenen değerler arasındaki 
anlamlılık ilişkisi sınanmıştır. Yapılan istatistiksel analizler sonucunda varsayımların 
pek çoğunun oldukça yüksek bir düzeyde desteklendiği tespit edilmiştir. 
Öte yandan araştırmanın teorik kısmında, geniş bir literatür taraması 
yapılarak bu çalışma hazırlanmıştır. Bu çerçevede öncelikle ilköğretim çağındaki 
öğrencilerin gelişim dönemleri ve bu dönemlerin özellikleri alt bölümlere ayrılarak 
geniş şekilde araştırılmış, asıl konu ise, bu dönemlerin özellikleriyle ilişkilendirilerek 
değerlendirilmiştir. 
Yaz kurslarına katılan din görevlileri ile öğrencilerin görüşlerini yansıtan bu 
çalışma, öğrencilerin yetiştirilebilmesi, bu alandaki eğitim ve öğretimin iyileştirilmesi 
yolunda atılacak adımların ve yapılacak çalışmaların hedefine ulaşmasına yardım 
edeceği kanaatindeyiz. 
 
Danışmanı: Prof. Dr. Mehmet Emin AY 
Sayfa sayısı: 135 
          Yaz Kursları, Kur’an Öğretimi, İlköğretim Çağı. 
 
 
 iii
THE OPINIONS OF THE PRIMARY SCHOOL STUDENTS ABOUT SUMMER TERM 
RELIGIOUS TRAINING AND EDUCATION 
Salih AYBEY 
(Master’s Degree Thesis) 
 
Since the science of religious training and education is a new, dynamic, 
scientific field, it should be pointed out that the studies in the field of religious 
education is growing rapidly nowadays, but independent individual studies in the 
field  of summer term religious courses is quite insufficient. Thus, in order to 
contribute to the studies and scientific developments in the area specified here, it 
has been aimed to find out the present training and educational situation and 
condition in these courses problems which both students and religious functionaries 
have encountered, and their opinions and views regarding to solving the problems. 
Moreover, we will now consider why it is that students achieve success in 
learning their religion. İt should be said immediately that if we know the answer to 
this question, the job of teaching religion would be extremely easy! There are a 
number of factors that we can mention and that seem to have a strong affect on 
success or failure in summer term religious courses. As a result, in this thesis, we 
have suggested that many different factors that may affect a student’s motivation 
stressing that a strongly motivated student is in a for better position as a learner 
than a student who is not motivated in order to make this attempt more useful. 
In this point of view, we have studied training and educational activities in 
summer term religious courses in detailed. In order to achieve this goal, we have 
prepared complicated questions for our survey by studying a great number of 
reference books and real objects. Our survey is composed of two sections. İt has 
been applied to 309 students attending summer term religious courses and 104 
religious functionaries serving in the province of Muğla by selecting them at random 
to illustrate both students and their teachers in Turkey.  
Information taken from both students and their teachers through this survey 
has been evaluated on the computer, and then meaningful connection between the 
values expected and those observed has been tested. The detailed scientific statistic 
of analyses has proved that most of our hypothesis has been supported at highly 
considerable level. 
On the other hand, in the theoretical section of the survey, a great number of 
the reference books and articles have been studied carefully growing phases and 
special features of students attending primary school have been divided into 
categories as sub-divisions. The aimed subject has been evaluated by showing the 
relations among their growing phases and features. 
We believe that this study showing opinions of students attending summer 
term religious courses and their teachers will help the authorities in an attempt of 
improving educational curriculums and give these students much better education in 
this field. 
Teaching Qur’an, Primary school age, Summer term 
 
 iv
 
ÖNSÖZ 
Dünyada, özellikle son çeyrek yüzyıldan günümüze kadar devam eden 
süreçte din, her çevreden bireylerin ilgilerini çeken bir olgu olma eğilimi 
göstermektedir. Diğer taraftan manevi hayatın tezahürlerinde, şahsiyetlerin 
teşekkülünde, fertler arası ve milletlerarası münasebetlerde, sosyal hayatın 
şekillenmesinde kısaca her alanda dinin tesirleri çok etkili olmuştur. Bu durum dinin 
insan hayatında ne kadar önemli bir yere sahip olduğunu göstermektedir. Bu sebeple, 
din konusunun bilimsel yöntemlerle araştırılması yönünde çaba sarf edilmektedirler. 
Bu çaba, her geçen gün artan bir hızla devam etmektedir. Bu bağlamda dinin 
vazgeçilmez olduğu; insan, cemiyet ve kültür bakımından en başta gelen esasları 
öğrettiği doğru bir şekilde tespit edilirse, yetişmekte olan nesillere din eğitimi 
vermenin zarureti açıkça görülür. 
İnsan maddi ve manevî yönden müteşekkil bir varlıktır. Tek başına maddi 
yönden ne kadar refah içersinde olsa da, manevî boşluğu dolduramadıkça çeşitli 
huzursuzluklar ortaya çıkar. Bu düşüncenin bir uzantısı olarak, din eğitimi ve 
öğretiminin insana sağladığı huzur ve manevî gücün bir bütün olarak insanlara kazan-
dırılabilmesinin gereği ortadadır. İşte bu düşünce bizi, din eğitiminin önemli 
kanallarından biri olan yaz kursları üzerinde araştırmaya sevk etti. İsminden de 
anlaşılacağı üzere araştırmamız, yaz kurslarıyla bire bir ilgili olan öğrenci ve din 
görevlileri üzerinde yapılmış bir alan araştırması özelliğini taşımaktadır. Yaz 
kurslarına eğitimci olarak katılan din görevlilerinin görev ve tecrübelerini de yansıtan 
bu çalışma, bu kurumlardaki eğitim öğretimin iyileştirilmesi yolunda atılacak 
adımların ve bu kurumlarda öğretim görenler için geliştirilecek programların hedefine 
ulaşmasına da yardımcı olacaktır. 
“İlköğretim Çağındaki Öğrencilerin Diyanet İşleri Başkanlığı Tarafından Açılan 
Yaz Kursları İle İlgili Görüşleri ” konulu araştırmamız üç bölümden oluşmaktadır. 
Birinci bölümde, ilköğretim çağındaki çocukların (6–14 yaşlar) bedensel, 
duygusal, zihinsel ve dinî gelişim dönemleri üzerinde detaylı bilgiler verilmekte ve bu 
dönemlerde, çocuğun eğitiminde dikkat edilmesi gereken özellikler üzerinde 
durulmaktadır. 
İkinci bölümde ise, araştırmamızın asıl konusunu oluşturan yaz kursları, 
öğrenci ve din görevlilerinin görüşleri doğrultusunda derinlemesine incelenmektedir. 
Her bilimsel çalışmada olduğu gibi, yorucu bir sürecin ürünü olarak ortaya 
koymaya çalıştığımız bu çalışma sürecinde de, maddi ve manevî birtakım güçlüklerle 
karşılaştık. Ancak çalışmamızın belirlenmesinden sonuçlandırılmasına kadar her türlü 
teşvik, tenkit ve yol göstericiliği ile daima yanımda olan, maddi ve manevî çok büyük 
destek ve yardımlarını gördüğüm saygıdeğer hocam ve aynı zamanda tez danışmanım 
olan Prof. Dr. Mehmet Emin AY Bey’e samimiyetle şükranlarımı arz ederim. Ayrıca 
araştırmamızın ampirik kısmıyla ilgili istatistiksel tekniklerin değerlendirilmesi 
konusunda yardımcı olan Dr. İsmail SAĞLAM Bey’e; anketin uygulanması konusunda 
her türlü yardımlarını esirgemeyen Muğla il müftüsü Mahmut YELESER Bey’e ve 
Dalaman, Ortaca, Köyceğiz, Marmaris ilçe müftülerine teşekkürlerimi borç bilirim. 
 v
Araştırılma ile elde edilen sonuçların teorik ve pratik yönden öğrencilere, 
Kur’an kursu öğreticilerine ve yaz kurslarının öğretmenleri olan din görevlilerine 
faydalı olması temennisiyle... 
 
Bursa/2005                                                                                              Salih AYBEY  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 vi
İÇİNDEKİLER 
Türkçe Özet…….…………………………………………………………………………………………………………… iii 
Yabancı Dilde Özet…………………………………………………………………………………………………………iv 
ÖNSÖZ  …………………………………………………………………………….………… ……………………… ……….v 
İÇİNDEKİLER   …………………………………………………………… ….………………………… …………………vii 
TABLOLAR LİSTESİ   …………………………………………………………………………………. …………………xii 
GRAFİKLER LİSTESİ ………………………………………………………………………………….. ………………  xiii 
KISALTMALAR   ………………………………………………………………………………………… …………………xiv 
GİRİŞ 
 
A. PROBLEM ……………………………………………………………………………………………… …………………10 
B. ARAŞTIRMANIN AMACI VE ÖNEMİ …………………………………………………………………………….12 
C. ARAŞTIRMANIN SINIRLILIKLARI ………………………………………………………………………………..12 
E. KAYNAKLAR VE METODOLOJİ   ………………………………………………………………………………..13 
1. Literatür İncelemesi ve Analizi Yöntemi ……………………………………………………………. 14 
2. Anket Tekniği …………………………………………………………………………………… …………………14 
D. VARSAYIMLAR ..……………………………………………………………………………………………………….16 
 
BİRİNCİ BÖLÜM 
İLKÖĞRETİM ÇAĞI ÇOCUĞUNUN GELİŞİM ÖZELLİKLERİ 
A. ÇOCUĞUN GELİŞİM DÖNEMLERİNİN BİLİNMESİNİN ÖNEMİ ……………………………………...18 
   1. Gelişim Nedir? ……………..……………………………………………………………………………………..18 
   2. Gelişme ve Büyüme ……………………………………………..……………………………………………. 19 
   3. Gelişim İlkeleri .……………………………………………………..…………………………………………..19 
B. 6-14 YAŞLAR ARASI (İLKÖĞRETİM ÇAĞI) ÇOCUĞUN GELİŞİMİ ..……………………………… 21 
   1. Son Çocukluk veya İlkokul Dönemi ………………………………..……………………………………23 
   2. İlk Ergenlik Dönemi ………………………………………………………..………………………………..…25 
C. BEDENSEL GELİŞİM  ………………………………………………………………………………………………….27 
   1. İlkokul Dönemi  ………………………..………………………………………………………………………….27 
   2. İlk Ergenlik Dönemi ………………..…………………………………………………………………………..28 
D. DUYGUSAL GELİŞİM  ……………………………………………………………….……………………………….29 
   1. Çocuğun Duyguları ve Temel İhtiyaçlar ……………………………………………………………… 29 
 vii
   2. Duygusal Gelişim Basamakları ……..……………………………………………………………………. 31 
a. İlkokul Çağı Çocuğunun Duygusal Gelişimi …………………………………………………….32 
b. İlk Ergenlik Dönemi Çocuğunda Duygusal Gelişimi ………………………………………. 33 
   1. Sevgi …………………………………………………………………………………………………………… 34 
   2. Korku …………………………………………………………………………………………………………..35 
c. Çocuğun Eğitiminde Dikkat Edilecek Hususlar……………………………………………… 36 
E. ZİHİNSEL GELİŞİM …………………………………………………………………………………………………….37 
   1. Zekâ Nedir? …………………………………………………………….……..………………………………….  37 
   2. Çocukta Zihinsel Gelişim Dönemleri …………………………………………………………………  38 
   3. Dil Gelişmesi...…………………………………………………………………………………………..……….40 
Din Dili Gelişmesi …………………….…………………………………………………………………………..41 
   4. Eğitimde Dikkat Edilecek Hususlar……………..………………………………………..………….  42 
F. DİNİ GELİŞİM …………………………………………………………………………………………..……………   43 
1. İlkokul Çağı Çocuğunda Dinî Gelişim Özellikleri ……………………………………………   47 
Dua ve İbadet Gelişimi…………………………………………………………………………………………. 48 
2. İlk Ergenlik Dönemi Çocuğunda Dinî Gelişim Özellikleri ……………………………….. 51 
İKİNCİ BÖLÜM 
YAZ KURSU ÖĞRENCİ VE DİN GÖREVLİLERİNİN KURSLA İLGİLİ  
DÜŞÜNCELERİ VE DEĞERLENDİRMELERİ 
I. ANKETE KATILAN ÖĞRENCİ VE DİN GÖREVLİLERİNE AİT KİŞİSEL BİLGİLER VE SOSYO-
EKONOMİK DURUMLARI 
A. ÖĞRENCİLERE AİT KİŞİSEL BİLGİLER ………………………………………………………………….54 
1. Öğrencilerin yaş Dağılımı …………………………………………………………………………….. 54 
2. Öğrencilerin Cinsiyetlerine Göre Dağılımı …………………………………………………….55 
B. ÖĞRENCİ VE AİLELERİN SOSYO-EKONOMİK YAPISI ………………………………………….. 55 
1. Ailenin Ekonomik Durumu ……………………………………………………………………………. 56 
2. Öğrencilerin Anne ve Babanın Tahsil Durumu ……………………………………………… 57 
C. ANKETE KATILAN DİN GÖREVLİLERİ İLE İLGİLİ BİLGİLER  ….……………………………. 58 
        1. Din Görevlilerinin En Son Mezun Oldukları Okullara Göre Dağılımı ……………   58 
2. Din Görevlilerinin Meslekî Kıdem Durumlarına Göre Dağılımı …………………….  59 
II. YAZ KURSLARINA KATILAN ÖĞRENCİ VE DİN GÖREVLİLERİNİN EĞİLİM, BEKLENTİ VE 
KANAATLERİ 
A. ÖĞRENCİLERİN YAZ KURSLARI İLE İLGİLİ EĞİLİM, BEKLENTİ VE KANAATLERİ …. 61 
1. Öğrencilerin Kurslara Kendi İsteğiyle Katılıp Katılmama Durumu ………………. 61 
 viii
2. Öğrencilerin Yaz Kursuna Katılma Amacı ……………………………………………………. 62 
   3. Yaz Kurslarında Verilen “Din Eğitimi”nin Öğrencilerin Geliş Amacına Uygun        
Olup Olmama Durumu……….……….…………………………………………………………….…….63 
  4. Öğrencilere Göre Yaz Kurslarına Devam Etmenin Faydası …..…………….………. 64 
5. Öğrencilerin Namaz Sûre ve Dualarını Ezberlemekteki Amaçları  …………….… 65 
6. Öğrencilere Göre İki Aylık Yaz Kursunun Süre Olarak Yeterlilik Durumu ………66 
B. DİN GÖREVLİLERİYLE İLGİLİ BULGULAR 
1. Din Görevlilerine Göre Öğrencilerin Derslere Karşı İlgisi  …………………………….68  
2. Din Görevlilerine Göre Öğrencilerin Derslerdeki Başarı Durumu …..…………….69 
3. Din görevlilerine Göre Öğrencilerin Başarısızlık Sebepleri .………………………….70 
4. Din Görevlilerine Göre Yaz Kursunun Süre Olarak Yeterlilik Durumu….………. 71 
III. ÖĞRENCİ VE DİN GÖREVLİLERİNİN DERS, ÖĞRETİM METODU VE MÜFREDATLA İLGİLİ 
GÖRÜŞLERİ 
A. ÖĞRENCİLERE AİT BULGULAR  
1. Öğrencilere Göre kurslarda Ağırlık Verilmesi Gereken Konuların Dağılımı …. 73 
2. Öğrencilerin Yaz Kurslarında Okutulan “Temel Dini Bilgiler” Kitabını Yeterli   
Bulup Bulmama Durumu….……………………………………………………………………………….75 
3. Öğrencilerin, Din Görevlilerinin Ders İşleme Metodu Hakkındaki Görüşleri….76 
B. DİN GÖREVLİLERİNE AİT BULGULAR  
1. Din Görevlilerinin Okutulan Derslerle İlgili Düşünceleri…………………………………77 
2. Derslerde Kullanılan Öğretim Metodları.………………………………………………………. 79 
a) Anlatım (Takrir) Metodu...………………………………………………………………………….80 
b) Soru Cevap (İsticvap) Metodu …………………………………………………………………….80 
3. Din Görevlilerinin Göze ve Kulağa Hitap Eden Araç-Gereç Kullanma Durumu81 
IV. DİN GÖREVLİSİ, ÖĞRENCİ-VELİ ARASINDAKİ İLİŞKİLER 
A. Yaz Kurslarında Velilerin Öğrencilerini Takip Etme Durumu………………..………….83 
B. Yaz Kurslarında Öğrencilere Uygulanan Ceza Türleri……………………………………….84 
V. MESLEKİ FORMASYON AÇISINDAN DİN GÖREVLİLERİ 
A. Din Görevlilerinin Mesleki ve pedagojik Tecrübeleri.…………………………………….. 87 
B. Din Görevlilerinin Eğitimle İlgili Eserleri Okuma Durumu ………………………………. 89 
C. Din Görevlilerine Göre Başarılı Bir Eğitimcinin Vasıfları.………………………………..92 
D. Din Görevlilerinin Derste Başarılı Öğrencileri Övme Durumu ……………………….. 93 
E. Din Görevlilerinin Öğrenciye Hitap Şekli…..……………………………………………………..95 
F. Din Görevlilerinin Yaz Kursularında Öğrencilerde Gözlemlediği Hoşa Giden ve   
Gitmeyen Davranışlar ……..…………………………………………………………………………………96 
 ix
   1. Din görevlilerinin Hoşuna giden öğrenci Davranışları  ………………………………… 96  
   2. Din Görevlilerinin Hoşuna Gitmeyen Öğrenci Davranışları………………………….  97 
VI. YAZ KURSLARININ EĞİTİM VE ÖĞRETİM AÇISINDAN DEĞERLENDİRİLMESİ VE                      
PROBLEMLERİ 
A. Öğrencilerin Gelecek Yaz Tekrar Kursa Katılıp Katılmama Durumu ………….…. 98 
B. Yaz Kurslarının Yapıldığı Yer   ……………………………………………………………………….. 99 
C. Öğrencilerin Yaz Kurslarında Hoşuna Gitmeyen Hususlar …………………………… 1OO 
VII. YAZ KURSLARINDA KARŞILAŞILAN PROBLEM VE ŞİKAYETLER 
A. Öğrencilere Göre Yaz Kurslarındaki Problem ve Şikayetler ………………………… 102 
B. Din Görevlilerine Göre Yaz Kurslarındaki Problem ve Şikayetler ………………… 102 
VIII. YAZ KURSLARI İLE İLGİLİ BEKLENTİLER 
A. Öğrencilerin Yaz Kursları İle İlgili Beklentileri ………………………………………………104 
B. Din Görevlilerinin Yaz Kursları İle İlgili Beklentileri…………… ………………………..104 
SONUÇ VE ÖNERİLER 
A. Sonuçlar ….…………………………………………………………………………………………………………… 106 
B. Öneriler   .……………………………………………………………………………………………………………. 114 
BİBLİYOGRAFYA 
A. Yayınlar ………………….…………………………………………………………………………………….………117 
B. Sanal Kaynaklar ………….………………………………………………………………………….…………….120 
EKLER 
A. Araştırma İzin Belgesi ….………………….………………………………………………………….……….122 
B. Yaz Kursları Müfredat Program………..……………………………………………………..…………..123 
C. Anket Formları…………………………………..………………………………………………………………….127 
D. Öğrenci İzin Belgesi ……………………………………….………………………………………..……… … 133 
E. Örgün ve Yaygın Din Eğitiminin Kanalları ……………….…………………………………….…….134 
 
 
 
 
 
 
 
 x
 
TABLO VE GRAFİKLER LİSTESİ 
TABLOLAR LİSTESİ 
1. ÖĞRENCİLERİN YAŞ DAĞILIMI ..........................................................................54 
2. ÖĞRENCİLERİN CİNSİYET DAĞILIMI ................................................................... 55 
3. ÖĞRENCİLERE GÖRE AİLENİN EKONOMİK DURUMU..................................................56 
4. ÖĞRENCİLERİN ANNE VE BABALARININ TAHSİL DURUMU ..........................................57 
5. DİN GÖREVLİLERİNİN EN SON MEZUN OLDUKLARI OKUL .......................................... 59   
6. GÖREVLİLERİNİN MESLEKİ KIDEM DURUMU ..........................................................60 
7. ÖĞRENCİLERİN KURSA KENDİ İSTEĞİYLE KATILIP-KATILMAMA DURUMU ........................ 61 
8. ÖĞRENCİLERİN YAZ KURSLARINA KATILMA AMAÇLARI .............................................62 
9. YAZ KURSLARINDA VERİLEN “DİN EĞİTİMİ”NİN ÖĞRENCİLERİN KURSA GELİŞ AMAÇLARINA 
UYGUN OLUP OLMAMA DURUMU ....................................................................63 
10. ÖĞRENCİLERE GÖRE YAZ KURSLARINA DEVAM ETMENİN FAYDASI ..............................64 
11. ÖĞRENCİLERİN NAMAZ SÛRE VE DUALARINI EZBERLEMEKTEKİ AMACI ......................... 65 
12. ÖĞRENCİLERİN DERSLERE KARŞI İLGİSİ .............................................................68 
13. DİN GÖREVLİLERİNE GÖRE ÖĞRENCİLERİN DERSLERDEKİ BAŞARISIZLIK SEBEPLERİ...........70 
14. ÖĞRENCİLERE GÖRE KURSLARDA AĞIRLIK VERİLMESİ GEREKEN KONULAR ....................73 
15. YAZ KUR’AN KURSLARI HAFTALIK DERS PROGRAMI ...............................................74 
16. ÖĞRENCİLERİN YAZ KURSLARINDA OKUTULAN “TEMEL DİNİ BİLGİLER” KİTABINI  YETERLİ 
BULUP BULMAMA DURUMU ...........................................................................75 
17. ÖĞRENCİLERİN, DİN GÖREVLİLERİNİN DERS İŞLEME METODU HAKKINDAKİ GÖRÜŞLERİ ......76 
18. DİN GÖREVLİLERİNİN OKUTULAN DERSLERLE İLGİLİ GÖRÜŞLERİ ................................78 
19. DİN GÖREVLİLERİNİN YAZ KURSLARINDA KULLANDIĞI ÖĞRETİM METOTLARININ DAĞILIMI… 79 
20. DİN GÖREVLİLERİNİN GÖZE VE KULAĞA HİTAP EDEN ARAÇ-GEREÇ KULLANMA DURUMU ....81 
21. VELİLERİN DİN GÖREVLİLERİYLE GÖRÜŞME YOĞUNLUĞU........................................ 83 
22. ÖĞRENCİLERE GENELLİKLE UYGULANAN CEZA TÜRLERİNİN DAĞILIMI..........................84 
23. DİN GÖREVLİLERİNİN MESLEKİ VE PEDAGOJİK FORMASYONUNUN YETERLİLİĞİ ...............87 
24. DİN GÖREVLİLERİNİN EĞİTİMLE İLGİLİ ESERLERİ OKUYUP-OKUMAMA DURUMU ...............90 
25. DİN GÖREVLİLERİNİN DERSTE BAŞARILI ÖĞRENCİLERİ ÖVME DURUMU ........................ 94 
26. DİN GÖREVLİLERİNİN DERSTE ÖĞRENCİLERE HİTAP ŞEKLİ .......................................95 
27. ÖĞRENCİLERİN GELECEK YAZ TEKRAR KURSA KATILIP KATILMAMA DURUMU .................98 
28. ÖĞRENCİLERİN YAZ KURSLARINDA HOŞUNA GİTMEYEN HUSUSLAR ............................100 
 
 
 xi
 
GRAFİKLER LİSTESİ 
A. ÖĞRENCİLERİN CİNSİYET DAĞILIMI....................................................................55 
B. ÖĞRENCİLERE GÖRE AİLENİN EKONOMİK DURUMU ................................................ 56 
C. DİN GÖREVLİLERİNİN EN SON MEZUN OLDUKLARI OKUL........................................... 59 
D. ÖĞRENCİLERİN KURSA KENDİ İSTEĞİYLE KATILIP-KATILMAMA DURUMU......................... 61 
E. YAZ KURSLARINDA VERİLEN “DİN EĞİTİMİ”NİN ÖĞRENCİLERİN KURSA GELİŞ AMAÇLARINA 
UYGUN OLUP OLMAMA DURUMU .......................................................................63 
F. ÖĞRENCİLERE GÖRE İKİ AYLIK YAZ KURSUNUN SÜRE OLARAK YETERLİLİK DURUMU...........67 
G. ÖĞRENCİLERİN DERSLERE KARŞI İLGİSİ...............................................................68 
H. DİN GÖREVLİLERİNE GÖRE ÖĞRENCİLERİN DERSLERDEKİ BAŞARI DURUMUNA GÖRE  
DAĞILIMI...................................................................................................69 
I.  DİN GÖREVLİLERİNE GÖRE YAZ KURSUNUN SÜRE OLARAK YETERLİLİK DURUMU .............. 71  
J. DİN GÖREVLİLERİNİN OKUTULAN DERSLERLE İLGİLİ GÖRÜŞLERİ .................................78 
K. DİN GÖREVLİLERİNİN GÖZE VE KULAĞA HİTAP EDEN ARAÇ GEREÇ KULLANMA DURUMU…….81 
L. VELİLERİN DİN GÖREVLİLERİYLE GÖRÜŞME YOĞUNLUĞU …………………………………………………….83 
M. DİN GÖREVLİLERİNİN MESLEKİ VE PEDAGOJİK FORMASYONUNUN YETERLİLİĞİ ................87 
N. ÖĞRENCİLERİN GELECEK YAZ TEKRAR KURSA KATILIP KATILMAMA DURUMU ..................98 
O. YAZ KURSLARININ YAPILDIĞI YER ....................................................................99 
 
 
 
 
 
 
 
 
 xii
 
 
 
 
 
 
 
 
 
GİRİŞ 
 
 
 
 
  
 
 
 
 
 
 
 
İnsanın dünya ve ahiret mutluluğunu amaçlayan din, günümüzün şatları göz 
önüne alınarak araştırılması gereken kavramlardan biridir. Çünkü günümüz insanının 
manevî sıkıntı ve huzursuzluklarına son verebilmek veya en azından asgari bir 
seviyeye indirebilmek için, her şeyden önce ferdin veya toplumun manevî problem ve 
ihtiyaçları ile ilgili belirli bir bilgi birikiminin olması, yani manevî problem ve 
ihtiyaçların ilmî araştırmalarla tespit edilmesi gerekir. Sonra ferdin ve toplumun dinî 
ihtiyaçlarına, manevî isteklerine cevap verebilecek bilgili, kültürlü, ehliyetli, kendi 
sahasında mütehassıs, bilgi, beceri ve yaşayışı ile örnek, dünya ve toplumdaki 
gelişmeleri takip edebilen münevver din eğitimcilerine ihtiyaç vardır. 
Buradan hareketle cami ve Kur’ân Kurslarında gerçekleştirilen din eğitimi ve 
öğretiminin istenilen düzeyde yerine getirilmesi, hayatı boyunca çocuğun sağlam ve 
kalıcı bir din eğitimi almasına yardımcı olacaktır. Ancak tekrar vurgulamak gerekir ki, 
yaygın din eğitimi ve öğretiminin ideal şartlarda gerçekleşmesi, nitelikli din görevlisi 
ve eğitimcilerin yetiştirilmesiyle mümkün olacağı da bir gerçektir.  
Nasıl ki din, insan hayatı içinde son derece önemliyse, din eğitimi ve öğretimi 
de genel eğitim-öğretim içinde o derece önemli bir yere sahiptir. Böylesi öneme sahip 
olan bir alanın ihtiyaçları ve problemlerini belirlemek için ciddi manada çalışmaya 
ihtiyaç vardır.  
Günümüz Türkiye’sinde din eğitimi ve öğretiminin iki yolla yapıldığı 
söylenebilir. Birincisi, gerek Diyanet İşleri Başkanlığı’nca resmi olarak, gerekse bazı 
kuruluş ve cami derneklerince gayr-ı resmi olarak gerçekleştirilen din eğitimi ve 
öğretimidir ki buna “Yaygın Din Eğitimi ve Öğretimi” denir. Yaygın Din Eğitimi 
kavramının içersine Diyanet İşleri Başkanlığı’nca yaz aylarında camilerde ve Kur’ân 
Kurslarında öğrencilere yönelik olarak açılan iki aylık “Yaz Kur’ân Kursları” da 
girmektedir ki, araştırmamızın temel konusu budur. İkincisi ise “Örgün Din Eğitimi ve 
Öğretimi”dir. Bu eğitim öğretim ise, Milli Eğitim Bakanlığı’nın gözetim ve 
denetimindeki İmam-Hatip Liseleri ve yüksek öğrenim düzeyinde faaliyet gösteren 
İlahiyat Fakültelerinde gerçekleştirilmektedir. 
 2
Bilindiği gibi yaz kursları, yaz tatilinde iki aylık bir dönemde, isteyenlere 
camilerde, isteyenlere Kur’ân Kurslarında verilen Kur’ân öğretimi ve din eğitimini 
içermektedir. 
Burada, din eğitimi ve Kur’ân öğretiminin gerçekleştirildiği yaz kurslarının 
önemi ve amacı üzerinde kısaca durmakta fayda görüyoruz.  
Bilindiği üzere, okulların tatil olduğu yaz aylarında öğrencilere Kur’ân’ı Kerîm 
ve Dini Bilgiler öğretmek için Diyanet İşleri Başkanlığı tarafından iki ay süreli yaz 
kursları açılmaktadır. Açılan bu yaz kursları günümüzde Kur’ân öğretimi ve din 
eğitimi alanındaki önemli bir boşluğu doldurmaktadır.  
Şöyle ki, yaz kursları örgün eğitim sürecinde bulunan gençlerin dinin temel 
bilgilerini öğrendikleri önemli eğitim öğretim merkezleridir. Bu kurslar vasıtasıyla 
öğretim süreci içinde Din Kültürü ve Ahlâk Bilgisi dersleri ile genel dini bilgiler 
kazanan gençler, kendi dinleri olan İslam’ın temel inanç prensipleri, uygulanması 
gereken ibadetler ve toplumsal hayatın içinde dinle iç içe geçmiş olan ahlakî 
prensipler hakkında bilgi sahibi olmaktadırlar. Yine, dini yükümlülüklerini yerine 
getirebilmek için gerekli dua ve sûreleri ezberlemekte, Hz. Muhammed’in örnek 
hayatından davranış modelleri çıkarmaktadırlar. Ayrıca bu kurslara katılanlar, 
özellikle ve ağırlıklı olarak Kur’ân-ı Kerîm’i yüzünden okumayı öğrenmekte, onu 
mealiyle birlikte okuma alışkanlığı da kazanmaktadırlar. 
Yine bu kurslar, din eğitimi çevresinin önemli bileşenlerinden olan cami ile 
yetişmekte olan genç neslin ilişki kurmasında önemli roller üstlenmektedir. Öte 
yandan, gençlerin hayatlarını anlamlandırma süreçlerinde karşılaştıkları sorunların 
çözümünde kendilerine destek sağlayacak bilişsel, duyuşsal ve psiko-motor 
davranışlar kazanmalarına da önemli katkılar sağlamaktadır. 
 Diğer taraftan Yaz Kur’ân Kursları, çocuğun hem dünya hem de ahiret 
mutluluğunu hedef alan terbiye ocaklarıdır. Zira ilköğretim beşinci sınıf üzerindeki 
çocukların din eğitimi almak için yaz kurslarına devam ettiği dönem, kötü arkadaş 
edinme, sigara ve uyuşturucu kullanmaya başlanması açısından hassas bir dönemdir. 
Bu dönemde öğrencilerin yaz kurslarına katılıp, iyi bir arkadaşlık ortamında Kur’ân 
öğrenmekle meşgul olması, İslam ahlâkını çocukluğun bu döneminde yaşamaya 
çalışması, onu hem bu hassas dönemde hem de hayatın ileriki yıllarında olumsuz 
alışkanlıklardan ve yanlış yollara sapmaktan alıkoyacaktır. 
 3
Cami ve Kur’ân Kurslarında yaz aylarında düzenlenen kursların önemli bir 
sosyal hizmet olduğunu söylemek de mümkündür. Değişik okul ve aile çevresinden 
gelen çocuklar, cami ortamında “Kur’ân ve dinî bilgiler öğrenme” amacı etrafında 
birbirleriyle kaynaşmakta, gençliğin erken döneminde birlik ve beraberlik örnekleri 
sergilemektedir.1 
Böylesine öneme sahip olan yaz kurslarının kısaca dünden bu güne gelişimi 
üzerinde durmak yerinde olacaktır. Çünkü tarihçilerin ve sosyologların da belirttiği 
gibi bugünü anlamak için, dünden bugüne nasıl gelindiğinin görülmesi, bilinmesi 
gerekir. Bunun için öncelikle, başlangıçtan itibaren bu kursların tarihi gelişimi 
hakkında kısa bir bilgi vermek faydalı olacaktır. 
Yaz kursları, “Kur’ân-ı Kerîm’i ve mealini öğrenebilmeleri, dinî bilgilerini 
geliştirebilmeleri amacıyla” Milli Eğitim Bakanlığı’nın denetim ve gözetiminde en az 
ilköğretim 5. sınıfı bitirmiş olan öğrencilere yönelik olarak yaz aylarında camiler, 
Kur’ân Kursları ve belirlenen diğer mekanlarda açılan kurslardır. Bu kurslara kayıtlar, 
ilk ve orta öğretim kurumlarının yılsonu tatiline girdiği ilk hafta yapılır, ikinci 
haftadan itibaren de öğretime başlanır. Yaz kurslarından ilköğretim 5. sınıfı 
tamamlayan öğrencilerden lise son sınıfa kadar tüm ilk ve ortaöğretim 
kademelerinden öğrenciler yararlanır. 
Yapılan her işin ve organizasyonun bir amacı vardır. Kısaca yukarıda da 
belirtildiği gibi yaz kurslarının amacı, Türk Milli Eğitiminin genel amaçları 
doğrultusunda öğrencilere okullarındaki din derslerine yardımcı olmak, eksiklerini 
gidermek, gelecek yılki öğretim dönemine hazırlamak, okullarda hiç öğretilmeyen 
veya az öğretilen dini bilgileri öğretmektir.  
Ülkemizde yaz kurslarının fazla bir geçmişi yoktur. Camilerde ve Kur’ân 
Kurslarında uygulanan yaz kurslarının tarihçesi kısaca şöyle özetlenebilir. Yaz kursları 
ve cami eğitimi için Cumhuriyetin ilk on yılı çok önemli bir dönüm noktası olmaktadır. 
Bu dönemde din eğitiminin düzenlenmesinde 3 Mart 1924’te kabul edilen Tevhid-i 
Tedrisât Kanunu oldukça önemlidir.2 
                                                 
1 Yılmaz, Hüseyin, “Yaygın Din Eğitimi ve Toplumsal Barış” Cumhuriyet Üniv., İlahiyat Fak. 
Dergisi, Cilt 5, S. 2, Sivas, 2001, s. 344. 
2 Bolay, Süleyman Hayri-Türköne, M., Din Eğitimi Raporu, TDV Yay., Ank., 1995, s.117-118. 
 4
Cumhuriyetin ilk on yılından sonra, 1949’a kadar devam eden döneme kadar 
böyle bir eğitim öğretim faaliyetinden söz etmemiz mümkün değildir.3 Ancak 
1949’dan itibaren cami görevlileri o günkü hukukî ortamdan da yararlanarak plansız 
da olsa bu kursları yapmaya başladılar. Plansız programsız devam eden cami eğitimi 
1961 Anayasası’nın 154. maddesi doğrultusunda 633 sayılı Diyanet İşleri Başkanlığı 
Kuruluş Kanununa dayandırılarak hazırlanan D.İ.B. Merkez ve Taşra Teşkilatı Görev ve 
Çalışma Yönergesi’nin 7. bölümü olan, cami hizmetleri sınıfını oluşturan imam-
hatiplerin görevi yetki ve sorumlulukları hakkında 63. maddenin 4. bendi ile “isteyen 
vatandaşlara müftülüğün izni ile uygun görülecek yerlerde ve müftülükçe 
belirlenecek esaslar çevresinde Kur’ân-ı Kerîm okumayı öğretmek”4 hususundaki ifade 
ile gerçek anlamda resmilik kazanmış oldu. 
1980 yılına kadar okulların tatilde bulunduğu yaz aylarında ilk ve orta öğretim 
öğrencilerine, Diyanet İşleri Başkanlığı’nın 2.6.1980 tarihinde vali ve kaymakamlıklara 
gönderilen genelge ile, bu tarihten yaz aylarında ilk ve orta dereceli okulların 
öğrencilerine ve yaş sınırlaması yapılmaksızın bütün vatandaşlara Kur’ân okumayı 
öğretmek ve dini bilgi birikimini artırmak amacıyla yaz kursları açılmıştır. Bu kurslar 
cami görelilerince yönetilmekte ve ilgili müftülüklerce denetlenmektedir.5 Bu kurs-
ların Kur’ân Kursu bulunmayan yerlerde halkın ihtiyacını karşıladığı anlaşılmaktadır. 
Vatandaşlar, camilerdeki kısa süreli Yaz Kur’ân Kursları’nı çocuklarına pratik dini 
bilgiler kazandıran önemli bir kurum olarak görmektedirler. 
Yaz kursları hakkında daha kapsamlı ve son şekli, Diyanet İşleri Yüksek Kurulu 
29.04.94 gün ve 0680 sayılı yazısı ve Hukuk Müşavirliğinin 05.05.94 gün ve 479 sayılı 
yazısı, Kur’ân Kursları Yönetmenliği’nin 16 Kasım 1990 gün ve 20697 sayılı Resmi 
Gazetenin 8. maddesinde* Kur’ân öğretimi hakkında bilgi verilmiştir. Böylece “Cami 
ve Kur’ân Kurslarındaki Kur’ân Öğretimi” son şeklini almıştır.6 
                                                 
3 Buyrukçu, Ramazan, Din Görevlisinin Mesleğini Temsil Gücü, TDV Yay., Ank.,1995, s.42–73. 
4  D.İ.B. Merkez ve Taşra Teşkilatı Görev ve Çalışma Yönergesi, Ankara, 1985, s. 71. 
5  Bolay-Türköne, a.g.e., s. 118. 
* İlk olarak 633 sayılı kanunun 7. maddesinin (d) fıkrası uyarınca, Milli Eğitim Bakanlığı ile 
işbirliği yapılarak hazırlanan ve 17.10.1971 tarih ve 13989 sayılı Resmi Gazete’de 
yayınlanarak yürürlüğe konan “Kur’ân Kursu Yönetmenliği” hazırlanmış, ancak eski 
yönetmelik ve genelgeleri geçersiz kılan 16.11.1990 tarih ve 20697 sayılı yeni bir yönetmelik 
yayınlanmış ve son şekli verilmiştir. Ancak bu yönetmelik, Kur’ân Kurslarının faaliyetlerinde 
köklü bir değişiklik meydana getirmemiş, daha ziyade yönetim, denetim, eğitim ve öğretim 
uygulamalarına biraz daha açıklık kazandırmıştır. 
6 T.C. Başbakanlık D.İ.B. Kur’ân Kursları Yönetmenliği, Ankara,1991, s. 2. 
 5
Yaz Kursları Diyanet İşleri Başkanlığı’na bağlı cami ve Kur’ân Kursu binalarında 
veya uygun görülecek başka yerlerde, müftünün teklifi ve mülki amirin onayı ile 
açılır. Ancak bu kursların süresi iki ayı ve haftada beş günü geçemez. 
Bu kurslarda günde üç saat eğitim-öğretim yapılır. Bu sürenin iki saati Kur’ân-ı 
Kerîm ve Meâli, bir saati de itikad, ibadet, siyer ve ahlâk dersleri için ayrılır. 
Yaz kurslarına öğrenciler velilerinin izniyle katılırlar (bkz. Ek 5) ve öğrenciler 
için kurs sonunda bitirme sınavı uygulanmaz. Bu kurslarda Diyanet İşleri 
Başkanlığı’nca hazırlanan “Yaz Kursları Müfredatı” uygulanır. (Bkz. Ek 2) Derslerde 
başkanlıkça ders kitabı olarak yayınlanan veya tavsiye edilen kitaplar* takip edilir. 7 
Yaz kurslarında, Kur’ân Kursu öğreticileri ile müftülüklerce görev verilecek 
imam-hatip, müezzin-kayyım ve diğer başkanlık personeli öğreticilik yapabilirler. Yaz 
kurslarına devam mecburi olmayıp, kurs bitiminde öğrencilere herhangi bir belge 
verilmez.8  
Burada yeri gelmişken hem “Yaz Kur’ân Kurslarının Amacı” içinde bulunan, 
hem de “Yaz Kursları Müfredatı”nda yer alan ve günde iki saat ders olarak 
okutulması kararlaştırılan Kur’ân-ı Kerîm ve Kur’an öğretimi tarihinden kısaca 
bahsetmekte fayda görüyoruz. 
Kur’ân-ı Kerîm, Allah’ın insanlığa gönderdiği son ilahi kitaptır ve Müslümanlar 
için mukaddestir. Müslümanların inanç, ibadet ve davranışlarında olduğu gibi gündelik 
yaşantılarında da Kur’ân-ı Kerîm’in özel bir yeri vardır. Kur’ân’ın tecvit üzere güzel 
bir sesle ve doğru okunması da Müslümanlar için önemlidir. Bir Müslüman’ın Kur’ân-ı 
Kerîm’i usulüne uygun olarak okuyabilmesi, Kur’ân’dan bir kısım sûre ve ayetleri 
namaz esnasında okumak için ezberlemesi gerekir. 
Kur’ân’ı usulüyle okumak, ezberlemek ve anlamaya çalışmak, Hz. Peygamber 
devrinden bu yana Müslüman toplumlarda hayatî bir önem arz etmiştir. Şüphesiz 
bunda bizzat Kur’ân’ın yönlendirmeleri kadar, Hz. Peygamber’in, Kur’ân’ın 
öğrenilmesi, öğretilmesi, anlaşılması, okunması ve mesajının iyi kavranarak hayata 
                                                 
* Kurslarda sadece Diyanet İşleri Başkanlığınca bastırılan “Temel Dini Bilgiler” ve “Kur’ân 
Okumaya Giriş” kitaplarının okutulmasına izin verilmektedir. 
7 T.C. D.İ.B. Yaz Kursları Yönergesi, 03.03.2000 Tarih ve 23982 sayılı Resmi Gazete, Madde 
32, s. 31. 
8 T.C. D.İ.B. Yaz Kursları Yönergesi, madde 35, s. 32; D.İ.B. Kur’ân Kursu Yönetmeliği, 
Madde, 8.   
 6
geçirilmesi yönündeki emir ve tavsiyeleri de rol oynamıştır. Nitekim her Müslüman 
toplum Kur’ân eğitim ve öğretimine büyük önem vermişlerdir. Kur’ân eğitimi ayrıca 
dinî eğitimin temelini oluşturduğu için, din eğitimi veren kurumların öğretim 
programlarında önemli ve öncelikli bir yere sahip olmuştur; hatta “Daru’l-Kurra” adı 
verilen müstakil eğitim kurumları oluşturulmuştur. 
Kur’ân-ı Kerîm’in dili Arapça’dır. Bu yüzden Kur’ân-ı Kerîm’in doğru bir 
biçimde okunabilmesi Arap alfabesinin öğrenilmesini gerektirir. Kur’ân-ı Kerîm’in, 
tarihsel süreç içinde diğer Arapça metinlerden farklı olarak kendine özgü bir okuma 
biçiminin oluştuğu bilinmektedir.  
Kur’ân-ı Kerîm, Allah Teâlâ’nın, Son peygamberi Hz. Muhammed aracılığı ile 
insanlığa gönderdiği evrensel bir mesajdır.9 İlahi kitapların sonuncusu olan Kur’ân-ı 
Kerîm, bütün insanlığa peygamber olarak gönderilmiş olan Hz. Muhammed’e, Allah 
tarafından vahiy yoluyla indirilmiş eşsiz bir kitaptır. Gönderildiği zamandan günümüze 
kadar tevatür yoluyla gelmiş, hiçbir tahrife uğramamıştır. Çünkü Allah Teâlâ, O’nu 
koruma taahhüdü altına almış ve şöyle buyurmuştur: “ Kur’ân’ı elbette biz indirdik 
ve elbette onu yine biz koruyacağız.”10 Bundan dolayıdır ki Kur’ân, diğer semavî 
kitapların karşılaştığı tahrîf, tebdîl ve nakil silsilesinde kopukluk gibi hadiselere 
maruz kalmamıştır. 
Hz. Peygamber Allah Teâlâ tarafından kendisine vahyedilen Kur’ân-ı Kerîm’i 
ve sünneti bizlere emanet olarak bıraktığını beyan etmiş ve bu konuda şöyle 
buyurmuştur: “ Size iki şey bırakıyorum. Bunlara sımsıkı sarıldığınız sürece asla 
doğru yoldan sapmayacaksınız. Bunlar Allah’ın kitabı ve Peygamberinin sünnetidir”11 
Hz. Peygamber daha Mekke’de iken, ashabtan Erkam’ın evinde bizzat Kur’ân 
öğretimine başlamıştır. Aynı şekilde, hicretten iki yıl önce, I. Akabe Bey’atini 
müteakip, Mus’ab b. Umeyr’i, Kur’ân öğretmeni olarak Medine’ye göndermiştir. 
Mus’ab, Sa’d b. Zürâre’nin evine yerleşmiş ve öğretmenlik vazifesini burada 
yapmıştır.12 Hicretten sonra da Peygamberimizin mescidi, bir “Dâru’l-Kurra” gibi 
kullanılmıştır. Zira suffe* talebeleri, esas itibariyle Kur’ân tahsil ediyorlardı.  
                                                 
9 Çetin, Mustafa, İlahi Mesaj ve Yorumu, Fakülte Kitabevi, Isparta, 1998, s. 1. 
10 Hicr, 15/9. 
11 Ebu Dâvûd, Menâsik, 65; İbn Mâce, Menâsik, 84. 
12 Hamidullah, a.g.e., C.II. s. 698. 
 7
Bir süre sonra suffe’nin yetersiz kalması sebebiyle, Hz. Peygamber tarafından, 
Medine’nin çeşitli mahallelerinde mektepler açılmıştır.13 Bunlardan birisi de Hicri 
ikinci yılda Medine’de, Mehremetü’bnü Nevfel’in evinde tesis edilen ve “Dâru’l-
Kurra” adını taşıyan Kur’ân mektebidir.14 
Böylece Hz. Peygamber’in başlattığı Kur’ân öğretimi, ilk yıllardan itibaren 
sahabiler eliyle yaygınlaştı ve Medine-i Münevvere Mescidi’nde kemâle erdi.15 Hz. 
Peygamber vefat ettiği zaman, Kur’ân’nın tamamını ezbere bilen, onu bizzat Hz. 
Peygamberden öğrenmiş bulunan ve aynı zamanda ilahi hükümlere vakıf olan sayısız 
kişiler vardı. Bu üstatlar ve öğretmenlerin marifetiyle Kur’ân hizmetleri daha sonraki 
yıllarda daha da yaygınlaşmış ve kesintisiz olarak bugünlere kadar gelmiştir.  
Hz. Peygamberin vefatından sonra halifeliğe seçilen Hz. Ebû Bekir devrinde 
Kur’ân-ı Kerîm, bir cilt halinde toplanarak muhafaza altına alınmıştır. Bir komisyon 
tarafından büyük bir titizlikle gerçekleştirilen bu hizmet sayesinde hem Kur’ân’ın 
muhafazası, hem de öğretimde güvenilir bir nüshaya dayanılması sağlanmıştır. Bu 
büyük hizmetle birlikte, Kur’ân öğretiminin devam ettiği de şüphesizdir.16 
Aynı gayret, Hz. Ömer devrinde de artarak devam etmiştir. Hz. Ömer, ülkenin 
her tarafına yüksek maaşla Kur’ân öğretmenleri tayin etmiştir.17 
Hz. Osman zamanında ise, Hz. Ebû Bekir devrinde toplanan Mushaf esas 
alınarak Kur’ân çoğaltılmıştır. Yine bu dönemde de belirli merkezlere Kur’ân 
                                                                                                                                               
* Suffe: Binanın bitişiğinde güneşe karşı yapılan üstü hurma dalları ile örtülü gölgelik 
demektir. Hz. Muhammed (sav) Mekke'den Medine'ye hicret etmesiyle birlikte ilk yaptığı 
faaliyetlerden birisi, Mescid-i Nebevî'nin temellerini atmak oldu. Bu Mescidin bir tarafına 
bitişik şekilde, etrafı açık, üstü hurma dalları ile örtülü bir gölgelik (çardak, suffe) yaptırdı. 
Bu yerde, genelde evi ve ailesi olmayan kimsesiz Müslümanlar kaldığı için “Ashâb-ı Suffe” 
denilmiştir. Burada barınan insanlar son derece yoksul ve muhtaç oldukları halde hiç 
dilenmezler, kendi ellerinin emeğiyle geçinirlerdi. Burada barınanlardan biri evlenince ayrı 
bir eve taşınır, arkadaşlarından ayrılıp bir aile ocağı kurardı. İş buldukları zaman çalışırlardı, 
boş zamanlarında ise mescidde ilim ve ibadetle meşgul olurlardı. Burası İslâm tarihinde ilk 
yatılı öğretmen okulu durumunda idi. Bu okulun dershanesi mescit, yatakhanesi suffe, 
öğrencileri suffe ashabı, öğretmenleri de bizzat Rasûlüllah (sav) idi. Hz. Peygamber (sav) bu 
ilim ocağı hakkında şöyle buyurmaktadır: “Benim bu mescidime gelen kişi, başka bir şey için 
değil, hayır için, hayrı öğrenmek veya öğretmek için gelir.”  En çok hadis rivayet eden Ebû 
Hureyre (ra) de burada yetişmiştir. (Bkz. Berki, Ali Himmet-Keskioğlu, Osman, Hz. 
Muhammed ve Hayatı, DİB. Yay., 22. Bsk., Ank., 2003, s. 205-206). 
13 Hamidullah, a.g.e., C.II., s. 698-699. 
14 Hamidullah, a.g.e., C.II., s. 699-701. 
15 Özcan, Mevlüt, Din Görevlisinin El Kitabı, Sabır Yay., İst., 1998, s. 456. 
16 Çetin, a.g.m., s. 98. 
17 Çetin, a.g.m., s. 98-99. 
 8
öğretmenleri gönderilmiştir. Mesela Medine’de Zeyd b. Sâbit, Mekke’de Abdullah b. 
Sâib, Şam’da Mugîre b. Ebi Şihab. Kûfe’de Ebû Abdurrahman Sülemî ve Basra’da da 
Amir b. Abdilkays görevlendirilmiştir.18 
İslamî eğitim sisteminin temelini ve özünü Kur’ân ve Sünnet oluşturduğu için 
İslam toplumlarında eğitim ve öğretimin her kademesinde, düzenli veya düzensiz, 
örgün veya yaygın, hemen hemen bütün eğitim ve öğretim müesseselerinde, Kur’ân 
öğretimine ağırlıklı olarak yer verilmiştir. Kur’ân öğretimi İslam’ın ilk yıllarında 
mescitlerde ve evlerde özellikle yetişkinlere yönelik olarak Kur’ân’ın yüzünden 
usulüne göre okumasını öğretmek, dini vazifelerin ve ibadetlerin yerine getirilmesi 
için bazı ayet ve sûrelerin ezberlenmesi şeklinde başlamıştır.19 İslam’ın yayılması ve 
genişlemesinden sonra ise, ihtiyaçlar doğrultusunda özel ihtisas mektep ve 
medreseleri olarak isimlendirilen “Dar’ül Kurra”, “Dar’ül Kur’ân” larda  Kur’ân’ın 
tamamının ezberletilmesi, ilm-i Kıraat öğretimi gibi, sadece Kur’ân ilimlerinin yüksek 
seviyede öğretilmesi şeklinde devam etmiştir.20 
Kur’ân-ı Kerîm’i çeşitli kıraatlere göre okumayı, ihtisas derecesinde öğreten 
mektepler, çeşitli devirlerde değişik isimlerle anılmışlardır. Bu müesseseler Eyyûbiler 
zamanında “Dâru’l-Kur’ân”, Anadolu Selçukluları ve Karaman oğulları zamanında 
“Dâru’l-Huffâz”, Osmanlılar devrinde ise “Dâru’l-Kurra”21 adını almıştır. 
Diğer İslam toplumlarında olduğu gibi ülkemizde de hemen hemen her 
dönemde Kur’ân’ın öğrenilmesine ve öğretilmesine büyük bir önem verilmiş ve bunun 
gerçekleştirilmesi için maddi ve manevi her türlü gayret gösterilmiştir. 
İslamî eğitim sisteminin karakteristik özelliği olarak, diğer İslam toplumlarında 
olduğu gibi Osmanlılarda da ilköğretim müessesesi olan sıbyan mekteplerinden 
başlamak üzere, yüksek öğrenim kurumu olan medreselere kadar, yani eğitim ve 
öğretimin her kademesinde; Enderun, şehzadegan, cami, mescid, tekke, zaviye, 
dergah, mektep, medrese, örgün veya yaygın, halka açık veya özel, hemen hemen 
bütün eğitim ve öğretim müesseselerinde, basit veya yüksek seviyede Kur’ân 
öğretimine, din eğitim ve öğretimine yer verildiği, kurum ve kuruluşların müfredat 
                                                 
18 Çetin, a.g.m., s. 99. 
19 Buyrukçu, Ramazan, Din Görevlisinin Mesleği Temsil Gücü, TDV Yay., Ank., 1995, s. 65. 
20 Buyrukçu, a.g.e., s. 65-66. 
21 Çetin, a.g.m., s. 99. 
 9
programlarından anlaşılmaktadır.22 Bu uygulama Cumhuriyet dönemine kadar devam 
etmiştir. Tevhid-i Tedrisat Kanunu’nun 2. maddesi uyarınca bütün medrese ve 
mekteplerin Milli Eğitim Bakanlığı’na bağlanmasından sonra Kur’ân eğitimi ve 
öğretimi veren bu müesseseler yeni yapılanma döneminde “Kur’ân Kursları” şekline 
dönüşerek fonksiyonlarını devam ettirmektedirler.23  
Cumhuriyet döneminde Kur’ân eğitim ve öğretiminin verildiği yerlerin başında 
Kur’ân Kursları gelmektedir. Toplumu din konusunda aydınlatmakla yükümlü olan 
Diyanet İşleri Başkanlığı, din eğitimi faaliyetlerini öncelikle camiler ve Kur’ân Kursları 
aracılığı ile yürütmektedir. Kur’ân Kursları, yaygın din eğitimi kurumlarıdır. 
Günümüzde başlıca üç tip Kur’ân Kursundan söz edilebilir: 
 Ağırlıklı olarak ilköğretimi bitiren öğrencilere yüzünden Kur’ân-ı Kerîm 
okuma usullerinin öğretildiği Kur’ân Kursları, 
  Yukarıdaki kursu başarıyla tamamlayan ve Kur’ân’ı baştan sona 
ezberlemek isteyen öğrencilere hafızlık eğitimi veren Kur’ân Kursları, 
 İlköğretim 5. sınıfını tamamlayan öğrencilere tatil döneminde Kur’ân 
okumayı öğreten ve temel dini bilgiler veren Yaz Kur’ân Kursları. 
Son yıllarda öğrenci sayısının yetersizliği sebebiyle ilk iki maddede belirtilen 
Kur’ân Kursları pek çok yerde eğitim ve öğretim verememektedir. Bu sebeple 
günümüzde, yaz aylarında cami ve kurslarda düzenlenen Yaz Kur’ân Kursları din 
eğitimi alanındaki önemli bir boşluğu doldurmuş ve yaygın din eğitiminim en önemli 
kanallarından biri haline gelmiştir.  
A. PROBLEM 
Sosyal kurumlar arasında toplumu ve onun değerlerini meydana getiren, 
koruyan ve yükselten en önemli kültürel unsurların din, dil ve sanat olduğu sosyolojik 
bir gerçektir. Müslüman toplumlarda İslam dini ve onun kitabı Kur’ân’ın dili olan 
Arapça bu üç unsurun ikisini teşkil etmiş, sanat ise dinde Kur’ân-ı Kerîm tilavet ve 
kıraatinin önemli bir şekilde yer almasıyla bir bütünlük meydana getirmiştir. Bu 
sebeple Müslüman toplumlarda Kur’ân’ı okumak, anlamak, ezberlemek ve usulüyle 
kıraat etmek Hz. Peygamber devrinden bu yana artan bir ilgiye mahzar olmuştur. 
                                                 
22 Atay, Hüseyin, Osmanlılarda Yüksek Din Eğitimi, Dergah Yay., İst., 1983, ss. 77–99. 
23 Buyrukçu, a.g.e., s. 67. 
 10
Şüphesiz bunda, Kur’ân’ın öğrenilmesi, öğretilmesi, anlaşılması, okunması ve 
mesajının iyi kavranarak hayata geçirilmesi yönündeki Hz. Peygamber’in tavsiyeleri 
rol oynadığı gibi, bizzat Kur’ân’ın sahip olduğu özellikler ve nassların Müslümanları bu 
eğitime yönlendirmesi, hatta bu eğitimin kaçınılmazlığı konusundaki tavsiyeleri de rol 
oynamıştır. 
Bunun sonucu olarak her Müslüman toplumda Kur’ân eğitim ve öğretimine 
büyük önem verilmiştir. Kur’ân Kursları, günümüzde bu eğitimin yapıldığı resmi 
kuruluşlardır. Ayrıca araştırmamızı oluşturan yaz kursları da Kur’ân öğretiminin 
yapıldığı diğer resmi kuruluşlardan birisidir. 
Biz Kur’ân Kursları ile ilgili araştırmayı uzmanlarına bırakarak konumuzun 
sınırlılığı içerisinde kalmak suretiyle problemi yaz kursları üzerinde yoğunlaştıracağız. 
Konunun içeriği “İlköğretim Çağındaki Öğrencilerin Diyanet İşleri Başkanlığı 
Tarafından Açılan Yaz Kursları ile İlgili Görüşleri” olduğuna göre, bu çerçeve 
içerisinde varolan ve var olduğu tahmin edilen problemler dile getirilmeye 
çalışılacaktır. 
Bilindiği gibi yaz kursları, yaz tatilinde iki aylık bir dönemde, isteyenlere 
camilerde, isteyenlere Kur’ân Kurslarında yapılan Kur’ân öğretimi ve din eğitimini 
içermektedir. Bu yapılan eğitim ve öğretimin durumu hangi seviyededir? Bu konuda 
camilerde ders veren din görevlilerinin ve ders alan öğrencilerin karşılaştıkları 
problemler nelerdir? Bazen 50, 60 öğrenciye bir din görevlisi düşmektedir. Bu durum 
karşısında ne gibi tedbirler alınmıştır? Yaz Kursları verimli olabiliyor mu? Eğitim, 
öğretim programları nedir? Bu programlar yazıldığı gibi gerçekleştirilebiliyor mu? 
Bütün bu sorulara hazırlanan anket sorularıyla cevap bulunmaya çalışılacak, 
bunun için hem din görevlilerinin hem de yaz kurslarına katılan öğrencilerin 
görüşlerine başvurulacaktır. Her ne kadar araştırmamızın başlığı sadece öğrencilerin 
görüşlerini değerlendirmeyi içerse de eğitim-öğretim faaliyetinde öğretmen ve 
öğrenci birbirinden ayrı düşünülemez. Bu gerekçeden hareketle araştırmada yaz 
kurslarının öğretmenleri olan din görevlilerinin de görüşlerine başvurularak ikisi 
birlikte değerlendirilmeye tabi tutulmuştur. 
İşte bu ve buna benzer problemler dahilinde çalışmamız yaz kurslarında din 
eğitimi nasıl yapıldığı zaman daha verimli olabileceğine dair gerçekçi çözümü ortaya 
çıkaracaktır denilebilir. 
 11
 
 
B. ARAŞTIRMANIN AMACI VE ÖNEMİ 
Din eğitimi alanında yapılan araştırmaların ülkemizde giderek arttığı 
görülmektedir. Kur’ân Kursları üzerinde birkaç araştırma olmasına rağmen yaz 
kursları üzerinde yapılan müstakil çalışmalar hemen hemen yoktur. 
Bu araştırmanın amacı, din eğitimi alanındaki çalışma ve gelişmelere katkıda 
bulunmak üzere yaz kurslarındaki eğitim ve öğretimin bugünkü durumu, öğrenci ve 
öğreticilerin problemleri, bu problemler ile ilgili düşünceleri öğrenmek ve ülke 
çapında yaygınlaştığı gözlenen yaz kurslarındaki eğitim öğretimin daha verimli ve 
yararlı hale getirilmesine ve yaz kurslarının toplum içerisinde tanınmasına yardım 
etmektir. Ayrıca zaman zaman özellikle medyada olumsuz haber olarak geçen ve 
yorum yapılan bir takım haberlere açıklık getirmektir. 
Bu konunun araştırılmasından elde edilen sonuçların teorik yönden olduğu 
kadar öğrenci ve din görevlisine, hatta ailelere dahi pratik faydası olacaktır.  
Yaz kurslarına eğitimci olarak katılan din görevlilerinin görev ve tecrübelerini 
de yansıtan bu çalışma, ayrıca bu kurumlardaki eğitim öğretimin iyileştirilmesi 
yolunda atılacak adımların ve bu kurumlarda öğretim görenler için geliştirilecek 
programların hedefine ulaşmasına da yardımcı olacaktır. 
Diğer taraftan her araştırma yeni bir takım araştırmalara yol açabileceğine 
göre, bu araştırma da din eğitimi alanında yeni araştırmaların yapılmasına vesile 
olabileceği kanaatindeyiz. 
Ayrıca bu araştırma, yaz kursları üzerinde Muğla çapında yapılmış ilk 
çalışmadır. Türkiye genelinde de yaz kursları üzerinde yapılan çalışmaların son 
derece az olduğu düşünülürse, bu açıdan bakıldığında çalışmamız, sahasının 
ilklerinden birisidir diyebiliriz. 
C. ARAŞTIRMANIN SINIRLILIKLARI 
Bu araştırma, Muğla merkez ve dört ilçede ilköğretim çağındaki çocuklara 
Diyanet İşleri Başkanlığı’na bağlı din görevlilerince, yaz aylarında 10 haftalık süreyle 
 12
açılan yaz kurslarıyla sınırlıdır. Yaz kurslarına ilköğretimin 5. sınıfını tamamlayanlar 
başvurabildikleri için araştırmada yaş sınırlaması da vardır.  
Araştırmada Muğla il merkezi ve buna bağlı dört ilçe (Dalaman, Ortaca, 
Köyceğiz, Marmaris) müftülüklerine bağlı 29 cami ve 7 Kur’ân Kursu öğrencilerinden 
309 öğrenci ve 104 din görevlisi denek olarak alınmıştır. 
Araştırma belli bir zaman diliminde yapıldığından, zamanla deneklerin 
düşüncesi değişebileceği gibi, yaz kurslarıyla ilgili yeni gelişmeler olabileceği için de 
araştırmamız araştırma yapıldığı zamanla sınırlıdır. 
D. KAYNAKLAR VE METODOLOJİ 
Din Eğitimi Anabilim Dalı’nın memleketimizde yeni olması nedeniyle, bu 
alanda yapılan araştırmalar azdır. Bu nedenle araştırmayla ilgili birinci el kaynağın 
azlığı da bir gerçektir. Araştırmanın ilk ve asıl kaynağı, anket uygulanan yaz kursu 
öğrencileri ve din görevlilerinin anketlere verdikleri cevaplardır. 
 Bununla beraber Sinan CIRIK tarafından yapılan araştırma24 ve Kur’ân Kursları 
ile ilgili yapılan araştırmalar25 yararlanılan önemli kaynaklar arasındadır. 
Araştırmanın teorik kısmının hazırlanmasında; Psikoloji ve Gelişim Psikolojisi 
ile ilgili kaynaklar geniş ölçüde yararlanılan kaynaklar arasındadır. Yararlanılan bütün 
kaynaklar yeri geldikçe dipnotlarda belirtilmiş ve bütün olarak da bibliyografyada 
gösterilmiştir. 
Araştırmada temel olarak Literatür İncelemesi Metodu ve Anket Tekniği 
kullanılmıştır. Bunun yanında gözlem ve görüşme gibi diğer araştırma tekniklerinden 
de yararlanılmıştır. 
                                                 
24 Yaz Kurslarında Din Eğitimi, (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), Konya, 1997.(Bu çalışma isim 
olarak bizim araştırmamızla aynı adı taşısa da, doğrudan bizim çalışmamızla alakalı değildir. 
Bu çalışma Konya’da faaliyet gösteren üç özel vakıfta organize edilen ve bütün ilköğretim 
dersleri üzerine kurs veren yaz kurslarında, 100 öğrenci ve 20 öğretmen üzerinde yapılmış 
bir çalışmadır.)  
25 Ay, Mehmet Emin, Problemleri ve Beklentileriyle Türkiye’de Kur’ân Kursları, Düşünce 
Kitabevi Yay. İst. 2005; Bal, Necdet, Cumhuriyet Dönemi Türkiyesi’nde Yaygın Din Eğitimi 
ve Diyanet İşleri Başkanlığına Bağlı Kur’ân Kursları, Ankara, 1995; Bayraktar, Faruk, 
Eğitim Kurumu Olarak Kur’ân Kursları Üzerine Yapılmış Bir Araştırma, İst., 1992; 
Tartışmalı ilmi toplantı, Kur’ân Kurslarında Eğitim, Öğretim ve verimlilik, Isav Yay., Ensar 
Neşriyat, 24-25 Mayıs 1997, İstanbul ; Kirpitçi, Eyüp, Kur’ân Kursları Ders Programlarının 
Geliştirilmesi Üzerine Bir Araştırma, (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi) Konya, 1996. 
 13
Araştırmanın üçüncü bölümü için temel veri kaynağı olan anket uygulaması 
Muğla merkez ve dört ilçesinde bizzat araştırmacı tarafından yürütülmüştür. 
Araştırmanın metodolojisi iki ana başlık altında incelenebilir.  
1- Literatür İncelemesi ve Analizi Yöntemi: 
Araştırmanın konusu ile ilgili literatür, ulaşılabildiği ölçüde taranmış ve ilgili 
bölümler bilgi fişlerine ve bilgisayara not edilmiş, daha sonra belli başlıklar altında 
toplanmıştır. 
Konu ile ilgili literatüre ulaşma iki şekilde gerçekleştirilmiştir. bunlardan biri 
Kütüphane çalışması, diğeri ise Resmi Kurumlarla Görüşme ve Yazışmalardır. 
Öncelikle Bursa’da U.Ü İlahiyat Fakültesi Kütüphanesi, Ankara’da ise A.Ü. 
İlahiyat Fakültesi, Eğitim Bilimleri Fakültesi ve Diyanet İşleri Başkanlığı Kütüphaneleri 
taranmış ilgili görülen eserler ve tezler incelenmiştir. 
Ardından, araştırma konusu ile ilgili olarak yaz kurslarının hukuki statüsü ve 
yaz kursları yönergesi hakkında doküman temini için Diyanet İşleri Başkanlığı APK 
Dairesi Başkanlığı’na başvurulmuştur. Ancak istenen mevzuatla ilgili belgelerin il ve 
ilçe müftülüklerinden veya www.diyanet.gov.tr/mevzuat. adlı Internet sitesinden 
temin edilebileceği, kendilerinde bu tür belgelerin olmadığı cevabı verilmiştir. Bunun 
üzerine gerekli resmi belgeler Muğla İl Müftülüğü ile Ortaca İlçe Müftülüğünden ve 
belirtilen Internet sitesinden temin edilmiştir. 
2- Anket Tekniği: 
Araştırmanın üçüncü bölümünü oluşturan alan araştırmasını gerçekleştirmek 
için yaz kursu öğrencileri ile din görevlilerinden belli bir örneklem seçilmiş ve bunlara 
yaz kurslarında verilen din eğitiminin durumunu ve problemlerini belirlemek amacıyla 
anket uygulanmıştır. Araştırmanın bu bölümünde anketten elde edilen bulgular temel 
bilgi kaynağı olarak kullanılmış, ayrıca anket bulguları gözlem ve görüşme gibi diğer 
bilgi edinme teknikleriyle de desteklenerek yorumlanmıştır. 
Araştırma konusuyla ilgili standart bir örnek veya test bulunmadığı için, yeni 
bir anket geliştirmek amacıyla bilimsel araştırma ile ilgili eserlerden ve daha önce 
yapılmış araştırmalardan faydalanarak sorular oluşturulmuştur. 
 14
Çok sayıda sorunun öğrenci üzerinde bıkkınlık vereceği düşüncesiyle mümkün 
olduğu kadar belirli problemler etrafında yoğunlaşılarak soru sayısı az tutulmaya 
çalışılmıştır. 
Araştırma tekniğinde uzman kişilerin ve özellikle tez danışmanımın yol 
göstermesiyle olgunlaşan anket, uygulamaya hazır hale gelmiştir. 
Anketlerin uygulanması için Muğla Valiliği ve il müftülüğünden izin alınmıştır. 
(Bkz.Ek 1) Daha sonra sorular çoğaltılmış ve Muğla merkez ile dört ilçesinde toplam 
29 cami ve 7 Kur’ân Kursu olmak üzere toplam 335 öğrenciye ve 140 din görevlisine 
uygulanmıştır. Uygulamalar bütün mekânlarda bizzat tarafımızdan 
gerçekleştirilmiştir. Cami seçiminde ulaşım nedeniyle öncelikle il ve ilçe merkez-
lerindeki camiler tercih edilmiştir. Ancak anket uygulanan 4 ilçe merkezinde 
(Dalaman, Ortaca, Köyceğiz, Marmaris,) en fazla üçer caminin olması sebebiyle 
merkeze yakın köy ve kasaba camilerinde de uygulanmıştır. Öğrenci sayısı 10’dan 
fazla cami ve Kur’ân Kurslarında rastgele 8–10 öğrenci seçilerek anket soruları 
uygulanmıştır. Kapalı uçlu soruları öğrenciler eksiksiz cevaplandırırken, bütün 
öğrencilere sorular hakkında tek tek bilgi verilmesine rağmen, açık uçlu sorulara bazı 
öğrenciler cevap vermekte zorlanmışlar ve boş bırakmışlardır. 
Anketi toplam 335 öğrenci cevaplamıştır. Ancak soruların bir kısmını veya 
tamamını cevaplamayanların anket kağıtları iptal edilmiştir. Sonuçta 309 öğrencinin 
anket formu değerlendirme kapsamına alınmıştır. Diğer taraftan 140 din görevlisine 
anket uygulanmasına rağmen, bir kısım din görevlisi anket formlarını geri 
vermemişlerdir. Sonuçta bize ulaşan 104 anket formu değerlendirilmeye tabi 
tutulmuştur. 
Değerlendirmeye tabi tutulan anketlerdeki sorulara verilen cevaplar, tek tek 
ve dikkatli şekilde okunmuş her sorunun titizlikle ayrımı yapılarak bilgisayara 
yüklenmiştir. Bilgisayarda verilerin yüzdeleri hesaplanmıştır. Böylece elde edilen 
verilerle ilgili sayısal değerler tablo ve grafikler halinde bilgisayar kullanılarak 
gösterilmiştir. Tablodaki bilgiler ışığında da yorumlar yapılmıştır. Elde edilen verilerin 
daha iyi anlaşılabilmesi için de aynı başlık altında hem öğrenci hem de din 
görevlilerinin bulguları bir arada, önce öğrencilere sonra da din görevlilerine ait 
olanlar değerlendirilmiştir. 
 15
Bazı soruların altına ilave edilen ve verilen cevapların gerekçelerini tespit 
edecek mahiyette eklenen “Niçin”? sorusu ile gerekçe tespiti yapılmıştır. Bu tür 
soruların cevaplarının tasnifi yapılırken birbirine benzer ifadeler bir araya getirilmeye 
çalışılmıştır. Çoğunluğun ittifak ettiği görüşler en başta alınmak suretiyle 
gruplandırılarak özet halinde verilmiştir. 
Gerek anketin hazırlanmasında, gerek uygulama ve değerlendirilmesinde 
gösterilen gayretlere rağmen çalışmanın mükemmel olduğu iddia edilemez. Ancak bu 
konuda yapılan ilk çalışmalardan biri olması sebebiyle alanında bir boşluğu 
dolduracağı söylenebilir. Bununla beraber görülen eksiklikler yeni yapılacak 
çalışmalarla tamamlanabilir.   
E. VARSAYIMLAR 
İlk planda, yaz kurslarında eğitim ve öğretim, öğrencilerin aldıkları din 
eğitiminin yeterliliğini ve onların düşüncelerini belirlemeyi amaçlayan bu araştırma, 
aşağıda açıklanan temel bir takım varsayımlardan hareketle gerçekleştirilmiştir. 
Araştırmada ayrıca sıralanan bu varsayımların doğruluk dereceleri de belirlenmeye 
çalışılmıştır.  
1. Yaz Kursları genellikle camilerde yapılmaktadır. Bu sebeple kursların fiziki 
bakımdan birtakım problemleri vardır. 
2. Yaz kurslarının çoğu, öğrenci sayısı bakımından kalabalıktır, bu sebeple 
görevliler, öğrencilere yeterli şekilde ilgi gösterememektedirler. 
3. Birtakım olumsuzluklara rağmen kursa devam eden öğrenciler, devam 
etmekten memnundurlar. 
4. Yaz kurslarına devam eden öğrencilerin çoğunluğunun ailesi ekonomik 
açıdan, ya dar gelirli ya da orta düzeyde gelirliler oluşturmaktadır. 
5. Yaz kurslarındaki öğrencilerin büyük çoğunluğu kendi isteğiyle bir kısmı da 
anne-baba ve arkadaşlarının teşvikiyle kursa katılmaktadır. 
6. Öğrenci velileri, çocuklarının eğitimiyle ilgilenmemektedirler. 
7. Yaz kurslarına gelen öğrencilerin pek çoğu namaz sûrelerini ezberlemek ve 
Kur’ân’ı öğrenmek için gelmektedir. 
8. Yaz kursları süre olarak yeterli değildir. 
 16
9. Yaz kurslarına devam eden öğrenciler arasında bir sınıflandırma 
yapılmamaktadır. Farklı yaş ve eğitim seviyesindeki öğrencilerin aynı yerde 
bulunmaları eğitimi olumsuz yönde etkilemektedir. 
10. Yaz kurslarında görevlendirilen görevlilere ek ücret verilmemesi eğitim-
öğretim faaliyetlerini olumsuz yönde etkilemektedir. 
11. Din eğitimi veren din görevlileri eğitimle ilgili eserleri okumamakta, hatta 
pek çoğu hiç faydalanmamaktadır. 
 
 
 17
 
 
 
 
 
 
 
 
 
BİRİNCİ BÖLÜM 
İLKÖĞRETİM ÇAĞI ÇOCUĞUNUN 
GELİŞİM ÖZELLİKLERİ 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
A.ÇOCUĞUN GELİŞİM DÖNEMLERİNİN BİLİNMESİNİN ÖNEMİ 
Eğitimin etkili olabilmesi insan doğasının iyice anlaşılmasına ve ona göre 
eğitim-öğretim ortamlarının hazırlanmasına bağlıdır. Bunun için, insanın gelişim 
özelliklerini ve öğrenme olayının nasıl gerçekleştiğini bilmek, eğitimle uğraşanlar için 
büyük önem taşır. Gelişim kavramının bu önemi sebebiyle, öncelikle gelişim ve 
gelişim ile ilgili temel kavram ve ilkeler üzerinde durmakta fayda vardır. 
1. Gelişim Nedir? 
Gelişme, (gelişim) canlı varlığın önemli bir yönüdür. Bu yön bireyin bütün 
yönleriyle alakalıdır.1 Bu sebeple gelişim kavramının ne olduğunu anlayabilmek için, 
öncelikle bu süreç içinde yer alan büyüme, olgunlaşma ve hazır bulunuşluk 
kavramlarının niteliğinin iyice anlaşılması gerekir. Çünkü bunların gelişim süreci 
içindeki yeri ve rolünü anlamadan gelişim kavramını açıklamak ve anlamak oldukça 
zordur. Bunun için öncelikle bu kavramların tanımlarını verelim: 
Büyüme, daha çok bedenle ilgili bir kavramdır. Psikolojide büyüme kavramı: 
“Bedenin hacim ve ağırlık olarak artması demektir.”2 Diğer bir ifadeyle, “bir özelliğin 
miktarındaki azar azar artışlardır.”3 
Olgunlaşma, “büyüme ve gelişme olaylarının sonucunda organizmada 
meydana gelen bir işi yapabilmek için gerekli olan gelişmişlik düzeyine denir.”4 
Hazır bulunuşluk ise, “olgunlaşma ve öğrenme sonucu kişinin belli 
davranışları yapabilecek bir düzeye gelmesidir.”5 
Bütün bu tanımlardan sonra gelişme kavramının şöyle bir tarifini yapmak 
mümkündür: “Gelişme, insanın bedensel, duygusal ve zihinsel yönden düzenli bir 
biçimde değişmesi, vücut organlarının kendilerinden beklenen görevleri yapabilecek 
bir duruma gelmesidir.”6 Bir başka ifadeyle, “hem beden hem ruh yönünden 
                                                 
1 Şentürk, Habil, Eğitim Psikoloisi, Tuğra Matbaası, Isparta, 1999, s. 14. 
2 Şentürk, a.g.e., s. 14. 
3 Arkonaç, Sibel Ayşen, Psikoloji: Zihin Süreçleri Bilimi, Alfa Yay., İst., 1998, s. 338. 
4 Şentürk, a.g.e., s. 14 
5 Fidan, Nurettin-Erden, Münire, Eğitime Giriş, Alkım Yay., Ank., (ts), s. 132. 
6 Fidan-Erden, a.g.e., s 130. 
 18
organizmanın fonksiyonlarını yapabilmesi için basitten mükemmele doğru göstermiş 
olduğu değişim sürecidir.”7  
Günlük dilde genellikle birbirinin yerlerine kullanılan büyüme ve gelişme 
kavramlarının birlikte ele alınması, gelişim kavramının daha iyi anlaşılmasını 
sağlayacağı kanaatindeyiz. 
2. Gelişme ve Büyüme 
Gelişme ve büyüme kavramları arasında bir yakınlık varsa da bunlar 
birbirinden farklı kavramlardır. “Büyüme” genellikle boyun uzaması ve kilonun 
artması gibi, bedende gerçekleşen değişiklikleri içerir. Oysa bir çocuğun gelişiminden 
bahsedildiği zaman, onun bedence büyümesinin yanında nitelik bakımından 
bünyesinde meydana gelen değişiklikler de kastedilir.8  
Bu ifadelere göre gelişim daha genel ve daha kapsamlı bir terimdir. Gelişim 
canlı varlığın bütün yaşam boyu geçirdiği ileriye ve geriye dönük bütün değişiklikleri 
kapsar. Beden gelişimi, zekâ gelişimi, kişilik gelişimi, ahlak gelişimi vb. gibi bölümleri 
içerir. Kısaca gelişim, büyüme ve olgunlaşma kavramlarını da içine alan genel bir 
kavramdır.9 
Gelişim, canlı varlıkların bütün yaşamı boyunca geçirdiği değişiklikler10 olarak 
tanımlanabildiğine göre, insanın gelişimi süreklilik arz etmekle birlikte, gelişimin hızı, 
her yaşta aynı oranda gerçekleşmez. Belli fizikî ve biyolojik özelliklerin ağır bastığı 
çocukluk, ergenlik, gençlik ve yaşlılık dönemleri vardır.11 Ancak bu dönemleri kesin 
yaş çizgileri ile birbirinden ayırmak mümkün görülmemektedir. Çünkü, her insanın 
yaşadığı fiziksel, sosyal, kültürel ve ekonomik koşullar aynı değildir. Ayrıca kalıtım, 
beslenme, sağlık durumları da gelişimi etkilemektedir.12 
3. Gelişim İlkeleri 
İnsan türünün gelişimine özgü bazı gelişim ilkeleri vardır. Bu ilkeler genelde 
bütün insanlar için geçerlidir. Öğrencilerin davranışlarının nedenlerine inebilmek ve 
                                                 
7 Şentürk, a.g.e., s. 14. 
8  Baymur, Feriha, Genel Psikoloji, İnkılap Yay., İst., 1978, s. 44.  
9  Başaran, İbrahim Ethem, Eğitim Psikolojisi, 5. Baskı, Gül Yayınevi, 1996, s. 38. 
10  C.I.Sandström, Çocuk ve Gençlik Psikolojisi, (çev. Refia Şemin), İ.Ü.E.F.,  İst., 1971, s. 3. 
11  Armaner, Neda, Din Psikolojisine Giriş I, Ayyıldız Matbaası,  Ank., 1980, s. 80. 
12  Şentürk, a.g.e., s. 11. 
 19
öğrencilerin sorunlarına çözüm bulabilmek için bu ilkelerin gelişim sürecindeki 
rolünün iyice bilinmesine gerek vardır. Belli başlı gelişim ilkeleri şunlardır: 
1. Gelişim, kalıtım ve çevre etkileşiminin ürünüdür. 
2. Gelişimde belli eğilimler vardır. 
a. Gelişim baştan ayağa; merkezden dışa doğrudur. 
b. Gelişim genelden özele doğrudur. 
3. Gelişim süreklidir ve belli aşamalar içinde gerçekleşir 
4. Gelişim bir bütündür; bir gelişim alanı diğeriyle ilgilidir. 
5. Gelişimde bireysel farklılıklar vardır.13 
Buraya kadar gelişim kavramı hakkında aktarılan genel bilgilerden sonra, şimdi 
de çocuğun gelişim dönemlerinin bilinmesinin eğitim ve öğretim açısından önemi 
üzerinde durulacaktır. 
Çocuğun gelişim dönemi özelliklerinin bilinmesi, eğitimci ve öğretmenlerin 
çocukları tanımalarına yardım eder. Her gelişim döneminin kendine özgü bir niteliği 
vardır. Okullarda çocuk ve gençlere etkili öğrenme ortamları yaratmak onların gelişim 
düzeylerine ve niteliklerine uygun uygulamalarla mümkün olur. Gelişim, öğrenme ve 
öğretme birbiriyle iç içe ve birbirini tamamlayan süreçlerdir.14 Bu nedenle, eğitim işi 
ile uğraşanların, davranışlarını değiştirmeye ve kişiliklerini geliştirmeye çalıştıkları 
öğrencileri çok iyi tanımaları gerekmektedir. Bu tanıma da, gelişim dönemlerinin 
bilinmesiyle mümkün olur. 
Bu ifadelerden hareketle çocukların, genelde eğitimine özelde ise din 
eğitimine özen gösterilirken, eğitimle ilgili bütün ilim dallarından faydalanılmalı, 
çocukların bedenî büyümesi ve ruhî gelişmesi dikkatle takip edilerek eğitim 
yapılmalıdır. Ayrıca onların duygu ve zekâ gelişiminin de göz önünde tutulması 
gerekir. Çünkü onların sahip oldukları gelişim özelliklerini bilmek, vermek istediğimiz 
eğitimin amacına ulaşmasına yardımcı olacaktır. Çocuğun gelişim özelliklerini 
bilinmeden verilecek eğitim çoğu zaman “boşuna kürek çekmek” deyimini ortaya 
çıkaracaktır. Nasıl ki bir doktor hastalığı önce teşhis edip sonra tedavi yoluna 
                                                 
13 Fidan-Erden, a.g.e., s. 133. Ayrıca bkz. Şentürk, a.g.e., s. 12; Erden, Münire-Akman, 
Yasemin, Eğitim Psikolojisi, Arkadaş Yay., Ank., s. 31; Başaran, a.g.e., ss. 36-42. 
14 Fidan-Erden, a.g.e., s. 141-142. 
 20
gidiyorsa bir eğitimci de, eğitimde başarılı olabilmesi için çocuğun gelişim 
özelliklerini dikkate alıp ona göre eğitim vermelidir. 
Son yıllarda pedagojiye ve çocuk psikolojisine ait araştırmaların ve tecrübe-
lerin sonuçlarından anlaşılmıştır ki, genç nesillerin yeteneklerine ve gelişmelerine çok 
dikkat etmek gerekir. Çocukların gelişim evrelerine dikkat etmeden eğitimde başarılı 
olmanın asla imkanı yoktur. Eskiden çocuğun ihtiyacına uygunluktan çok, onun 
bellemesi gereken şeylerin belirlenmesine önem veriliyordu. Çocukların niçin 
ezberlemedikleri veya ezberleyemedikleri bu günkü anlamda göz önünde bulundurul-
muyordu. Çocuk Psikolojisi, Öğrenme Psikolojisi gibi yeni bilimlerin bulgularının 
değerlendirilmesi, ailelere ve öğretmenlere, çocuğu tanımanın, öğretimi çocuğa göre 
ayarlamanın gereğini öğretti. Bu yeni bulgular, çocuğun dinî gelişimini de ortaya 
koydu. Böylece çocuğa göre öğretimin yapılması sağlandı.15   
Bütün anne, baba ve eğitimcilerin ortak amacı çocuğu anlamak, onun başarılı 
ve mutlu olmasını sağlamak olmalıdır. Çocuğun özellikleri yetişkinlerinki ile aynı 
değildir. Çünkü herkes gibi çocuk da kendine has özellikler taşıyan bir varlıktır. 
Çocuğun bizden farklı yönleri ve onu bizden ayıran özellikleri eğitimci tarafından 
bilinmesi gerekir. Bütün bu ve benzeri açıklamalar çocuğun gelişim özelliklerinin 
bilinmesinin önemini göstermektedir. 
Sonuç olarak, insanın gelişiminin belli çağlara ayrımı, eğitim yönünden bazı 
kolaylıklar sağlar. İlk olarak, her çağın özelliklerini tanımak ve kümeleştirmek 
kolaylaşır. İkinci olarak, her çağın özelliklerini bilerek o çağda nasıl eğitim verileceği 
bilinebilir. Üçüncü olarak da, her çağın ilk, orta ve yüksek okul gibi bir bütünlük 
gösterebilecek bir döneme alınmasını sağlamış olur.16 
Bu ifadeler, çocuğu daha iyi tanıyıp verilen eğitimden daha iyi sonuçlar 
alabilmek için onların gelişimi hakkında bilgi sahibi olmanın gerekliliğini ortaya 
koymaktadır. Bu sebeple araştırmamızda çocuğun bedensel, duygusal, zihinsel ve dinî 
gelişim dönemlerini çeşitli yönlerden ele alan eserleri inceleyerek açıklayacağız. 
B. 6–14 YAŞLAR ARASI (İLKÖĞRETİM ÇAĞI) ÇOCUĞUN GELİŞİMİ 
                                                 
15 Bilgin, Beyza-Selçuk, Mualla, Din Öğretimi ve Özel Öğretim Yöntemleri, Gün Yay., 4. bsk.,  
Ank., 1999, s. 74. 
16 Başaran, a.g.e., s. 38-39. 
 21
Psikolog ve pedagoglar çocukların ortak eğilimlerini ve davranış kalıplarını göz 
önünde bulundurarak, ilköğretim çağını çeşitli evrelere ayırmışlardır.17 Genel olarak 
kabul edilen çocukluk ve ergenlik dönemi gelişim evrelerini aşağıdaki tabloyu esas 
alarak inceleyeceğiz.  
Bebeklik evresi                                              Doğum – 2. yaş 
Çocukluk evresi 
a) İlk çocukluk veya Okul öncesi dönem            (2.-6. yaşlar) 
b) Son çocukluk veya ilkokul dönemi                 (6.-11. yaşlar) 
Ergenlik Dönemi 
a) İlk Ergenlik                                                  (11.-14. yaşlar) 
b) Ergenlik                                                       (14.-18. yaşlar) 
 
Araştırmamızın sınırları içersinde kalmak üzere belirtilen bu yaş gruplarından 
sadece iki dönem (son çocukluk veya ilkokul dönemi ve ilk ergenlik dönemi) üzerinde 
duracağız. 15 yaşından 18–20 yaşına kadar ergenlik çağı18 olarak nitelendirilir ki bu 
bizim araştırmamızın sınırları dışındadır. Ancak bu dönemleri incelemeye başlamadan 
önce şunu ifade etmek gerekir. Hemen hemen her psikoloji kitabında bu dönemler 
farklı farklı tasnif yapılmıştır. Bu durum bizlere çocukluk ve ergenlik çağlarını kesin 
yıllarla ayırmanın zor olduğunu göstermektedir. Buna rağmen biz araştırmamızda 
genel tarafından kabul gören yukarıdaki yaş gruplarını esas alıp inceleyeceğiz. 
Burada şunu da vurgulamak gerekir ki, çocuğun gelişimini, gelişim çağlarına 
göre veya duygu, zihin, beden gibi gelişim alanlarına göre ayırmak, onun daha iyi 
tanınmasını sağlamak içindir. Çocuk hakkında bilgi sahibi olabilmemiz için onunla 
ilgili bilgilere ihtiyacımız vardır. Çünkü çocuğun kabiliyeti, başarısı, ilgileri, duygusal 
olgunluğu ve dinî tutumları ile ilgili ne kadar doğru bilgi sahibi olursak o kadar iyi 
kararlar verebilir ve eğitimde başarılı olabiliriz. İşte bütün bunlar gelişim 
dönemlerinin incelenmesini gerekli kılmaktadır. 
1. Son Çocukluk veya İlkokul Dönemi (6.-11. yaşlar) 
                                                 
17 Şentürk, a.g.e., s. 13. 
18 Şentürk, a.g.e., s. 13. 
 22
Kızlarda 6.-11. yaş aralarında, erkeklerde ise 6.-12. veya 13 yaş arasında yer 
alan evreye “son çocukluk dönemi” veya “temel eğitim çağı” adları verilmektedir.19 
Bu dönem, çocuğun aile ortamından çıkıp, sosyal çevreye iyice karıştığı evredir. 
Çocuk bu evrenin sonlarına doğru somut düşünme aşamasından, soyut düşünme 
aşamasına geçer. Çocuklar kendi aralarında birçok grup oluştururlar. Bu grupların 
oluşumunda cinsiyet faktörü en önemli etken olarak karşımıza çıkar.20 Son çocukluk 
evresi eğitim öğretim açısından son derece önemlidir. Çocuk ilk defa düzenli, planlı 
ve programlı eğitimle karşılaştığı ve toplumsal hayata katıldığı için bu evre, 
psikologlar tarafından “çocuğun sosyo-kültürel doğumu” olarak adlandırılmaktadır.21  
Eğitimcilerin tespitlerine göre, 6. yaşını doldurup okul çağına gelen 
çocuklarda artık “beş duyu” dediğimiz; görme, işitme, dokunma, tat ve koku alma 
duyuları tamamlanmış olmaktadır. Bir başka ifadeyle çocuklar, okuma ve öğrenme 
için gerekli olan beş duyuyu ve ayrıca bedenî, zihnî, sosyal, ruhsal vb. gelişmeleri 
yeterince tamamlamışlar, artık kendilerine verilecek birtakım bilgileri almaya ve 
öğrenerek benimsemeye hazır vaziyete gelmişler demektir.22  
7. yaşında çocuklar artık güçlük çekmeden rahatlıkla konuşabilecek olgunluğa 
da erişmişlerdir. Yine bu dönemde birtakım hükümler verebilirler veya verilen 
hükümlerden sonuçlar çıkarabilirler.23 Diğer taraftan bu yaşa gelmiş çocuklar, 
birtakım ferdi farklarda göstermeye başlamışlardır. Çünkü bu yaş aynı zamanda 
temyiz (ayırdetme) döneminin başlangıcıdır. Artık varlıkları rahatlıkla birbirinden 
ayırabildikleri gibi, iyiyi kötüden, doğruyu yanlıştan ayırdetme duygu ve kabiliyetine 
de sahip olmuşlar demektir.24 
Bu tespitler ışığında çocukların farklı konularda olduğu gibi dinî konularda da 
yeni bilgiler öğrenebileceklerini veya bu yaşlarda öğrendikleri bilgileri sonraki 
yaşlarda daha ileri seviyede geliştirebilecekleri söylenebilir. 
8-9 yaşlarında çocuklar yavaş yavaş “bütünden parçaya” doğru bir anlama ve 
kavrama yolunda gelişmeler gösterirler.25 Yine bu yaşlarda çocuğun sosyal, zihnî, 
                                                 
19 Öcal, Mustafa, Din Eğitimi ve Öğretiminde Metodlar, TDV Yay., Ank., 1993, s. 63. 
20 Ayhan, Halis, Eğitim Bilimine Giriş, Şule Yay., İst., 1995, s. 85-86. 
21 Yavuz, Kerim, Çocuğun Dünyası ve Gelişme, Çocuk Vakfı Yay., İst., 1992, s. 23-24. 
22 Öcal, a.g.e., s. 90. 
23 Yavuz, Kerim, Çocukta Dinî Duygu ve Düşüncenin Gelişimi, DİB Yay., Ank.,1983, s. 238. 
24 Öcal, a.g.e., s.90. 
25 Yavuz, a.g.e., s. 119-120. 
 23
fikrî, manevî ve estetik bakımdan sahip olduğu ferdi kabiliyetleri, ilgiler vasıtasıyla 
ortaya çıkmaktadır.26 
Bu devrenin sonlarına doğru, 10 yaşlarındaki çocuk temel gelişimin doruk 
noktasındadır. Bedenî ve ruhî yönden önemli ölçüde olgunlaştığı gibi; büyüklerle 
ilişkilerinde de dengeli, uyumlu ve başarılıdır. Kısaca çocukların en mutlu oldukları 
yaş 10 yaşlarıdır.27 Diğer taraftan bu yaştaki çocuklar anne ve babalarına son derece 
bağımlıdır. Anne ve babalarıyla arkadaşlık etmek, onlara her konuda güvenmek 
isterler. “Babamın dediği gibi …”, “Annemin dediğine göre…”, gibi sözlerle 
ebeveynlerini nasıl bir otorite olarak gördüklerini ortaya koyarlar. Ebeveynler bu 
yaşın değerini bilmelidirler. Çünkü on yaş gelişim döneminin altın çağıdır. On 
yaşındaki çocuk, o güne kadar kazandığı nitelikleri özümser, dengeler ve geliştirir. 
Onuncu yaş, on birinci yaşta ortaya çıkacak atılımlardan önce nefes alınan bir düzlük 
gibidir.28 
11 yaşından itibaren çocuk kavramlara, önermelere ve her türlü zihnî 
işlemlere kolaylıkla girmeye başlamaktadır.29 Çocukta kavramlar basitten bileşiğe, 
somuttan soyuta doğru yavaş yavaş gelişir. Soyut kavramlarla düşünebilmenin ancak 
11 yaşında mümkün olduğu, dinî kavramlarda ise bunun 13 yaş civarında 
gerçekleşebileceği araştırmaların ortaya koyduğu bir husustur.30  
Okul çağı çocuğun duygu gelişiminde; değişen, genişleyen çevrenin, 
arkadaşlarının, okulun ve sınıfın havası etkili olmaktadır. Eskisine nazaran çocuk daha 
bağımsız olmak istemektedir. Engellemelere, fazla öğüte, tenkide, farklı 
muamelelere kızgınlığı gözlenir. Kıskançlıkları devam eder ve bunları alay etme, 
hakaret, kavga vb. sebeplerle açığa vurur.31 
Yine bu dönemin sonlarına doğru, çocuğun dinî konulara ilgisi artmış ve dinin 
özünü kavramaya başlamıştır. Bu döneme “dinî uyanış çağı” adı da verilir. Dinî duygu 
ve düşünceleri şuur ve irade seviyesine yükselerek, onların bütün kişiliklerine nüfuz 
etmiştir. Böylece erken yaşlardan itibaren din duygusu ve ona bağlı heyecanların 
                                                 
26 Yavuz, a.g.e., s. 67. 
27 Ay, Mehmet Emin, Çocuklarımıza Allah’ı Nasıl Anlatalım?, Timaş Yay., 15. Baskı, İst.,   
2002, s. 42. 
28 Varol, Ramazan, Anne-Baba ve Eğitimciler Olarak Çocuklarımıza Neyi, Ne zaman ve Nasıl 
Öğretelim?, 2. Baskı, Bilge Yayıncılık, İst., 2003, s. 164-165. 
29 Ayhan, Halis, Din Eğitimi ve Öğretimi, M.Ü. İlahiyat Vakfı Yay., İst., 1997, s. 112. 
30 Selçuk, Mualla, Çocuğun Eğitiminde Dinî Motifler, TDV Yay., İst., 1996, s. 35. 
31 Yavuz, a.g.e., s. 79-80. 
 24
yerini, ergenlik öncesi dönemde “dinî uyanma” alır. Bu uyanış çocukların kendi 
içlerinde dini çok ciddiye almalarını sağlar. Oruç ve namaza ilgi artar. Genç sahip 
olduğu sağlıklı duygusal yapısında herhangi bir problem yaşamadığı için hiçbir 
azarlamaya mahal kalmaksızın din çocuk ruhuna yerleşir ve ergenlik dönemine kadar 
yoğunluğu devam eder.32 
Bu dönem çocuğu özellikle soyut konularda kendi dini ile diğer dinler arasında 
farklılıkları, ilgileri ve üstünlükleri araştırır, tespitler yapar, ayrımlara gider. Onun 
din eğitiminde bu farklılıklar da konu edilmelidir.33 
İlkokul dönemi çocukların gelişim özelliklerinin kısaca açıklanmasından sonra, 
bu çağdaki çocuklara eğitim uygularken dikkat edilmesi gereken birkaç hususu da 
belirtmekte fayda vardır:  
— Her şeyden önce çocuğun çocuk olduğunu kabul etmek gerekir. Ondan 
büyük kişiden beklenen olgunluk beklenmemelidir. 
— Kötü huylarını alışkanlık haline getirmeden giderme yoluna başvurulmalıdır. 
—Nutuk Çekme” yöntemi uygulanmamalıdır. Kendisine nutuk çekilen çocuk 
utanır, küçük düşer, yetersizlik duygusuna kapılır ve karşı koyar. 
— Çocuğun olumlu davranışlarını övme yoluna gidilmelidir. 
— Eğer çocuk eğitiminde cezalandırma yönteminden yararlanmak gerekirse, 
onu sevdiği bir şeyden mahrum bırakmak daha etkili bir yöntemdir.34 
2. İlk Ergenlik Dönemi (11.-14. yaşlar) 
Bu çağa gelen çocukların kendilerine özgü zevkleri, ilgileri, merakları vardır. 
Bu nedenle her konuda çocukların bu özelliklerini göz önünde tutmak gerekir. 
10 yaşından itibaren çocuklar, çocukluktan biraz farklı döneme girerler. 
Çocukluğun ve gençliğe hazırlığın özelliklerini bir arada taşıyan bu döneme “ilk 
gençlik” veya “ilk ergenlik”35 denilmektedir. 
                                                 
32 Şentürk, Habil, Din Psikolojisi, Esra Yay., Konya, 1997, ss. 69-71.  
33 Dodurgalı, Abdurrrahman, Ailede Çocuğun Din Eğitimi, M.Ü. İlahiyat Fak. Yay., İst. 1996,  
s. 225. 
34 Varol, a.g.e., s. 152. 
35 Bilgin-Selçuk, a.g.e., s. 81. 
 25
Bu dönem çocukluktan çıkma, yetişkinliğe doğru adım atma dönemidir. Ergen 
artık bir kimlik arayışı içine girmiştir. Bu dönemde kişi bir taraftan kendi özel 
gayretleriyle bir taraftan da çevredeki yetişkinlerin yardım ve rehberliğiyle kimlik 
kazanma yolunda gelişmeler gösterecektir.36 
İlk ergenlik 13-14 yaşlarına kadar sürer. Bu çağın iki belirgin özelliği vardır: 1. 
Bilgiye düşkünlük 2. Fizik gücün dorukta oluşu. Bilginin ve gücün birlikte ortaya 
çıkması çocukları bencilleştirir, onları ele avuca sığmaz hale getirir. Büyükler bu 
durumu “yaramazlık” ve “haylazlık” olarak belirtirler.37 Fizik gücün doruğunda 
olması, öğretim için büyük zorluklar yaratır. Ana babasını çok seven ve onlarla iyi 
geçinen çocuklar bile, bu yaşa gelince tavır değiştirirler. Güvensizlik, kuşku ve 
sinirlilik hali içine girerler. Beden gücünün dürtüleri ile yerlerinde duramayan 
çocuklar, kaba ve sert hareket yapmaktan hoşlanırlar. Bu yüzden öğretmen için 
disiplini sağlamak zorlaşır.38 
İlk ergenlik çağının bilgiye düşkünlüğü ve bilgi alışı, bundan önceki çağda 
olduğu gibi duygusal değil, zihinseldir. Çocuklar artık bilgileri itirazsız kabul 
etmezler, onları akıl ile kavramaya çalışır. Bu sebeple öğretimin bütününde olduğu 
gibi din öğretiminde de bilgilerin akla kavratılması önem taşıyacaktır. Bir annenin şu 
ifadesine bakalım: 
“Çocuğuma, Allah’tan her şeyi isteyebileceğini, Allah’ın duaları kabul 
edeceğini söylemiştim. Geçen gün bana şöyle bir açıklama yaptı: -Uzaktan 
kumandalı bir uçak istiyorum. Biliyorum, Allah bana gökten oyuncak atacak 
değil, ama senin kalbine, çocuğuma bir uçak alayım isteğini verebilir. Sen de 
bana oyuncağı alırsın.”39 
Bu ve benzeri gelişmeler, din eğitimi ve öğretiminde çok önemlidir. Ailede ve 
çevrede duygusal olarak öğrenilmiş bütün bilgiler, bu dönemde artık akıl süzgecinden 
geçirilerek değerlendirilecektir. 
Bununla birlikte ilk ergenlik çağında çocuklar henüz çocukluk çağının özellik 
ve ihtiyaçlarını da devam ettirirler. Bu nedenle öğretimin duygusal yanının da ihmal 
                                                 
36 Erden-Akman, a.g.e., s. 82. 
37 Bilgin-Selçuk, a.g.e., s. 81. 
38 Şentürk, a.g.e., s. 50. 
39 Bilgin-Selçuk, a.g.e., s. 81-82 
 26
edilmemesi gerekir.40 Bu çağdaki çocuğuna din eğitimi sunmak isteyen anne-baba 
çocuğuyla kesinlikle ters düşmemeli onun bulunduğu psikolojik durumu dikkate 
almalıdır. 
Bu yaştaki çocuk, biyolojik yönden de bir eşik atlama noktasındadır. Artık 
çocuk olmaktan çıkmıştır ama, bu çocuklardan hiçbir zaman yetişkin davranışı 
beklenmemelidir. Çünkü onlar isteseler de yetişkin gibi davranamazlar, buna gücü 
yetmez. Yetmeyen güç irade gücüdür.41 Söz dinlemek, ilk gençlik çağı çocuklarına zor 
gelir. Bu yüzden davranışlarında yetişkinlere karşı baş kaldırma, onlarla boy ölçüşme 
olabilir. Her şeyi kaba kuvvetle, dıştan çözümlemeye eğilimlidirler. Engel tanımak 
istemezler ve bundan büyük zevk alırlar. Üzerlerine fazla varılırsa büyüklerinkinin 
yanı sıra Allah’ın emir ve yasaklarını çiğnemek bile onlara çekici gelebilir. Böylesi 
tavır alışlar, din eğitiminin yolunu bütün bütün kapayabilir.42 Bu sebeple bu dönemde 
gerek aile gerekse eğitim çevresi iyi bir rehberlik görevi yüklenerek bu sorunlu 
dönem, mutlu bir dönem olarak geçebilir. 
Buraya kadar ilköğretim çağı çocuğunun gelişim özellikleri hakkında genel bir 
bilgi verildi. Bundan sonra, bu çağın gelişim alanlarından bedensel, duygusal, zihinsel 
ve dinî gelişim dönemleri detaylı şekilde ele alınacaktır. 
C. BEDENSEL GELİŞİM 
1. İlkokul Dönemi 
Her ne kadar ferdi farklılıklar nedeniyle çocuktaki aşamaları kesin sınırlarla 
ayırmak mümkün değilse de, 6–12 yaşlar arası çocukta belli ve önemli bir gelişim 
dönemini kapsamaktadır. Çünkü 7. yaş çocuk gelişmesinde, tabii yönelişlerin açığa 
çıkmaya başladığı bir yaştır.43 
Okul öncesinde başlayan büyüme hızındaki düşme, ilkokul sonlarına kadar 
devam eder. 7 yaşındaki erkek çocukların ortalama boyları 127 cm. iken 10 yaşına 
geldiklerinde 138 cm. ye ulaşır. Bu çağdaki kızlar, erkeklerden yaklaşık 4–5 cm daha 
kısadır.44 Ancak 10 yaşlarına doğru ise fizikî ve biyolojik gelişme ve değişimlere bağlı 
olarak bilhassa kızlarda ani boy artışları ve bedende cinsiyetle ilgili ayırt edici 
                                                 
40 Bilgin-Selçuk, a.g.e., 82. 
41 Bilgin-Selçuk, a.g.e., s. 82. 
42 Bilgin-Selçuk, a.g.e., s. 82. 
43 Yavuz, a.g.e., s. 2. 
44 Erden-Akman, a.g.e., s. 40. 
 27
gelişmeler görülür. Bu zamana kadar erkek çocuklar daha boylu ve daha iri bir 
bedene sahipken bundan sonraki dönemde kızlardaki hızlı beden gelişmesi sebebiyle 
erkekleri boy ve ağırlıkta geçtikleri görülür.45 
Her çocuğun vücut gelişimi aynı hızda değildir. Vücudun gelişimini engelleyen 
pek çok sebepler vardır: Hastalık, besinsizlik, duygusal bozukluklar vb. Ayrıca beden 
duruşlarının düzgün veya bozuk olmasının da pek çok sebepleri vardır: Bedenin iyi 
beslenmemesine bağlı olarak kemiklerin iyi gelişmemesi duruşları bozabildiği gibi, 
küçük yaşlarda çocukların çarpık ya da yumuşak yataklarda büyütülmesi, özellikle 
ilkokul öğrencisinin sürekli sırada oturmaya zorlanması da kemiklerin çarpıklaşıp 
duruşların bozulmasına yol açmaktadır.46 
Bütün bunların göz önünde tutulup çocuğun sağlıklı bir vücuda sahip olmasına 
yardımcı olmak hem anne babanın hem de eğitimcilerin görevidir. Şu bir gerçektir ki, 
çocuğun çevresi içinde dengeli bir yaşama yeteneği kazanması, sağlıklı gelişimi ile 
mümkündür. 
Bu çağda çocuğun kemik gelişimi tamamlanmıştır, ama henüz bilek ve parmak 
kemikleri ince işleri yapabilecek olgunluğa ulaşamamıştır. Bel, kol, bacak kemikleri 
ağır işleri yapabilecek durumda değildir.47  Bu dönemlerde verilecek bedensel 
görevlerin çocuğu aşırı derecede yormayacak biçimde ve yeterli dinlenmeye elverişli 
olması gereklidir. Başaran’ın ifade ettiği gibi, verilen görevlerin çocuğun gelişimini 
engelleyici olmamasına dikkat etmek gerekir. 
Bu ifadelerden hareketle, bu dönemde çocuğu yapamayacağı işleri yapmaya 
zorlamamak gerekir. Çocuğun kemiği olgunlaşmadığından kaldıramayacağı ağırlık 
yüklendiğinde, vücut bozuklukları ve sakatlıklar olabilir. Çocuğun ileride sağlıklı bir 
yaşam sürmesi için vücut gelişimini tamamlayıcı ve onu toplum içinde huzursuz 
yapacak olan sakatlıkları engelleyici bir eğitim uygulamak gerekir.48  
2. İlk Ergenlik Dönemi 
Bu dönemde kişi artık çocukluktan çıkma, gençliğe adım atma durumundadır. 
Beden ve hareket gelişmesindeki seviyenin yükselmesi de buna paralel olarak kendini 
                                                 
45 Şentürk, a.g.e., s. 15. 
46 Başaran,  a.g.e., ss. 58-60. 
47 Başaran, a.g.e., s. 52. 
48 Başaran, a.g.e., ss. 60-62. 
 28
gösterecektir.49 Bu çağda kişi beden ve hareket yönünden çok hızlı bir gelişim 
sürecine girmiştir. Bedendeki bu gelişme bir takım değişmeleri de beraberinde 
getirmektedir. Bu nedenle kişi, kendini tanımakta güçlük çekmekte, bu yeni 
gelişmelere ayak uyduramamaktadır.50 Bedendeki bu gelişme ve değişmelere paralel 
olarak bir ruhi gelişme yoksa kişi psikolojik problemlerle karşılaşabilir. Bir bakıma 
intibak güçlüğü çekmekte yeni durumlara uyum sağlayamadığı için bocalamaktadır.51 
Anne-baba ve öğretmenlere bu bakımdan büyük görevler düşmektedir. Bu 
dönemdeki kişilerin rehberliğe, arkadaşça ilişkilere ve yakınlığa ihtiyacı olduğunu 
bilerek onlara bu kritik dönemlerde biyolojik, psikolojik, dinî ve ahlakî konularda 
gerekli bilgilerin verilmesi gerekir. Böylece geçiş dönemi olarak bilinen bu en kritik 
dönem sorunsuzca aşılabilir.52 
Eğitim açısından da bu dönemin önemi büyüktür. Çünkü insan yaşamının en zor 
dönemlerinden biri olan erginliğin rahatça geçirilebilmesi, çocuğun eğitimiyle 
yakından ilgili kişilerin çok dikkatli olmalarına bağlıdır. Bu dönemde anne, baba ve 
öğretmenlerin sabırlı, anlayışlı ve hoşgörülü olmaları ve eğitimde de çocuğun ilgi ve 
ihtiyaçları göz önünde bulundurulması gerekir. 
D. DUYGUSAL GELİŞİM 
1.Çocuğun Duyguları ve Temel İhtiyaçlar 
Kişilerin temel ihtiyaçlarının karşılanıp karşılanmaması çeşitli duyguların 
doğmansa sebep olmaktadır. Bu bakımdan duygular ile ihtiyaçlar arasında yakın bir 
ilişki vardır.  
Duygu ve ihtiyaç arasındaki bu ilişki doğumla birlikte başlar. Çocuk ağlama ve 
vücut hareketleri ile duygu yönünü açığa vurmaktadır. Temel ihtiyaçlarının 
giderilmesinin yanı sıra bebekler, çevreden ilgi ve dostluk beklerler. İnsan doğuştan 
başlayarak sevgi ihtiyacını ve sevme eğilimini açıkça belirtmektedir. Bebekler 
üzerinde yapılan araştırmaların bulguları, onların derin bir duygusal hayatı olduğunu 
ortaya koymuştur. Ancak bu duygular bütün halindedir ve zamanla unsurlara 
                                                 
49 Varol, a.g.e., s. 196. 
50 Şentürk, a.g.e., s. 15. 
51 Erden-Akman, a.g.e., s. 41 vd.  
52 Şentürk, a.g.e., s.16. 
 29
ayrılabilmektedir. Duygu gelişiminde hem olgunlaşma hem de öğrenmenin rolü 
vardır.53 
Diğer taraftan duygular davranışlara yön verir, tutum ve davranışlara önderlik 
ederler. Kişinin bütün etkinlikleri duyguları ile birlikte bulunur. Çevresi ile etkileşimi 
sonucunda kişi olumlu veya olumsuz duygunun içindedir. Duygular, insan 
davranışlarının hayattaki uyum ve uyumsuzluklarının en önemli etmenleri arasındadır. 
Duygular yönelttikleri davranışlara göre olumlu veya olumsuz duygular olmak üzere 
gruplandırılmışlardır. Saldırıcı davranışlara yönelten duygular (öfke, kıskançlık, 
nefret), yasaklayıcı ve savunucu davranışlara iten duygular (korku, üzüntü, sıkıntı, 
bıkkınlık), olumlu davranışlara yönelten duygular (sevgi, şefkat, mutluluk, merak) 
gibi.54 Acaba niçin bazı hallerde sevgi, merhamet ve güven besleriz de bazı hallerde 
kin, korku ve umutsuzluk duygusuna kapılırız? 
Yukarıda da ifade edildiği gibi, kişinin ihtiyaçlarının karşılanıp karşılanmaması 
çeşitli duyguların doğmasına sebep olmaktadır. Bu da bizlere duygular ile ihtiyaçlar 
arasında yakın bir ilginin olduğunu göstermektedir. 
İhtiyaç organizmada bir eksikliğin duyulmasıdır. Eksikliği gidermek için 
organizmada beliren güce “dürtü” organizmanın ihtiyacını gidermek için belli bir 
yönde eğilimine “güdü” denilmektedir. Güdüler bir takım davranışlara yol açar. Bu 
durum şöyle formüle edilmektedir: 
İhtiyaç-dürtü-güdü-davranışlar55 
Organizmanın çok sayıda ihtiyaçları vardır. Bunlar fizyolojik ve psikolojik 
olmak üzere ikiye ayrılabilirler. 
Fizyolojik (temel) ihtiyaçlar; evrensel ihtiyaçlardır. Çünkü bütün canlılarda 
ortaktır. Bunlar vücudun canlı kalması için gereken ihtiyaçlardır. Yeme, içme, uyuma, 
dinlenme bu tür ihtiyaçlardandır. Bu ihtiyaçlar karşılanmadan bir üst düzeydeki 
ihtiyacın karşılanması beklenemez. Meselâ, karnı aç olan bir çocuğun derslere 
gereken ilgiyi göstermesi beklenemez. 
Psiko-sosyal (üst düzey) ihtiyaçlar, fizyolojik ihtiyaçlardan daha karmaşık olup 
sınıflandırılmaları güçtür. İçinde yaşanılan toplumun, kültürün etkisiyle farklılıklar 
                                                 
53 Selçuk, a.g.e., s. 54. 
54 Başaran, a.g.e., s.108. 
55 Baymur, a.g.e., s. 66 
 30
gösterebilirler. Farklılıklara rağmen insanlarda ortak kabul edilen ihtiyaçlardan 
bazıları şunlardır: Bağlılık ihtiyacı, güvenlikte olma ihtiyacı, mutluluk ihtiyacı, kabul 
edilme ihtiyacı, özgürlük ihtiyacı, merakını giderme ihtiyacı.56 
Bu ihtiyaçlar sıralamasında önemli olan ihtiyaçların öncelik sıralamasıdır. Buna 
göre, öncelikle karşılanması gereken ihtiyaçlar karşılanmadan bir üst basamaktakiler 
kendini ihtiyaç olarak hissettirmez. 
Ruh sağlığı için çeşitli ihtiyaç ve güdülerin sağlıklı bir şekilde doyurulmasının 
önemi büyüktür. İhtiyaçların doyurulmaması, kişilikte “engelleme” ve “çatışma” 
olaylarını meydana getirir. Engelleme insanda kaygı, öfke, yılgınlık gibi olumsuz ruh 
hallerine sebep olabilir.57 
İşte bu noktada genelde eğitim özelde ise din eğitimi ve öğretimi, olumlu 
duyguların ortaya çıkmasını engelleyici sıkıntı, sarsıntı ve güçlüklerin aşılmasında 
insana yardımcı olabilmelidir.  
Burada şu gerçeği de ifade etmek gerekir. Çocukluk çağı, korkuları bol olan bir 
dönemdir. Çocuğun kolay korkuya kapılma duygusundan faydalanan yetişkinler bazı 
hatalı davranışlarda bulunabilmektedirler. Allah’ın her yaramazlığı gördüğü, kötü 
hareketleri günah defterine kaydettiği söylenerek çocuk korku duygusuyla eğitilmeye 
çalışılmaktadır. Çocuk gözünde Allah, seven, koruyan, hoş gören, affeden özellikleri 
ile değil; ceza veren, cehennem ateşinde yakan bir varlık olarak 
canlanabilmektedir.58 Böyle bir eğitim çocuğun dine ve din eğitimine karşı olumsuz 
bir tavır takınmasına sebep olabilir. Bu tür bir duruma yol açmamak için çocuğa 
korkudan ziyade Allah sevgisini öne çıkaran bir eğitim metodu uygulanmalıdır. 
2.Duygusal Gelişim Basamakları 
Duygusal gelişim yönünden en önemli basamak okul öncesi dönemdir. Bu 
basamakta çocuğu saldırıcı, savunucu ve kaçırıcı davranışlara yönelten tüm duygu ve 
coşkuları doğar ve yerleşmeye başlar.59 Ancak okul öncesi dönem araştırmanın 
sınırlılığı dışında kaldığı için bu dönem üzerinde fazlaca durulmayacaktır, fakat diğer 
                                                 
56 Baymur, a.g.e., ss. 64-66; Erden-Akman, a.g.e., ss. 234-236; Cüceloğlu, Doğan, İnsan ve         
Davranışı, Remzi Kitabevi, İst., 1991, ss. 235-238; Şentürk, a.g.e., ss. 83-87. 
57 Selçuk, a.g.e., s. 55. 
58 Yörükoğlu, Atalay, “Ruh Sağlığı, Ahlâk Değerleri ve Din Eğitimi”, Türkiye 1. Din Eğitimi 
Semineri, İlahiyat Vakfı Yay., Ank., 1981, s. 214. 
59 Başaran, a.g.e., s. 98. 
 31
basamaklar bu dönemin üzerinde yükseldiği için, zaman zaman yeri geldikçe kısaca 
değinilecektir. 
a) İlkokul Çağı Çocuğun Duygusal Gelişimi 
Duygusal gelişimin içersinde bulunan öfke, nefret, inatçılık, kıskançlık, korku, 
endişe, merak, sevgi, mutluluk, sempati gibi duygular bebeklik ve okul öncesi 
dönemlerde edinilir.60 Aile çevresinin, bu tür duyguların oluşmasında ve gelişmesinde 
katkısı çok büyüktür. Mesela, çocuk öfke yoluyla istediklerini elde etmeyi öğrenirse 
bu duygu çocukta, yerleşik bir davranış haline dönüşür.61  
6-7 yaşlarına doğru çocuğun bu duygularında bir azalma görülür. İyi eğitim 
verilen çocuklarda bu azalma daha fazladır. Ancak ilk çocukluk evresinde bu tür 
duyguları desteklenmiş ise çocuk bu huylarını sürdürebilir.62 
Bu dönemde çocuk, duygusal olarak halen yetişkine bağımlı olmasına rağmen, 
okul öncesi döneme oranla daha bağımsız olma eğilimindedir. Bu eğilimi 
engellendiğinde öfkelenir. Ayrıca, başarısızlığından dolayı yerilmesi, uzun süreli 
öğütlerle karşı karşıya kalması da onun öfkelenmesine yol açar.63 Bu yüzden çocuklara 
kendi kişisel güvenliğini sağlamada, kendi arkadaşlarını seçmede, kendi zamanını 
kullanmada gittikçe artan bir sorumluluk vermek gerekmektedir.64 
10 yaşlarına doğru ise, çocuk genellikle sorunlar üzerinde fazla durmaz, bir 
denge içindedir. Bu yaştaki çocuklar kendilerine güvenirler, çevresindeki değişiklere 
fazla önem vermezler, olaylar karşısında peşin hükümleri yoktur.65   
Bu çağın sonlarına doğru, çocuğun merakında oldukça bir yavaşlama başlar. 
Bunun başlıca iki nedeni vardır: 1. Çocuğun geçmişteki yaşantıları, merak edeceği 
varlık ve olayların sayısını azaltmıştır. 2. Başkalarının ilgisini çekmek için yaptığı 
sorma ya da merak ediyor görünme davranışı azalmıştır. Buna karşın, çocuğun merakı 
yeniliklere ve daha anlamlı olay ve varlıklara doğru yönelerek, nitelikçe gelişmiştir.66 
 
                                                 
60 Yavuzer, Haluk, Çocuk Psikolojisi, Remzi Kitabevi, 5. Baskı, İst. 1988, s. 75. 
61 Başaran, a.g.e., s. 125-126. 
62 Başaran, a.g.e., s. 99. 
63 Yavuzer, Haluk, Ana-Baba ve Çocuk, Remzi Kitabevi, 9. Basım, İst., 1996, s.109. 
64 Duygusal Gelişim, http://www.tevfikfikret-ank.k12.tr/rehber/b_gelis.asp., (22.07.2004). 
65 Yavuzer, a.g.e., s.131. 
66 Başaran, a.g.e., s. 101. 
 32
b) İlk Ergenlik Dönemi Çocuğunda Duygusal Gelişim 
İlk ergenlik dönemi dengesiz ve düzensiz bir evredir. Bu evre “gence hiçbir şey 
anlatılamadığı için, anlatma çabasının yoğun olduğu bir dönem” olarak açıklanabilir. 
Dönem, bir çelişkiler dönemidir. Yalnızlıktan duyulan hazzın yanı sıra bir gruba 
katılma özlemi, yetişkini hor görme ama ona dayanma; endişe ve umutsuzluğa karşın 
geleceğe coşkuyla yöneliş bu çelişkilerin en belirginleridir. Bu evrede duyguların 
şiddet kazandığı görülür. Bunlar sinirlilik, öfke, bağırma, her şeye karşı gelme gibi 
özelliklerdir.67 
Diğer taraftan bu dönemde kişi ergenlik çağına girmiş, zihinsel gelişim 
açısından soyut işlemler dönemine ayak basmıştır. Bu sebeple vicdan gelişmesi de 
belli bir düzeye gelmiştir. Artık körü körüne değil, bilerek iyi-kötü değerlendirmesini 
yapabilecek seviyeye gelmiştir. Bu çağdaki çocuğun disiplin anlayışı da çocukça değil, 
daha onurludur. Bu sebeple cezadan ziyade takdirin işe yaradığı görülür.68 Çünkü bu 
dönemde duyguları ortaya çıkaran unsurlarda değişme görülür. Mesela, önceki 
çağlarda çocuk ihtiyaçlarının, isteklerinin karşılanmamasına ve özgür hareketinin 
engellenmesine öfkelenirken, bu çağlarda ise karşı cins yüzünden çıkan sorunlardan, 
gururunun incitilmesinden, alışkanlıklarının gereksiz yere başkaları tarafından 
kesilmesinden vb.69 gibi sebeplerden öfkelenebilir. 
Yine bu dönemlerde çocukta imrenme duygusu da ön plana çıkar. İmrenme 
davranışı, ergenliğin başlarında imrenilen nesneleri kötüleme biçiminde görülür. 
Ergenliğin sonlarına doğru gençler, imrenilen nesnelere karşı ya hayranlıklarını açıkça 
belirtirler ya da ilgilenmiyormuş gibi davranırlar.70  
Bu dönemde korku, utangaçlık, bıkkınlık gibi duyguların kişide görülen belirgin 
sonuçları, davranışlarda donma, beceriksizlik, terleme, şaşkınlık ve kaçma biçiminde 
gözlenir. Gencin korkuları azalır ama geçmişteki korkuların yerini endişe ve üzüntüler 
alır. Bu yüzden bu dönemler korku evresi olmaktan çok endişe ve üzüntü evresidir.71  
                                                 
67 Duygusal Gelişim, http://www.egitim.com/cocuklukokulyillari.asp? (20.07.2004) 
68 Şentürk, a.g.e., s. 40-41. 
69 Başaran, a.g.e., s. 101. 
70 Başaran, a.g.e., s. 101. 
71 Başaran, a.g.e., s. 101-102. 
 33
Çocuğun duygusal gelişimiyle ilgili verilen bu bilgilerden sonra, şimdi de 
duygusal gelişimin içinde önemli bir yer teşkil eden, eğitim ve öğretim faaliyetlerinde 
de büyük önem taşıyan iki kavram üzerinde durulacaktır. 
1. Sevgi  
Eğitimde duygular önemli bir yer tutar. Bunun için bütün eğitimciler eğitimde 
sevginin gereği üzerinde durmuşlardır. 
Doğumdan sonra bebekler tamamıyla pasif ve alıcı konumundadırlar, bu 
evrede bebeklerin en önemli ruhi ihtiyaçları sevgidir. Annenin bu evrede bebeğe karşı 
göstereceği sevgi ve şefkati, onun zihnî ve ruhî gelişimi için en kuvvetli vitamindir.72  
Çocukların zihinsel ve kişilik gelişiminin gerçekleşmesi için ailede anne-
babaların, okulda öğretmenlerin ilgi ve sevgisine ihtiyaçları vardır. Bebeklik evresinde 
çocuğun sevgi kaynağı annesi, ilk çocukluk evresinde aile bireyleri, son çocukluk 
evresinde ise öğretmen ve okuldaki arkadaşlarıdır. Ailesinde ve okulda gerekli sevgi 
ve ilgiyi göremeyen çocuklar, içe dönük ve bencillik duygularına sahip olurlar.73 Diğer 
taraftan ilk çocukluk evresinde, çocuk çok soru sormaya başlar, eğer çocuğun 
sorularına doyurucu cevaplar verilmezse veya soruları cevapsız bırakılırsa, çocuğun 
öğrenme merakı köreltilmiş olur. Sorduğu sorulardan dolayı, azarlanarak ve 
terslenerek susturulursa, çocuk sevilmediği hissine kapılır. Bu da çocuğun duygusal 
gelişimi açısından olumsuz sonuçlar doğurabilir.74  
Unutulmamalıdır ki, çocukluğunda sevgiye doymamış insanın, dengeli bir 
kişilik geliştirmesi de olanaksızdır. Kişi yeterince almadığını başkasıyla paylaşamaz. 
Çünkü insanoğlu sevme yeteneğini sevile sevile kazanır. Sevmeden önce sevilmeyi 
öğrenir.75  
Bütün bunlar sevginin, çocuk için vazgeçilmez bir hayat kaynağı olduğunu 
göstermektedir. Şunu da ifade etmek gerekir ki, ister bebek, ister genç, isterse yaşlı 
olsun insanoğlu sevgi duygusundan mahrum edilmemesi gerekir. Çünkü kişi hangi 
yaşta olursa olsun sevgiye muhtaçtır. 
                                                 
72 Bilgin, Beyza, “Okul Öncesi Çağı Çocuğunda Dinî Kavramlar”, Din Öğretimi Dergisi, 
M.E.G.S.B. Yayını, Ank. S. 8-9, 1986, s. 21. 
73 Binbaşıoğlu, Cavit, Eğitim Psikolojisi, Binbaşıoğlu Yay., 5. Baskı, Ank., 1982, s. 159. 
74 Binbaşıoğlu, a.g.e., s. 161. 
75 Yörükoğlu, Atalay, Çocuk Ruh Sağlığı, Özgür Yay., İst., 1994, s. 182. 
 34
2. Korku  
Duygusal gelişimin içinde yer alan bir başka duygu da korkudur. Korku, canlı 
varlıkların, görünen ve görülmeyen tehlikeler karşısında gösterdikleri en tabii 
tepkidir.76  
Korku ve endişe, insan için kaçınılmaz bir duygu olarak nitelendirilmektedir. 
Çocukta gerçek korkular, ancak bir yaşından itibaren görülmeye başlanır. Bebek iki 
yaşına doğru gürültüden, karanlıktan, yabancı insan ve hayvanlardan korkar. 
Genellikle korku duygusunun altında güvensizlik duygusu vardır.77 Bebeklik evresinde, 
çocukla kurulan duygusal iletişim, çocukta güven ya da güvensizlik duygusunun 
oluşmasına neden olur.78 İlk çocukluk evresinde ise, çocukların korkularında artma ve 
farklılaşmalar görülür. Bu dönemde sık rastlanan korkular arasında, hırsızlar, hayali 
yaratıklar, karanlık, şimşek çakması ve köpek gibi hayvanların korkuları sayılabilir.79 
İlkokul döneminde çocuk, ilk çocukluk döneminin karakteristik korkularından 
sıyrılmış, daha sakinleşmiştir. Bu evrede çocuk genel olarak yangın, karanlık, kurt, 
köpek, doktor ve kaza gibi gerçek nesnelerden korkar.80  
Yapılan araştırmaya göre çocukların korktukları nesneler çok çeşitlidir.81 
Ancak yapılan araştırmalarda ortaya çıkan sonuç, çocuklarda rastlanılan korkuların 
çoğu hatalı ve yanlış eğitimden kaynaklandığını ortaya çıkarmaktadır. Çünkü hakkında 
hiçbir fikre sahip olmadığı bir şeyi çocuk eğitimci yoluyla sevebilir veya ondan 
korkabilir.82  
Daha önce de ifade edildiği gibi, terbiye ve ibadet için gerekli alışkanlıkların 
kazandırılmasında, çocuğa korkuya dayalı bir eğitim yolu seçilirse meselâ, Allah 
korkusunun aşırı şekilde kullanılması, çocukların duygusal hatta onunla paralel olarak 
bedensel gelişmelerine de olumsuz etkiler yapabilmektedir. Bunu bir örnekle 
somutlaştıralım: Omuzlarından biri çarpık bir duruşu almış bir çocuk, doktora 
götürülmüştü. Yapılan muayenede çocukta fiziki hiçbir bozukluk bulunamayınca bir 
de psikiyatride muayene edilmesi tavsiye edilmişti. Çocuk psikiyatrisi çocukla düzenli 
                                                 
76 Ay, a.g.e., s. 48. 
77 Başaran, a.g.e., s. 126. 
78 Yavuzer, a.g.e.,, s. 80. 
79 Yavuzer, a.g.e., s. 97-98. 
80 Başaran, a.g.e., s. 128. 
81 Geniş bilgi için bkz., Ay, a.g.e., s. 50-51. 
82 Ay, a.g.e., s. 51 
 35
sohbetler yaparak onun etkilenmiş olabileceği olayları bulmaya çalıştı. Sonuçta şu 
teşhis konuldu: Çocuk dindar bir büyükanne tarafından bakılmaktadır. Büyükanne 
çocuğun yaramazlıklarını frenleyebilmek için ona, her iki omzunda meleklerin 
bulunduğunu, bu meleklerin, yaptığımız iyi ve kötü bütün hareketleri bir deftere 
yazdıklarını söylüyor. Çocuk yaramazlık yapmamayı başaramadığı için sürekli 
kabahatli olduğunu ve meleğin de bu kabahatleri yazdığını düşünerek baskı altında 
bunalıyor. Defter kabahatler yazıla yazıla o kadar dolmuştur ki, ağırlığından çocuğun 
omuzu çökmektedir. Çocuk bu bunalımı sol omzunu çökertmekle ifade ediyor.83 
c) Çocuğun Eğitiminde Dikkat Edilecek Hususlar 
Çocuğa uygulanacak eğitim çocuğun duygusal gelişimine uygun olması şarttır. 
Çocuklarla ilişkilerde ne tamamen ilgisiz kalarak onları başıboş bırakmak, ne da fazla 
müdahaleci, baskıcı, eleştirici ve suçlayıcı tavır takınmak gerekir. Bunların arasını 
bularak gerektiği kadar ilgi ve sevgi göstermek uygun olur. Çünkü unutmamak gerekir 
ki, eğitimde başarılı olmanın yolu sevgiden geçer. Korku ve baskıya dayalı bir eğitim 
anlatışı hem yanlış hem de sonu başarısızlıktır.84 
Çocukların bu çağda duygu ağırlıklı olarak eleştirmeksizin öğrendikleri bilgiler, 
daha sonraki çağda zihin ağırlıklı olarak öğrenileceklerin temelini oluşturacaktır.85 Bu 
sebeple çocuklara öğretilenler gelişi güzellikten kurtarılmalı, duygularına uygun 
dozda ve doğru bilgiler olmalıdır. Aksi halde gelişigüzel öğretilen sözde bilgiler, 
ilerde onlarda yanılmalara, duygu sapmalarına sebep olabilir. 
İlkokul çağında (6.-11. yaşlar) çocukta sorumluluk duygusunun belirgin bir 
şekilde gelişmeye başladığı görülür.86 Bu öğretmen için olumlu bir ortamdır. Burada 
öğretmenin dikkat etmesi gereken hususlardan biri de öğrencilere başarı duygusunu 
tattırmaktır. Bu da öğretmenin iyi bir gözlemci olmasına, öğrencilerin başarısını 
görebilmesine, kabiliyetlerini tespit etmesine bağlıdır. Öğrencilerin başarılarını gören 
öğretmen, bu başarıları onlara da göstermeli, başarılı olduklarını onlara takdirleriyle 
bildirmeli, başarının zevkini tadan, öğretmenin ilgi, şefkat ve takdirlerini gören 
                                                 
83 Öztürk, Mualla, “Din Eğitimi ve Çocuk Ruh Sağlığı”, Türkiye I. Din Eğitimi Semineri, Ank., 
1981, s. 209. 
84 Şentürk, a.g.e., s. 32. 
85 Bilgin-Selçuk, a.g.e., s. 78.  
86 Şentürk, a.g.e., s. 31-32 
 36
öğrencide daha çok çalışma, daha büyük başarılar elde etmek için bir gayret ve 
çalışma isteği meydana getirecektir.87 
Bununla birlikte, sınıfta fazla başarılı olmayan öğrencilerin küçük başarılarını 
da görerek onlara da başarı duygusunun zevki tattırılmalıdır. Bu başarılar çocukta 
kendine güven duygusunu geliştirecek, onları daha girişimci ve aktif hale getirecek, 
çekingenlik ve pasiflikten kurtaracaktır. 
Okuma-yazma ve aritmetik becerilerin kazanılması ise çocuğun “yeterlik 
duygusu” edinmesi açısından çok önemlidir. Çocuk, kendinden beklenenleri 
başarabilmek için çaba harcar. Bu çabaların başarıyla sonuçlanması çocuğun benlik 
saygısını artırıcı, başarısızlıkla sonuçlanması ise, benlik saygısını azaltıcı olmaktadır. 
Çabaladığı halde yapamadığını gören çocuk, bir müddet sonra “çalışsam da 
yapamıyorum, o zaman niye uğraşıyorum?” gibi bir düşünce geliştirecek ve çalışmaya 
karşı motivasyonunu kaybedecektir.88 Bu nedenle, çocukların yaptıklarının 
sonuçlarından çok, çabaları üzerinde durmak, “ne kadar ilgilisin, aferin, çok iyi 
gidiyorsun, bu biçimde çabalamanı takdir ediyorum” gibi ödüller verilmelidir.  
Diğer taraftan bir eğitimci, bir öğretmen görevini en iyi yapabilmesi için, sınıfı 
içindeki duygusal ortama da dikkat etmesi gerekir. Çünkü öğrencilerin, diğer insanlar 
ve kendisi gibi duyguları ile yaşayan canlılar olduğunu kabul etmek zorundadır.89 Aynı 
zamanda eğitimci çocukların ruhî durumlarını çok iyi anlayabilmeli, onların nelerden 
hoşlanıp nelerden hoşlanmadıklarını, nelerden mutlu olup nelerden mutsuz 
olduklarını bilmelidir. Onların başkaları ile iletişim kurup, kendi duygu ve 
düşüncelerini ortaya çıkarabilmelerine kılavuzluk yapmalıdır.  
E. ZİHİNSEL GELİŞİM 
1. Zekâ Nedir? 
Zihin, anlama, kavrama, düşünme, muhakeme, akıl yürütme ve öğrenme gibi 
istidat, yeti ve melekelerin tümü90 olarak tarif edilebilir. Araştırmalara göre; sözel-
dilsel zekâ, matematiksel-mantıksal zekâ, görsel-mekansal zekâ, bedensel-
                                                 
87 Ataç, Füsun, İnsan Yaşamında Psikolojik Gelişim, Beta Yay., İst. 1991, ss. 149–152. 
88 Duygusal Gelişim, http://www.tevfikfikret-ank.k12.tr/rehber/b_gelis.asp., (25.06.2004) 
89 Başaran, a.g.e., s. 115. 
90 Şentürk, a.g.e., s. 17. 
 37
kinestetik zekâ, müziksel-ritmik zekâ, kişisel-içsel zekâ, doğa-varoluşçu zekâ ve 
kişiler arası-sosyal (duygusal) zekâ olmak üzere sekiz çeşit zekâ vardır.91 
Zihin gücü veya zekâ dediğimiz bilme, yapabilme veya hayata, şartlara uyum 
sağlama, değişen durum ve olaylara intibak edebilme gücümüz potansiyel olarak 
doğuştan getirdiğimiz bir istidattır. Bu istidadın elverişli çevre şartları içinde 
gelişmesi ve işe yarar hale gelmesi gerekmektedir. Bu sebeple iyi bir bakım, 
beslenme ve iyi bir eğitim, doğuştan yani kalıtımla gelen iyi bir potansiyel zekâ 
gücünün gelişip ortaya çıkmasını sağlar.92 
Bugüne kadar pek çok tarifi yapılan zekânın kısaca şöyle bir tarifini yapmak da 
mümkündür: “Zekâ zihinsel süreçler arasındaki koordinasyon ve organizasyon 
sonucunda kişinin çevreye uyum sağlamadaki başarısıdır.”93 Ayrıca zekâyı, “zihnin 
öğrenme, öğrenilenden yararlanabilme, yeni durumlara uyabilme ve yeni çözüm 
yolları bulabilme yeteneği”94 olarak da tanımlamak mümkündür. Bu tanımdan 
öğrenme ile zekâ arasında yakın bir ilişki olduğunu anlıyoruz. Çünkü en zeki kişi, en 
çabuk ve en çok öğrenebilen kişidir 
2. Çocukta Zihinsel Gelişim Dönemleri 
Bebek, doğduğu zaman hemen hemen hiçbir zihinsel etkinliğe sahip değilken 
doğumdan sonra, zihinsel davranışlarda hızlı bir artış görülür.95 İki yaşındaki çocukta, 
bilinçlenme yavaş yavaş gelişmeye başlar ve kıskançlık belirtileri görülür. Bu belirtiler 
çocukta bilincin gelişmekte olduğunun kanıtıdır. Kıskançlık duygusu, çocuğun bir tür 
kendine özgü değer yargısı olup, çocuğun kendi içinde gelişir.96  
Çocuk, okul öncesi dönemde çevreye uyma, çevredekilerle iletişim kurma, 
ilkel kavramlar geliştirme ve sorun çözme gibi çabalarda bulunur. Bu evrede, çocuğun 
çevresindeki eşyalara ilgisi artar, onlar hakkında düşünür ve soru sorar.97 Böylece 
                                                 
91 Ayrıntılı bilgi için bkz., Pektaş, Pelin, Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Öğretiminde Çoklu Zeka 
Uygulamaları, Özel Ceceli Okulları Yay., Ank., 2003, ss. 17-26. 
92 Binbaşıoğlu, a.g.e., s.102, 
93 Şentürk, a.g.e., s. 17. 
94 6-11 Yaş Çocukların Gelişimi (İlkokul dönemi), http.//Batman.meb.gov.tr/rehberlik1.htm.  
(14.07.2004). 
95 Başaran, a.g.e., s. 88. 
96 Walter H. Clark, “Çocukluk Dönemi Dini”,(çev. Neda Armaner), A.Ü.İ.F. Dergisi, C.24, 1999, 
s. 179 
97 Ulcay, Sema, Okul Öncesi Çocuk Gelişimi ve Eğitimi Kurumlarında Yıllık Plan, Türkiye’de 
Okul Öncesi Çocuk Gelişimi ve Projesi, M.E.B. Yay., İst., 1983, s. 2. 
 38
çocuk çevresiyle özgürce etkileşime girer ve çevresine karşı ilgi duyar. Çocuğun bu 
ilgi ve merakı, zihinsel gücünün gelişmesine de katkıda bulunur. Çocuğun bu 
dönemdeki düşüncesi “akılsal” nitelikte olmaktan çok “duygusal” niteliktedir.98 
Çocukların, zihinsel gücünün okul öncesi dönemdeki hızlı gelişimi ilkokul 
evresinde de (6.-11. yaşlar) devam eder. İlkokul evresi, çocuğun somut düşünmesinin 
yoğunlaştığı dönemdir. Bu düşünme evresinde çocuk, somut bilgileri düzenli şekilde 
işleyebilir, nesnel durumların birçok yönünü görebilir.99 Bu dönemde mantıksal 
düşünce ortaya çıktığı için, nesneler arasındaki büyüklük, küçüklük ve eşitlik ilkelerini 
zihninde koruyabilir.100 Mantıksal işlemleri somut problemlere uygular. Çocukların 
aritmetik işlemlerini yaparken parmaklarını ya da başka nesneleri kullanmaları bunun 
sonucudur.101 İlk çocukluk ve okul öncesi dönemde görülen, çocuğun taklit etme 
özelliğinin kaynağı olan akıl yürütmeksizin, tenkit etmeksizin, kolay kabul etme 
özelliği, bu dönemde yerini mantıksal düşünmeye bırakır.102 
11–14 yaşlar arası çocukta zihinsel gelişme soyuttan somuta bir çizgi izler. 
Önce somut olanı anlar, kavrar; daha sonra soyut olanı anlayabilir, gerekli zihinsel 
işlemleri yapabilir.103 Bunun sonucunda çocuk, çevresindeki olayları tenkit etmeye, 
akıl süzgecinden geçirmeye ve birtakım sonuçlara ulaşmaya başlar. Her söylenileni 
doğru, her yapılanı uygun bulmayarak, karşılaştığı yanlışları, çelişkileri fark eder.104 
Soyut işlemler dönemindeki kişi, artık çocukluktan çıkmış, ama henüz yetişkin 
olamamıştır. Bu durum bedensel ve duygusal bakımdan da böyledir. Zihinsel gelişme 
artık son gelişim merhalesine gelmesine karşın henüz tam olarak gelişmemiştir.105 
Bu çağda ergen benmerkezciliği denilen bir düşünce biçimi kendini gösterir. 
Bu durum onun anlayış, tutum ve davranışlarını da etkiler. Bu çağın benmerkezciliğini 
çocuk benmerkezciliğinden ayıran husus şu şekilde açıklanabilir. Çocukluk çağındaki 
benmerkezcilik başkalarını düşünmemek, her şeye müdahale etmek ve paylaşmayı 
becerememek şeklinde iken bu çağda kişi başkalarını da düşünür, onları da hesaba 
katar, ancak onların kendisi hakkında neler düşüneceğini, beğenip beğenmeyeceğini 
                                                 
98 Binbaşıoğlu, a.g.e., s. 92. 
99 Başaran, a.g.e., s. 104. 
100 Selçuk, a.g.e., s. 51. 
101 Selçuk, a.g.e., s.79. 
102 Başaran, a.g.e., ss. 94-96. 
103 Şentürk, a.g.e., s. 23-24. 
104 Başaran, a.g.e., s. 95-96. 
105 Erden-Akman, a.g.e., ss. 59-60. 
 39
düşünerek kendisini ön plana atmak ister. Kendine güveni fazladır, fikirlerine, 
bilgilerine inanır. Bu sebeple başkalarıyla tartışırken kendi düşüncesinin en doğru 
olduğuna inanır ve anlaşma güçlüğü çekebilir.106  
Zihinsel gelişim, diğer gelişim alanlarıyla da yakından ilişkilidir. Sosyo-
ekonomik düzey ve bireysel ayrılıklar bu gelişimin seyrinde etkili faktörler olarak 
görülmektedir.107 
3. Dil Gelişmesi 
Zihinsel gelişim içinde ele alınması gereken konulardan biri de dil gelişmesidir. 
Dil gelişmesi, hemen hemen bütün Psikoloji, Eğitim Psikolojisi kitaplarında ve bazı 
eserlerde108 çocuğun doğumundan itibaren aylara ve yıllara ayrılarak geniş şekilde 
incelenmiştir. Bunun için biz burada dil gelişmesi hakkında genel bir bilgi vermekle 
yetineceğiz. 
Dil bir anlatım ve çevreye uyum aracıdır. İnsanların birbirine bilgi, düşünce ve 
eğilimleri aktarabilmelerini mümkün kılar. Dil aynı zamanda fikirleri düzenleyebilme 
ve duyguları ifade edebilme imkânı sağlar. Dil gelişimi hem olgunlaşmaya hem de 
öğrenmeye bağlıdır. Çocuk zamanla ihtiyacı olan sözcükleri öğrenir. Bu arada çocuk 
derdini anlatmak isteyip de uygun sözcük bulamazsa, kırıklığa uğrar. Çevresiyle 
iletişimi zayıflar, çevresinin onu anlamak istemediğini düşünür. Oysa sözcük 
dağarcığının zenginliği, çocuğun sosyal ve duygusal gelişiminde önemli faktördür.109  
Dil gelişmesinde ilk yaşların büyük önemi vardır. Bu yaşlar sonraki 
öğrenmelere temel oluşturur. Aile içersinde çocuğun konuşmasının desteklenmesi, 
ailenin sosyo-ekonomik durumunun iyi, kültür seviyesinin yüksek olması çocuğun dil 
gelişimini hızlandırmakta; bunun tersi durumlar ise gelişimi yavaşlatmaktadır. Buna 
paralel olarak, okuldaki öğretim araçlarının büyük bir kısmı ve öğretimin kendisinin 
de büyük ölçüde dile dayalı olduğu düşünülürse, yeterli bir dil gelişim düzeyine 
ulaşmamış çocukların başarılı olması beklenemez.110  
                                                 
106 Erden-Akman, a.g.e., ss. 59-61; Binbaşıoğlu, a.g.e., s. 111- 112. 
107 Şentürk, Din Psikolojisi, s. 103–104. 
108 Geniş bilgi için bkz., Güven, Nergis-Bal, Servet, Dil Gelişimi ve Eğitim, Epsilon Yay., İst. 
2000. 
109 Selçuk, a.g.e., s. 33;  
110 Bloom, Benjamin S., İnsan Nitelikleri ve Okulda Öğrenme, (çev. Durmuş Ali Özçelik),   
M.E.B.Yay., Ank. 1979, s. 98. 
 40
Daha öncede ifade edildiği gibi çocukta kavramlar basitten bileşiğe, somuttan 
soyuta doğru yavaş yavaş gelişir. Soyut kavramlarla düşünebilmenin ancak 11 yaşında 
mümkün olduğu, dinî kavramlarda ise bunun 13 yaş civarında gerçekleşebildiği 
araştırmaların ortaya koyduğu bir sonuçtur. 
İlköğretim çağındaki çocukların zihinsel gelişimlerine paralel olarak, dil 
kullanmadaki başarıları da artmıştır. Okul öncesi dönemde anlamını kavramadan 
ezberlediği dinî kavramları bu çağlarda anlamaya başlar. Kısaca çocuğun daha önceki 
çağlarda geliştirdiği kavramlardaki bulanıklık, bu çağda daha açıklık kazanmaya 
başlar.111 
Unutulmamalıdır ki, dil yeteneğinin gelişimi de diğer gelişim alanlarında 
olduğu gibi belli bir sıra izler. Bu durum gerek genel eğitimde, gerekse din eğitiminde 
çocuk eğitimiyle ilgilenenlerin gözünden kaçmamalıdır. 
Din dili gelişmesi 
Çok iyi bilindiği gibi, her bilimin ve kavramın kendine has bir dili vardır. İşte 
din dili de dine ait olan özel bir dildir.112 Ancak dil denildiği zaman akla önce 
konuşma dili gelir. Oysa konuşma dili çok geniş olan haberleşme ortamının bir 
çeşididir. 
Çocuklar çevreleri ile olan iletişimleri sayesinde bir “din dili” geliştirirler. Dinî 
kelimeler sık sık söylendiğinde çocuklar bu kavramları çabucak alırlar, gerçek 
anlamlarını bilmeden de onları kullanırlar. Çocukların bu özelliğini gören yetişkinler 
onlara yeni bilgiler verirler. Oysa çocuğun sınırlı dil ve zihin kapasitesi düşünülmeden 
verilen bilgiler, yapılan açıklamalar zihinde bir kavram kargaşası meydana 
getirebilir.113 
Öğrencilere bilgiyi sunmak bir sanattır. Öğretmenin sunduğu konular, her 
zaman öğrencilerin anlayarak öğrendiği anlamına gelmemektedir. Çünkü kelimeler, 
kavram ve deyimler bilgiyi veren ile onu alanın ortaklaşa kullandığı anlam ve 
işaretlerdir.114 Bu yüzden öğrencilere bilgiler sunulurken, kullanılan dilin öğrencilerin 
                                                 
111 Başaran, a.g.e., s. 93. 
112 Koç, Turan, Din Dili, 1. Basım, İz Yayıncılık, İst., 1998, s.71. 
113 Selçuk, a.g.e., s. 34. 
114 Selçuk, a.g.e., s.165.  
 41
anlayabileceği düzeyde olması anlamayı kolaylaştırır. Eğer alıcı ve verici arasında 
sağlıklı bir iletişim kurulamıyorsa bu anlatımın kusurlu olduğunu göstermektedir. 
Okul öncesi ve ilkokulun birinci devresinde, din dilindeki bazı kavramların 
anlaşılması çocuklar için güçtür. Yetişkinler tarafından yapılan bütün soyutlamalara 
rağmen çocuklar bu kavramları maddi olarak yorumlarlar. Meselâ, Allah’ı gökyüzünde 
çok güçlü bir insan, meleği kanatlı bir varlık olarak düşünebilirler. Çünkü onlar henüz 
soyut ile somut kavramları ayırabilecek seviyede değillerdir.115 Zamanla bu ayrımı 
yapabilecekler ve tenzihi bir Allah inancına ulaşacaklardır. 
Din dilini anlamak bakımından 13–14. yaşlar, bundan önceki yaşlardan oldukça 
ileridir. Gençler kelimelere bağlı somut anlamların ötesinde, soyut terimlerle 
düşünebilir, manevi alanı anlayabilirler. Az yetenekli olanlarda Allah’ı insana 
benzetme eğilimi nispeten sürer, fakat gelişmiş olanlar Allah’ı maddeden öte bir 
aşkın varlık olarak düşünebilirler.116 
Bu ifadelerden hareketle din dilini kullanırken soyut mefhumları çocuklara 
çeşitli misallerle iyice izah etmeli ve somuttan soyuta doğru emniyetle yürümelerine 
özen gösterilmelidir. Ayrıca din eğitimi ve öğretiminde çocuğa kavramları belletmeye 
çalışmaktan çok, bu kavramları duyu organlarına açık ve etkili bir tarzda 
sunabilmenin yollarını bulmak zorundayız. Bileşik olan şeyleri basit kavramlarla, 
uzakta bulunanı yakında bulunanlarla, görünmeyenleri görünenler yardımıyla tasvir 
ve izah etmek mümkündür.117 
Bütün bunlar gösteriyor ki, çocuğun din eğitimi ve öğretiminde din dilini sade 
ve çocuğa uygun şekilde kullanmalıyız. İllâ din dilini kullanacağım diye çocuğun 
anlayamayacağı kavramlar verilmemelidir. Çocukla iletişim kurabilmek için yeni 
yollar, yeni konuşma türleri bulmak gerekebilir. Eğer bunu gözden kaçırırsak çocukla 
konuşup anlaşabileceğimiz bir din dili gelişmeyecektir. 
4. Eğitimde Dikkat Edilecek Hususlar 
Zihinsel olgunlaşma eğitimde dikkat edilmesi gereken önemli bir unsurdur. 
Çünkü insan zihninde bazı “yapı taşları” vardır. Bu yapı taşları geliştikçe çocuk 
bunları tıpkı kaslarını yürümek, koşmak, tırmanmak için nasıl kullanıyorsa öyle 
                                                 
115 Şentürk, a.g.e., s. 45. 
116 Bilgin-Selçuk, a.g.e., s. 84. 
117 Selçuk, a.g.e., s.35-36. 
 42
kullanacaktır. Çocuğun bir yetişkin gibi düşünememesi, akıl yürütememesi, 
öğrenememesi zihinde bu işi yapmasını sağlayan akıl yapılarının bulunmayışındandır. 
Beş yaşındaki bir çocuğa yüksek matematik öğretemiyorsak bunun başlıca nedeni 
çocuk zihninin gereken olgunluğa erişemediğinin göstergesidir.118 
Hiç şüphesiz çocukların zihinsel yapısı ile yetişkinlerinki farklılık gösterir. 
Eğitimde problemlerle karşılaşılmaması için bu farklılığın kabul edilmesi gerekir.  
Unutulmamalıdır ki, herkes kendi zihni seviyesine göre problemlere çözüm 
bulmaya çalışır. Sorun çözme insanın günlük davranışıdır. İnsan, günlük hayatta 
kendisi, ailesi, işi vb. gibi durumlarla ilgili karşılaştığı problemlere çözüm bulmaya 
çalışır. Ancak insanın problemlere çözüm bulabilmesi için, karşılaştığı problemleri 
aşabilecek belli bir zihni yeteneğe ve olgunluğa ulaşması gerekir.119 
Eğitici, bütün bunları dikkate alarak çocuk hakkında önyargılardan kaçınmalı, 
çocuğun zihin gücünü ve zihinsel gelişim dönemlerini iyi tanımalı, çocuğu kabiliyetleri 
doğrultusunda yönlendirip ona göre eğitime ağırlık vermelidir. 
Din eğitiminde kullanılacak din dili de yukarıda ifade edilen olgunlaşma 
seviyesi belirlenerek seçilirse sonuç daha verimli olacaktır. 
F. DİNÎ GELİŞİM 
Dinî gelişimi açıklamadan önce gelişim ve dinî gelişme hakkında kısaca bilgi 
vermekte fayda vardır. Daha önce de ifade edildiği gibi gelişme, beden ve ruh 
yönünden organizmanın kendisinden beklenen faaliyetleri yapabilmesi için geçirmiş 
olduğu merhaledir. Buna göre dinî gelişme de, kişinin çocukluktan itibaren dinî 
hayatının basitten mükemmele doğru geçirmiş olduğu değişim süreci veya 
süreçleridir.120 
Din duygusu, yüce ve aşkın duygular arasında yer alır.121 Fıtri bir duygudur. 
Yani bütün insanlarda ortak ve genel olarak, yaratılıştan vardır. İnsan, doğuştan 
                                                 
118  Günçe, Gülseren, “Jean Piaget ve Temel Kuramsal Fikirleri”, A.Ü. Eğitim Bilimleri   Fakül-
tesi   Dergisi, C. 4, No:1-4, Ank., 1972, s. 31-32. 
119   Yavuzer, a.g.e., s. 126. 
120  Şentürk, Eğitim Psikolojisi, s. 42. Ayrıca bu konuda geniş bilgi için bkz., Cüceloğlu, a.g.e.,   
s. 331 vd; Fırat, Erdoğan, Eğitim Psikolojisi, Tin Yay., İzmir, 1989, s. 15 vd; Yavuz, 
Çocukta Dinî Duygu ve Düşüncenin Gelişimi., s.106 vd; Hökelekli, Hayati, Din 
Psikolojisi, TDV Yay., Ank., 1993, s. 251 vd; Şentürk, Din Psikolojisi, ss. 91–130. 
121  Topçu, Nurettin, Psikoloji, Kurtuluş Matbaası, İst. 1959, ss. 52- 81. 
 43
Allah’a inanmaya yetenekli ve dinî inancı kabullenmeye elverişli yaratılmıştır.122 
Psikolojik ve pedagojik araştırmaların verilerinden de bu sonuca ulaşılmıştır.123  
Ancak doğuştan itibaren çocukta potansiyel olarak hazır bulunan dinî duygunun, 
teşekkülünde ve gelişmesinde, çevre büyük etkendir. Çocuğun içinde yaşadığı 
çevrenin özellikleri, dinî duygunun erken veya geç yaşlarda uyanmasını 
etkilemektedir.124 Genellikle dindar bir çevrede yetişen çocuklarda dinî duygunun 
uyanması daha erken yaşlarda olmaktadır. 
Şunu belirtmek gerekir ki, duygular, çocuğun doğuştan getirdiği özellikler ve 
istidatlar arasındadır. Ancak bu duyguların bazıları hemen kendini gösterirken (açlık, 
susuzluk gibi) bazıları da gelişim süreci içinde zamanla ortaya çıkar. Aslında bütün 
istidat ve özellikler çocuğun yaratılışıyla birlikte bir potansiyel halinde, yani bir 
tohum durumundayken gelişim süreci için gerekli çevre şartları oluşup zaman içinde, 
sıra geldikçe filizlenmeye ve kendini göstermeye başlar.125 Örneğin, bir tahıl bitkisinin 
gelişim seyri ile bir meyve ağacının gelişim seyri bir değildir. Birincisi altı, yedi ayda 
bütün gelişim sürecini tamamlarken, ikincisinin semere verebilmesi için altı-yedi sene 
gerekebilir. İşte insandaki bu istidat ve özelliklerin her biri ayrı ayrı gelişim sürecine 
tâbidir. 
Buradan hareketle duyguları ortaya çıkış sırasına göre: 1. Basit ve bencil 
duygular 2. Sosyal duygular 3. Yüce ve aşkın duygular şeklinde tasnif edilebilir. İşte 
din duygusu, bu yüce ve aşkın duygular arasında yer alır. Bu bakımdan da ortaya 
çıkması geciktiği gibi gelişim süreci de hayli uzun zaman dilimini kapsayabilir.126 
Her ne kadar ilk çocukluk dönemi araştırmamız dışında kalmasına rağmen, 
öncelikle bu dönemdeki çocukların dinî gelişim seyri üzerinde kısaca durmak 
gerekmektedir. Bebeklik evresinde, dini bakımdan gözle görülecek dinî tezahürlere 
pek rastlanmaz. Ancak, birer ikişer kelimelik cümlelerle, kendine öğretilen dinî 
kavramları söyleyebilir. Bu kavramlar çocuk için pek anlam ifade etmez.127 Bebeklik 
evresini izleyen ilk çocukluk evresinde, dinî tezahürler daha belirgin bir hal alır. Bu 
                                                 
122  Ay, Mehmet Emin, “Çocuk ve Din Eğitimi”, Yeni Dünya Dergisi, Y.1, S.2, Kasım 1993, s. 71. 
123 A. Vergote, “Çocukta Din”, (çev. Erdoğan Fırat), A.Ü. İlahiyat Fakültesi Dergisi, C.22,    
1978, Ank., s. 315. 
124 Öner, Necati, Stres ve Dinî İnanç, DİB Yay., Ank., 1985, s. 46; Yavuz, a.g.e., s. 44. 
125 Şentürk, Eğitim Psikolojisi, s. 9-10. 
126 Şentürk, a.g.e., s. 42-43; Topçu, a.g.e., ss. 52-81; Yavuz, a.g.e., ss. 26-33; Peker, a.g.e., 
ss. 54-67. 
127 Guillaume, Paul, Ruhbilim, (çev. Refia Şemin), M.E. Basımevi, İst. 1945, s. 271. 
 44
evredeki çocuklarda taklitçilik, animizm, antropomorfizm, egosantrizm, inatçılık, 
olumsuzluk, müşahhas düşünce, asosyallik ve meraklılık gibi duygusal ve zihinsel 
özellikler görülür.128  
İlk çocukluk evresinde çocuk, çevresindekilerin her türlü hareketlerini bilinçli 
veya bilinçsiz olarak taklit ve tekrar eder. Zihinsel bakımdan henüz tenkit çağına 
ulaşmadığı için kendisine sunulanları aynen kabul eder. Kendisine anlatılan ve 
söylenen her şeye inanmaya yatkındır. Çocuk bu evrede duygusaldır, akılcı değildir.129 
Çünkü çocuğun duyguları düşüncelerine oranla daha yaygın ve belirgindir. Çocuk içten 
gelen duygularla, aile çevresindeki kişilerde gördüğü ibadetlere, dinî motifli 
davranışlara yönelerek onları taklit eder.130 
Bu ifadeden anlaşıldığı üzere, çocuğun ve gencin dinî gelişmesinde önemli bir 
yer tutan öğrenme türü de taklittir. Bir başka kişinin duygu, düşünce ve 
davranışlarının örnek alınması olarak bilinen taklit, öğrenme kaynakları arasında 
önemli yere sahiptir. Kişi, değer verdiği kimselerden gördüğü davranışları 
benimseyerek uygulamaya çalışır, yetişkinlerin nasihatlerinden çok, taklit yoluyla 
bilgi ve tecrübe kazanır. Böylece çocuk ve genç, taklit ettiği kimselerden gördüğü, 
işittiği davranış ve tutumları uygulamaya koyar. Din de diğer davranış ve tutumlar 
gibi aynı yolla öğrenilebilir.131  
Bu noktada ailenin çocuğa model olmasının din eğitimi açısından önemi 
üzerinde kısaca durmak faydalı olacaktır. 
Hiç kuşkusuz, çocuk eğitiminde davranış örnekleri göstermenin önemli bir yeri 
vardır. Çünkü çocukta öğrenmenin ilk şekli, ilk yolu çevresinde gördüğü davranışları 
taklittir. Öğrenmeye ilk adımını bu mekanizma ile atar. Bu sebeple çocuğun 
çevresinde bol miktarda iyi davranış örnekleri sergilemeye dikkat edilmelidir.132 
Çünkü, çocuk taklit edeceği hareketleri ilk defa kendi üzerinde etkisi olan kişilerden 
                                                 
128 Şentürk, “Çocukta Dinî Gelişim Psikolojisi” Yeni Ümit Dergisi, Y. 8, S. 30, Ekim-Kasım-  
Aralık, 1996, s. 19. 
129  Fırat, a.g.e., s. 15. 
130  Peker, Hüseyin, Din Psikolojisi, Sönmez Mat. ve Yay., Samsun, 1993, s.103. 
131 Geniş bilgi için bkz., Kılavuz, M. Akif, “Ergenlerde Özdeşleşme ve Din Eğitimi”, Gençlik    
Din ve Değerler Psikolojisi, Ankara Okulu Yay., Ank., 2002, ss. 209-254. 
132  Dodurgalı, Din Eğitimi ve Öğretiminde İlkeler ve Yöntemler, İst., 1999, s.139. 
 45
genellikle de yakın çevresinden seçecektir. Şüphesiz bu kişilerde ilk planda anne ve 
babadır.133  
Görüldüğü üzere, çocuğun öğrenmesinde etkili olan sistemlerin başında taklit 
mekanizması gelmektedir. Bu sistem ebeveynler için eğitim bazında çok büyük fırsat 
olarak da telakki edilebilir. Çünkü çocukta kalıcı bir tesir bırakmanın en iyi yolu ona 
davranış modeli sunmaktır. 
Taklit, ileride çocuğun nasıl inanacağını, ibadetlerini nasıl yapacağını, onları 
nasıl yaşayacağını ve nasıl davranacağını göstermiş olur. Şu halde taklitle başlayan 
dinî faaliyetler, çevrenin dinî atmosferine ve çocuğun ferdî kabiliyetinin işleniş 
derecesine bağlı olarak zamanla gelişip dini yaşayışa dönüşür. Bu da neticede taklidin 
dıştan içe doğru yöneldiğini ve orada özümsenmesiyle doğal bir davranış haline 
geldiğini gösterir.134 Böylece taklit edilerek alışkanlık haline gelmiş olan dinî pratikler 
zamanla irade düzeyine yükselecek ve iradeyi harekete geçirecektir. Bunun 
sonucunda çocuk, büyüklerin dinî davranışlarını model aldıkça neyin neden dolayı 
yapıldığını da kavramaya başlayacaktır.135 
Özellikle 7-9 yaş grubu çocuklarında dinî taklide alışma ve uyumu sağlama 
gayreti içinde bulundukları görülmektedir. Artık bu yaşlarda şuurlu bir taklitten söz 
edilebilir. Zira onlar sadece kopya etmekle kalmaz aynı zamanda neyi kopya 
ettiklerini de bilir durumdadırlar. 10–12 yaşlarında duanın ve namazın nedenlerini 
açıklamaya girişirler. Öyle ki bunlar, taklit ettiklerinin manasını kavrama ve 
kavradıklarını açıklayabilme yeteneğini göstermektedirler.136 Artık onlar kuru kuru bir 
taklitte bulunmaktan çok bir nevi bilinçlenmeye doğru gitmektedir.137 
Bu ifadelere göre, çocuğun anne babayı taklit ederek yola çıkmasının, onun 
eğitimi içinde ne denli önemli bir yere sahip olduğu ve bu sebeple ailenin doğru 
davranış modelleri geliştirme zorunluluğu içersinde bulunduğu aşikârdır. Buradan 
hareketle bütün anne babalar, çocuklara vermek istedikleri değerleri öğretmeye 
çalışmak yerine, istedikleri değere model olmanın daha geçerli bir yol olduğunu 
bilmelidirler. 
                                                 
133 Dodurgalı, a.g.e., s. 140. 
134 Yavuz, Çocuk ve Din, Çocuk Vakfı Yay., İst., 1994, s. 133, 
135 Selçuk, a.g.e., s. 114. 
136 Yavuz, Çocukta Dini Duygu ve Düşüncenin Gelişimi, s. 157-158. 
137 Yavuz, a.g.e., s. 158. 
 46
1. İlkokul Çağı Çocuğunda Dinî Gelişim Özellikleri 
Bu çağda çocuk belli bir olgunlaşma seviyesine gelmiş, bedenen ve ruhen 
okuma ve yazma için gerekli güce kavuşmuştur. Bu dönemde çocuğun çevresi 
genişler, daha önce anlaşılmaz olan kavramlar yavaş yavaş açıklık kazanmaya, 
çocukta bilinçli ve gerçekçi bir din anlayışı gelişmeye başlar. Çocuk bu dönemde, 
dinin birtakım sorularını daha rahat anlamaya ve öğrenmeye, ahlâki konuları da 
kendine göre değerlendirmeye başlar. İlk çocukluk evresinde, Allah’ı insana ait 
modeller, çizgiler içinde düşünen çocukta bu antropomorfik düşünce yerini git gide 
sembolik ve soyut anlayışa bırakır.138 Çünkü ilkokul çağının sonlarından itibaren somut 
düşünce safhasından, daha esnek, hatta soyut kavram ve konuları anlayacağı safhaya 
geçiş söz konusudur.139  
Bu dönemde, çocuğun dinî gelişimine etki eden en önemli faktör ailedir. 
Özellikle aile bireylerinin dinî tutum ve davranışları çocuğu son derece etkiler. 
Ancak, çocuğun çevresinin genişlemesiyle anne ve babasına olan bağlılığı azalır. 
Okula başlamadan anne ve babasını model olarak alan ve onları taklit eden çocuk, 
okula başladıktan sonra özellikle öğretmenini örnek almaya başlar.140  
İşte bu noktada, çocuğun dinî gelişimi açısından öğretmenin rolü üzerinde 
durulmalıdır. Çünkü öğretmenin dinî tutum ve davranışları, dinle ilgili sözleri çocuğun 
dinî gelişimi açısından oldukça önemlidir. Ancak, unutulmamalıdır ki, öğretmen 
çocuğun dinî gelişmesine yardımcı olabilmesi için kendisini yetiştirmiş ve bu 
bakımdan gerekli donanıma sahip olması icap eder. 
Okul çağının 8-9 yaşları artık mesuliyet duygusunun geliştiği, buna paralel 
olarak dinî konulara da ilgisinin arttığı, dinî bilgileri nispetinde birtakım dinî 
uygulamalara giriştiği, okul öncesi peşin ve itirazsız kabullerle yapılan taklitlerin 
yerini daha şuurlu, benimseyici, işin mahiyetini de kavramaya çalışarak yapılan 
taklitler almaktadır.141 Okul çağının sonlarına doğru (11. yaş) soyut düşüncenin 
başladığını hatırlarsak, bütün bunların gayet tabii bir gelişmenin sonucu olduğunu 
söyleyebiliriz. Zaten taklit, zihnî gelişmenin henüz yeterli olmadığı bir dönemde, 
çocuğun büyüklerini ideal örnek kabul ederek, model alarak onların yanlış ve eksik 
                                                 
138 Armaner, a.g.e., s. 86-87. 
139 Şentürk, a.g.m, s. 21. 
140 Peker, a.g.e., s. 104. 
141 Yavuz, Çocuk ve Din, ss. 101–103. 
 47
yapabileceklerini aklına getirmeden, onların her söylediğini ve yaptığını doğru, güzel 
ve iyi kabul ederek yapmaya çalışmasının bir sonucudur. Çünkü bu çağda çocuk henüz 
tenkitçi bir zihin sürecinde değildir. Ancak okul çağının sonlarına doğru zihnî 
gelişmede soyut düşünce dönemine ulaşmasıyla tenkitçi düşünce kendini gösterecek, 
çocuk artık, her söylenileni doğru, her yapılanı uygun görmeyecek olayları akıl 
süzgecinden geçirerek bir takım sonuçlara ulaşacaktır.142 
Öyleyse bu çağdaki çocuğu daha ciddiye almak gerekir. Çocuk psikolojik olarak 
çocukluktan çıktığının, gençliğe doğru adım attığının farkına varmaya başlamıştır. Bu 
sebeple sosyal benliği de olgunlaşmaya, toplum içinde kendisine değer verilmesini 
istemeye başlayacaktır. Ayrıca çocuk dinî konularda da bir gayretin içine girecek, 
bilhassa cuma ve bayram namazları gibi cemaatle kılınan namazlara rağbet 
edecektir.143 Ancak, burada yetişkinlerin rehberlikleri, teşvikleri, olumlu veya 
olumsuz tutum ve davranışlarının onlar üzerindeki müspet veya menfi tesirlerini 
unutmamak gerekir. 
Dua ve İbadet Gelişimi 
İlkokul çağı çocuğun (6.-11. yaşlar) dinî gelişim özellikleri incelenirken ele 
alınması gereken konulardan biri de dua ve ibadet gelişimidir. Çünkü bu dönem 
“öğrenme çağı” dır. Bu yüzden bu dönem, bütün gelişim alanları açısından olduğu gibi 
dinî gelişim açısından da önemli bir yere sahiptir. Çünkü bu dönemde bazı dinî 
kavramlar ve ibadetler çocuklara öğretilmeye başlanmalıdır.144 
Dua, insanın tamamen duygusallığından ve iç dünyasından kaynaklanan ve 
Allah’a yaklaşmasını sağlayan yönelişidir.145 
Çocuk nazarında bu yönelişin önemi büyüktür. Çocuk önce kendisi ile Allah 
arasında içten bir bağlılık kurar. Dua ve ibadet denemeleri ise kendisinin Rabbine 
bağlılığının, sevgisinin ve itaatinin bir göstergesidir. Böyle bir davranış çocuğa 
şüphesiz onun ihtiyacı olan emniyet ve sükûnet hissini verir.146 
 Araştırmalara göre bu çağdaki çocukların dua ve ibadet konularına karşı 
ilgileri yüksektir. Özellikle orta çocukluk dönemi olarak bilinen 7-9 yaş grubu 
                                                 
142 Peker, a.g.e., s. 104-105; Öcal, a.g.e., s.137. 
143 Şentürk, a.g.e., s. 50. 
144 Ay, a.g.e., s. 42. 
145 Dodurgalı, a.g.e., s. 138. 
146 Yavuz, a.g.e., s. 183. 
 48
çocuklar, ibadet edeni izlemekten hoşlanırlar, onları taklit ederek, onlar gibi dua ve 
ibadet etme denemelerine girişir.147  
Daha önce de ifade edildiği gibi, araştırmalar dinin taklit ve tekrarlarla 
öğrenilebilecek yanlarının 7-9 yaşlarında kolaylıkla işlenebileceğini ortaya koymak-
tadır. Hz. Peygamber (sav) de, bu yaşlardaki çocuğun bazı dinî kavramları ve 
ibadetleri öğrenebilecek düzeye geldiğine dikkat çekerek “çocuklarınız yedi yaşına 
geldikleri zaman onlara namaz kılmayı öğretin”148 buyurmaktadır. 
Hz. Peygamber’in bu hadisinde, dua ve ibadet eğitiminin bu yaşlarda 
başlaması gereken bir faaliyet olduğu ve ibadet eğitimi içinde de ilk sırayı namaz 
eğitimine vermek gerekliliği açıkça beyan edilmektedir. Ancak bu eğitim, gösterme 
ve sevdirme şeklinde olmalıdır. Zorlama ve ceza yöntemi uygulanırsa, sonuç gelecek 
itibariyle hiç de arzu etmediğimiz şekilde gelişebilir. Uygulanacak yöntem, kuralları 
çocuğa zorla öğretmek yerine, çeşitli yaşantılar ve uygulamalarla model olarak onun 
kurallara kendiliğinden ulaşmasını sağlamak şeklinde olmalıdır. 
İbadet eğitiminde uygulanacak yöntem ise, her çocuğun kendi gücüne göre 
ibadetlere alıştırılması tarzında olmalıdır.149 Çocuğa uygulanacak eğitimin onun zayıf 
düşmemesine, onda bıkkınlık getirmemesine dikkat edilmelidir.150 
Yine araştırmalardan elde edilen veriler bizlere, bu dönemdeki çocukların 
Allah’ı çok sevdiklerini, O’na yakın olmak istediklerini, bu yüzden de dinî pratikleri 
öğrenmek ve uygulamak eğiliminde olduklarını göstermektedir. Bu dönemde çocuk-
ların büyüklerini taklit ederek ibadetlere katılmaya istekli olması, onların ruhundaki 
“kolay inanırlık” özelliğine bağlanmıştır.151 
İslam bilgin ve düşünürleri de çocuğun çabuk inanma ve kolay etkilenme 
özelliğine dikkat çekmişlerdir. Gazzâli’ye göre, “çocuğun kalbi, pırlanta gibi temiz, 
saf ve bomboştur. Gördüğü ve duyduğu her şeyi almaya kabiliyetli, yöneltilen her şeyi 
yapmaya meyyaldir(eğimlidir)…”152 
                                                 
147  Selçuk, a.g.e., s.99-100. 
148  Ebu Davûd, Salât, 25; Dârimî, Sünen, I. 333. 
149  Bu konuda geniş araştırma için bkz., Sağlam, İsmail, Çocuk ve İbadet (7-14 yaş dönemi),  
Düşünce Kitabevi Yay., Bursa, 2003, ss. 202-268. 
150  Bilgin, Beyza, İslâm ve Çocuk, DİB.Yay., Ank., 2003, s.163-164. 
151 Selçuk, a.g.e., s. 100. 
152 Çelebi, Ahmed, İslam’da Eğitim-Öğretim Tarihi, (terc., Ali Yardım), Damga Yay., İst., 
1998,  s. 235. 
 49
Bu konuda İbn-i Sînâ da, çocuğun doğarken getirdiği yeteneklerin geliştirilmesi 
üzerinde durur. Ayrıca, güzel ahlâkın, sağlam mizaca paralel olarak, tâ çocukluk 
döneminden gelişmeye başladığını, bunun için çocuğu kötü iş ve arkadaşlardan 
uzaklaştırıp, iyi arkadaşlarla oynamasını sağlamakla mümkün olacağını söyler.153 
Burada bir kez daha vurgulamak gerekir ki, bütün bunları uygularken bu 
yaştaki çocuklara hayattan konularla yaklaşmak çocuğun duygusal ve zihinsel 
gelişimine uygun bir yöntemdir. Eğer çocuk gelişiminin basamakları göz önüne 
alınmazsa çocuğa din olgusunu vermekte zorluklarla karşılaşılabilir. Çocuk çevresinde 
gördükleri ile ilgi kurduğu sürece ufku gelişecek, zihni aydınlanacak, belirsiz bilgiden 
kurtulacak ve dinin ilkelerinin sadece bilgi yığını olmadığını, hayatta uygulanması 
gerektiğini anlayacaktır. Çocuğa sokağa çıkarken soğuk ve sıcağa karşı korumak 
amacıyla nasıl elbise giydiriyorsak, manevî olarak da kötülüklerden korumak amacıyla 
ibadet (namaz, oruç vb.)elbisesi giydirmeliyiz.154 
Çocuklar Allah’ın her şeyden ve herkesten güçlü olduğunu öğrendikten sonra 
artık başkalarından isteyemeyecekleri zorluktaki şeyleri O’ndan istemeyi düşünmek-
tedirler.155 Ancak burada dikkat edilmesi gereken husus, çocukların Allah’tan ne 
isteyebileceklerini öğrenmeleri gerekliliğidir. Çünkü istekleri olmadığında güvenleri 
sarsılabilir.156 
Maddi isteklerin yerine getirilmesi için de olsa, çocukların yapacakları bazı 
şeklî ve taklide dayalı ibadet ve dualar, zamanla gerçek dinî duygunun ve arzunun 
uyanmasına ve gelişmesine olumlu katkıda bulunurlar.157 
Bu açıklamalardan sonra çocuklarda dua ve ibadet kavramlarının gelişimini 
şöyle özetlemek mümkündür: 
1. Okul öncesi dönemde şeker ve oyuncak istemek için yapılan egosantrik 
duaların yerini okul çağında hastalıktan ve felaketten korunma, sevdiklerinin ve 
ülkenin iyiliği vb. istekleri ihtiva eden dualar almaktadır. 
                                                 
153 Çelebi, a.g.e., s. 237-238; Akyüz, Yahya, Türk Eğitim Tarihi, Alfa Yay., 7. Baskı, İst.,   
1999, ss. 23-27. 
154 Varol, a.g.e., s. 188. 
155 Bilgin, a.g.e., s. 161. 
156 Bilgin, a.g.e., s.162. 
157 Öcal, a.g.e., s. 93. 
 50
2. Artan yaşla birlikte ibadetlerin insanla Allah arasında bağlantı kurma 
özelliği fark edilmekte, onların sadece şahsi istekler için bir vasıta olmadıkları 
anlaşılmaktadır.158 
Sonuç olarak bu konuda dikkat edilmesi gereken diğer bir nokta da şudur: 
Çocukların ve gençlerin sağlıklı bir dinî gelişim gerçekleştirebilmeleri için, anne, baba 
ve eğitimciler üzerine düşen görevleri yapmalıdırlar. Çünkü ilkokul veya son çocukluk 
dönemi, eğitim bakımından gerçek bir öğrenme dönemidir. Bu dönemde çocuklar, 
istek ve cesaretle öğretime açık, düzenli bir eğitime ruhen hazır ve bu vesile ile 
topladıkları bilgileri onların nasıl ve nedenlerine dayandırarak işlemeye elverişli 
duygu, düşünce ve davranışlarıyla toplum hayatında uyum sağlamaya müsait hale 
gelmiştir. Bu husus dini alan içinde geçerlidir.159 Daha öncede belirtildiği gibi, ibadet 
eğitimi küçük yaşlarda başlaması gereken bir eğitimdir. Ancak çocuklar namaza, 
oruca ve ibadetlere alıştırılırken beden gelişmelerine, sağlıklarına ve zihin 
faaliyetlerine dikkat edilmelidir.160 Amaç çocuğa birtakım bilgi ve davranışların her 
ne pahasına olursa olsun belletilmemesi değil, çocuğa öğrenme arzusu uyandırmak 
olmalıdır. 
Bunun yanında çocuğun ilgilerinin de sağlıklı ve dengeli bir biçimde beslenmesi 
gerekmektedir. Sağlam bir ibadet eğitimi ileride şüphe döneminin daha rahat ve 
kolay atlatılmasına yardımcı olur. Güçlü bir eğitimden yoksun gençlerin ergenlik 
dönemlerinde çevrenin olumsuz özelliklerine fazlaca kapıldıkları, dinî ibadetleri 
önemsemedikleri gözlenmiştir.161 
2. İlk Ergenlik Dönemi Çocuğunda Dinî Gelişim Özellikleri 
Bu dönemde kişi çocukluktan çıkmış ama henüz genç de olmamıştır. Bu 
sebeple çocuk birtakım karmaşa ve bocalama içindedir.162 İlk ergenlik dönemindeki 
fizikî ve ruhî gelişmelere paralel olarak dinî gelişmede de bir canlanma söz 
konusudur. Çünkü bu dönemin ilk yıllarında zihinsel gelişme bakımından somut 
                                                 
158  Selçuk, a.g.e., s. 102. 
159  Yavuz, Kerim, “Din Psikolojisinin Işığı altında Din Eğitiminin Değerlendirilmesi ve Metodik 
Bazı Teklifler”, Türkiye I. Din Eğitimi Semineri, s.184.  
160  Selçuk, a.g.e, s. 115. 
161  Hökelekli, Ergenlik Çağı Gençlerinin Dinî Gelişimi, (Yayınlanmamış Doktora Tezi), Bursa,   
1983, s. 84. 
162  Şentürk, a.g.e., s. 50-51. 
 51
düşünce dönemi geride kalmış, soyut düşünce dönemi başlamış163, dinî konulara ilgisi 
artmış ve dinin özünü kavramaya başlamıştır. Bu yüzden bu çağa ve özellikle 13. yaşa 
“dinî uyanış” çağı da denmektedir.164 Ancak burada önemli olan bir husus 
unutulmamalıdır. Bu dönemde dinî gelişmede bir canlanma olabilmesi, dinî 
uygulamaları da gereği gibi yerine getirebilmesi ergenlik öncesi dönemde dinî 
bilgilerini ve dinî eğitimini gereği gibi almış olmasına bağlıdır. 
Dinî uyanış ve gelişimin başlaması ile birlikte 12 yaşına kadar anne, baba ve 
çevrenin telkin edip benimsettiği din anlayışından yavaş yavaş kişisel olarak 
anlaşılacak ve benimsenecek dinî gelişim gücüne geçilir.165 Çocuklardaki o eski 
itirazsız kabuller de yerini tenkitçi bir anlayışa bırakmıştır. Artık, ergen duyduklarını, 
öğrendiklerini bir elekten geçirme ihtiyacı duymakta; her duyduğuna inanmak yerine 
aklını ve tecrübelerini devreye sokarak kabul veya reddetmektedir.166 Bu durum göz 
önüne alınarak gerek çocukluk çağında, gerekse daha sonraki ergenlik çağında 
yetişkinlerin her konuda olduğu gibi dinî konularda da onlara olabildiğince sağlıklı 
bilgiler sunmasını gerektirir. Bu hem çocuk veya ergenin sağlıklı ve bir ruhî gelişme 
göstermesi bakımından, hem de bilgi kaynağı olan yetişkinlere güvenin 
zedelenmemesi bakımından gereklidir. 
Diğer taraftan bu çağda kişide, biyolojik ve psikolojik olarak meydana gelen 
değişiklikler de vardır.167 Bu durumlar göz önüne alınarak ergenin gelişen zihinsel ve 
duygusal dünyasına uygun bir şekilde dinî bilgi verilmesi, kafasına takılan hususları 
sorabilmesi için kendisine gerekli yakınlığın gösterilmesi ve arkadaşça yaklaşarak 
uygun rehberliğin yapılması tüm eğitimcilere düşen bir görevdir. Böylece ergenin 
ihtiyacı olan rehberlik, ilgililer tarafından karşılanırsa problemli gençler yerine 
mutlu, sağlıklı ve başarılı gençleri yetiştirebiliriz.168 
                                                 
163  Peker, a.g.e, s. 106. 
164  Hökelekli, a.g.e., ss. 267-269; Öcal, a.g.e., s. 137. 
165 Kula, Naci, “Gençlik Döneminde Kimlik ve Din”, Gençlik Din ve Değerler Psikolojisi,   
Ankara Okulu Yay., Ank., 2002, s. 38. 
166  Peker, a.g.e., s. 106. 
167  Şemin, Refia Uğurel, Gençlik Psikolojisi, İst. Edb. Fak. Yay., İst. 1980, s. 26-27. 
168  Fırat, a.g.e., s.57; Bilgin, Eğitim Bilimi ve Din Eğitimi, ss. 97-99. 
 52
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
İKİNCİ BÖLÜM 
YAZ KUR’AN KURSU ÖĞRENCİ VE ÖĞRETMENLERİNİN 
KURSLA İLGİLİ DÜŞÜNCE VE DEĞERLENDİRMELERİ 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
I. ANKETE KATILAN ÖĞRENCİ VE DİN GÖREVLİLERİNE AİT KİŞİSEL BİLGİ VE 
SOSYO-EKONOMİK DURUMLARI 
A. ÖĞRENCİLERLE İLGİLİ KİŞİSEL BİLGİLER 
Bu araştırmada örneklem olarak Muğla merkez, Dalaman, Ortaca, Köyceğiz ve 
Marmaris ilçelerinde öğrenim gören yaz kursu öğrencileri alınmıştır. Ankete katılan ve 
formları değerlendirme kapsamına giren 309 öğrenci ve 104 din görevlisi verdikleri 
bilgilere göre çeşitli yönlerden dağılımları yapılarak aşağıda sunulmuştur. 
1. Öğrencilerin Yaş Dağılımı 
Yaşın eğitim ve öğretim üzerinde etkili olduğu bir gerçektir. Bu sebeple grup 
içinde arkadaşlarına göre yaşlı olan öğrenciler psikolojik bakımdan huzursuz olabilir. 
Bu da öğrencinin o grubun içine girip eğitim almasını engelleyebilir. Bu ihtimalden 
hareketle öğrencilerin yaş durumunu belirleyen bir soruya yer verilerek bu durum 
tespit edilmeye çalışılmıştır. (Bkz. Tablo 1) 
    TABLO 1: 
   ÖĞRENCİLERİN YAŞ DAĞILIMI 
   SEÇENEKLER SAYI % 
 11 Yaş 98 31.7 
 12 Yaş 87 28.2 
 13 Yaş 81 26.2 
14 Yaş ve üzeri 39 12.6 
 
Cevapsız 4 1.3 
 
Toplam 309 100 
 
 
Tablodaki verilerden de anlaşıldığı üzere, yaz kurslarına katılabilmek için belli 
bir yaş sınırı (ilköğretim 5. sınıfı bitirme şartı ) vardır. Bu sebeple kursa katılan 
öğrencilerin yaşları 11 ve üzeridir.  
Tablodaki verilere göre öğrencilerin %31.7’si 11 yaşında, %28.2’si 12 yaşında, 
%26.2’si 13 yaşında, %12.6’sı 14 ve üzeri yaşlardadır. Buna göre öğrencilerin büyük 
çoğunluğunun 11 ile 13 yaşları arasında oldukları görülmektedir. Bunlar yaklaşık %85’ 
lik oranla, ankete katılanlar içinde en kalabalık grubu oluşturmaktadırlar. 
 54
Anlaşılacağı üzere, öğrenci sayısı ile öğrenci yaşı arasında ters orantı vardır. 
Diğer bir ifadeyle, öğrencilerin yaşları ilerledikçe kursa katılma sayısında azalma 
görünmektedir. Buna göre yaz kurslarına 14 yaşından büyük öğrencilerin fazla rağbet 
etmedikleri görülmektedir. Bu sonuç da varsayımımızı desteklemektedir. 
2. Öğrencilerin Cinsiyetlerine Göre Dağılımı 
Bu araştırmamızda anket formları dağıtılırken kız ve erkek öğrencilere eşit 
uygulama planlanmıştır. Ancak pek çok kursta kız öğrencilerin sayısı erkeklerden 
fazla çıkınca bu eşitliğe uyulamamıştır. Cinsiyetle ilgili sorulan soruya verilen 
cevaplar aşağıdaki gibidir. (Bkz. Tablo 2; Grafik A) 
              TABLO 2; GRAFİK A: ÖĞRENCİLERİN CİNSİYET DAĞILIMI   
SEÇENEKLER SAYI % 
Kız 164 53.1 
Erkek; 145
Erkek 145 46.9 Kız; 164
Toplam 309 100 
 
Yukarıdaki verilere göre araştırmamıza katılan öğrencilerin %53.1’i kız, 
%46.9’unu ise erkekler oluşturmaktadır. Bu durum bizlere yaz kurslarına daha çok kız 
öğrencilerin devam ettiklerini göstermektedir. 
B. ÖĞRENCİ VE AİLELERİN SOSYO-EKONOMİK YAPISI 
Muğla ili sınırları içinde yaptığımız ankette, öğrenci ailelerinin sosyo-ekonomik 
durumlarını tespit için sorduğumuz sorular vardır. Sosyo-ekonomik yapının eğitim ve 
öğretim üzerinde önemli rol oynadığı, bu açıdan durumları iyi olan ailelerin 
çocuklarının eğitim sorunları ve ihtiyaçlarıyla daha yeterli seviyede ilgilendikleri 
bilinmektedir.1  
                                                 
1 Vural, Türker, Ankara’daki Üç Lisede Sosyo-ekonomik Bakımdan Avantajsız Öğrencilerin 
Çeşitli Özellikleri ve Belli Başlı Eğitim ve Rehberlik Sorunları, Hacettepe Üniv. Yay., Ank., 
1997, s.86., Nakleden, Bulut, Aytekin, Din Eğitimi’nde Rehberlik ve Psikolojik Danışman-
lık, DİB. Yay., Ank., 2002, s.104. 
 55
Ailelerin sosyo-ekonomik durumlarını belirlemek için iki soru sorulmuştur. 
Sorulardan biri, ailelerin ekonomik durumunu, diğeri öğrenci de anne-babalarının 
tahsil seviyesini öğrenebilmek içindir. 
a) Ailenin Ekonomik Durumu 
Ailenin ekonomik durumuyla ilgili sorular hazırlanırken rakam zikredilmeksizin 
çok iyi, iyi, normal, dar gelirli şeklinde bir gruplandırma yapılmıştır. Böyle 
yapılmasının sebebi, ülkemizdeki enflasyonun yüksek olması dolayısıyla bugün için 
ciddi görülen rakamların üç-beş yıl sonra basit duruma düşmesidir. “Ailenizin 
ekonomik durumu nasıldır?” şeklindeki soruya verilen cevapların dağılımı aşağıda 
gösterilmiştir. (Bkz. Tablo 3; Grafik B) 
TABLO 3; GRAFİK B: ÖĞRENCİLERE GÖRE AİLENİN EKONOMİK DURUMU       
   
SEÇENEKLER SAYI % 200 176
180 
Çok İyi 3 1.0 160
140 
İyi 31 10.0 120100 85
80
Normal 176 57.0 60
40 31
Dar Gelirli 85 27.5 1420 3
0 
Cevapsız 14 4.5 iyi İyi al irli k rm l s
ız
Ço No r g
e p
a ev
a
D C
Toplam 309 100  
 
Tablodaki verilerden anlaşıldığı üzere, öğrencilerin %57.0’si normal, %27.5’i 
dar gelirli, %10.0’u iyi ve %1.0’inin de ekonomik durumu çok iyi ailelerden geldikleri 
anlaşılmaktadır. Öğrencilerden %4.5’i de sorumuzu cevapsız bırakmışlardır. 
Bu sonuçlara göre, öğrenci ailelerinin çoğunluğunun ekonomik durumlarını 
normal ve dar gelirli kesimler oluşturmaktadır. Bu da bizleri “yaz kurslarına katılan 
öğrencilerin büyük çoğunluğu, ekonomik durumu orta seviyede ve dar gelirli olan 
ailelerden gelmiştir” sonucuna ulaştırmakta ve varsayımımızı desteklemektedir. 
 56
Bununla birlikte şahsi gözlemlerimiz de, bu kurslara gelen öğrencilerin büyük bir 
kesiminin ekonomik yönden orta ve dar gelirli ailelerden geldikleri yönündedir.  
b) Öğrencilerin, Anne ve Babalarının Tahsil Durumu 
Anne ve babaların tahsil seviyesi, öğrenim durumu, çocuğa verilen eğitim ve 
öğretimde önemli bir konuma sahiptir. Tahsil seviyesi yüksek anne ve babaların 
çocuğu ile tahsilsiz anne ve babaların çocuğu arasında fark olacaktır. Çocuğun 
gelişiminde, problemlerin çözümünde ve eğitiminde anne ve babanın bilgili olması 
çocuk üzerinde önemli bir etkiye sahiptir. Bu nedenle öğrenci ebeveynlerinin tahsil 
durumu tespit edilme yoluna gidilmiştir. Öğrencilerin anne ve babalarının tahsil 
seviyeleri aşağıda gösterilmiştir. (Bkz. Tablo 4) 
            TABLO 4: ÖĞRENCİLERİN ANNE VE BABALARININ TAHSİL DURUMU 
SEÇENEKLER ANNE % BABA % 
Tahsilsiz (okur-
yazar değil) - - - - 
İlkokul 219 70.9 191 61.8 
Ortaokul 48 15.5 50 16.2 
Lise 17 5.5 23 7.4 
Yüksek Okul 9 2.9 24 7.8 
Cevapsız 16 5.2 21 6.8 
Toplam 309 100 309 100 
 
Tablodan da anlaşılacağı üzere, öğrenci annelerinin %70.9 gibi büyük bir oranı 
ilkokul, %15.5’i ortaokul, %5.5’i lise, %2.9 gibi küçük bir kısmı da yüksek okul 
mezunudur. Öğrencilerin %5.2’si de annenin tahsil durumu ile ilgili sorumuzu cevapsız 
bırakmışlardır. 
Din eğitimi ve öğretiminde çok önemli bir yere sahip olan annelerin tahsil 
seviyesinin yüksekliği ya da düşüklüğü, nesillerin din eğitimine olumlu veya olumsuz 
 57
etki yapacağı bir gerçektir. Çünkü çocuğun sorunlu ve problemli olup-olmamasında 
eğitimli ve eğitimsiz ailenin büyük etkisi vardır.2  
Öğrenci babalarının ise %61.8’i ilkokul, %16.2’si ortaokul, %7.8’i yüksek okul, 
%7.4’ü lise mezunudur. Öğrencilerin %6.8’i sorumuzu cevapsız bırakmışlardır. Buna 
göre öğrenci anne-babalarının büyük çoğunluğunu ilkokul mezunu oluşturmaktadır. 
Muğla ili ve dört ilçesinde uyguladığımız bu ankette, soruları cevaplayan 
öğrencilerin anne ve babalarının tahsilsiz (okur-yazar değil) olmadığı sonucu ortaya 
çıkmıştır.3 Bu sonuç, dinî ve genel eğitim açısından oldukça sevindiricidir. Çünkü 
çocuklar, eğitimin önemiyle ilgili bilgileri ilk kaynaktan alabildiği için, okumanın 
önemini de yeterince kavrayabilmektedirler. 
B. ANKETE KATILAN DİN GÖREVLİLERİ İLE İLGİLİ BİLGİLER 
Bilindiği gibi bir araştırmanın sonuçlarının geçerliliğini artırmak ve 
verimliliğini sağlamak için, o alanla ilgili farklı konumlardaki kişilerin görüşlerine 
başvurulması gerekir. Bu sebeple yaz kursları konusunda daha detaylı bilgilere 
ulaşabilmek amacıyla, kursları veren din görevlilerine de anket uygulanmıştır. Çünkü 
önemli sonuçlara ulaşabilmemiz bu kursların öğretmenleri olan din görevlileri (imam, 
müezzin ve Kurân Kursu öğreticisi) ile öğrencilerin görüşlerini birlikte ele alıp 
incelemek, sonuç itibariyle daha anlamlı olacaktır. Bu düşünceden hareketle 
öğrencilerle birlikte din görevlilerine de anket uygulanmış ve uygulanan 140 anketten 
bize ulaşan 104’ü değerlendirmeye tabi tutulmuştur. Bu bölümde görevlilerin en son 
mezun olduğu okul, meslekî kıdem durumu ile ilgili bilgiler tablolar halinde 
gösterilecektir. 
1. Din Görevlilerinin En Son Mezun Oldukları Okullara Göre Dağılımı 
Araştırmamıza katılan din görevlilerinin genel özelliklerini tespit etmek 
amacıyla “En son mezun olduğunuz okul” şeklinde sorulan anketin birinci sorusuna 
verilen cevaplardan, din görevlilerinin çeşitli okullardan mezun oldukları 
                                                 
2 Bulut, a.g.e., s. 107. 
3 Kanaatimizce bu durum, Muğla ilinde nüfusun okur-yazar oranının yüksek olmasına 
bağlanabilir.(2000 yılı verilerine göre: %92.8, bkz. www.die.gov.tr)(11.02.2004). Ayrıca, yaz 
kurslarına katılan öğrencilerin yaşları dikkate alındığında, anne-babalarının genellikle 30–45 
yaşlar arasında kişilerden oluştuğu kanaatine varılacak, o zaman bu sonuç hiç de şaşırtıcı 
gelmeyecektir. Çünkü şu anki genç ve yetişkin kuşak arasında okur-yazarlık oranı oldukça 
yüksek orandadır. 
 58
görülmüştür.4 Anket sorumuzu bu şekilde sormamızın sebebi, “öğrenimi bir hayat 
boyu devam eden süreç” olarak değerlendiren meslek grupları içinde din görevlileri, 
bir taraftan mesleğini yerine getirirken, diğer taraftan da bir okulu içten ya da dıştan 
bitirme gayreti içine girenlerin başında geldikleri içindir.5 Anketimize katılan 
görevlilerin verdiği cevapların dağılımı aşağıdadır. (Bkz. Tablo 5; Grafik C) 
TABLO 5; GRAFİK C: DİN GÖREVLİLERİNİN EN SON EN SON MEZUN OLDUKLARI OKUL                      
         
SEÇENEKLER SAYI % 
 60
İmam-Hatip Lisesi 53 51.0 50
 40
Ön lisans 34 32.7 
 30
20
Yüksek Okul 17 16.3 
 10
0
Toplam 104 100         İ m  a m  - h a t  ip       Ö n  li s a n  s     Y  ü k  s e k   o  k u l     
 
Yukarıda görüldüğü gibi, görevlilerin %51.0’i imam-hatip lisesi, %32.7’si ön 
lisans, %16.3 gibi küçük bir oranı da yüksek okul mezunudur. Bu sonuçlara göre 
görevlilerin pek çoğu imam-hatip lisesi mezunudur. Ancak hemen belirtelim ki, 
görevlilerden çoğu Açık Öğretim Fakültesi’ne kayıtlı öğrencidirler. Bu sebeple bu 
sonuçlar ileriki yıllarda değişiklik arz edebilir. 
2. Din Görevlilerinin Meslekî Kıdem Durumlarına Göre Dağılımı 
Her meslekte olduğu gibi öğretmenlik mesleğinde de kıdem çok önemlidir. 
Çünkü kıdem tecrübe demektir. Öğretmenlik ise tecrübe işidir. Öğretmenlik yaparken 
öğrenilir.6 Kurs öğreticiliğinde kıdem biraz daha önemlidir. Çünkü din görevlilerinin 
çoğu öğretici olmak için formasyon almıyorlar. Bu durumda öğreticilik tamamen 
                                                 
4 Din görevlilerinin mezun oldukları okullar hakkında geniş bilgi için bkz. Buyrukçu, Din 
Görevlisinin Mesleğini Temsil Gücü, ss. 63-106; Bolay-Türköne, Din Eğitimi Raporu, ss. 
121-177; Aydın, M. Şevki, Cumhuriyet Döneminde Din Eğitimi Öğretmeni Yetiştirme ve 
İstihdamı (1923-1998), İbav Yay., Kayseri, 2000. 
5 Akgün, Vahdettin, “İstanbul’da Kur’ân Kursu Öğreticileri ile İlgili Sosyolojik Bir Değerlendir-   
me” M.E.B., Din Öğretimi Dergisi, S. 4, Ank., 1993, s. 96. 
6 Kirpitçi, Eyüp, Kur’ân Kursları Ders Programlarının Geliştirilmesi Üzerine Bir Araştırma,  
(Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), Konya, 1996, s. 29. 
 59
tecrübeye kalmaktadır.7 Bunun için, din görevlilerinin kıdem durumunu öğrenmek 
için, açık uçlu olarak “Mesleki kıdeminiz nedir?( Lütfen yıl olarak yazınız)” şeklinde 
bir soru yönelttik ve cevapları 5’li yıllar halinde tasnif ettik. (Bkz. Tablo 6) 
     TABLO 6: 
                             GÖREVLİLERİN MESLEKİ KIDEM DURUMU 
SEÇENEKLER SAYI % 
1-5 Yıl 12 11.5 
6-10 Yıl 17 16.3 
11-15 Yıl 23 22.1 
16-20 Yıl 39 37.5 
21 ve Yukarı 11 10.6 
Cevapsız 2 1.9 
Toplam 104 100 
 
Tablodaki verilere göre, ankete katılan din görevlilerinin %37.5’i 16–20 yıl, 
%22.1’i 11-15 yıl, %16.3’ü 6-10 yıl, %11.5’i 1-5 yıl arası görev yapmışlardır. Hizmet yılı 
20 yılın üzerinde olan görevlilerin oranı ise %10.6 dır.  
Verilere göre din görevlilerinin büyük bir kısmının (%52.6) 10 ile 20 yıl 
arasında görevde bulunduklarını ve tecrübeli olduklarını söyleyebiliriz. 
 
 
 
 
 
                                                 
7  Kirpitçi, a.g.t., s. 29. 
 60
II. YAZ KURSLARINA KATILAN ÖĞRENCİ VE DİN GÖREVLİLERİNİN EĞİLİM, 
BEKLENTİ VE KANAATLERİ 
Araştırmanın bu kısmı, yaz kurslarında okumakta olan öğrenciler ile din 
görevlilerinin çeşitli beklenti, tutum ve kanaatleri ile ilgili hususları kapsamaktadır. 
Elde edilen bulgular ilgili başlıklar altında toplanarak yorumlanacaktır. Bulguları 
yorumlarıyla birlikte verme, konunun daha kolay kavranılmasını ve değerlendiril-
mesini sağlayacaktır. 
A. ÖĞRENCİLERİN YAZ KURSLARIYLA İLGİLİ EĞİLİM, BEKLENTİ VE KANAAT-
LERİ 
1. Öğrencilerin Kursa Kendi İsteğiyle Katılıp-Katılmama Durumu   
Öğrencilerin kursa kimin isteğiyle geldiği çok önemlidir. Çünkü kişinin iç 
dünyasından gelen ilgi ve istek başarıyı artırır ve konunun daha iyi öğrenilmesini 
sağlar. Bu düşünceden hareketle öğrencilerin yaz kurslarına kendi isteğiyle gelip-
gelmediğini öğrenmek için “Yaz kurslarına kendi isteğinizle mi katılıyorsunuz?” 
sorusuna verilen cevapların dağılımı aşağıda gösterilmiştir. (Bkz. Tablo 7; Grafik D) 
                                TABLO 7; GRAFİK D:  
ÖĞRENCİLERİN KURSA KENDİ İSTEĞİYLE KATILIP-KATILMAMA DURUMU                       
    
SEÇENEKLER SAYI % 
                 
Hayır Cevapsız
Evet 255 82.5 
15% 2,3%
Hayır 47 15.2 
Cevapsız 7 2.3 
Evet
Toplam 309 100 82,5%
 
Yukarıda da görüldüğü üzere öğrencilerin %82.5’i kursa kendi isteğiyle geldiği, 
%15.2’sinin ise kendi isteğiyle gelmediği görülmektedir. Kendi isteğiyle gelmeyenlerin 
ya anne-babalarının isteğiyle ya da arkadaşlarının teşvikiyle geldikleri kanaatindeyiz. 
 61
Görülüyor ki, öğrencilerin büyük bir bölümü kursa kendi isteğiyle geldiklerini 
ifade etmişlerdir. Bu sonuç oldukça sevindiricidir. Çünkü çocuğun kendi isteğiyle 
eğitim almayı istemesi başarıyı artıracaktır.    
2. Öğrencilerin Yaz Kursuna Katılma Amaçları    
Eğitim ve öğretimde amaçlar ve bu amaçların gerçekleştirilmiş olması büyük 
öneme sahiptir. Bu düşünceden hareketle öğrencilere sorduğumuz “Yaz kursuna niçin 
katılma ihtiyacı duyuyorsunuz?” şeklindeki soruya verilen cevapların dağılımı aşağıda 
gösterilmiştir. (Bkz. Tablo 8) 
TABLO 8:  
ÖĞRENCİLERİN YAZ KURSUNA KATILMA AMAÇLARI 
SEÇENEKLER SAYI % 
Okulda verilen din dersini yetersiz bulduğum için 23 7.4 
İbadet konularının (namazın kılınışı vs.) uygulamalı olarak 
öğrenmek için 54 17.5 
Kur'ân-ı Kerîm okumasını öğrenmek için 166 53.7 
Namaz sûrelerini ezberlemek için 42 13.6 
Başka 12 3.9 
Cevapsız 12 3.9 
Toplam 309 100 
 
Tablo 8’de görüldüğü gibi öğrencilerin %53.7’si yaz kurslarına Kur’ân 
öğrenmek için, %17.5’i namazın kılınışını uygulamalı olarak öğrenmek için, %13.6’sı 
namaz sûrelerini ezberlemek için, %7.4’ü okulda verilen din derslerinin yetersizliği 
sebebiyle geldiklerini belirtmişlerdir. %3.9 oranındaki öğrenci grubu da başka 
sebepleri ileri sürerken, %3.9’u sorumuzu cevapsız bırakmışlardır. Bununla birlikte iki 
seçeneği birden işaretleyenlerin var olması amaçlarının birkaç tane olduğunu 
göstermektedir. 
 62
Buna göre öğrencilerin büyük çoğunluğu namazın kılınışını ve Kur’ân okumayı 
öğrenmek amacıyla gelmişlerdir. “Başka” cevabını verenlerin bir kısmı hepsini 
öğrenmek için geldiklerini, bir kısmı da dinini öğrenmek, ahlaklı olmak amacıyla 
geldiklerini ifade etmişlerdir. 
Öğrencilerin bu amaçlarına ulaşıp ulaşamadıklarını tespit etmek için önceki 
yıllarda kursa devam eden öğrencilerle yapmış olduğumuz görüşmeler sonucunda, pek 
çok öğrencinin amacına ulaştıkları tespit edilmiştir. 
3.Yaz Kurslarında Verilen “Din Eğitimi”nin Öğrencilerin Geliş Amaçlarına 
Uygun Olup-Olmama Durumu 
Amacı olmayan veya amaca uygun olmayan bir eğitim ve öğretimden söz 
etmek mümkün değildir. Her eğitim ve öğretimin mutlaka bir amacı vardır. Bu amacın 
öğrencinin amacıyla da uygunluk göstermesi beraberinde başarıyı getirecektir. Bu 
düşünceden hareketle, kurslarda verilen Din Eğitimi’nin öğrencilerin kursa geliş 
amaçlarına uygunluğunu araştırmak amacıyla öğrencilere “Yaz kurslarında verilen 
‘Din Eğitimi’ sizin kursa geliş amacınıza uygun mu?” şeklinde bir soru sorulmuş ve 
cevapların dağılımı aşağıda verilmiştir. (Bkz. Tablo 9; Grafik E) 
                                                 TABLO 9; GAFİK E: 
           YAZ KURSLARINDA VERİLEN “DİN EĞİTİMİ” NİN ÖĞRENCİLERİN KURSA GELİŞ 
AMAÇLARINA UYGUN OLUP-OLMAMA DURUMU 
SEÇENEKLER SAYI %   300
251
Evet 251 81.2 250
200
Hayır 19 6.1 
150
Genellikle 27 8.7 100
Çok az 2 0.6 50 19 27 2 10
0
Cevapsız 10 3.4 et yır ikle zEv a ll k a ps
ız
H e
en Ço ev
a
Toplam 309 100 G C
 
 63
Yukarıdaki verilerden de anlaşılacağı gibi öğrencilerin %81.2’si evet, %8.7’si 
genellikle, %6.1’i hayır, %0.6 oranındaki küçük bir grup da geliş amaçlarına çok az 
uygun olduğunu ifade etmişlerdir. 
Buna göre yaz kurslarında verilen din eğitimi büyük bir oranla (%81.2) 
öğrencilerin kursa geliş amacına uygun olduğu gözlenmektedir. Hiç şüphe yok ki, 
amaca uygun olan eğitim hem kursa devamlılığı hem de başarıyı artıracaktır. 
4. Öğrencilere Göre Yaz Kursuna Devam Etmenin Faydası 
Öğrencilerin yaz kursuna devam etmekle pratik hayatta ne tür faydalar 
beklediklerini tespit etmek amacıyla sorulan “Yaz kurslarına devam etmek size ne 
tür faydalar sağlıyor?” şeklindeki soruya verilen cevapların dağılımı aşağıdadır. 
(Bkz. Tablo 10) 
TABLO 10: 
                   ÖĞRENCİLERE GÖRE YAZ KURSUNA DEVAM ETMENİN FAYDASI 
SEÇENEKLER SAYI % 
Okuldaki Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi dersime yardımcı oluyor 74 23.9 
Bana ayrı bir yük oluyor 7 2.3 
Dinimi öğrenmemi sağlıyor 203 65.7 
Başka 9 2.9 
Cevapsız 16 5.2 
Toplam 309 100 
 
Verilerden anlaşıldığı üzere öğrencilerin %65.7’si dinimi öğrenmemi sağlıyor, 
%23.9’u okuldaki DKAB dersine yardımcı oluyor seçeneğini işaretlemişlerdir. Ayrıca 
%2.3’ü ayrı bir yük olduğunu beyan etmiş, %2.9’u da başka seçeneğini işaretleyerek 
yaz kursuna devam etmenin faydalarını belirtmişlerdir. 
Buna göre öğrencilerin büyük bir oranı (%65.7) dinini öğrenmek için kursa 
katıldıklarını ifade etmişlerdir. 
 64
Anketimizdeki ilgili sorunun “Başka” seçeneğinde ise öğrenciler şu görüşlere 
yer vermişlerdir: 
“İbadet konularını iyice öğreneceğim/ Namaz sûrelerini ezberlemiş olacağım/ 
Namaz kılmayı öğrendim/ Kur’ân okumayı öğrendim/ Yeni arkadaş edindim.”. 
Görüleceği üzere, “Başka”  seçeneğinde öğrencilerin verdiği cevapların çoğu 
bizim, öğrencilerin yaz kurslarına katılma amaçlarını öğrenmek maksadıyla 
sorduğumuz soruya verdikleri cevaplar arasındadır.  (Bkz. Tablo 8) 
Burada böyle bir soru sormaktaki amacımız öğrencilere daha önce sorduğumuz 
“Kursa kendi isteğinizle mi katılıyorsunuz?” şeklindeki soruyu doğrulatmak içindir. 
(Krş. Tablo 7; Grafik D). Her iki sonuç da öğrencilerin kursa kendi isteğiyle 
katıldıklarını göstermiştir. Eğer kendi isteğiyle katılmamış olsalardı “bana ayrı bir yük 
oluyor” şeklindeki şıkka ağırlık verirlerdi. 
5. Öğrencilerin Namaz Sûre ve Dualarını Ezberlemekteki Amacı 
Kuşkusuz bir işi başarma azminin altında gizli bir amaç yatmaktadır. Bu durum 
öğrencilerin namaz sûre ve dualarını ezberlemelerinde de aynıdır. Bu düşünceden 
hareketle öğrencilere “Namaz sûre ve dualarını niçin ezberleme ihtiyacı 
duyuyorsunuz?” şeklinde bir soru sorduk. Verilen cevapların dağılımı aşağıdadır. (Bkz. 
Tablo 11) 
      TABLO 11: 
ÖĞRENCİLERİN NAMAZ SÛRE VE DUALARINI EZBERLEMEKTEKİ AMACI 
SEÇENEKLER SAYI % 
Namaz kılabilmek için 217 70.2 
Okuldaki Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi dersime yardımcı olması için 21 6.8 
Ölülerin arkasından okumak için 16 5.2 
Başka 29 9.4 
Cevapsız 26 8.4 
Toplam 309 100 
 65
Verilerden anlaşıldığı üzere öğrencilerin %70.2’si sûre ve duaları namaz 
kılabilmek için, %6.8’i okuldaki DKAB derslerine yardımcı olması için, % 5.2’si ölülerin 
arkasından okumak için ezberlediklerini ifade etmişlerdir. Yine öğrencilerin %8.4’ü 
hiçbir seçeneği işaretlemezken, %9.4’ü ise “Başka” seçeneğine şunları yazmışlardır. 
“Allah tarafından sevilmek için/Ahlâklı olmak için/Cehennemden kurtulmak 
için/Anne-babamdan hediye almak için/ Cennete gitmek için/ Arkadaşlarım arasında 
küçük düşmemek için”  
Öğrencilerin büyük çoğunluğunun (%70.2) namaz kılabilmek için sûre ve 
duaları ezberlemeleri hedefledikleri amaçların gerçeğe uygun olduğunun bir göster-
gesidir.  
6. Öğrencilere Göre İki Aylık Yaz Kursunun Süre Olarak Yeterlilik Durumu 
Bir önceki soruyla bağlantılı olarak öğrencilerin dinini öğrenmek için gittikleri 
(bkz. Tablo 10) yaz kursunun süresinin yeterli olup olmadığını tespit etmek için 
öğrencilere “ Sizce iki aylık yaz kursu dinî eğitiminizi almanız için yeterli mi?” 
şeklinde sorulan soruya alınan cevapların dağılımı aşağıda verilmiştir. (Bkz. Grafik F) 
GRAFİK F: 
        ÖĞRENCİLERE GÖRE İKİ AYLIK YAZ KURSUNUN SÜRE OLARAK  
                                     YETERLİLİK DURUMU 
Cevapsız; 3; 
0,97%
Hayır; 138; 
44,66%
Evet; 168; 
54,37%
 
Yukarıdaki verilere göre öğrencilerin %54.3’ü yaz kursunu süre olarak yeterli 
görürken, %44.6’sı yeterli görmemektedir. %0.9’u da herhangi bir görüş belirt-
memiştir. Buna göre öğrencilerin yarıdan fazlası yaz kurslarını süre olarak yeterli 
 66
olduğu kanaatindedirler. Ancak, öğrencilere sorduğumuz bu soruya paralel olarak 
sürenin yeterli olup olmadığını din görevlilerine de sorduk. (bkz. Grafik I) Din 
görevlilerinin ise büyük bir oranı (%78.8) yaz kurslarının süre olarak yeterli olmadığını 
belirtmişlerdir. 
Kanaatimizce öğrencilerin çoğunluğunun iki aylık süreyi yeterli görmelerinin 
sebebi, dokuz ay eğitim-öğretim gören çocukların yaz aylarında dinlenmek 
istemeleridir. Çünkü bire bir konuştuğumuz öğrencilerin çoğu “ yine mi ders?” vs. gibi 
bıkkınlık ifadeleri kullanmaktadırlar. Eğitimde süreklilik esastır. Eğitimin önemine 
inanmış insanların başta anne-baba olmak üzere, öğretmenlerle birlikte çocuklara 
ilgili konuları anlatarak onları motive etmeleri, kursu sevdirmeleri gerekmektedir. 
Eğer böyle olursa değeri ifade edilemeyecek kadar büyük olan maddi ve manevi 
zararın önüne geçilmiş olur.  
Şunu da vurgulamak gerekir ki, çocukların iyi bir din eğitimi alabilmeleri için 
normal eğitim-öğretim süresi içinde bir yıl gibi bir süre Kur’ân Kursuna devam etmesi 
gerekir. Ancak öğrenci sayısının yetersizliğinden dolayı pek çok yerde Kur’ân Kursları 
açılamayınca öğrenciler iki aylık yaz kurslarında dinî eğitimini almak için 
çabalamaktadırlar. 
Bu soruda “hayır” seçeneğini işaretleyip sürenin yetersiz olduğunu belirten 
öğrencilerin önerilerini alabilmek için bu soruya bağlı olarak öğrencilere “Eğer 
yetersiz ise ne tür önerileriniz vardır?” şeklinde açık uçlu bir soru yönelttik. Ancak 
“hayır” cevabı vermelerine rağmen öğrencilerin büyük çoğunluğu bu soruyu boş 
bırakmışlardır. Yine de öğrencilerin bir kısmı çözüm olarak aşağıdaki tekliflerde 
bulunmuşlardır. 
a) En az bir yıl kursa devam etmek 
b) Kursların günlük ders saat süresi artırılmalı 
Öğrenci sayısının çok olmasına rağmen yeterli din görevlisi bulunamayınca 
öğrenci başına düşen süre çok az olmaktadır. Bu süre zarfında öğrencilerin sadece 
sûre ezberleri alınıyor veya Kur’ân-ı Kerîm’den birkaç ayet okutulabiliyor. Bunun 
dışında öğrencilere ibadet eğitimi gibi konular için ya çok az zaman kalıyor ya da hiç 
kalmıyor. 
 
 67
c) 15 Ağustos da biten kursları, Ağustos sonuna kadar uzatmak. 
Önceden de ifade edildiği gibi, yaz kurslarının süresi iki ayla sınırlıdır.8 
Belirlenen bu süre ise, bazı öğrencilerin namaz sûre ve dualarının tamamını 
ezberlemeleri için yetersiz gelmektedir. Aynı şekilde pek çok öğrenci de elif-bâ 
cüzünü bitirmek üzereyken veya bitirip Kur’ân-ı Kerîm’e geçer-geçmez kursun süresi 
bitmektedir. İki aydır çabalayan bir öğrenci, böyle bir durum karşısında tam 
manasıyla sonuca ulaşamamaktadır. Oysa zaten yaz kurslarında devam zorunluluğu 
olmadığı için, kursa devam etmek istemeyen öğrenciler istedikleri zaman kursu 
bırakabiliyorlar. Ancak öğrenme arzusunda olan öğrenciler için kurslar resmi olarak 
iki-üç hafta daha uzatılabilirse sonuç daha verimli olacaktır kanaatindeyiz.     
B. DİN GÖREVLİLERİ İLE İLGİLİ VERİLER 
1. Din Görevlilerine Göre Öğrencilerin Derslere Karşı İlgisi 
İstenmeden yapılan bir işin başarılması mümkün değildir. Eğitim ve öğretimde 
dersi benimsemenin, derse istekli olmanın önemi büyüktür. Öğrencilerin ilgilerini en 
iyi tespit edecek kişi ise hocalarıdır. Bu konuda bilgi edinmek için “Öğrencilerin derse 
karşı ilgileri nasıldır?” şeklinde bir soruya yer verilmiştir.  Din görevlilerinin bu soruya 
verdikleri cevapların dağılımı aşağıdadır. (Bkz. Tablo 12; Grafik G) 
                                                TABLO 12; GRAFİK G:  
                                      ÖĞRENCİLERİN DERSLERE KARŞI İLGİSİ  
SEÇENEKLER SAYI % 80 72
70
Çok yüksek 8 7.69 
60
Normal 72 69.23 50
40
Yetersiz 23 22.12 30 23
Hiç ilgileri yok - - 20 8
10
0 1
Cevapsız 1 0.96 0
Çok Normal Yetersiz Hiç ilgileri Cevapsız
Toplam 104 100 yüksek yok
                                                 
8 Bkz. T.C. D.İ.B. Kur’ân Kursuları Yönetmeliği, Madde, 33. Ankara, 2002, s.34.  
 
 68
 Verilerden de anlaşıldığı üzere, öğrencilerin %69.23’ünün derse karşı ilgisi 
normal, %22.12’sin yetersiz, %7.69’unun ise çok yüksektir. Burada dikkat çeken 
önemli ve sevindirici bir nokta öğrencilerin derslere karşı hiç ilgisiz olmadığıdır.  
Buna göre öğrencilerin büyük çoğunluğunun (%69.23) derslere karşı ilgisinin 
normal olduğudur. Öğrencilerin derslere ilgilerinin çok yüksek veya yetersiz 
olmasında derslerde uygulanan metoddan veya öğretmenden (din görevlisi) 
kaynaklanabilir. Çünkü öğrencinin derse ilgisinin artmasında veya azalmasında dersi 
veren öğretmenin ve uygulanan metodun rolü büyüktür. Bizim kurslarda 
gözlemlediğimiz kadarıyla öğrencinin derse ilgisinin çok yüksek olması bire bir 
öğretmenle ilgilidir. Formasyon eksikliği olan öğretmenlerin öğrencilerinde ilgi 
zayıftır (bkz. Tablo 23). Bu sebeple din görevlilerine gerekli formasyon verilmesinin 
önemli olduğu ortaya çıkmaktadır. 
2. Din Görevlilerine Göre, Öğrencilerin Derslerdeki Başarı Durumu 
Yukarıda verilen soruyla paralel olarak din görevlilerinden, öğrencilerin 
başarılarını öğrenmek istedik. Bu amaçla sorulan soruya verilen cevapların dağılımı 
aşağıdadır. (Bkz. Grafik H) 
        GRAFİK H: 
           DİN GÖREVLİLERİNE GÖRE ÖĞRENCİLERİN DERSLERDEKİ BAŞARI DURUMUNA 
GÖRE DAĞILIMI 
 
 
Yüksek; 10; 
 9,6%
Düşük; 33; 
 31,7%
 
 
Normal; 61; 
sdcsss 58,7%
 
 
 69
Grafikte de görüldüğü gibi, din görevlilerinin %58.7’si öğrencilerin ders 
başarılarının normal, %31.7’si düşük, %9.6’sı da yüksek olduğunu belirtmişlerdir. Ders 
başarısı çok yüksek olan öğrenci ise yoktur. 
Bu sonuçlara göre öğrencilerin başarılarının genel olarak iyi olduğu anlaşıl-
maktadır. Bu verilerle Tablo 12’deki veriler birbirini desteklemektedir. Derslere ilgi 
ve isteğin normal olması başarıyı da yaklaşık aynı oranda desteklemektedir. 
Öğrencilerin kurslardaki başarılarının çok yüksek olmaması doğaldır.9 Bunun pek çok 
nedeni vardır. Araştırmamız içersinde daha sonra bu nedenler açıklanacaktır. Başarı 
durumu düşük olanların oranının az olması ise, öğrencilerin kurslara kendi isteğiyle 
gelmiş olmalarındandır. Çünkü öğrenmede, öğrencini isteği önemlidir ve Tablo 7’de 
de öğrencilerin kendi isteğiyle kursa katılımlarının yüksek olduğu tespit edilmiştir. 
3. Din Görevlilerine Göre Öğrencilerin Başarısızlık Sebepleri 
Başarı seviyesi düşük olan öğrencilerin başarısızlık sebeplerini öğrenmek ama-
cıyla görevlilere “Öğrencilerinizi başarısız buluyorsanız sizce sebebi nedir?” şeklinde 
sorduğumuz soruya verilen cevapların dağılımı aşağıya çıkarılmıştır. (Bkz. Tablo 13) 
                                      TABLO 13: 
             DİN GÖREVLİLERİNE GÖRE ÖĞRENCİLERİN BAŞARISIZLIK SEBEPLERİ 
SEÇENEKLER SAYI % 
Sürenin yetersizliği 18 17.3 
Öğrencilerin fazla, öğreticilerin az olması 11 10.6 
Ailelerin ve öğrencilerin ilgisizliği 37 35.6 
Eğitimin zorunlu olmayışı 23 22.1 
Çevrenin olumsuz etkisi 4 3.8 
Öğrencilerin gayretsizliği 9 8.7 
Cevapsız 2 1.9 
Toplam 104 100 
                                                 
9 Ancak, öğrencilerin başarısının kurslarda görev yapan din görevlilerine ve kursa katılan 
öğrenci sayısına göre de azalıp çoğaldığı dikkatlerden kaçmamalıdır. Bazı kurslarda öğren-
cilerin kalabalıklığı sebebiyle öğrencilerle yeterince ilgilenilmemekte, bazı yerlerde ise, sayı 
az olmasına rağmen din görevlilerinin yeterince ilgilenmediği tarafımızca gözlenmiştir. 
 70
 Tablodaki verilerden anlaşıldığı üzere, öğreticilerin %35.6’sı başarısızlık 
sebebi olarak ailelerin ve öğrencilerin ilgisizliğini, %22.1’i eğitimin zorunlu olmayışını, 
%17.3’ü sürenin yetersiz olduğunu, %10.6’sı öğrencilerin fazla olup, öğreticilerin az 
olmasını, %8.7’si de öğrencilerin gayretsizliğini, %3.8 gibi küçük bir oranı da çevre 
faktörünün etkisini başarısızlık sebebi olarak belirtmişlerdir. 
Bu verilere göre, din eğitimcilerine göre birinci derecede başarısızlık sebebi, 
ailelerin ve öğrencilerin ilgisizliğidir. Bu sonucu, öğrenci velilerinin çocuklarının 
eğitimiyle ne kadar ilgilendiklerini ve bu sebeple din görevlileriyle görüşme sıklığını 
öğrenmek amacıyla sorduğumuz soru da desteklemektedir. (Bkz. Tablo 21; Grafik L). 
4. Din Görevlilerine Göre Yaz Kursunun Süre Olarak Yeterlilik Durumu 
Yaz kursunun süre olarak yeterliliği konusunda görevlilerin de fikirlerini almak 
için sorduğumuz “Yaz kurslarında verilen iki aylık eğitim ile çocuğun din eğitimi 
ihtiyacını karşılayabileceğine inanıyor musun? Niçin?” şeklindeki soruya verilen 
cevapların dağılımı aşağıda çıkarılmıştır. (Bkz. Grafik I) 
GRAFİK I: 
      DİN GÖREVLİLERİNE GÖRE YAZ KURSUNUN SÜRE OLARAK YETERLİLİK DURUMU 
 
  Cevapsız; 5; 
Evet; 17; 
 4,8% 16,3%
 
 
 
 
 
Hayır; 82; 
 78,8%
 
Anlaşıldığı üzere din görevlilerinin %78.8’i yaz kursunu süre olarak yeterli 
görmezken, %16.3’ü ise yeterli görmektedir. %4.8 ise sorumuzu cevapsız 
bırakmışlardır. Ancak öğrencilere sorduğumuz aynı paralellikteki soruya öğrencilerin 
 71
büyük bir kısmı yaz kursunu süre olarak yeterli gördüklerini ifade etmişlerdir. (Krş. 
Grafik F) 
Verilen cevabın gerekçesini almak için soruya “Niçin” ilavesi yapılmıştır. 
Gerekçe olarak farklı cevaplar verilmiştir. Bunlar birbirine yakın cevaplarla 
sınıflandırılarak en dikkat çekicileri şöyle özetlenebilir. 
• Öğrenci sayısının fazla olması sebebiyle günlük ayrılan saat dilimi yetmiyor ve 
zaman kısa. 
• Yılın iki ayında verilen dersler diğer aylarda devam edilmediği için ertesi yıla 
unutuluyor, gelecek yıl tekrar baştan başlamak gerekiyor. Bu durum öğrenciye 
bıkkınlık veriyor. Oysa bütün yıl boyunca hafta sonları bir gün gelmek isteyen 
öğrencilere kurs açılmalıdır. 
• Ebeveynler bu işi ciddiye almıyor. Kursun herhangi bir yaptırımı da olmadığı 
için (sınıf geçme, devamsızlıktan kalma vs. gibi) öğrenciler de pek 
önemsemiyor. 
• Eğitimde devamlılık esastır. 
• İnsanın bütün hayatında etkili olan din eğitimi iki aylık eğitimle 
tamamlanamaz. 
• İki ayda hiçbir sebze bile yetişmez, çocuk nasıl eğitilebilir ki? 
• Bu derslerin, süreklilik için ilköğretim okullarında okutulması gerekir. 
• Din eğitimini iki ayda vermeye çalışmak 50 kişilik otobüse 250 kişi doldurmaya 
çalışmak gibidir. 
• Ortalama insan ömrü 60-70 yıl olduğuna göre, iki aylık yaz kursu insanın din 
eğitimi için yeterli değildir. 
Yukarıdaki ifadelere baktığımızda verilen cevaplar, iki ay gibi kısa bir sürede 
insanın din eğitimini tamamlayamayacağını, süre bakımından çok yetersiz olduğunu 
ortaya koymaktadır. 
 
 
 72
III. ÖĞRENCİ VE DİN GÖREVLİLERİNİN DERS, ÖĞRETİM METODU VE 
MÜFREDATLA İLGİLİ GÖRÜŞLERİ 
Bu başlık altında yaz kursunda okutulan dersler, müfredat programı, 
öğretmenin ders işleme metodu, öğrencilerin bu metoddan memnun olup-olmama 
durumu ve ders kitapları ile ilgili görüşler ortaya koyulacaktır. 
A. ÖĞRENCİLERE AİT BULGULAR 
1. Öğrencilere Göre Kurslarda Ağırlık Verilmesi Gereken Konuların Dağılımı 
Eğitim ve öğretim faaliyetinde diğer unsurlarla beraber, öğrencinin iyi 
yetişmesinde uygulanan müfredat ve ders çeşitlerinin önemi büyüktür. Bu 
düşünceden hareketle öğrencilere “Sizce yaz kurslarında din eğitiminde hangi 
konulara daha fazla ağırlık verilmelidir?” şeklinde bir soru sorduk. Verilen cevapların 
dağılımı aşağıda gösterilmiştir. (Bkz. Tablo 14) 
TABLO 14: 
          ÖĞRENCİLERE GÖRE KURSLARDA AĞIRLIK VERİLMESİ GEREKEN KONULAR 
SEÇENEKLER SAYI % 
İnanç ve ahlâk konuları 17 5.5 
İbadet konuları 34 11.0 
Kur’ân-ı Kerîm öğretimi 92 29.8 
Hepsine eşit ölçüde 145 46.9 
Başka 8 2.6 
Cevapsız 13 4.2 
Toplam 309 100 
 
Verilere göre öğrencilerin %46.9’u konuların hepsine eşit ölçüde ağırlık 
verilmesi gerektiği görüşünü beyan ederlerken, %29.8’i Kur’ân öğretimine, %11.0’i 
ibadet konularına, %5.5’i inanç ve ahlâk konularına ağırlık verilmesi gerektiğini ifade 
etmişlerdir. %4.2’si sorumuzu cevapsız bırakmışlar, %2.6’sı ise “başka” seçeneğini 
işaretlemişlerdir. 
 73
“Başka” seçeneği altındaki cevaplara baktığımızda, öğrencilerin çoğu hepsine,  
bazıları ise hayatta lüzumlu olan konulara ağırlık verilmesini istemektedirler. 
Sonuçlar göstermektedir ki, bütün hepsinin eşit olarak verilmesini isteyen 
öğrencilerin oranı oldukça yüksektir. Ancak daha öncede belirttiğimiz gibi din 
görevlileri bu isteğe pek cevap verememektedirler. Çünkü sürenin kısıtlı ve öğrenci 
sayısının fazla olması nedeniyle görevlilerin çoğu sadece namaz sûreleri ve Kur’ân-ı 
Kerîm öğretimi üzerinde dururlarken, diğer konulara zaman ayıramadıkları görülmüş, 
yaz kursu veren bir görevli olmam nedeniyle de tarafımızca müşahede edilmiştir.  
Yaz kurslarında günde üç saat, haftada on beş saat ders yapılmaktadır. 
Kurslarda okutulan dersler ve saatleri aşağıda gösterilmiştir. (Bkz. Tablo 15) 
TABLO 15: 
                     YAZ KUR’ÂN KURSLARI HAFTALIK DERS PROGRAMI 
GÜNLER 1. SAAT 2. SAAT 3. SAAT 
PAZARTESİ Kur’ân-ı Kerîm Kur’ân-ı Kerîm İbadet 
SALI Kur’ân-ı Kerîm Kur’ân-ı Kerîm İbadet 
ÇARŞAMBA Kur’ân-ı Kerîm Kur’ân-ı Kerîm İtikad 
PERŞEMBE Kur’ân-ı Kerîm Kur’ân-ı Kerîm Siyer 
CUMA Kur’ân-ı Kerîm Kur’ân-ı Kerîm Ahlâk 
Her ne kadar haftalık ders programında itikad, ibadet, siyer, ahlâk gibi dersler 
yer alsa da bu dersler üzerinde fazla durulmadığı veya durulamadığı gözlemlenmiştir.  
Hem öğrencilerle hem de din görevlileriyle yaptığımız sohbetler de bu gözlemlerimizi 
desteklemiştir. Çünkü sohbetimiz esnasında öğrencilere sorduğumuz “itikad deyince 
ne anlıyorsunuz?, Siyer ne demektir” vb. gibi sorulardan aldığımız cevaplar yukarıdaki 
görüşümüzü desteklemektedir. Bunun için çocukların gerekli din eğitimlerini 
almalarını sağlamak için hem kurs süresinin uzatılmasına hem de din görevlileri 
üzerine düşen görevi en iyi yapma gerekliliği vardır. 
 74
2. Öğrencilerin Yaz Kurslarında Okutulan “Temel Dini Bilgiler” Kitabını 
Yeterli Bulup-Bulmama Durumu 
Yaz kurslarında Diyanet İşleri Başkanlığı’nın kurslarda okutulmasına izin 
verdiği  “Temel Dini Bilgiler” kitabını okuyan, inceleyen öğrencilerin kitap hakkındaki 
görüşlerini öğrenebilmek için “Yaz kurslarında okuduğunuz Temel Dini Bilgiler kitabını 
yeterli buluyor musunuz?” sorusuna verilen cevaplar aşağıda gösterilmiştir. (Bkz. 
Tablo 16) 
TABLO 16: 
ÖĞRENCİLERİN YAZ KURSLARINDA OKUTULAN “TEMEL DİNİ BİLGİLER”     
KİTABINI YETERLİ BULUP-BULMAMA DURUMU 
 SEÇENEKLER SAYI % 
 
Yeterli buluyorum 192 62.1 
 
Yeterli bulmuyorum 6 1.9 
 
Genişletilmeli 19 6.1 
 
Fikrim yok 62 20.1 
 
Cevapsız 30 9.7 
 
Toplam 309 100 
 
Tablodan anlaşıldığı üzere, öğrencilerin %62.1’i Temel Dini Bilgiler kitabını 
yeterli bulmaktadır. Diğer taraftan %20.1’i hiçbir kanaat belirtmeyip fikrim yok 
seçeneğini işaretlerken, %6.1’i genişletilmeli, %1.9’u ise yetersiz olduğunu 
belirtmişlerdir. %9.7’si de sorumuzu cevapsız bırakmışlardır. 
Buna göre öğrencilerin büyük çoğunluğu kitabı yeterli bulmaktadır. Ancak 
dikkatlerden kaçmaması gereken durum ise, öğrencilerin %20.1’i gibi büyük bir 
oranının kitap hakkında hiçbir fikre sahip olmamasıdır. Buna sorumuza cevap 
vermeyenleri de eklersek bu hiç de küçümsenecek bir oran olmayacaktır. Diyanet 
İşleri Başkanlığı’nın kurslarda okutulması zorunlu olan ve okutulmasına izin verilen bu 
kitap ve onun içeriğinden pek çok öğrencinin haberdar olmaması bir önceki soruda 
ortaya koyduğumuz fikri destekler mahiyettedir. 
 75
Yine “yeterli buluyorum” cevabını veren bazı öğrencilere “kitabın içeriğinde 
ne tür konular var?” şeklindeki sorumuza tatmin edici cevap alamamamız da 
öğrencilerin bazılarının kitabı tanımadığı halde “yeterli buluyorum” cevabını 
verdikleri kanaatini uyandırmıştır. 
3. Öğrencilerin, Din görevlilerinin Ders İşleme Metodu Hakkındaki Görüşleri 
Eğitim ve öğretimin başarıya ulaşmasında öğretmenin ders işleyiş metodu ve 
öğretim metodları büyük önem taşımaktadır. Ancak öğretimde metod yok metodlar 
vardır. Diğer bir ifadeyle, bir ders boyunca tek bir metod kullanmak zordur ve uygun 
da değildir. Öğrenci seviyesine, zamana, şartlara göre konu bir ders saati içinde 
metoddan metoda geçilerek anlatılmalıdır.10 Bu amaçla öğrencilere “Dersin nasıl 
işlenmesini istersiniz?” şeklinde bir soru sorduk. Aldığımız cevapların dağılımı aşağıda 
verilmiştir. (Bkz. Tablo 17) 
TABLO 17: 
ÖĞRENCİLERİN, DİN GÖREVLİLERİNİN DERS İŞLEME METODU HAKKINDAKİ 
GÖRÜŞLERİ 
SEÇENEKLER SAYI % 
Tahtada yazılıp anlatılarak 102 33.0 
Uygulamalı ve anlatmalı 146 47.2 
Yardımcı araç-gereç kullanarak 37 12.0 
Başka 16 5.2 
Cevapsız 8 2.6 
Toplam 309 100 
 
Verilere göre öğrencilerin %47.2’si derslerin uygulamalı olarak anlatılmasını, 
%33.0’ü tahtada yazılıp anlatılmasını, %12.0’si de yardımcı araç-gereç kullanılarak 
anlatılmasını istemektedir. %5.2’si “Başka” seçeneğini işaretlerken, %2.6’sı ise 
sorumuzu cevapsız bırakmışlardır. Ancak “Başka” seçeneğini işaretleyenlerin pek 
                                                 
10 Öcal, a.g.e., s. 240. 
 76
çoğu herhangi bir açıklama yazmamışlardır. Yazılanların bir kısmı metodla hiç alakası 
olmadığı için değerlendirmeye alınmamıştır. Bazısı da “hepsi” şeklinde cevap 
vermişlerdir. 
Yaz kursuna katılan öğrencilerin çoğunluğunun camilerde ders görmesi (bkz. 
Grafik O) derslerin tahtada yazılıp anlatılmasını zor kılmaktadır. Ancak eğitim 
teknolojisi her geçen gün gelişmektedir. Sözgelimi tebeşirsiz tahtalardan birer adet 
camilerde bulundurulması ve bunun ders işleme esnasında kullanılması veya yaz 
aylarında örgün eğitim kurumu olan okulların tatilde olması sebebiyle derslerin 
okullarda yapılmasının başarıyı daha da artıracağı kanaatindeyiz. Araştırmalara göre, 
sadece dinleyerek %30 civarında öğrenme gerçekleşirken, hem dinleme ve hem görme 
yoluyla öğrenmede ise bu oran %70’lere kadar çıkmaktadır. Çünkü konu ile ilgili 
malzeme, araç-gereç arttıkça, hatip isek cemaatin, öğretmen isek öğrencinin 
anlatılan şeylere ilgisi artacaktır. Öyleyse, eğitim ve öğretimde öğrencilerin ne kadar 
çok duyu organına seslenilebilirse verilen eğitimin daha da kalıcı olacağı bir 
gerçektir.  
Buradan hareketle derslerin uygulamalı ve anlatmalı olarak işlenmesi de aynı 
şekildedir. Başta da ifade edildiği gibi, bir derste farklı metodlar birlikte kullanıla-
bilirse hem öğrenci sıkılmaz, dersleri zevkle dinler hem de öğrenilen bilgiler kalıcı 
olur. 
Tablodaki verilerden hareketle de, öğrencilerin büyük bir oranı (%80.2) dersin 
hem tahtada gösterilmesini hem de uygulamalı olarak anlatılmasını istemektedirler. 
Ancak, bunun başarılabilmesi için de kurs ile ilgilenen herkese görevler düşmektedir. 
En önemlisi ise kursun öğretmenleri olan din görevlilerine düşmektedir. 
B. DİN GÖREVLİLERİNE AİT VERİLER 
1. Din Görevlilerinin Okutulan Derslerle İlgili Düşünceleri 
Eğitim ve öğretimde okutulan derslerin, müfredatın ve ders saatinin önemi 
büyüktür. Anketimizde yaz kursunu veren din görevlilerinin, yaz kurslarındaki ders 
çeşitleriyle ilgili düşüncelerini öğrenmek için sorduğumuz soruya verdikleri cevapların 
dağılımından anlaşıldığı üzere, din görevlilerinin %75.0’i okutulan dersleri yeterli 
bulurlarken, %16.3’ü ise yeterli bulmamaktadır. Ayrıca %6.7’si fazla bulurken, %1.9’u 
da hiçbir kanaat belirtmemiştir. (Bkz. Tablo 18; Grafik J) 
 77
                      TABLO 18; GRAFİK J: 
DİN GÖREVLİLERİNİN OKUTULAN DERSLERLE İLGİLİ GÖRÜŞLERİ 
 
SEÇENEKLER SAYI % 7; 2; 
 6,7% 1,9%
Yeterli buluyorum 78 75.0 
17; Yeterli
Yeterli  16,3% buluyorum
bulmuyorum 17 16.3 Yeterli
bulmuyorum
Fazla
 Fazla buluyorum 7 6.7 buluyorum
Fikrim yok
Fikrim yok 2 1.9 78;
 75,0%
Toplam 104 100 
 
Buna göre görevlilerinin çoğunluğu okutulan derslerin yeterli olduğu 
kanaatindedir. Bununla birlikte olaya ideal tarzda bakan ve öğrencilere daha fazla bir 
şeyler öğretme amacı taşıyanlar ise yeterli görmemektedirler. 
Okutulan ders çeşitlerini yeterli görmeyenlere açık uçlu olarak sorulan “Eğer 
yeterli görmüyorsanız hangi derslerin konmasını istersiniz?” şeklinde bir soru 
yönelttik. Verilen cevapları yoğunluk sırasına göre bunu şöyle sınıflandırabiliriz: 
- İlmihal 
- Tefsir 
- Adâb-ı Muâşeret 
- Psikoloji 
- Siyer gibi. 
Ancak daha önceden de ifade edildiği gibi (bkz. Tablo 16) pek çok öğrencinin 
“Temel Dini Bilgiler” kitabından dahi habersiz olması, din görevlilerinin bu tür 
derslerin okutulması fikrini zayıflatmaktadır. Zaten sürenin yetersiz olması buna 
imkan vermeyecektir. Ayrıca okutulan dersleri yetersiz bulup, yukarıdaki derslerin de 
okutulmasını isteyen görevlilerin ellerinde bulunan “Temel Dini Bilgiler” kitabı 
incelenirse, bu kitabın az ve öz olarak yukarıda ifade edilen derslerin çoğunu içerdiği 
görülecektir. 
 78
Okutulan dersleri çok bulanlar ise, zaman ve kurs şartlarını düşünerek bu 
görüşü ifade ettikleri kanaatindeyiz. Tabii ki, teklifler ve neticeler uzmanlarca 
değerlendirilmeli ve bundan sonra yapılacak yaz kurslarına ışık tutmalıdır. 
2.Derslerde Kullanılan Öğretim Metodları  
İyi bir eğitim ve öğretim, öğretmen ile öğrenci arasında sağlıklı bir iletişim 
kurulmasıyla gerçekleşir. Sağlıklı bir iletişim de yer ve zamana göre farklı metodlar 
kullanmakla mümkün olur. Bu sebeple yaz kursu veren din görevlilerinin kullandıkları 
öğretim metodlarını öğrenmek amacıyla sorulan soruya verilen cevaplar aşağıda 
verilmiştir. (Bkz. Tablo 19) 
TABLO 19: 
DİN GÖREVLİLERİNİN YAZ KURSLARINDA KULLANDIĞI ÖĞRETİM METODLARIN 
DAĞILIMI 
SEÇENEKLER SAYI % 
Ben anlatırım 63 60.6 
Öğrenciye anlattırırım 5 4.8 
Soru-cevap yöntemini uygularım 29 27.9 
Başka 7 6.7 
Toplam 104 100 
 
Tablodan anlaşıldığı üzere, din görevlilerinin %60.6’sı “anlatım”, %27.9’u 
“soru-cevap” metodunu uyguladıklarını ifade etmişlerdir. %6.7’si de “Başka” 
seçeneğini işaretlemişler, ancak yazdıkları ifadeler eğitim ve öğretim metodları 
içinde önem teşkil etmediği için üzerinde durulmayacaktır. 
Görüldüğü gibi, yaz kurslarında uygulanan öğretim metodları arasında 
“anlatım” ilk sırayı, “soru-cevap” ise ikinci sırayı almaktadır. Bu sonuç bizlere, din 
görevlilerinin pek çoğunun klasik bir metod olan anlatım metodunu kullandığını 
göstermektedir. Önceden de ifade edildiği gibi tek metodla işlenen bir dersten 
yüksek bir başarı elde etmek mümkün değildir. Çünkü amaç iyi bile olsa, metod yanlış 
 79
olursa istenilen hedefe ulaşılamaz. Biz burada din görevlilerinin pek çoğunun sadece 
anlatım metodunu kullanmasının formasyon eksikliğinden kaynaklandığı 
kanaatindeyiz. Burada yeri gelmişken bu iki metod hakkında teorik açıklama yapmak 
uygun olacaktır. 
a) Anlatım (takrir) metodu: 
Takrir, bir anlatma ve hikaye etme metodu olarak ifade edilebilir. Diğer bir 
ifadeyle, anlatılacak konunun yeterince açık olmayan, öğrencilerce rahatlıkla ve 
kolaylıkla anlaşılamayacak kısımların izahının yapılarak açılığa kavuşturulmasıdır.11 Bu 
metod, özellikle soyut konuların öğretiminde faydalı bir metoddur. 
Bu metod, diğer metodların gelişmesiyle yeri azalmıştır, ancak hangi alan 
olursa olsun bu metod, diğer metodların boşluğunu doldurmak bir konunun yeterince 
açıklanabilmesi için kullanılmak zorundadır. Çünkü anlatmadan bir şey öğretilmez.  
Yaz kurslarında sadece bu metod öğrenciyi sıkabilir. Eğitimcilerin çoğunluğu 
bu metodun mümkün olduğunca az kullanılması taraftarıdır. 
b) Soru-cevap(isticvap) metodu: 
Bu metod da öğretimde kullanılan başlıca metodlardandır. Bu metod zaman 
kaybına neden olsa da iyi kullanıldığında son derece faydalı bir öğretim metodudur. 
Zira bu metod öğrenciyi düşünmeye ve yeni fikirler üretmeye sevk edebilir.12 
Bu metod uygulanırken cevap veremeyecek öğrencinin onurunu kırmak, onu 
küçük düşürmek için değil, onları soru sormaya teşvik etmek ve başarılarını artırma 
amacı güdülmelidir.  
Yaz kursları, uygulandığı zaman sebebiyle mevsimlerin en sıcak olduğu 
aylardır. Sıcaklık etkisiyle öğrencilerin derslerde dikkatlerinin dağılması normaldir. 
Öğrencileri harekete geçirecek, dersi canlı ve faydalı kılacak önemli metodlardan biri 
“soru-cevap” metodudur. Başarıyı bir nebze olsun artırmak için din görevlilerinin 
anlatım metodunun yanı sıra bu metoda da ağırlık vermeleri gerektiğini düşünüyoruz. 
3. Din Görevlilerinin Göze ve Kalağa Hitap Eden Araç-Gereç Kullanma 
Durumu 
                                                 
11 Öcal, a.g.e., s. 240-241. 
12 Bilgin, Eğitim Bilimleri ve Din Eğitimi, Ank., 1990, s. 105. 
 80
Eğitim-öğretimin her alanında olduğu gibi din eğitiminde de göze ve kulağa 
hitap eden yardımcı araç-gereç kullanımının önemi büyüktür. Derste anlatılan 
konuları destekleyici özelliği olan bazı araçlar (Kur’ân-ı Kerîm, seccâde, fotoğraf, 
film, tablo, maket vb.), derste anlatılan konuların öğrenci tarafından daha çabuk 
kavranılmasına ve zihne yerleşmesine yardımcı olurlar. Daha önce de ifade edildiği 
gibi, araştırmalara göre sadece anlatım yoluyla verilen bilgilerin %30’u, hem göze 
hem de kulağa hitap edilerek verilen bilgilerin ise %70’i kalıcı olmaktadır. Buradan 
hareketle yaz kurslarının öğretmenleri olan din görevlilerine göze ve kulağa hitap 
eden araç-gereç kullanıp kullanmadıkları sorulmuş, ancak ne yazık ki çoğunlukla 
olumsuz cevap alınmıştır. Bu, yaz kurslarında verilen bilgilerin, kuru bazı bilgilerin 
aktarılması olarak kaldığını, canlı olarak işlenmediğini göstermektedir. (Bkz. Tablo 
20; Grafik K) 
                                   TABLO 20; GRAFİK K:  
DİN GÖREVLİLERİNİN GÖZE VE KULAĞA HİTAP EDEN ARAÇ-GEREÇ                     
KULLANMA DURUMU 
           
SEÇENEKLER SAYI % 70 5960
50
Kullanıyorum 23 22.1 4030 23 22
20
Az kullanıyorum 22 21.2 100
Kullanmıyorum/ 
Kullanamıyorum 59 56.7 
Toplam 104 100 
 
Yukarıdaki bulgulara göre din görevlilerinin %56.7’si çeşitli sebeplerden dolayı 
ders anlatırken göze ve kulağa hitap eden araç-gereç kullanamadıklarını 
belirtmişlerdir. %21.2’si az kullandıklarını, %22.1’i ise kullandıklarını ifade 
etmişlerdir. Bu sonuçlara baktığımız zaman maalesef, kullandıklarını belirtenlerin 
oranı, kullanmayanların oranının yaklaşık 1/3’ü kadardır. Bu sonuç gerçekten 
 81
Kullanıyorum
Az kullanıyorum
Kulanmıyorum/
Kullanamıyorum
dikkatlerden kaçmamalıdır. Din görevlileri çeşitli sebeplerden dolayı 
kullanamadıklarını ifade etmiş olsalar da sonuç yine de düşündürücüdür. 
Günümüzde bilim ve teknik çok ileri bir durumdadır. Bizler bunlardan eğitim 
ve öğretim adına azamî ölçüde faydalanmalıyız. Meselâ, hacc konusu veya 
Peygamberimizin hayatı anlatılırken fotoğraflarla bile olsa görsel yayınlardan 
yararlanmalıyız. Şu bir gerçektir ki, göze hitap daima kulağa hitaptan daha etkilidir. 
Sözgelimi bir çocuk televizyonda izlediği bir filmi rahatlıkla anlatabilirken, aynı filmin 
romanını okusa veya anlatılsa o derece kalıcı olmayacaktır. Bu yüzden eğitim ve 
öğretimin bütün kademesinde ve bu kademelerden birini teşkil eden yaz kurslarında 
da verimliliği artırmak için bir an önce klasik yöntemlerin yanında, öğretim 
teknolojisinin getirdiği yeni yöntemlerden de yararlanma yoluna gidilmelidir.  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
IV. DİN GÖREVLİSİ, ÖĞRENCİ-VELİ ARASINDAKİ İLİŞKİLER 
A. YAZ KURSLARINDA VELİLERİN ÖĞRENCİLERİNİ TAKİP ETME DURUMU 
Veli ve öğretmenin, öğrencinin durumu ile ilgili konularda müşterek 
değerlendirmede bulunmaları eğitimcilerin ısrarla üzerinde durduğu bir konudur. 
 82
Çünkü velilerin öğrencilerinin eğitim durumuyla ilgilenmeleri öğrenciyi derse motive 
etme ve başarıyı artırmada önemli bir faktördür. Bunun için araştırmamızda din 
görevlilerine “Öğrenci velileri çocuklarının eğitimiyle ilgileniyor mu?” şeklinde bir 
soru yönelttik. Verilen cevapların dağılımı aşağıdadır. (Bkz. Tablo 21; Grafik L) 
TABLO 21; GRAFİK L: 
                    VELİLERİN DİN GÖREVLİLERİYLE GÖRÜŞME YOĞUNLUĞU  
SEÇENEKLER SAYI % 
3,8% 1,9%
Sık sık görüşür 2 1.9 
26,0%
Ara sıra görüşür 27 26.0 Sık sık görüşür
Ara sıra görüşür
Hiç görüşmez 71 68.3 Hiç görüşmez
Cevapsız
Cevapsız 4 3.8 68,3%
Toplam 104 100 
 
Tablodaki verilere göre, din görevlilerinin %68.3 gibi büyük bir oranı öğrenci 
velilerinin kendileriyle hiç görüşmediklerini, %26.0’sı ara sıra görüştüklerini, %1.9 gibi 
çok küçük bir oranı da sık sık görüştüklerini ifade etmişlerdir. %3.8’i de sorumuzu 
cevapsız bırakmıştır. 
Bu veriler –maalesef- ailelerin çoğunluğunun çocuklarının eğitimiyle gerçekten 
ilgisiz durumda olduklarını göstermektedir. 
Buna göre tablo 13’de verilen, öğrencilerin başarısızlık sebebiyle ilgili 
verilerle yukarıdaki veriler birbirini tamamlar mahiyettedir. Bu sonuç da varsayımı-
mızı desteklemektedir.  
Bu sonuçlar velilerin genel olarak eğitim kurumlarına karşı sorumluluklarının 
neler olduğu konusunda yeterince bilgili olmadıklarını, daha doğrusu bunun 
ehemmiyetini kavrayamamış olduklarını göstermektedir. Bunun memleketimiz 
açısından toplumsal bir sorun olduğu ve bu sorunu da toplum olarak çözemediğimiz 
müddetçe de ideal eğitim seviyesine ulaşılamayacağı kanaatindeyiz. Oysa velilerin 
 83
zaman zaman gelip, öğretmenlerle görüşmesi, çocuklarının eğitimi hakkında bilgi 
alması, onların önemli eğitim görevleri arasındadır. 
Sonuç olarak şunu ifade edebiliriz: Öğretmen + öğrenci + veli = mükemmel ve 
başarılı bir eğitim. 
B. YAZ KURSLARINDA ÖĞRENCİLERE UYGULANAN CEZA TÜRLERİ 
Yaz kurslarında gerek disiplini sağlamak için, gerekse olumsuz davranışların 
yapılmasını engellemek veya olumsuz davranışların sonucunda verilen cezaların 
türünü öğrenebilmek için bu yönde anketimizde bir soruya yer verdik. Bu yöndeki 
soruya verilen cevapların dağılımı şöyledir. (Bkz. Tablo 22) 
TABLO 22: 
            ÖĞRENCİLERE GENELLİKLE UYGULANAN CEZA TÜRLERİNİN DAĞILIMI 
SEÇENEKLER SAYI % 
İlk hatayı affediyor 42 13.6 
Öğüt veriyor 105 34.0 
İkaz ediyor 39 12.6 
Azarlıyor 84 27.2 
Kurstan dışarı atıyor 13 4.2 
Dayak atıyor 6 1.9 
Cevapsız 20 6.5 
Toplam 309 100 
 
Anlaşıldığı üzere yaz kurslarında öğrenciler hatalı bir davranışta bulunurlarsa 
din görevlilerinin %34.0’ü öğüt veriyor, %27.2’si azarlıyor, %13.6’sı ilk hatalarını 
affediyor, %12.6’sı ikaz ediyor, %4.2’si kurstan dışarı atıyor, %1.9 gibi bir oranda 
dayak cezası uygulamakta olduğu belirlenmiştir. %6.5 oranındaki öğrenci de sorumuzu 
cevapsız bırakmıştır. 
 84
Bu verilere göre din görevlilerinin genel olarak hatalı öğrenci davranışı 
karşısındaki en yüksek oranları ifade eden ilk üç tutumları şöyle sıralanabilir: 
- Öğüt vermek 
- Azarlamak 
- İlk hatayı affetmek 
Buradan din görevlilerinin çoğunun öğrencilere rehberlik yapmayı tercih 
ettiklerini anlamaktayız. Bu davranış İslâm eğitiminin amacına uygundur. İslam’a göre 
affetmek ve sevdirmek eğitimde önemlidir. Allah “güzel sözü”, “yumuşak konuşmayı” 
ve “affedici olmayı” övmekte ve tavsiye etmektedir.13  
Her çocuk kursa dinini öğrenmek, güzel ahlak sahibi olmak için gelmektedir. 
Ancak her öğrencinin fıtratı farklıdır. Arzulanan hedeflerin gerçekleşmesi her insanda 
farklı olup, zaman zaman olumsuzluklar olmaktadır ve olacaktır da. Bir eğitimci 
olarak buradaki tavrımız ne olacak, ne yapmalıyız ki bu olumsuzluğu kısa sürede ve 
özellikle çocuğun onurunu rencide etmeden izale edebilelim? Eğer öğrenci yaptığı 
hatanın farkında ise mesele kolaydır. Ancak şunu unutmamak gerekir ki, hatalar 
küçük diye görmezlikten gelinmemelidir. Çünkü burada çocuğa hayat boyu lazım 
olacak güzel ahlak öğretilecektir. Söz gelimi arkadaşına lâkap takan, ağzından kötü 
sözler çıkan bir çocuk ikaz edilmezse, ona yaptığının yanlış olduğu söylenmezse, o 
öğrendiği bu tür şeylerin kötü olmadığı kanaatine varabilir, bu durum öğrencinin 
ileriki hayatında devam eder gider. 
Hatalı davranış karşısında ikaz edilmesi güzel bir terbiye metodudur. Ancak 
bunu isim vermeden yapmak daha uygun olur. Çünkü isim vermek, hatayı yüze 
vurmak, karşındakinin onurunu rencide edeceği gibi inadına hatayı tekrar etmesine 
sebep olabilir. Dolaylı ikaz ve anlatım daha etkili olup, bu yolla öğrenci kendine göre 
dersini alır. 
Din görevlilerinin disiplini sağlamak için başvurduğu yollardan birinin de 
azarlama olduğu görülmektedir. Azarlamanın, bazı öğrenciler üzerinde etkili 
olabileceği düşünülse bile, buna sıkça başvurmak hem eğitim ve öğretim, hem de 
kişilik gelişimi açısından öğrenci üzerinde olumsuz sonuçlara yol açabileceği 
unutulmamalıdır. 
                                                 
13 Nahl, 10/125, Tâhâ, 20/44, Ali İmrân, 3/134,159. 
 85
Diğer taraftan, ankete katılan öğrencilerin %1.9’u dayağa da başvurulduğunu 
belirtmişlerdir. Öncelikle dayağın eğitim açısından ne kadar sakıncalı olduğunu 
vurgulamak gerekir. Unutulmamalıdır ki, yaz kurslarının maddi olarak hiçbir yaptırım 
gücü (not verme, sınıf tekrarı, devamsızlıktan bırakma vb.) yoktur. Hal böyle olunca 
tek çaremiz var ki, o da sevgiye dayalı eğitim uygulamaktır. Bizlere en güzel örnek 
olan Peygamberimiz de “kolaylaştırınız zorlaştırmayınız, müjdeleyiniz nefret 
ettirmeyiniz”14 buyurarak bu gerçeğe dikkatleri çekmiştir. Ayrıca pek çok İslam âlimi 
de son çare olarak dayağa başvurulabileceğini belirtmekle birlikte15 terk edilmesinin 
daha uygun olduğu16 görüşünü benimsemişlerdir. 
Sonuç olarak eğitimin her kademesinde olduğu gibi yaz kurslarında da mükâfat 
cezadan daha etkilidir.17 Bu prensip bütün din eğitimcilerinin hareket noktası 
olmalıdır. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
V. MESLEKİ VE PEDAGOJİK FORMASYON AÇISINDAN DİN GÖREVLİLİLERİ 
A. DİN GÖREVLİLERİNİN MESLEKİ VE PEDAGOJİK TECRÜBELERİ 
                                                 
14 Buharî, İlim, 11, Cihad, 164; Müslim, Cihad, 5. 
15 Çamdibi, Mahmut, Şahsiyet Terbiyesi ve Gazali”, İst., 1983, s. 205. 
16 Akyüz, Türk Eğitim Tarihi, s. 22. 
17 Din eğitiminde mükâfat ve ceza konusunda geniş bilgi için bkz., Ay, Mehmet Emin, Din  
Eğitiminde Mükâfat ve Ceza, Nil Yay., İzmir, 1994, ss. 233-275. 
 86
Eğitim-öğretim faaliyetlerinde öğretmenin mesleki bilgisinin yanında, pedago-
jik yeterliliği de çok önemlidir. Bunu tespit etmek amacıyla “Bir eğitimci olarak 
kendinizi meslekî ve pedagojik formasyon açısından nasıl görüyorsunuz?” şeklinde bir 
soruya verilen cevapların dağılımı aşağıda verilmiştir. (Bkz. Tablo 23; Grafik M). 
TABLO 23; GRAFİK M: 
          DİN GÖREVLİLERİNİN MESLEKİ VE PEDAGOJİK FORMASYONUNUN YETERLİLİĞİ 
 
SEÇENEKLER SAYI % 100 88
 90
Çok yeterli 3 2.9 8070
60
Yeterli 88 84.6 50
40
30
Yetersiz 9 8.7 20 3 910 4
0
Cevapsız 4 3.8 li li z
ete
r er siz sıet er ap
k y Y t v
Toplam 104 100 Ço Y
e Ce
 
Verilerden anlaşıldığı üzere, din görevlilerinin %88.4’ü mesleki ve pedagojik 
formasyon açısından kendilerini yeterli görürken, %8.7’si yetersiz, %2.9’u ise çok 
yeterli görmektedir. %3.8’i de herhangi bir görüş belirtmemişlerdir. 
Bu sonuçlara göre verilen cevapların tamamen objektif olduğunu söyleyeme-
yiz. Çünkü yeterli olan görevli tevazusundan dolayı yetersiz olduğunu söyleyebilir. 
Yine yetersiz olduğunu bildiği halde yeterli seçeneğini işaretlemiş olabilir. 
Öğretmenlikte asıl olan bilgi ile davranışların özdeşleşmesidir ki, bu durum 
büyük ölçüde pedagojik formasyon ile sağlanır. Eğitim ve öğretim faaliyetinde birinci 
derece önemli olan husus, öğrencilere nasıl yaklaşılacağının, onlara nelerin, nasıl, ne 
zaman, nerede verileceğinin bilinmesidir.18 İşte asıl öğretmenlik bunu başarabilmek-
tir. Burada kısaca din görevlilerinin meslekî ve pedagojik formasyonları üzerinde 
durmak faydalı olacaktır. 
Son yıllarda ulaşılan ilmî ve teknolojik gelişmeler, gerek ferdî hayatta gerekse 
toplum hayatında, sosyal, kültürel ve ekonomik alanlarda birçok köklü değişmelere 
                                                 
18 Öcal, a.g.e., s. 47. 
 87
sebep olmuştur. Bütün bu gelişme ve değişmeler, insanın meslek hayatında mesleğine 
her zamankinden daha kaliteli bir şekilde, belirli bir sistem ve plan içinde 
hazırlanmayı zorunlu kılmıştır.19 İşte bu hazırlıklardan biri de din görevlisi için 
meslekî formasyondur. 
Bilindiği gibi insan dünyaya bilgisiz20 olarak gelir. Ancak o, yaratılışında 
kendisine verilen zihnî ve ruhî güçlerle öğrenmeye, öğrendiğini muhafaza etmeye, 
yeri ve zamanı geldikçe öğrendiklerini kullanabilmeye, davranışlarını öğrendiklerine 
göre ayarlayabilmeye müsait bir yaratılışa sahiptir. Fakat onun bedenî, zihnî ve ruhî 
yönden gelişebilmesi yine dış güçlerin etkisi ve yardımı ile mümkün olmaktadır.21  
İnsanlık tarihine bakıldığı zaman insanın yetiştirilmesinde, ihtiyaçlarının karşı-
lanmasında başta aile olmak üzere yakın çevresinin, çeşitli toplumsal kuruluş ve 
çevrelerin farklı şekillerde etkisinin olduğu görülecektir. Gelişmeye elverişli olan 
insan, dış faktörlerin devreye girmesiyle bedenî, zihnî ve ruhî gelişmesinde önemli bir 
mesafe katederek22 zamanın akışı içinde de kendisinden sonrakileri yetiştirmek ve 
ihtiyaçlarını karşılamakla görevli olduğunu anlayacaktır. O halde insan, belli bir 
gelişme ve yetişme merhalelerinden geçtikten sonra yaşadığı toplumun gelişmesi ve 
kalkınması için çeşitli müesseselerde aktif rol almaya başlar. İşte günümüzün din 
görevlileri de zamanın akışı içersinde eğitimlerini tamamlamış, çeşitli deneyimlerden 
sonra meslekî formasyon açısından yeterli görülerek hizmete alınmışlardır. Böyle bir 
hizmeti üstlenen din görevlilerinden yetki ve sorumluluklar dahilinde kendilerine 
verilen görevleri en iyi şekilde yerine getirmeleri istenmektedir. 
Şüphesiz toplumun sağlıklı ve dengeli oluşması ve gelişmesinde, müesseselerin 
iyi ve verimli işlemesinin ve bu müesseselerde görev alan kişilerin başarılı bir şekilde 
eğitilmelerinin önemli rolü vardır. Çünkü eğitimin temel hedefi, insanı yetiştirmek ve 
mükemmeliyete ulaştırmaktır.23 
                                                 
19 Buyrukçu, a.g.e., s. 107. Ayrıca Gazzâli bu zorunluluğu yıllar önce “insanlığın felâhı her 
meslekte eğitilmiş elemanların yetiştirilmesine bağlıdır” diyerek dile getirmiştir. Bkz., 
Gazzâli, İhyâu Ulûmid’din, (terc. Ahmet Serdaroğlu) Bedir Yay., C. III, İst., 1974, s. 197-
198.  
20 Nitekim bu husus Kurân-ı Kerim’de “Siz, hiçbir şey bilmezken Allah, sizi analarınızın 
karnından çıkardı; şükredesiniz diye size kulaklar, gözler ve kalpler verdi.” şeklinde 
belirtilmiştir. Bkz. Nahl 16/78  
21 Buyrukçu, a.g.e., s. 53. 
22 Buyrukçu, a.g.e., s. 53-54. 
23 Geniş bilgi için bkz. Buyrukçu, a.g.e., ss. 54-63. 
 88
Günümüz din görevlilerinin pedagojik formasyonuna gelince, pedagojik 
formasyon, öğretmenlik bilgisi ve eğitimi demektir. Öğretmenlik, insan yetiştirme 
sanatının sanatkârlığıdır. Öyle bir sanatkârlık ki, sanatkârı da insan, işleyeceği 
hammaddesi de insandır.24 Bu sebeple öğretmenlik, diğer meslek grupları içersinde 
önemli bir yere sahiptir. Çünkü çocuğu hammadde, öğretmeni onu işleyecek sanatkâr 
olarak düşünürsek, nasıl ki bir mermer parçası iyi bir sanatkârın elinde mükemmel bir 
sanat eseri, sıradan bir kimsenin elinde ise zevksiz ve sevimsiz bir kaya parçası olarak 
karşımıza çıkarsa çocuklar da öyledir.25 Onlar iyi bir eğitimcinin elinde mükemmel 
şekilde yetişirlerken, sıradan bir eğitimcinin elinde heder olabilmekte-dirler.  
Bu ifadelerden anlaşılacağı üzere, bir eğitimci için pedagojik formasyon çok 
önemlidir. Çünkü eğitim ve öğretim sanatının sırlarını tespit edip, eğitimciye öğreten 
ve benimseten pedagojidir. Zira çocuklara ve gençlere ruh güzelliği ve zenginliği 
kazandırmak, yalnızca bilgi ve kültürle üstesinden gelinebilecek bir iş değildir. 
Öğretmenlikte esas olan bilgi ile davranışların özdeşleşmesidir ki bu durum, büyük 
ölçüde pedagojik formasyon ile sağlanır.26 Öyleyse, din görevlisi için tek başına 
meslekî formasyon yeterli değildir. Günümüzde yaygın din eğitimini üstlenmiş olan 
din görevlilerimiz için pedagojik formasyon da son derece gereklidir. 
Yukarıda sunmaya çalıştığımız kısa bilgilerden sonra, günümüz din 
görevlilerinin yaygın din eğitimi faaliyetlerinde önemli görevi üstlendiği yaz 
kurslarında meslekî ve pedagojik formasyon açısından hangi konumda olduklarını, 
pedagojik formasyon alanların oranı vs. gibi konuları bu alan içinde incelemeye 
çalışacağız. 
B. DİN GÖREVLİLERİNİN EĞİTİMLE İLGİLİ ESERLERİ OKUMA DURUMU 
İyi bir eğitimcinin kendini yetiştirmesi ve eğitimle ilgili eserleri yakından takip 
etmesi gerekir. Bunu tespit etmek için görevlilere “Psikoloji, Sosyoloji, Eğitim 
Psikolojisi, Genel Öğretim Metodları ile ilgili eserler okuyor musunuz?” şeklinde 
sorduğumuz soruya verilen cevapların dağılımı aşağıdaki gibidir. (Bkz. Tablo 24) 
TABLO 24: 
           DİN GÖREVLİLERİNİN EĞİTİMLE İLGİLİ ESERLERİ OKUYUP-OKUMAMA DURUMU 
                                                 
24 Öcal, a.g.e., s. 46. 
25 Geniş bilgi için bkz. Öcal, a.g.e., ss. 46-49. 
26 Öcal, a.g.e., s. 47. 
 89
SEÇENEKLER SAYI % 
Bu eserlerle ilgili neşriyatı yakından takip ederim 13 12.5 
Bulursam okurum 71 68.3 
Daha önce okumuştum, şimdi okumuyorum 12 11.5 
Hiç okumadım 6 5.8 
Cevapsız 2 1.9 
Toplam 104 100 
 
Verilerden anlaşıldığı üzere, görevlilerin %68.3’ü bu eserlerle ilgili neşriyatı 
bulursa okuduğunu, %12.5’i yakından takip ettiğini, %11.5’i daha önce okuduğunu 
ancak şimdi okumadığını, %5.8’i ise hiç okumadığını ifade etmişlerdir. 
Sonuçlara göre en dikkat çekici olanı %5.8 oranındaki bir eğitimcinin bu tür 
eserleri hiç okumadığını ifade etmiş olmasıdır. Görevlilerden çoğunun “bulursam 
okurum” şeklinde cevap vermiş olmaları da pek mantıklı gelmemektedir. Bu cevabı 
tersinden değerlendirirsek “çoğu zaman okumam” ifadesi çıkabilir. Çünkü bir insanın 
bulabilmesi için araması lazım, aramadan hiçbir şey kendiliğinden ele gelmez. Ne 
yazık ki, bugün okumama hastalığına yakalanmışız. Oysa bu durum Allah’ın ilk 
emrine27 muhalif bir durumdur. Özellikle toplumla birebir bağlı, aynı zamanda bir 
eğitimci, önder olan din görevlilerinin okumaması veya az okuması hakikaten üzücü 
bir durumdur. 
Şu bir gerçektir ki, din görevlisi için okumak, araştırmak bir zarurettir. Çünkü 
üstlendiği vazifenin önemini bilen bir din görevlisi, vazifesinin, sadece beş vakit ezan 
okuyup namaz kıldırmaktan ibaret olmadığını, çevresindeki insanlara İslam’ın 
güzelliğini anlatmak mecburiyetinde olduğunun idraki içindedir. İşte bu şuuru taşıyan 
bir din görevlisi çok okumak ve araştırmak zorundadır. Çünkü yaptığı hizmet dinî 
irşaddır. İrşad ve tebliğ ise bilgisiz olmaz. 
                                                 
27 İlk nazil olan ayetlerde İslâm’ın emri, Hz. Muhammed’e ve dolayısıyla bütün Müslümanlara 
hitaben “oku” olmuştur. “(Ey Muhammed!) Yaratan Rabbinin adıyla oku! O, insanı bir 
aşılanmış yumurtadan yarattı. Oku! İnsana bilmediklerini belleten, kalemle (yazmayı) 
öğreten Rabbin, en büyük kerem sahibidir.” Bkz. Alak, 96/1-5.  
 90
Artık zamanımızda en ücra köylere varıncaya kadar bütün toplum, medya 
yoluyla her çeşit telkine açıktır. Çoğu kere üstü kapalı bir şekilde bilerek veya 
bilmeyerek her gün birtakım İslamî değerler, kimi zaman doğrudan doğruya, kimi 
zaman alaylı bir üslupla eleştirilmektedir. Meselenin mahiyetini bilmeyen geniş halk 
kitleleri, bazen eleştirilen konunun İslâm’ın bir hükmü olduğunun bile farkına 
varamamaktadırlar. İşte böyle bir ortamda din görevlisi okumaktan, araştırmaktan 
uzak kalırsa nasıl İslâmî bir hizmet sunabilir? Bu yüzden din görevlisi mutlaka okuma 
alışkanlığı kazanmalıdır. Çünkü okumak alışkanlıktır. Geçmişte böyle bir alışkanlık 
kazanmamış olsak bile bir yerden başlamalıyız. 
Din görevlisinin en önemli sermayesi bilgidir. Bu da okumak, araştırmak ve 
çevreyi tanımakla elde edilir. Vaktiyle (okumaktan uzak kaldıkları için) yemek 
yemeye ayırdıkları zamanlara bile üzülen âlimlerimizin hayat hikâyelerini okuyup 
geçmek bize bir şey kazandırmaz. Önemli olan onların bu üzüntüsünden ders 
alabilmemiz okumaya ve dünyayı tanımaya kendimizi mecbur hissetmemizdir. 
Unutulmamalıdır ki, okudukça ve gördükçe insanın bilgisi artar. Bilgi arttıkça 
insan eksikliğini daha iyi anlamaya başlar. Tıpkı etrafı yüksek dağlarla çevrili bir 
köyde doğup büyüyen ve hiçbir yere çıkmayan birisinin oradan yükseklere çıkmaya 
başlaması gibi, kültürü geliştikçe insan yükselir. Yükseldikçe ufku genişler, çevresini 
ve dünyayı daha iyi tanımaya başlar.28 
Bu gerçeklerden hareketle din görevlilerinin pek çoğunun eğitimle ilgili 
eserleri okumaması veya önemini kavrayamamış olmaları tahsil derecesiyle de 
ilgilidir. Çünkü görevlilerin büyük kısmı imam-hatip lisesi mezunudur.(Bkz. Tablo 5; 
Grafik C) Lise ve dengi okullarda da bu tür derslere çok az yer verilmesi29 veya 
öneminin kavratılamamış olması, görevlileri bu derslerin öneminden habersiz 
kılmaktadır. 
Söz gelimi bu eserlerden eğitim psikolojisini ele alalım. Öğrencilerin gelişim 
çağlarını, zihnî, hissî, bedenî ve sosyal gelişimlerinin nasıl olduğunu, verimli çalışma 
yollarını, öğrenmeye elverişli bir ortamın nasıl hazırlanacağı vb. gibi önemli konuları 
ihtiva eden bu eseri okumayan öğretmenin eğitim ve öğretimde zorlanacağı ve 
başarısının düşük olacağı bir gerçektir. 
                                                 
28 Komisyon, Din Görevlisi El Kitabı, DİB. Yay., Ank., 2001, s. 12-13. 
29 İmam-Hatip Liselerinde okutulan dersler için bkz. Bolay-Türköne, a.g.e., ss. 137–145. 
 91
Hz. Muhammed’ (sav) insanları ve insan psikolojisini en iyi bilendir. Öyleyse 
Hz. Peygamber’in hayatını eğitimci gözüyle yeniden ve defalarca gözden 
geçirmeliyiz. 
Burada şu gerçeği de gözden kaçırmamak gerekir ki, kitap fiyatlarının pahalı 
olması ve pek çok din görevlisinin maddi bakımdan yetersiz olmaları, onların kitap 
sahibi olmalarını zorlaştırmaktadır. Bu görüşümüzü de din görevlilerine sorduğumuz 
“Yaz kurslarının daha verimli olması için ne tür tavsiyeleriniz vardır?” şeklindeki 
soruya verilen cevaplar desteklemektedir. Cevaplar arasında görevlilerin yaklaşık % 
75’i ek ders ücreti verilmesi talebinde bulunmuşlardır. Bu sebeple eğitimle ilgili bazı 
eserler idare tarafından temin edilip her camide bir kitaplık oluşturulabilirse din 
görevlileri bu eserlerden daha fazla istifade edebilirler. 
C. DİN GÖREVLİLERİNE GÖRE BAŞARILI BİR EĞİTİMCİNİN VASIFLARI 
Başarılı bir eğitimcide bulunması gereken özellikleri bizzat kendilerinden 
öğrenebilmek amacıyla din görevlilerine “ Yaz kurslarında başarılı bir öğretmen olmak 
sizce en çok hangi özelliklere sahip olmaya bağlıdır?” şeklinde sorulan soruya verilen 
cevaplar içinde en çok ifade edilen ve önemli olanlar şunlardır: 
- Yeterli bilgi 
- Çocuk Psikolojisini bilme 
- Hoşgörü, ilgi, sevgi, şefkat 
- Disiplin 
- Yöntem (metod) 
- İstekli olmak 
Din görevlilerine göre, başarılı bir eğitimci; yeterli bilgiye, çocuk gelişim 
dönemlerini bilmeye, hoşgörülü, disiplinli, metodlu ve istekli olmaya bağlıdır. 
Bunlarla birlikte başarılı bir eğitimci, iyi bir kültür birikimine, yeter seviyede 
meslekî bilgi ve pedagojik formasyona ve hepsinden de önemlisi, iyi bir kişilik ve 
karaktere sahip olmak30 mecburiyetindedir. Bu özellikler; haiz olmayan bir 
eğitimciden de başarılı bir eğitim beklenemez.  
                                                 
30 Öcal,a.g.e., s. 54. 
 92
Eğitim ve öğretim faaliyetlerinin icrasında birinci derece önemli olan husus, 
öğrencilere nasıl yaklaşılacağının, onlara nelerin, ne zaman, nerede ve nasıl 
verilebileceğinin bilinmesidir. Öğretmenlik sanatında başarının sırrı buradadır.31 Kişi, 
bu özelliği ancak, iyi bir pedagojik formasyon ile elde edebilir. Din eğitimcisi de 
aynen bir psikolog ve pedagog gibi çocuğun ruh dünyasını kavrayarak eğitim verme 
yoluna gitmelidir.  
Meslekler arasında en zor olanı eğitimdir. Bu yüzden bu mesleği icra edenlerin 
üstün nitelikli kişiler olması gerekir.32 Nasıl ki sanatkârın elinde bir demir parçası 
değişik şekiller alabiliyorsa, öğrenci de öğretmenin elinde yeni ve farklı şekiller 
alacaktır. Ancak, sanatkârın yaptığı hata maddi olup telafisi mümkün ve ucuz olabilir. 
Oysa yukarıdaki özellikleri kendisinde toplamayan bir eğitimcinin yapacağı hatanın 
telafisi bazen mümkün olmamakta veya çok zor olmaktadır. 
Sonuç olarak, eğitimciler için gerekli olan; genel kültür, meslekî bilgi, 
pedagojik formasyon ile kişilik ve karakter dörtlüsünü, bir arabanın dört 
tekerleğinden her birisinin karşılığı olarak kabul edebiliriz. Dolayısıyla bunları 
birbirinden ayrı düşünemeyiz. Çünkü, tekerleklerden herhangi birisi, devre dışı kalırsa 
arabanın salimen yol alması mümkün değildir.33  
D. DİN GÖREVLİLERİNİN DERSTE BAŞARILI ÖĞRENCİLERİ ÖVME DURUMU 
Övmek, tebrik ve takdir etmek eğitim ve öğretimde kullanılan, çocuk ve 
öğrenci üzerinde oldukça etkili olan bir mükâfat türüdür.34 Bunun tespiti için din 
görevlilerine “Başarılı öğrencileri derste över ve diğer öğrencilere de örnek gösterir 
misiniz?” şeklinde bir soru yönelttik. Görevlilerin verdikleri cevapların dağılımı şu 
şekildedir. (Bkz. Tablo 25) 
 
 
TABLO 25: 
DİN GÖREVLİLERİNİN DERSTE BAŞARILI ÖĞRENCİLERİ ÖVME DURUMU 
                                                 
31 Öcal,a.g.e., s. 47. 
32 Özdemir, saadettin, “Ortaöğretim Öğrencilerinin Din Eğitimi İhtiyaçları”, SDÜ İlahiyat Fak. 
Dergisi, S. 5, Yıl: 1998, Isparta, s. 219–220. 
33 Öcal,a.g.e., s. 59. 
34 Ay, a.g.e., s. 25. 
 93
SEÇENEKLER SAYI % 
Sık sık över, diğer öğrencilere örnek gösteririm 11 10.6 
Ara sıra över diğer öğrencilere de örnek gösteririm 72 69.2 
Hiç övmem, diğer öğrencilere de örnek göstermem 4 3.8 
Çeşitli hediyelerle ödüllendiririm 14 13.5 
Başka 3 2.9 
Toplam 104 100 
 
Anlaşıldığı üzere, din görevlilerinin %69.2’si öğrencileri ara sıra övdüğünü, 
%13.5’i çeşitli hediyelerle ödüllendirdiğini, %10.6’sı sık sık övdüğünü, %3.8’i hiç 
övmediğini ifade etmişlerdir. %2.9’u ise “Başka” şıkkını işaretlemişler, ancak 
sorumuza uygun önemli bir şey yazmamışlardır. 
Bu sonuçlar bizlere din görevlilerinin büyük bir oranının (%69.2) öğrencileri 
başarı durumlarına göre övüp, diğer öğrencilere de örnek gösterdiklerini göstermek-
tedir. Bu oldukça olumlu bir bulgudur. Çünkü her insanda yaratılıştan beğenilme ve 
takdir edilme duygusu vardır.35 Öğrenci sürekli olarak övülüp takdir edilirse kendine 
güveni artar ve beraberinde başarıyı artırır. Ancak, yerinde yapılan bir övgü ve örnek 
gösterme ne kadar etkili ise, bir öğrencinin başarısının sık sık dile getirilmesi de o 
derece yanlıştır. Çünkü bu durum bazı öğrencilerde kıskançlığı doğurabildiği gibi, 
bazen de övülen öğrencinin şımarmasına sebep olabilir. Bu sebeple öğretmen 
başarıları, öğrenciyi şımartmadan ve kıskançlık duygularını uyandırmadan takdir 
etmelidir. 
E. DİN GÖREVLİLERİNİN ÖĞRENCİYE HİTAP ŞEKLİ 
Eğitim-öğretimde ve insanlar arası ilişkilerde, iletişimin kolay oluşmasında 
hitap tarzının önemi büyüktür. Kur’ân-ı Kerîm’de Allah (c.c) Resûlüne nasıl hitap 
edileceğini bildirmiştir.36 Anlatılmak istenen ne kadar doğru ve faydalı olursa olsun, 
aktarılmasında yapılan bir hata her şeyi anlamsız kılabilir. Bunun için bilgilerin 
                                                 
35 Ay, a.g.e., s. 25. 
36 Müzzemmil, 73/1-2; Nahl, 16/125; İsrâ,17/53;   
 94
başkalarına aktarılmasında hitap çok önemlidir. Biz de din görevlilerinin öğrencilere 
karşı hitap şeklinin nasıl olduğunu tespit etmek amacıyla bir soru yönelttik. Verilen 
cevapların dağılımı aşağıdadır. (Bkz. Tablo 26) 
                                                      TABLO 26: 
                        DİN GÖREVLİLERİNİN DERSTE ÖĞRENCİLERE HİTAP ŞEKLİ 
SEÇENEKLER SAYI % 
İsimleri ile hitap ederim 34 32.7 
Şefkat ve sevgi ifade eden kelimelerle hitap ederim  49 47.1 
"Siz" diye hitap ederim 2 1.9 
"Sen" diye hitap ederim 19 18.3 
Fiziki özelliklerini dikkate alarak hitap ederim - - 
Toplam 104 100 
 
Tablo 26’daki verilere göre, ankete katılan din görevlilerinin %47.1’i 
öğrencilere sevgi ve şefkat ifade eden kelimelilerle,  %32.7’si isimleriyle, %18.3’ü 
“Sen” diye, %1.9’u ise “Siz” diye hitap ettiklerini belirtmişlerdir. 
Buna göre din görevlilerinin çoğu (%47.1) öğrencilere sevgi ve şefkatle hitap 
etmektedirler. Yine büyük bir oranı da (32.7) isimleriyle hitap etmektedir. İnsan 
fıtraten ismiyle hitap edilmeyi sever. Öğretmen eğer öğrenciye ismi ile hitap ederse, 
öğrenci bu duruma öğretmenin kendisine değer verdiğini düşünerek sevinecektir. 
Kendisine değer veren öğretmenine öğrenci de değer verecektir ve onu sevecektir. 
Cenabı Hakk Adem (a.s)’e ismen hitap etmiştir.37 Böylece bize nasıl hitap edeceğimizi 
de öğretmiştir. 
Diğer taraftan görevliler, “siz” yerine “sen” hitabını daha fazla kullanmak-
tadır. “Siz” hitabı öğrenciye biraz daha fazla değer verdiğinin göstergesidir. Ancak 
aradaki yaş farkı nedeniyle bu hitap şeklinin çok az kullanıldığı kanaatindeyiz. 
                                                 
37 A’râf 7/19. 
 95
Ayrıca din görevlilerinin hiçbirinin öğrencilerin fiziki özelliklerine göre hitap 
etmemeleri takdir-i şayandır. Çünkü bu tür hitap tarzı öğrencinin onurunu 
zedeleyeceği için kesinlikle doğru değildir. 
Sonuç olarak, yaz kurslarındaki hitap şekli genel olarak müspet olup eğitim ve 
öğretimin kalitesine katkıda bulunacak tarzdadır. 
F. DİN GÖREVLİLERİNİN YAZ KURSLARINDA ÖĞRENCİLERDE GÖZLEMLEDİĞİ 
HOŞUNA GİDEN VE GİTMEYEN DAVRANIŞLAR 
Her öğretmenin mutlaka beğendiği ve beğenmediği öğrenci davranışları vardır. 
Bizler de bunların bir kısmını öğrenebilmek için din görevlilerine “Yaz kurslarındaki 
öğrencilerde gözlemlediğiniz hoşunuza giden ve gitmeyen özelliklerden üçer tane 
yazınız” şeklinde bir soru yönelttik. Tasnifini yoğunluğuna göre en çoktan en aza 
doğru, önemli ve ilginç olanlarını sıraya koyarak şu şekilde tasnif etmeye çalıştık: 
1. Din Görevlilerinin Hoşuna Giden Öğrenci Davranışları 
• Ders öğrenmeye istekli olmaları 
• Camide canlılık olması 
• Hocalarına saygılı davranmaları 
• Merak edip çeşitli sorular sormaları 
• Öğrendiklerini uygulamaya koymaları 
• Dersi dikkatlice dinlemeleri 
• Kız öğrencilerin güzelce örtünmeleri 
• Gecikince özür dilemeleri 
• Anlatılan dinî hikayeleri ve konuları unutmamaları ve evde anne-
babalarına anlatmaları 
Din görevlilerinin hoşlarına giden davranışlar bunlarla sınırlı değildir. Ancak 
biz buraya en çok tekrar edilenleri yazmaya çalıştık. 
2. Din Görevlilerinin Hoşuna Gitmeyen Öğrenci Davranışları 
Öğrencilerde hoşa giden davranışlar yanında az da olsa hoşa gitmeyen 
davranışlar vardır. Din görevlilerine göre bunları şöyle sıralayabiliriz: 
 96
• Söz dinlememek (itaatsizlik) 
• Okumamaları 
• Oyunlarının kumar nitelikli olması 
• Kendi aralarında küfürlü konuşmaları 
• Dersi kaynatmaya çalışmaları 
• Bazı öğrencilerin verilen ezberlere gereken önemi göstermemeleri. 
Anketimizi cevaplayan din görevlilerinin pek çoğu belki farkına varmadan 
çelişkili cevaplar vermişlerdir. Sözgelimi ders öğrenmeye istekli olmaları hoşlarına 
giderken aynı kişi derse karşı ilgisiz davranmalarını olumsuz özellik içinde 
zikretmiştir. Bunlar dikkate alınmadan diğer özellikler, yoğunluğuna göre 
sıralanmıştır. Söz dinlememek bu yaşlardaki öğrencilerde olağan bir durumdur. 
Okumamak ise sadece öğrencilerin değil, din görevlilerinin kendilerinin de 
problemidir. Diğer özelliklerde ise ders hocalarına iş düşmektedir. Onlara neyin iyi 
neyin kötü olduğunu anlatmaları gerekir ki, bu olumsuz davranışlar yerini güzel ve 
olumlu davranışlara bırakabilsin. 
Sonuç olarak memnuniyet verici bir durum vardır ki, o da din görevlilerinin 
hoşuna giden öğrenci davranışları, hoşa gitmeyen davranışlardan fazla olmasıdır.  
 97
 
VI. YAZ KURSLARININ EĞİTİM VE ÖĞRETİM AÇISINDAN DEĞERLENDİRİLMESİ 
VE PROBLEMLERİ 
A. ÖĞRENCİLERİN GELECEK YAZ TEKRAR KURSA KATILMAYI İSTEYİP 
İSTEMEMESİ 
Önceden de ifade edildiği gibi yaz kursları, okulların tatil olduğu yaz aylarında 
10 hafta süreyle açılan eğitim-öğretim kurumlarıdır. Pek çok çocuk ilk defa derli 
toplu dini bilgilere yaz kurslarında kavuşmaktadır. Bilindiği gibi, örgün eğitim 
kurumlarında ilköğretimin 4. sınıfına kadar dini bilgiler verilmezken, bu dönemden 
sonra da kısıtlı şartlarda verilmektedir. Pek çok veli bu durumu göz önüne alarak 
çocuklarını yaz kurslarına göndermektedir. Çocukların üst üste birkaç yıl yaz 
kurslarına katılmaları, onların kurslardan memnun ayrılmasına bağlıdır. Bu düşünce-
den hareketle öğrencilere “Gelecek yıl yaz kursuna tekrar katılacak mısınız?” şeklin-
de soru sorduk. Aldığımız cevapların dağılımı aşağıdadır. (Bkz. Tablo 27; Grafik N) 
                              TABLO 27;  GRAFİK N: 
ÖĞRENCİLERİN GELECEK YAZ TEKRAR KURSA KATILMAYI İSTEYİP İSTEMEME 
DURUMU 
 
SEÇENEKLER SAYI % 
Katılacağım 158 51.1 14
sızp
Katılmayacağım 40 12.9 vaCe 97
ızı
m
s
Kararsızım 97 31.4 ara
r
40
K
ğıma
Cevapsız 14 4.6 ya
c
158
t ılm
a
Ka ağ
ım
c
t ıla 0 50 100 150 200
Toplam 309 100 Ka
  
Yukarıdaki verilere göre yaz kurslarına katılan öğrencilerin %51.1’i gelecek yaz 
tekrar kursa katılacağını belirtirken, %31.4 oranındaki öğrenci kararsızım seçeneğini 
 98
işaretlemiş, %12.9’u da katılmayacağını ifade etmişlerdir. %4.6’sı ise sorumuzu 
cevapsız bırakmışlardır. 
Buna göre, öğrencilerin yarıdan fazlası kurslara tekrar katılacağını ifade etmiş 
olmaları sevindiricidir. Ancak kararsız olanların oranı hiç de küçümsenecek seviyede 
değildir. Kararsızların gelecek yıl kurslara katılmalarını sağlamak anne-babalarının 
yanında büyük ölçüde din görevlilerine düşmektedir. Eğer öğrenciye kurslar 
sevdirilebilirse, kurslardan öğrenciler mutlu bir şekilde ayrılırlarsa hiç şüphe yok ki, 
bu kararsızların çoğu kurslara tekrar katılacaklardır.  
Katılmayacağım diyen öğrenciler de, kanaatimizce yaş bakımından akranlarına 
nazaran büyük olacağı veya öğrenmek istediği namaz sûrelerini ve Kur’ân-ı Kerîm’i 
öğrenmiş olması sebebiyle bu tercihi yapmışlardır. 
B. YAZ KURSLARININ YAPILDIĞI YER 
Yaz kursları resmi olarak ya camilerde ya da Kur’ân Kurslarında yapılmaktadır. 
Yaz kurslarının çoğunlukla nerede yapıldığını tespit etmeye yönelik soruya verilen 
cevapların dağılımı aşağıdadır. (Bkz. Grafik O) 
GRAFİK O: 
                                           YAZ KURSLARININ YAPILDIĞI YER 
 
 
 Kur'an Kursu; Cevapsız; 6; 
73; 1,9%
 23.7%
 
 
 Cami; 230; 
 74,4%
 
 
 
 99
Verilerden de anlaşıldığı üzere öğrencilerin % 74.4’ü camilerde, % 23.7’si 
Kur’ân Kurslarında eğitim öğretim almaktadırlar. % 1.9 oranındaki öğrenci ise 
sorumuzu cevapsız bırakmışlardır.  
Yukarıdaki rakamlara baktığımızda, öğrencilerin yaklaşık üçte ikisi (2/3) 
“cami” seçeneğini işaretleyerek, yaz kurslarının büyük kısmının camilerde yapıldığını 
göstermiş olmaktadırlar. Yine öğrencilerin %23.7’si  Kur’ân Kurslarında yaz kurslarına 
devam ettiklerini ifade etmişlerdir. Böyle bir sonuç bizlere, yaz kurslarının büyük 
kısmının camilerde veriliyor olması, Kur’ân Kurslarına olan talebi azalttığını 
göstermektedir. Çocuk, yakınında cami varken uzaktaki Kur’ân Kursuna gitmemek-
tedir. Aslında buna gerek de yoktur. Çünkü her ikisinin de programı ve süresi aynıdır. 
(Bkz. Yaz Kursları Müfredat Programı Ek: 2) 
 
C. ÖĞRENCİLERİN YAZ KURSLARINDA HOŞUNA GİTMEYEN HUSUSLAR 
Öğrencilerin gerek camilerde gerekse sınıflarda hoşlarına gitmeyen hususları 
tespit etmek için sorduğumuz “Yaz kurslarında hoşunuza gitmeyen hususlar nedir?” 
şeklindeki soruya verilen cevapların dağılımı aşağıda gösterilmiştir. (Bkz. Tablo 28) 
TABLO 28: 
                 ÖĞRENCİLERİN YAZ KURSLARINDA HOŞUNA GİTMEYEN HUSUSLAR 
SEÇENEKLER SAYI % 
Oyun alanının olmaması 58 18.8 
Öğrenci sayısının çok kalabalık olması 80 25.9 
Çok gürültü yapılması 45 14.6 
Hoşuma gitmeyen bir şey yok 104 33.7 
Başka 13 4.2 
Cevapsız 9 2.9 
Toplam 309 100 
 
 100
Bu verilere göre, öğrencilerin %33.7’si hoşlarına gitmeyen bir şey olmadığını 
ifade ederlerken, %25.9’u öğrenci sayısının çok kalabalık olmasını,  %18.8’i oyun 
alanının olmamasını, %14.6’sı da derslerde çok gürültü olmasının hoşlarına 
gitmediğini belirtmişlerdir. Diğer taraftan öğrencilerin %4.2’si de “Başka” seçeneğini 
işaretlemişlerdir. Ancak burada söylenenler yukarıda verilen seçenekler arasında yer 
almaktadır. %2.9 oranındaki öğrenci de sorumuzu cevapsız bırakmıştır.  
Buna göre öğrencilerin en fazla hoşlarına gitmeyen husus öğrenci sayısının 
kalabalık olmasıdır. Bu sonuç da bizim varsayımımızı desteklemektedir. Öğrencilerin 
hoşlarına gitmeyen diğer bir husus da oyun alanının olmamasıdır. Bu ilk bakışta belki 
önemli değil gibi gelebilir. Oysa bu yaşlardaki çocuklar için oyun vazgeçilmez bir 
faaliyettir. Bazı camilerde oyun alanı varsa da, bu cemaatin gelip geçtiği alandadır. 
Cami cemaatinin de genelde yaşlı olduğunu, bu yüzden çocukların oyun oynamasını 
hoş karşılamadıklarını düşünürsek çocukların bu seçeneği niçin işaretlediklerini 
anlayabiliriz. Bu nedenle yapılan camilerin projesinde bu tür sosyal faaliyetlerin 
yapılacağı alanların göz önünde bulundurulması yaz kurslarını daha verimli hale 
getirecektir diye düşünüyoruz. 
 101
 
VII. YAZ KURSLARINDA KARŞILAŞILAN PROBLEMLER VE ŞİKAYETLER 
Her eğitim ve öğretim kurumunun olduğu gibi, yaz kurslarının da kendine has 
birtakım problemleri vardır. Biz bu problemleri bizzat öğrenci ve din görevlilerinden 
öğrenmek istedik. Bu maksatla hem öğrenci hem de din görevlilerine “Yaz kurslarında 
karşılaştığınız problemler ve şikâyetleriniz nelerdir?” şeklinde açık uçlu bir soru 
sorduk. Öğrenci ve din görevlilerinin verdiği cevapları ayrı ayrı başlıklar altında ele 
aldık. Verilen cevapların yığılım sırasına göre dağılımı aşağıya çıkarılmıştır. 
A. Öğrencilere Göre Yaz Kurslarındaki Problemler ve Şikâyetler: 
• Aşırı derecede gürültünün olması. 
• Sınıflarda veya camilerde öğrenci sayısının fazla olması. 
• Teneffüslerin eşit ölçüde ve belli saatlerde yapılmaması. 
• Kız ve erkek öğrencilerin birlikte ders görmesi. 
• Bazı hocaların kurs bitiminde temizliği öğrencilere yaptırmaları. 
• Hocaların çoğu zaman öğrencileri azarlaması ve ceza vermesi. 
• Erkek öğrencilerin teneffüslerde kız öğrencilere gayr-ı ahlâki sözler 
söylemesi. 
• Derslerin ve saatlerin yetersiz olması. 
B. Din Görevlilerine Göre Yaz Kurslarındaki Problemler ve Şikâyetler: 
• Öğrencilerin derslere düzenli devam etmemeleri (devamsızlık). 
• Daire amirlerinin kurslara gereken ilgi ve yardımı göstermemesi. 
• Kurslara katılım için yaş sınırının getirilmiş olması. 
• Çok sayıdaki öğrencinin tek görevliye verilmesi. 
• Süre olarak yetersiz olması. 
• Yaz aylarında izin kullanamamak. 
• Velilerin çocuklarına ve kursa gereken ilgiyi göstermemeleri. 
 102
• Yaptırım gücünün olmaması nedeniyle öğrencilerin disiplinsiz 
davranışlarda bulunmaları. 
• Yaz kursları için görevlilere ek ders ücreti verilmemesi. 
Burada üzerinde durulması gereken bir konu var ki, o da din görevlilerinin pek 
çoğu tarafından dile getirilen yaz kursları için ek ders ücreti verilmesidir. Diğer 
problemlere araştırmamız içinde yeri geldikçe değinildi ve açıklama yapıldı. 
Bilindiği gibi, yaz kurslarında ders veren görevlilere herhangi bir ek ücret 
verilmemektedir. Ancak örgün eğitim kurumlarında görev yapan öğretmenlere, belli 
bir saatten fazla girdiği dersler için ders ücreti verilmektedir. Yaz kurslarında görev 
yapan din görevlilerine böyle bir ücretin verilmemesi bizi, bu problemin, eğitimi 
olumsuz yönde etkileyen sebeplerin başında geldiği kanaatine sevk etmiştir.  
Unutulmamalıdır ki, eğitim ve öğretime verilen değer öğretmene verilen 
ücretle doğru orantılıdır. Eğer maddi imkânsızlıkların giderilmesi için yetkililerce bazı 
tedbirler alınırsa yaz kurslarının verimliliği bir kat daha artacaktır. Bu düşünce bizim 
görevlilerle bizzat yaptığımız görüşmelerde de öne sürülmüştür. Çünkü kişi yaptığı 
işin karşılığını alırsa işi severek yapar ve öğrenciye daha fazla zaman ayırır. Sonuçta 
başarı da beraberinde gelir.  
 
VIII. YAZ KURSLARI İLE İLGİLİ BEKLENTİLER 
Yaz kursları ile ilgili bu araştırmamızın gelecekte birtakım problemlerin 
çözümüne yardımcı olması ve yaz kurslarının verimliğini daha da artırmak amacıyla 
öğrencilere ve din görevlilerine “Yaz kurslarının daha verimli olması için anket 
sorularına verdiğiniz cevaplar dışında açıklamayı uygun gördüğünüz hususları, teklif 
ve tavsiyeleri lütfen yazınız” şeklinde açık uçlu bir soru ile onların görüşlerini almaya 
çalıştık. Verilen cevapları yığılım yöntemine göre şöyle sıralayabiliriz: 
A. Öğrencilerin Yaz Kursları Beklentileri: 
• Kurs sonunda belge verilmelidir. 
• Kurslara resmi kayıt sistemi getirilmelidir. 
• Kurslara devam mecburiyeti getirilmelidir. 
 103
• Bilgisayar vb. gibi görsel cihazlardan yararlanılmalıdır. 
• Dersler sıralarda oturarak işlenmelidir. (Camide ders gören öğrenci-
lerin tavsiyesi) 
• Derslerde hep hoca konuşmamalı bizlere de söz hakkı vermelidir. 
• Bol bol dini hikayeler anlatılmalıdır. 
• Kurs içinde gezi, yarışma vb. sosyal etkinlik düzenlenmelidir. 
• Dersler sorulu-cevaplı anlatılmalıdır. 
B. Din Görevlilerinin Yaz Kursları ile İlgili Beklentileri: 
• Görevlilere ek ders ücreti verilmelidir. 
• Kurslara devam zorunluluğu getirilmelidir. 
• Resmi kayıt yapılmalıdır. 
• Kurs sonu öğrenciye belge verilmelidir. 
• Her öğrenci için bir çizelge tutulmalıdır. Böylece öğrencinin 
ezberlediği sûreleri işaretleyip ertesi yıl tekrar baştan başlatılmama-
lıdır. 
• Kurs süresince öğrencileri geziye götürmek veya yarışma 
düzenleyebilmek için vakıftan yardım yapılmalıdır. 
• Kurslara katılmak için yaş sınırlaması kaldırılmalıdır. 
• Amirler tarafından gerekli titizlik ve denetim yapılmalıdır. 
• Okutulan “Temel Dini Bilgiler” ve “Kur’ân Dili” kitapları öğrencilere 
ücretsiz verilmelidir. 
• Din görevlilerine gerekli formasyon verilmelidir. 
• Yaz kurslarında verilen bilgilerin unutulmaması için anne-babaların yıl 
boyunca aralıklarla tekrar ettirmeleri gerekir. 
• Din görevlisi her yönüyle öğrencilere örnek olmalı, onların önünde 
sigara içmemelidir. 
 104
Öğrenci ve din görevlilerinin yaz kurslarıyla ilgili bu teklif ve tavsiyeleri 
gerekli kişi ve kurumlarca dikkate alınırsa yaz kurslarının sağlıklı bir şekilde 
gelişmesinde ve ilerlemesinde önemli rol oynayacaktır. Çünkü buralarda verilen 
eğitim din eğitimidir. Artık günümüzde yaz kurslarının, yaygın din eğitiminin verildiği 
en önemli kanallardan biri haline geldiğini düşünürsek, (bkz. Ek 6) bu kurslara 
gereken ilgi ve önemin zaman geçirilmeden verilmesi gerektiği görüşüne ulaşırız. 
Unutulmamalıdır ki, din eğitimi, çocukların ve gençlerin eğitiminde asla ihmal 
edilmemelidir. Çünkü onların dinî duygu, düşünce ve davranışlarının normal 
gelişiminde verilen din eğitiminin vereceği bilgi ve kültür son derece önemlidir.   
 105
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
SONUÇ VE ÖNERİLER 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
A. Sonuçlar 
Bu çalışma “İlköğretim Çağındaki Öğrencilerin Diyanet İşleri Başkanlığı 
Tarafından Açılan Yaz Kursları ile İlgili Görüşleri” üzerine yapılmış bir araştırma olup, 
cami ve Kur’ân Kurslarında okuyan bir grup öğrenci ile aynı öğrencilere eğitim-
öğretim veren bir grup din görevlisiyle sınırlandırılmıştır. Yine bu çalışmada Muğla 
merkez, Dalaman, Ortaca, Köyceğiz ve Marmaris ilçelerinde bulunan 29 cami ve 7 
Kur’ân Kursunda okuyan 309 öğrenci ve adı geçen ilçelerde görev yapan 104 din 
görevlisi örneklem olarak alınmıştır.  
Araştırmamızın birinci bölümde ilköğretim çağı çocuklarının (6-14 yaşlar) 
bedensel, duygusal, zihinsel ve dinî gelişim özellikleri üzerinde teorik bilgiler 
verilmiştir. Bununla birlikte din eğitimi ve öğretimini çocuğun kavrama düzeyine 
uygun verebilmek için, çocuğun içinde bulunduğu büyüme süreci ve gelişim 
evrelerinin bazı bölümleri (son çocukluk veya ilkokul dönemi ve ilk ergenlik dönemi) 
ele alınmıştır. Kanaatimizce eğitim ve öğretimin her alanında olduğu gibi yaz 
kurslarında okuyan öğrencilerin de eğitim ve öğretimlerinde Psikoloji ve Eğitim 
Bilimlerinin öğrenme ile ilgili ortaya koyduğu sonuçlardan yararlanılması ve bunun 
paralelinde onların gelişimlerine göre eğitim verilmesi gerekmektedir. Bu gerçeği 
dikkate almadan öğrencilere din eğitimi vermeye çalışmak; hem akla, hem dine, hem 
de ilme uygun olmayacağı gibi, başarısızlığı da beraberinde getirecektir. Bunun için 
“ferdin gelişim özelliklerine uygun bir din eğitimi ve öğretimi modeli” 
geliştirilmelidir. (Bkz. Şekil 1) 
İkinci bölümde ise, yaz kurslarının tarihi gelişimi, hukukî statüsü ve din 
görevlilerinin yaz kurslarındaki yeri gibi konular üzerinde durulmuştur. 
 Üçüncü bölümde ise, gerçekleştirilen alan araştırması ile yaz kurslarının 
eğitim ve öğretim açısından genel durumu, bu kurslarda karşılaşılan problemler, 
eğilim ve beklentiler, derslerde takip edilen metodlar, uygulanan müfredat programı 
vb. konularda hem öğrencilerin hem de din görevlilerinin görüşlerine başvurularak bir 
durum tespiti yapılmıştır. Uygulanan anketler sonucu elde edilen bulguların bir 
değerlendirilmesi yapılacak olursa şunları söyleyebiliriz: 
 106
ŞEKİL 1: ÇOCUĞUN GELİŞİMİNE UYGUN DİN ÖĞRETİMİ MODELİ* 
 
 
 
Gelişim Basamakları                              Yöntem-İlkeler       Yaş 
 
Dinî ilginin yoğun olduğu fakat                 Çocukların tecrübelerini zenginleştirmek,                          Okulöncesi dönem (4-6 yaş)  
dinî düşüncenin teşekkül etme-               kendi kendilerine dua etmelerine imkan                             ilk çocukluk 
diği dönem                                             hazırlamak, çocukların bazı konuları soru 
                                                              haline getirebilmelerine fırsat tanımak 
 
Dinî düşüncenin uyanışı, Duygu-              Çocukların tecrübelerini geliştirmek zengin-                       İlköğretimin birinci devresi 
sal Öğrenme Çağı                                   leştirmek. Hayattan konular aracılığıyla dinî                       (7-9 yaş) Orta çocukluk 
                                                             konulara hazırlamak. Bazı dinî pratiklere alış- 
                                                             tırmak 
Dinî düşüncenin gelişmesi, zihin-             Çocukların temel tecrübelerini değerlendirmek.                  İlköğretimin ikinci devresi 
sel Öğrenme Çağı                                   Din dili ve sembolik konular üzerinde çalışmalar                  (10-12 yaş) İleri çocukluk 
                                                             yapmak. 
 
 
*Mualla Selçuk’un “Çocuğun Eğitiminde Dinî Motifler” adlı eserinden alınmıştır. 
 
 
 
 
 Öncelikle ankete katılan öğrenci ve din görevlilerinin kişisel bilgi ve sosyo-
ekonomik durumları tespit edilmiş, ankete katılan öğrenci ve din görevlileri ile ilgili 
veriler ortaya konmuştur. Verileri değerlendirirken önce öğrencilere ait olanlar ele 
alınmış daha sonra da din görevlilerine ait olanlar yorumlanmıştır. Buna göre ilk 
olarak anketi cevaplayan öğrencilerin yaş ve cinsiyet dağılımlarını ele alacak olursak; 
kursa katılan öğrencilerin büyük çoğunluğunu kız öğrencilerin oluşturduğu ve yaşa 
bağlı olarak, yaş ilerledikçe öğrencilerin kurslara katılma sayılarının düştüğü 
belirlenmiş ve başlangıçta söylediğimiz tahminimizi doğrulamıştır. 
   Anketi cevaplayan öğrencilerin ailelerinin büyük çoğunluğunun (%84.5) 
ekonomik yönden normal ve dar gelirli ailelerden geldikleri tespit edilmiştir. Bu da 
bizleri “yaz kurslarına katılan öğrencilerin büyük çoğunluğu, ekonomik durumu orta 
seviyede ve dar gelirli olan ailelerden gelmiştir” sonucuna ulaştırmakta ve bizlere 
ekonomik durumu çok iyi olanların yaz kurslarına pek rağbet etmediklerini 
göstermekte ve varsayımımızı doğrulamaktadır. 
Öğrenci anne babalarının tahsil bakımından büyük kısmının ilkokul mezunu 
oldukları, (anne %70.9; baba %61.8) çok azının ise yüksek okul mezunu oldukları 
tespit edilmiştir. Ayrıca tahsilsiz (okur-yazar olmayan) anne ve babanın olmadığı 
sonucuna da varılmıştır. Bu durum Muğla ilinde okur-yazar oranının yüksek olmasına 
ve yaz kurslarına katılan çocukların genellikle anne babalarının genç ve yetişkin 
kuşakta yer almalarına bağlanmıştır. 
Diğer taraftan anketi cevaplayan din görevlilerinin yaklaşık 1/2’sinin İmam-
Hatip Lisesi mezunu oldukları ve büyük bir oranının (%52.6) ise 10 ile 20 yıl arasında 
görevde bulundukları ve bu sebeple meslekî bakımdan tecrübeli oldukları tespit 
edilmiştir. 
Öğrencilerin kimin isteğiyle kursa katıldığı tespit edilmiş ve öğrencilerin 
%82.5’nin kendi isteğiyle kurslara katıldıkları belirlenmiş, böylece varsayımımız 
desteklenmiştir. Aynı soruyla bağlı olarak öğrencilerin kursa katılma amaçları da 
tespit edilmeye çalışılmıştır. Buna göre öğrencilerin %53.7’sinin Kur’ân okumayı 
öğrenmek için kursa katıldıkları sonucuna varılmıştır. Yine yaz kurslarında verilen din 
eğitiminin öğrencilerin geliş amacına uygunluğu araştırılmış ve buna öğrencilerin 
%81.2’si  gibi büyük bir oran evet cevabını vermiştir. Bu birbiriyle ilişkili olarak 
sorulan üç sorunun verileri öğrencilerin kurslara kendi isteğiyle geldiklerini, kursa 
katılmaktan memnun olduklarını ve verilen eğitimin onların geliş amacına uygun 
olduğu sonucuna varılmıştır. Bu sonuçlar da bizim başta söylediğimiz varsayımlarımızı 
desteklemektedir. 
Din görevlilerine göre öğrencilerin derslere karşı ilgilerinin %69.2 oranla 
normal olduğu tespit edilmiştir. Yine bu soruyla aynı paralellikte din görevlilerinden 
öğrencilerin başarı seviyeleri öğrenilmek istenmiştir. Sonuçlara göre öğrencilerin 
%58.7’sinin başarısının normal seviyede olduğu belirlenmiştir. Buna göre başarı ile 
derse ilgi arasında doğru orantının olduğu sonucuna varılmıştır. 
Yaz kurslarına katılan öğrencilerin başarı ortalamasının normal olduğu 
araştırmanın ortaya koyduğu sonuçtur. (Bkz. Grafik H) Bunun yanında başarısız 
öğrencilerin sayısı da pek küçümsenecek oranda değildir. (%31.7) Bu öğrencilerin 
başarısızlık sebeplerini, onların öğretmenleri olan din görevlilerinin ortaya koydukları 
görüşlere göre şöyle sıralayabiliriz: 
- Sürenin yetersiz olması 
- Öğrencilerin fazla, öğreticilerin az olması 
- Ailelerin ve öğrencilerin ilgisizliği 
- Öğretimin zorunlu olmayışı 
- Öğrencilerin gayretsizliği 
- Çevrenin olumsuz etkisi 
Ayrıca şahsi gözlemlerimize göre de, bazı din görevlilerinin bu işe pek fazla 
ilgi duymaması ve ek ders ücreti verilmediği için bu işi angarya olarak kabul etmeleri 
de başarısızlık sebepleri arasında yer almakta ve bu yöndeki tahminimizi 
doğrulamaktadır. Buna bağlı olarak da bazı din görevlileri, günlük üç saatlik kurs 
süresini tam olarak tamamlamadan kurstan ayrılmaktadırlar. Bu ve buna benzer 
sebepler, öğrencilerin başarısız olmalarındaki başlıca etkenler olarak karşımıza 
çıkmıştır. Ancak hemen belirtelim ki, bazı din görevlileri de her ne kadar maddi bir 
kazançları olmasa da, manevî kazançlarını ve Allah rızasını göz önünde bulundurarak 
ders süresini tam olarak kullandıkları hatta süresinden çok daha fazla zaman 
harcadıkları da bir gerçektir. 
 106
Yaz kurslarının süre olarak yeterliliği hususunda öğrenci ve din görevlilerinin 
görüşleri arasında farklılık olduğu tespit edilmiştir. Buna göre öğrencilerin %54.37’si 
yaz kurslarının süresini yeterli görürken, din görevlilerinin ise büyük bir kısmı %78.8’i 
süreyi yetersiz görmektedir. Böyle bir sonuç bizim varsayımımızı kısmen 
doğrulamıştır. Çünkü varsayımımız din görevlileri tarafından doğrulanmasına rağmen 
öğrenciler tarafından doğrulanmamıştır. Öğrenciler tarafından doğrulanmamış olması 
kanaatimizce bizleri öğrencilerin yaz aylarında tatil yapmak istedikleri için kurs 
süresini yeterli gördükleri sonucuna ulaştırmıştır. 
Öğrenci ve din görevlilerinin yaz kurslarında uygulamaya konulan ders çeşitleri 
ve müfredatla ilgili görüşlerine gelince; okutulan dersleri sayısal açıdan din 
görevlilerinin %75.0’i yeterli görmektedir. Yeterli görmeyenler ise, ilmihal, tefsir, 
psikoloji ve siyer gibi derslerin konulmasını istemektedirler. Öğrencilere göre 
kurslarda ağırlık verilmesi gereken dersler ise yoğunluğuna göre, öncelikle hepsine 
eşit ölçüde diyenler çoğunluğu oluşturmakla birlikte tekli seçeneklerden herhangi 
birini işaretleyenlerin içinde en çok Kur’ân-ı Kerîm öğrenmeye ağırlık verilmelidir 
diyenlerin oranı %29.8’dir. Bu veriler de bizlere yaz kurslarına gelen öğrencilerin 
çoğunun Kur’ân öğrenmek amacıyla geldiğini göstermekte ve varsayımımızı 
desteklemektedir. 
Yaz kurslarının eğitim ve öğretim açısından sonuçları ise; din görevlileri 
öğrencilerin seviyesini dikkate alarak zamanın darlığını da göz önünde bulundurmak 
suretiyle dersleri sevdirerek, usandırmadan genel başarıyı yükseltebilmek için çaba 
sarf etmelerine rağmen, öğrenci velilerinin ilgisizliği, kurslara devam mecburiyetinin 
olmaması ve sürenin yetersizliği gibi sebeplerle kurslarda beklenen verimi ortaya 
koyamadığı tespit edilmiş ve bu yöndeki tahminlerimizi doğrulamıştır. 
Yine yaz kurslarında verilen cezalar içinde en yaygın olanı yanlış davranış 
karşısında yapılan “ilk hatayı affetme”, “öğüt verme” ve “ikaz” dır. Bu arada bazı 
görevlilerin azarlama ve çok az da olsa dayağa başvurdukları sonucuna ulaşılmıştır. Bu 
durum din görevlilerinin bazılarının ceza ve mükâfat konusunda yeterli bilgiye sahip 
olmadıklarını göstermektedir. Çünkü kaba ve sert davranışlar, kırıcı bir şekilde ikaz 
etmeler öğrencinin şahsiyetini olumsuz bir yönde etkiler. Bunun yerine çocuklara 
sevgi ve şefkatle yaklaşmak temel prensip olmalıdır. 
 107
Din görevlilerinin meslekî ve pedagojik formasyonu açısından elde edilen 
sonuçlarda ise; yaz kursu veren din görevlilerinin eğitimle ilgili neşriyatı yakından 
takip etmediği tespit edilmiştir. Oysa öğrencileri istikbale hazırlamanın yolu, yeni 
gelişmeleri takip etmeye bağlıdır. Bu gerçeğe rağmen eğitimle ilgili neşriyatı 
yakından takip ettiğini söyleyenlerin oranı %12.5’tir. Psikoloji, Sosyoloji, Gelişim ve 
Öğrenme Psikolojisi ve Genel Öğretim Metotlarını gibi eğitimle ilgili eserleri 
okumayan veya okuyamayan görevlilerin oranı, okuyanların yaklaşık beş katı olduğu 
istatistikî sonuçlarda ortaya çıkmış ve varsayımımızı desteklemiştir. Buna rağmen 
anketi cevaplayan din görevlilerinin %84.6’sı kendisini meslekî ve pedagojik 
formasyon bakımından yeterli görmektedirler. 
Derslerde göze, kulağa hitap eden araç-gereç kullanımı %22.1 oranla çok az 
seviyede olduğu tespit edilmiştir. Çeşitli sebeplerden dolayı kullanmadıklarını veya 
kullanamadıklarını belirtenlerin oranı ise %56.7’dir.   
Diğer taraftan kurslarda D.İ.B.’nın okutulmasını önerdiği “Temel Dini Bilgiler” 
kitabını öğrencilerin %62.1’i yeterli görmektedirler. Ancak yeterli bulduklarını 
belirten öğrencilerin bir kısmıyla yaptığımız görüşmelerde kitabın ne tür bilgiler 
içerdiği konusunda sorduğumuz sorulara tatmin edici cevaplar alamamış olmamız da, 
bizleri pek çok öğrencinin kitap hakkında bilgisi olmadığı halde “yeterli görüyorum” 
seçeneğini işaretlemiş olduğu sonucuna ulaştırmıştır. 
Yaz kurslarına katılan öğrencilerin %74.4’ü gibi büyük bir oranının camilerde 
kurs gördükleri belirlenmiş, böylece başta ifade ettiğimiz varsayımımız da 
doğrulanmıştır. Yine buna bağlı olarak, öğrencilerin %33.0’ü derslerin sınıflarda ve 
tahtada yazılıp anlatılarak işlenmesini, yaklaşık %47’si de uygulamalı ve anlatmalı bir 
metodla derslerin işlenmesini istemektedirler. 
Kurslarında uygulanan metodun %60.6 oranında klasik “anlatım metodu” 
olduğu, diğer metodların ise pek fazla kullanılmadığı sonucuna ulaşılmıştır. Oysa 
eğitimcilerce tavsiye edilen tek metoda bağlı kalmayıp özellikle soru-cevap 
metoduyla birlikte birkaç metodu birlikte kullanmaktır. 
Din görevlilerine göre başarılı bir eğitimcinin vasıfları tespit edilmek istenmiş, 
elde edilen tespitler ise yoğunluğuna göre şu şekilde özetlenebilir: 
 
 108
- Yeterli bilgi 
- Çocuk Psikolojisini bilme 
- Hoşgörü, ilgi, sevgi, şefkat 
- Disiplin 
- Yöntem (metod) 
- İstekli olmak 
Din görevlilerinin öğrencilere hitap şekli konusunda elde edilen sonuçlara göre 
ise, din görevlilerinin çoğu öğrencilere derste sevgi ve şefkat ifade eden kelimelilerle 
ve isimleriyle hitap ettikleri ortaya çıkmıştır.  
Öğrenci ve din görevlileriyle ilgili olarak yukarıda ifade edilmeye çalışılan 
sonuçları genel hatlarıyla maddeler halinde sıralamaya çalışırsak; 
• Kursa katılan öğrencilerin çoğunluğunu kız öğrenciler oluşturmaktadır. 
• Yaş ilerledikçe öğrenciler kurslara pek rağbet etmemektedirler. 
• Kursa katılan öğrenciler kendi istekleriyle kursa katılmaktadırlar. 
• Yaz kurslarına katılan öğrencilerin büyük çoğunluğu, ekonomik durumu 
orta seviyede ve dar gelirli ailelerden gelmektedir. Ekonomik durumu çok iyi olanlar 
yaz kurslarına pek rağbet etmemektedir. 
• Öğrencilerin çoğunluğu Kur’ân-ı Kerîm ve dinini öğrenmek için kursa 
katılmaktadır. 
• Öğrenci velilerinin çocuklarının eğitimleriyle ilgilenmemeleri yaz 
kurslarındaki eğitimin başarısını olumsuz yönde etkilemektedir. 
• Öğrencilerin genel başarı durumları kurs sonu itibariyle olumludur. 
Ancak bazı öğrencilerin başarısız olmalarında devam mecburiyetinin olmaması ve 
herhangi bir yaptırım gücünün olmaması yatmaktadır. 
• Yaz kurslarında hatalar öğüt verilerek ve ikaz edilerek düzeltilme 
yoluna gidilmektedir. Ancak az da olsa azarlama vardır. 
• Yaz kurslarında okutulan dersler genel itibariyle yeterli görülmektedir. 
 109
• Yaz kurslarına katılan öğrencilerin büyük bir kısmı camilerde kurs 
görmektedir. 
• Yaz kurslarında eğitim ve öğretimi olumsuz yönde etkileyen faktörlerin 
başında din görevlilerine ek ders ücreti verilmemesi gelmektedir. 
• Din görevlilerinin çoğu kendilerini meslekî ve pedagojik formasyon 
açısından yeterli görmektedir. 
• Yaz kurslarında uygulanan metodun büyük ölçüde anlatım metodu 
olduğu az da olsa soru-cevap metodu kullanıldığı görülmektedir. 
• Din görevlileri öğrencilere sevgi ve şefkat ifade eden kelimelilerle veya 
isimleriyle hitap etmektedirler. 
• Öğrencilerin kalabalık oluşu ve sadece bir görevlinin eğitim ve öğretimi 
üstlenmiş olması başarıyı olumsuz yönde etkileyen sebeplerin diğer bir kısmını 
oluşturmaktadır. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 110
B. Öneriler 
Şimdi de son zamanlarda önemi bir kat daha artan, din eğitimi alanında 
önemli bir boşluğu dolduran yaz kurslarındaki eğitim ve öğretimin daha başarılı ve 
verimli olabilmesi için bazı öneriler sunmak istiyoruz: 
1. Kurslara Yönelik Öneriler: 
- Göze ve kulağa hitap eden araç-gereçlerle eğitim ve öğretim yapılma 
yoluna gidilmelidir. 
- Yaz kursları ile ilgili hizmetin hedefleri yeniden ve kesin hatları ile en 
ince ayrıntılarına kadar yeniden belirlenmeli, verimli bir eğitim ve öğretim için 
şartlara uygun yeni bir eğitim planlaması yapılmalıdır. 
- Kursların verildiği mekanlar eğitim–öğretim standartlarına uygun 
olmalıdır. Camilerde yaz kursu vermenin yanında sınıflarda ders verme sistemine 
geçilmelidir. Bunun için yazın tatil nedeniyle boş olan okullardan yararlanma yoluna 
gidilmelidir. Diğer bir ifadeyle örgün eğitim kurumlarından istifade edilmelidir. 
2. Eğitim ve Öğretime Yönelik Öneriler: 
- Yaz kursları başlamadan önce müfredat programına göre her dersin 
planları yapılmalı, örgün eğitimde olduğu gibi görevlilerin derse günlük planla 
girmeleri sağlanmalı ve bu durum yetkililerce denetlenmelidir. 
- Yaz kursları ile ilgili din eğitimi hizmetinin hedefleri en ince ayrıntısına 
kadar din eğitiminin ilke ve metotlarına uygun şekilde belirlenmeli, daha verimli bir 
eğitim ve öğretim için bu doğrultuda plan hazırlanmalıdır. 
- Yaz kurslarının süresini iki ayla sınırlı tutmakla birlikte, günlük ders 
saati süresi 3 saatten 4 saate çıkarılmalıdır. Ancak öğleden sonraya ders 
bırakılmamalıdır. 
- Öğrenci sayısının 30’dan fazla olan yerlerde ek bir sınıf açılmalı ve 
buralara yardımcı bir hoca verilmelidir. Bir hocaya 30’dan fazla öğrenci 
verilmemelidir. Eğer din görevlisi yetersizliği varsa Milli Eğitim Bakanlığı’na bağlı Din 
Kültürü ve Ahlak Bilgisi öğretmenlerinden de istekli olanlardan yararlanma yoluna 
gidilmelidir. 
 111
- Yaz kurslarına ilgiyi artırmak için, bu iş sevgi unsuru ön plana 
çıkarılarak yapılmalıdır. Kısaca kurslarda sevgi hakim olmalıdır. 
- Yaz kurslarına katılan tüm öğrencilerin Kur’ân-ı Kerîm’i hatasız 
okuması sağlanmalı, bunun için azami gayret gösterilmelidir. Kur’ân-ı Kerîm’in 
öğretilmesi noktasında gerekirse zayıf olan öğrencilere ayrı bir grup oluşturulup 
onlarla özel olarak ilgilenilmelidir. 
- Kursun sonlarına doğru kursu cazip hale getirebilmek için öğrenciler 
arası bilgi yarışması düzenlenmeli, başarılı öğrenciler ödüllendirilmelidir. 
- Bir önceki yıldan kurslara katılan öğrenciler varsa, öğrendikleri şeyleri 
hızlı bir tekrar ettirmek sureti ile önceki yılda kaldığı yerden başlatılmalıdır. 
- Kurslara katılan öğrencilerin Kur’ân ile ilişkilerini hayat boyu devam 
ettirebilmeleri için tedbirler alınmalı, öğrencilerin gönlüne Kur’ân sevgisi 
yerleştirilmeli, başarılı olanlara maddi ve manevî mükâfatlar verilmelidir. Kur’ân’ın 
kalıcılığını sağlamak ve unutulmasını önlemek büyük ölçüde onu sevdirmeye bağlıdır. 
Din eğitimi ve öğretiminde bilgi, sevgi, teşvik ve hoşgörü sahibi olmanın önemi daima 
hatırda tutulmalıdır. 
- Öğrencilere kurs müddetince bütün yollardan yararlanarak onların 
mutlaka Kur’ân-ı Kerîm’e geçmeleri sağlanmalıdır. 
- Öğrencilerin hem dinlenmeleri ve birbirleriyle daha iyi kaynaşmalarını 
hem de kursa ve derslere ilgilerini artırmak için haftada en az bir saat olmak üzere 
beden eğitimi dersi konmalıdır. 
3. Öğrencilere Yönelik Öneriler: 
- Yaz kurslarına katılacak olan öğrencilere devam mecburiyeti 
getirilmeli, devamsızlığın olmaması için öğrencileri kursa teşvik edici tedbirler 
alınmalıdır. 
- Öğrencilere vaktin çok önemli olduğu anlatılmalı, nasıl değerlen- 
dirileceği hususunda yardımcı olunmalı, özellikle dini kitaplar almaya teşvik 
edilmelidir. 
- Kurslarda öğrencilerin gururunu kırıcı, arkadaşları arasında utandıracak 
tavır ve hareketlerden kaçınılmalıdır. 
 112
4. Din Görevlilerine Yönelik Öneriler: 
- Yaz kurslarında görevli olan din görevlilerine çalışmalarının karşılığı 
olarak ve başarıyı artırmak için ek ders ücreti verilmelidir. 
- Yaz kursları esnasında, denetlemeler sonucunda başarılı bulunan 
görevlilerini maddi veya manevî mükâfatlandırma yoluna gidilmelidir. 
- Din görevlileri, -her ne kadar devam mecburiyeti olmasa da-  
öğrencilerin devamını sağlayabilmek amacıyla devam-devamsızlık çetelesi 
tutmalıdırlar. 
- Günlük ders saatinin belli bir kısmında veya konular anlatılırken 
öğrencilerin seviyesine uygun, onların düşünüp ibret almalarını sağlayıcı dinî 
hikâyeler ve öğüt alacakları kıssalar anlatılmalı ve böylece konu öğrencilerin zihninde 
canlandırılmalıdır. 
- Öğrencilere kurs sonunda bir sertifika verilmelidir. Bu sertifikada 
öğrencinin okuduğu dersler ve sûreler belirtilmelidir. 
5. Velilere Yönelik Öneriler: 
- Öğrenci velileri, din görevlileriyle diyalog içinde olmalı, en azından 
telefon görüşmesiyle de olsa bu uygulanmalıdır. 
- Veli çocuğunun bizzat denetleyicisi olmalıdır. 
- Kurslar başlamadan önce din eğitiminin önemi konusunda velilere 
gerekli bilgiler verilmeli,  çocukları yaz kurslarına göndermenin önemi anlatılmalıdır. 
Bu ve buna benzer bütün maddeler birer öneriden ibarettir. İlgililer ve yetkili 
kurumlarca dikkate alındığında bu alanda var olan problemlere bir nebzede olsa 
çözüm getireceği kanaatindeyiz. 
 113
 
 
BİBLİYOGRAFYA 
A. Yayınlar 
KUR’AN-I KERİM 
AKBAŞ, Abdurrahman, “Cami Çocuk Buluşması”, Diyanet aylık Dergi, Haziran 2004, S. 162. 
AKYÜZ, Yahya; Türk Eğitim Tarihi, Alfa Yay., 7. Baskı, İstanbul, 1999. 
ARKONAÇ, Sibel Ayşen; Psikoloji: Zihin Süreçleri Bilimi, Alfa Yay., İstanbul, 1998. 
ARMANER, Neda; Din Psikolojisine Giriş I, Ayyıldız Matbaası,  Ankara, 1980. 
ATAÇ, Füsun; İnsan Yaşamında Psikolojik Gelişim, Beta Yay., İstanbul,1991. 
ATAY, Hüseyin, Osmanlılarda Yüksek Din Eğitimi, Dergah Yay., İstanbul, 1983. 
AY, Mehmet Emin; Çocuklarımıza Allah’ı Nasıl Anlatalım?, Timaş Yay. 15. Baskı, İst., 2002. 
“Çocuk ve Din Eğitimi”, Yeni Dünya Dergisi, Y.1, S.2, Kasım 1993. 
Din Eğitiminde Mükafat ve Ceza, 2. Baskı, Nil Yay., İzmir, 1994.  
Problemleri ve Beklentileriyle Türkiye’de Kur’ân Kursları, Düşünce Kitabevi Yay. İst. 
2005 
AYDIN, M. Şevki; Cumhuriyet Döneminde Din Eğitimi Öğretmeni Yetiştirme ve İstihdamı 
(1923-1998), İbav Yay., Kayseri, 2000. 
AYTÜRK, Nihat-Çelik, Y.-Şahinarslan, E.; Diyanet İşleri Başkanlığı Teşkilatı Tarihçesi, Ankara, 
1987. 
AYHAN, Halis; Din Eğitimi ve Öğretimi, 3. baskı, M. Ü. İlahiyat Vakfı Yay., İstanbul, 1997.  
 Eğitim Bilimine Giriş, Şule Yay., İstanbul, 1995. 
BAL, Necdet, Cumhuriyet Dönemi Türkiyesi’nde Yaygın Din Eğitimi ve Diyanet İşleri 
Başkanlığına Bağlı Kur’an Kursları, Ankara, 1995. 
BAŞARAN, İbrahim Ethem; Eğitim Psikolojisi, Gül Yayınevi, 5. Baskı, 1996. 
BAYMUR, Feriha; Genel Psikoloji, İnkılâp Yay. İstanbul, 1978. 
BERKİ, Ali Himmet-KESKİOĞLU, Osman, Hz. Muhammed ve Hayatı, DİB. Yay., 22. Bsk., Ank., 
2003 
BİLGİN, Beyza; “Okul Öncesi Çağı Çocuğunda Dinî Kavramlar”, Din Öğretimi Dergisi, 
M.E.G.S.B.Yayını, Ankara, S. 8-9, 1986. ss.21-30 
BİLGİN, Beyza-SELÇUK Mualla; Din Öğretimi ve Özel Öğretim Yöntemleri, Gün Yay., Ankara, 
1999. 
 123
BİNBAŞIOĞLU, Cavit; Eğitim Psikolojisi, Binbaşıoğlu Yay., 5. Baskı, Ankara, 1982. 
Türk Eğitim Bilimleri Tarihi, Binbaşıoğlu Yay., İstanbul, 1995. 
BUYRUKÇU, Ramazan; Din Görevlisinin Mesleği Temsil Gücü, TDV Yay., Ankara, 1995. 
BLOOM, Benjamin S.; “İnsan Nitelikleri ve Okulda Öğrenme”, (çev. Durmuş Ali Özçelik), 
M.E.B.Yay., Ankara, 1979. 
BOLAY, Süleyman Hayri-Türköne, M.; Din Eğitimi Raporu, TDV Yay., Ankara, 1995. 
BUHARÎ, Muhammed b. İsmail, Camiu’s Sahih, (c. I-VIII), Çağrı Yay., İstanbul, 1981. 
BULUT, Aytekin; Din Eğitimi’nde Rehberlik ve Psikolojik Danışmanlık, DİB. Yay., Ank., 2002. 
CIRIK, Sinan; Yaz Kurslarında Din Eğitimi, (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), Konya, 1996. 
CÜCELOĞLU, Doğan; İnsan ve Davranışı, Remzi Kitabevi, İstanbul, 1991. 
ÇAMDİBİ, H. Mahmut, Şahsiyet Terbiyesi ve Gazali, Han Yay, İstanbul, 1983. 
ÇELEBİ, Ahmed; İslam’da Eğitim-Öğretim Tarihi, Terc., Ali Yardım, Damga Yay., İst., 1998. 
ÇETİN, Mustafa; İlahi Mesaj ve Yorumu, Fakülte Kitabevi, Isparta, 1998. 
ÇİLENTİ, Kâmuran; “Çocuk ve Kitle İletişim Araçları”, Çocuk ve Eğitim, Türk Eğitim Derneği 
Bilim Dizisi, No:3, Ankara, 1980. 
Diyanet İşleri Başkanlığı Merkez ve Taşra Görev ve Çalışma Yönergesi, Ankara, 1985. 
DODURGALI, Abdurrahman; Ailede Çocuğun Din Eğitimi, M.Ü. İlahiyat Fak. Yay., İstanbul, 
1996. 
ERDEN, Münire-AKMAN Yasemin ; Eğitim Psikolojisi, Arkadaş Yay., Ankara,1995. 
FIRAT, Erdoğan; Eğitim Psikolojisi, Tin Yay., İzmir, 1989. 
FİDAN, Nurettin-Erden, Münire; Eğitime Giriş, Alkım Yay., Ankara, (ts). 
GAZÂLİ, Ebu Hamid Muhammed b. Muhammed; İhyâu Ulûmi’d-Din, (terc. Ahmet Serdaroğlu) 
Bedir Yay., C. III, İst., 1974. 
GUİLLAUME, Paul; Ruhbilim, (çev. Refia Şemin), M.E. Basımevi, İstanbul, 1945. 
GÜNÇE, Gülseren; “Jean Piaget ve Temel Kuramsal Fikirleri”, A.Ü. Eğitim Bilimleri Fakültesi 
Dergisi, c. 4, No:1-4, Ankara, 1972. 
GÜVEN, Nergis-BAL, Servet; Dil gelişimi ve Eğitim, Epsilon Yay., İstanbul, 2000. 
HAMİDULLAH, Muhammed; İslâm Peygamberi, (çev. Salih Tuğ), İrfan Yay., C.II, İst., 1993. 
HÖKELEKLİ, Hayati; Din Psikolojisi, TDV Yay. Ankara, 1993. 
KİRPİTÇİ, Eyüp; Kur’ân Kursları Ders Programlarının Geliştirilmesi Üzerine Bir Araştırma, 
(Basılmamış Yüksek Lisans Tezi) Konya, 1996. 
 124
KILAVUZ, M. Akif; “Ergenlerde Özdeşleşme ve Din Eğitimi”, Gençlik Din ve Değerler 
Psikolojisi, Ankara Okulu Yay., Ankara, 2002. 
KOÇ, Turan; Din Dili, İz Yayıncılık, İstanbul, 1998. 
KOMİSYON, Din Görevlisi El Kitabı, DİB. Yay., Ankara, 2001. 
KULA, Naci; “Gençlik Döneminde Kimlik ve Din”, Gençlik Din ve Değerler Psikolojisi, Ankara 
Okulu Yay., Ankara, 2002. 
KUTUP, Muhammed; İnsan Psikolojisi Üzerine Etüdler, (çev. Bekir Karlığa), İşaret Yay., 
İstanbul, 1987. 
MÜSLİM b. el- Haccac el-Kuşeyrî, Sahihû Müslim, I-III, Çağrı Yay., İstanbul, 1981. 
ÖCAL, Mustafa; Din Eğitimi ve Öğretiminde Metodlar, TDV Yay., II. Baskı, Ankara, 1993. 
ÖNER, Necati; Stres ve Dinî İnanç, D.İ.B. Yay.,Ankara, 1985. 
ÖZCAN, Mevlüt; Din Görevlisinin El Kitabı, Sabır Yay., İstanbul, 1998. 
ÖZDEMİR, Saadettin, “Ortaöğretim Öğrencilerinin Din Eğitimi İhtiyaçları”, SDÜ İlahiyat Fak. 
Dergisi, S. 5, Yıl: 1998, Isparta. 
ÖZTÜRK, Mualla, “Din Eğitimi ve Çocuk Ruh Sağlığı”, Türkiye I. Din Eğitimi Semineri, İlahiyat 
Vakfı Yay., Ankara, 1981, ss. 206-210. 
PEKER, Hüseyin; Din Psikolojisi, Sönmez Mat. ve Yay. Samsun, 1993. 
PEKTAŞ, Pelin;“Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Öğretiminde Çoklu Zeka Uygulamaları”, Özel 
Ceceli Okulları Yay., Ankara, 2003. 
SAĞLAM, İsmail; Çocuk ve İbadet (7-14 yaş dönemi), Düşünce Kitabevi Yay., İstanbul, 2003. 
SANDSRÖM, C.I.; Çocuk ve Gençlik Psikolojisi, (çev. Refia Şemin), İ.Ü.E.F.,  İstanbul, 1971. 
SELÇUK, Mualla; Çocuğun eğitiminde Dinî Motifler, TDV Yay., Ankara, 1991. 
ŞEMİN, Refia Uğurel; Gençlik Psikolojisi, İst. Edb.Fak. Yay., İstanbul, 1980. 
ŞENTÜRK, Habil; Eğitim Psikoloisi, Tuğra Matbaası, Isparta, 1999. 
Din Psikolojisi, Esra Yay., Konya, 1997. 
“Çocukta Dinî Gelişim Psikolojisi” Yeni Ümit Dergisi, Y. 8, S. 30, Ekim-Kasım-Aralık, 
1996. 
T.C. Başbakanlık D.İ.B. Kur’an Kursları Yönetmenliği, Ankara,1991. 
T.C.   D.İ.B. Yaz Kursları Yönergesi, 03.03.2000 Tarih ve 23982 sayılı Resmi Gazete. 
TOPÇU, Nurettin; Psikoloji, Kurtuluş matbaası, İstanbul, 1959. 
ULCAY, Sema; Okul Öncesi Çocuk gelişimi ve Eğitimi Kurumlarında Yıllık Plan, Türkiye’de 
Okul Öncesi Çocuk Gelişimi ve Projesi, M. E.B. Yay. İstanbul, 1983. 
VAROL, Ramazan; Anne-Baba ve Eğitimciler Olarak Çocuklarımıza Neyi, Ne zaman ve Nasıl 
Öğretelim?, Bilge Yayıncılık, İstanbul, 2003. 
VERGOTE, A.;“Çocukta Din”, (çev. Erdoğan Fırat), A.Ü.İ.F Dergisi, C.22, Ankara, 1978. 
 125
WALTER, H. Clark; “Çocukluk Dönemi Dini”, (çev.,N. Armaner), A.Ü.İ.F. Dergisi, c. 24, 1999. 
YAVUZ, Kerim; Çocuğun Dünyası ve Gelişme, Çocuk Vakfı Yay., İstanbul, 1992. 
Çocuk ve Din, Çocuk Vakfı Yay., İstanbul, 1994.  
Çocukta Dinî Duygu ve Düşüncenin Gelişimi, D.İ.B Yay., Ankara,1987. 
“Din Psikolojisinin Işığı altında Din Eğitiminin Değerlendirilmesi ve Metodik Bazı 
Teklifler”, Türkiye I. Din Eğitimi Semineri, İlahiyat Vakfı Yay., Ankara, 1981. 
YAVUZER, Haluk; Ana-Baba ve Çocuk, Remzi Kitabevi, 9. Basım, İstanbul, 1996. 
Çocuk Psikolojisi, Remzi Kitabevi, 5. Baskı, İstanbul, 1988. 
YILMAZ, Hüseyin; “Yaygın Din Eğitimi ve Toplumsal Barış” Cumhuriyet Üniv., İlahiyat Fak. 
Dergisi, Cilt 5, S. 2, Sivas, 2001. 
YÖRÜKOĞLU, Atalay; “Ruh Sağlığı, Ahlak Değerleri ve Din Eğitimi”, Türkiye 1. Din Eğitimi 
Semineri, İlahiyat Vakfı Yay., Ankara, 1981. 
Çocuk Ruh Sağlığı, Özgür Yay., İstanbul, 1994. 
 
 
B. Sanal Kaynaklar 
www.diyanet.gov.tr: Diyanet İşleri Başkanlığı. 
www.yok.gov.tr: Yüksek Öğretim Vakfı. 
www.meb.gov.tr: Milli Eğitim Bakanlığı. 
www.die.gov.tr: Devlet istatistik Enstitüsü. 
www.google.com  
www.tevfikfikret-ank.k12.tr 
www.egitim.com  
www.din-egitimi.8m.com  
 
 
 
 
 
 
 126
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
EKLER 
 127
 
 
Ek 2: Yaz Kursları Müfredat Programı 
YAZ KURSLARINDA 
KUR’ÂN-I KERÎMİ YÜZÜNDEN OKUMA DERSİ MÜFREDATI* 
(Günde 2, Haftada 10 Saat) 
I. HAFTA 
1. Harflerin İsimleri ve Tanıtılması 
2. Hareke Çeşitleri 
3. Elifba Kitabındaki Kelimelerin Okutulması 
4. Cezm ve Şedde 
II. HAFTA 
 1. Med Harfleri (Medd-i Tabii, Medd-i Muttasıl, Medd-i Munfasıl uygulamalı olarak 
anlatılacak) 
 2. Elifba Kitabındaki Kelimelerin Okutulması 
3. Geçmiş Konuların Tekrarı ve Kur’ân-ı Kerîm'e Geçiş Hazırlığının Yapılması 
 
III. HAFTA 
1. Kur’ân-ı Kerîm'in Sonuncu Sayfasının Okutulması 
2. Durulacak Yerlerde Nasıl Durulacağının Öğretilmesi 
3. Kur’ân-ı Kerîm'in Sondan İkinci Sayfasının Yüzünden Okutulması 
4. Kur’ân-ı Kerîm'in Sondan Üçüncü ve Dördüncü Sayfalarının Okutulması 
5. Fatiha Suresi ile Bakara Suresinin 1. Sayfasının Okutulması 
 
IV. HAFTA 
1. Bakara Suresinin 2, 3 ve 4. Sayfalarının Okutulması 
2. Bakara Suresinin 5. Sayfasından İtibaren Her Gün Birer Sayfa Okutulması 
Birinci Cüz Bittikten Sonra Her Gün İkişer Sayfa Okutulması 
 
 
 
 
 
 
 
 
 128
 
* www.diyanet.gov.tr adresinden alınmıştır 
YAZ KURSLARINDA OKUTULACAK İTİKAD, İBADET, SİYER VE AHLAK 
KONULARI İLE İLGİLİ MÜFREDAT 
(Günde 1, Haftada 5 Saat) 
 
I. HAFTA 
1. Kelime-i Tevhid ve Anlamı 
2. Kelime-i Şahadet ve Anlamı 
3. İslam'ın Beş Şartı 
4. Sübhaneke'nin Ezberletilmesi 
5. Ettehiyyatü'nün Ezberletilmesi 
6. Allahümme Salli ve Allahümme Barik'in Ezberletilmesi 
7. Rabbim: Allah, Dinim: İslam, Kitabım: Kur’ân, Peygamberim: Hz. Muhammed (sav) 
(Ezberletilecek) 
8. Peygamberimizin Doğumu ve Soyu 
 
II. HAFTA 
1. Fatiha Suresinin Ezberletilmesi 
2. Kevser Suresinin Ezberletilmesi 
3. İmanın 6 Şartı (Amentü metni de ezberletilecek) 
4. Abdestin Farzları ve Abdestin Alınışı  
5. Guslün Farzları ve Guslün Yapılışı 
6. Abdesti Bozan Şeyler 
7. Teyemmüm 
8. Ezan ve Kamet 
9. Cami Bölümlerinin Tanıtılması (Mihrap, Minber, Kürsü ve Minare) 
10. Kunut Duasının Ezberletilmesi Bunu İyi okuyamayanlar, Rabbena atina...... veya 
Rabbenağfirli.....dualarını okuyabilir.) 
 
III. HAFTA 
1. İhlâs Suresinin Ezberletilmesi 
2. Felak Suresinin Ezberletilmesi 
3. Nas Suresinin Ezberletilmesi 
4. Sorumluluk Çağı 
5. Namazın Önemi 
6. Namazın Farzları 
 129
7. Namaz Vakitleri (Beş Vakit Namazın Farz ve Sünnetleri) 
8. Sabah Namazının Kılınışı 
9. Öğle Namazının Kılınışı 
10. Ezberletilen Sure ve Duaların Tekrarlanması 
 
IV. HAFTA 
1. Fil Suresinin Ezberletilmesi 
2. Kureyş Suresinin Ezberletilmesi 
3. İkindi Namazının Kılınışı  
4. Akşam Namazının Kılınışı 
5. Sehiv Secdesi 
6. Peygamberimizin Mekke'den Medine'ye Hicreti 
7. Peygamberimizin Çocukları (Kısa Bilgi) 
8. Hz. Muhammed (sav)’in Peygamber Oluşu ve İlk Müslümanlar (Kısa Bilgi) 
9. Dinimizde Ahlakın Önemi 
10. Aile Fertlerinin Birbirine Karşı Ahlaki Görevleri (Kısaca) 
11. Ezberletilen Sure ve duaların Tekrarlanması 
 
V. HAFTA 
1. Maun Suresinin Ezberletilmesi 
2. Kafirun Suresinin Ezberletilmesi 
3. Yatsı Namazının Kılınışı 
4. Vitir Namazının Kılınışı 
5. Cuma ve Bayram Namazlarının Kılınışı 
6. Namazdan Sonra Okunan Tesbih ve Duaları (Ezberletilecek) 
7. Cami ve Cemaat Adabı 
8. Namazın Cemaatle Kılınışı 
9. Peygamberimizin Üstün Ahlakından Örnekler 
10. Allah ve Peygamber Sevgisi 
 
VI. HAFTA 
1. Nasr Suresinin Ezberletilmesi 
2. Tebbet Suresinin Ezberletilmesi 
3. Cenaze Namazının Kılınışı 
4. Oruç Kimlere Farzdır? 
5. Orucu Bozan ve Bozmayan Şeyler 
 130
6. Teravih Namazı 
7. Zekât Kimlere Farzdır? (Kısa Bilgi) 
8. İyi Huylar: Doğruluk, Merhamet, Yardımlaşma, Cömertlik ve Affedici Olmak 
9. Büyüklere Saygı, Küçüklere Şefkat ve Merhamet 
10. Komşulara Karşı Ahlaki Görevlerimiz 
11. Vatan, Millet ve Bayrak Sevgisi 
 
VII. HAFTA 
1. Ayet-el Kürsi'nin Ezberletilmesi 
2. Hac Kimlere Farzdır? 
3. İslam'da Temizliğe Verilen Önem 
4. İçimizi Kötü Düşüncelerden, Dışımızı Pis Olan Şeylerden Temizlemek, Çevremizi 
Temiz Tutmak 
5. Kötü Huylar: Yalan Söylemek, İftira Etmek, Dedi-Kodu Yapmak, Başkalarına Zarar 
Vermek 
6. Kötü Huylardan Sakınmanın Gerekliliği 
7. Ezberlenen Sure ve Duaların Tekrar Edilmesi 
 
VIII. HAFTA 
1. Mübarek Gün ve Geceler 
2. Dini ve Milli Bayramlarımız 
3. Cuma Gününün Fazileti, Dini Bayramlarda Görevlerimiz 
4. Mevlit Kandili, Regaib, Mirac, Berat ve Kadir Gecesi 
5. İslam'ın Getirdiği Hükümlerin Özeti; 
    a. Allah'a İtaat 
    b. Yaratıklara Merhamet (Hayvanlara Acımak, Ağaçları Korumak) 
6. İyi Bir Müslüman'da Bulunması Gereken Özellikler 
7. Verilen Bilgilerin Soru ve Cevap Şeklinde Tekrarlanması 
 
NOT: 
1. Yaz Kurslarına devam edenlere öncelikte itikad, ibadet ve ahlakla ilgili bilgiler 
verilmeli, sure ve dualar doğru olarak ezberletilmeli, abdestin alınışı ve namazın kılınışı 
tatbiki olarak gösterilmelidir. 
2. Kur’ân'ı yüzünden okumayı öğrenmek isteyenler ayrı bir gurup halinde uygun bir 
zaman ayrılarak okutulmalıdır. 
3. Zaman zaman öğrencilere bazı ilahiler öğretilerek toplu halde söyletilmelidir. 
 131
EK 3: Anket Formları 
ANKET FORMU I 
 
Sayın Meslektaşlarım, 
Toplumların sağlam temellere oturmasında maddi unsurlar kadar, manevi unsurların 
da büyük önemi vardır. Manevi unsurların gelişimi ise sağlıklı bir din eğitimiyle gerçekleşir. 
Dolayısıyla, maddi gelişmenin yanında manevî gelişmeyi de hızlandırabilmek ve sağlıklı bir 
şekilde devam ettirebilmek için, manevî dünyanın temsilcileri olarak her zamankinden daha 
çok çalışmamız gerektiğine inanıyoruz.  
Elinizdeki anket soruları bu düşünceden hareketle sizlere yöneltilmektedir. Sorular 
“İlköğretim Çağındaki Öğrencilerin Diyanet İşleri Başkanlığının Uyguladığı Yaz Kursları İle 
İlgili Görüşleri” konusunda araştırma yapmak ve bilgi toplamak içindir. Böyle bir çalışma, siz 
değerli meslektaşlarımın, din eğitimi verirken yaşadıklarınızı, beklenti ve problemlerinizi 
bizzat sizlerden öğrenmek içindir. Çünkü sizlerin görüşlerine başvurmadan yapılan bir 
araştırmanın eksik kalacağı kanaatindeyiz.  
Bu bir sınav değildir. Dolayısıyla ankete adınızı, soyadınızı yazmanızı istemiyoruz. Sizden 
istediğimiz tek şey sorulara samimiyetle,başkasının tesirinde kalmadan doğru cevaplar 
vermenizdir. Vereceğiniz cevaplar bizim için son derece değerlidir; ve cevaplarınız hiç bir 
surette başka bir kişi veya kurumun bilgisine sunulmayacaktır. Bundan emin olabilirsiniz. 
İlmî yaklaşım dışında başka bir amaç taşımayan böyle bir araştırmanın gerçeklere 
ulaşmasını sağlama yönündeki gösterdiğiniz ilgi ve yapacağınız katkılardan dolayı şimdiden 
teşekkür eder saygılarımı sunarım. 
                                                                                                                          
 
                   Salih AYBEY 
Uludağ Üniversitesi                 
Sosyal Bilimler Enstitüsü 
 
Lütfen size uygun olan şıkkın önündeki (   ) içersine × işareti koyarak uygun şekilde 
doldurunuz. 
 
1. En son mezun olduğunuz okul 
1. (   ) İmam Hatip Lisesi 
2. (   ) Önlisans  
3. (   ) Yüksek okul 
 
2. Meslekteki kıdem durumunuz nedir? ( lütfen yıl olarak yazınız) 
………………………………… 
3. Öğrencilerinizin derse karşı ilgileri nasıldır? 
1. (   ) Çok yüksek 
2. (   ) Normal 
3. (   ) Yetersiz 
4. (   ) Hiç ilgileri yok 
 
4. Öğrencilerinizin derslerdeki başarı durumu nasıldır? 
1. (   ) Çok yüksek 
2. (   ) Yüksek 
3. (   ) Normal 
4. (   ) Düşük 
 
 
 127
5. Öğrencilerinizi başarısız buluyorsanız sizce bunun sebebi nedir? 
1. (   ) Sürenin yetersizliği 
2. (   ) Öğrencilerin fazla, öğreticilerin az olması 
3. (   ) Ailelerin ve öğrencilerin ilgisizliği 
4. (   ) Öğretimin zorunlu olmayışı 
5. (   ) Öğrencilerin gayretsizliği 
 
6. Yaz kurslarında verilen iki aylık eğitim ile çocuğun din eğitimi ihtiyacını 
karşılayabileceğine inanıyor musunuz? 
 1. (   ) Evet                                             2.(   )Hayır 
 
7. Eğer cevabınız hayır ise  Niçin? 
……………………………………...………...………………………………………………………………… 
……………………………………………………………………………………………………………………. 
 
7. Yaz kurslarında okutulmakta olan ders çeşitleriyle ilgili düşünceleriniz nedir? 
1. (   ) Yeterli buluyorum 
2. (   ) Yetersiz buluyorum 
3. (   ) Fazla buluyorum 
4. (   ) Fikrim yok 
 
8. Eğer “yeterli bulmuyorsanız” hangi derslerin konulmasını istersiniz? ( Lütfen üç 
tanesini önem sırasına göre yazınız) 
a. ………………..………………. 
b.……………….……………….. 
c.……………….……………….. 
 
9. Genel olarak ders işleme yönteminiz nedir? 
1. (   ) Ben anlatırım 
2. (   ) Öğrenciye anlattırırım 
3. (   ) Soru cevap yöntemini uygularım 
4. (   ) Başka …(  yukarıdakilerden farklı bir görüşünüz varsa belirtiniz) 
…………………………………………………………………………………………………………………. 
…………………………………………………………………………………………………………………. 
 
10. Göze ve kulağa hitap eden araç-gereç kullanıyor musunuz? 
 1. (   ) Kullanıyorum 
 2. (   ) Az kullanıyorum 
 3. (   ) Kullanmıyorum/Kullanamıyorum 
 
11. Öğrenci velileri çocukların eğitimiyle ilgileniyorlar mı? 
1. (   ) Veliler sık sık görüşürler 
2. (   ) Ara sıra görüşürler 
3. (   ) Hiç görüşmez 
 
12. Bir eğitimci olarak kendinizi mesleki ve pedagojik formasyon açısından nasıl 
görüyorsunuz? 
1. (   ) Çok yeterli 
2. (   ) Yeterli 
3. (   ) Yetersiz 
 
13. Psikoloji, Sosyoloji, Eğitim Psikolojisi ve Genel Öğretim Metotları ile ilgili eserler 
okuyor musunuz? 
1. (   ) Bu eserlerle ilgili neşriyatı yakından takip ederim 
2. (   ) Bulursam okurum 
 128
3. (   ) Daha önce okumuştum, şimdi okumuyorum 
4. (   ) Hiç okumadım  
 
14.Yaz kurslarında başarılı bir öğretmen olmak sizce en çok hangi özelliklere sahip 
olmaya bağlıdır? ( Lütfen dört madde halinde belirtiniz) 
1……………………………..                                3………………………….. 
2…………………………….                                 4 ………………………….. 
 
15.Başarılı öğrencileri derste över ve diğer öğrencilere de örnek gösterir misiniz? 
1. (   ) Sık sık över, diğer öğrencilere örnek gösteririm 
2. (   ) Ara sıra över, diğer öğrencilere örnek gösteririm 
3. (   ) Hiç övmem, diğer öğrencilere örnek göstermem 
4. (   ) Çeşitli hediyelerle ödüllendiririm 
5. (   )Başka …( yukarıdakilerden farklı bir görüşünüz varsa belirtiniz) 
…………………………………………………………………………………………………………………. 
 
16. Öğrencilerinize derste hitap şekliniz nasıldır? 
1. (   ) İsimleri ile hitap ederim  
2. (   ) Şefkat ve sevgi ifade eden kelimelerle hitap ederim 
3. (   ) “Siz” diye hitap ederim 
4. (   ) “Sen” diye hitap ederim 
5. (   ) Fiziki özelliklerini dikkate alarak hitap ederim 
 
17.Yaz kurslarındaki öğrencilerde gözlemlediğiniz hoşunuza giden ve   gitmeyen   
özelliklerinden üçer tane yazınız. 
Hoşuma giden                                       Hoşuma gitmeyen 
1. ……………………………………..……              1. ………………………………………..       
2. ……………………………………..……              2. ……………………………………… 
3. ……………………………………..……              3. ………………………………………     
  
18.Yaz Kurslarında, gerek öğrenci gerekse siz din eğitimcileri açısından   karşılaştığınız 
problemler ve şikayetler nelerdir?  
………………….……………………………………………………………………………………………… 
…………………………………………………………………………………………………………………. 
 
19. Yaz kurslarının daha verimli olması için anket sorularına verdiğiniz   cevaplar dışında 
açıklamayı uygun gördüğünüz hususları, teklif ve tavsiyeleri lütfen yazınız. 
  ………………………………………………………………………………………………………….  
……………………………………………………………………………………………………………    
     
20. Anket sorularınıza verdiğiniz cevaplar dışında söylemek istediğiniz veya   açıklamayı 
uygun gördüğünüz hususlar varsa lütfen belirtiniz. 
        …………………………………………………………………………………………………………….. 
        …………………………………………………………………………………………………………….. 
Verdiğiniz bilgiler için teşekkür ederiz. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 129
ANKET FORMU 2 
Sevgili öğrenciler! 
Size sunulan bu anket formu, “İlköğretim Çağındaki Öğrencilerin Diyanet İşleri 
Başkanlığı’nın Uyguladığı Yaz Kursları İle İlgili Görüşleri” konusunda araştırma yapmak için 
bilgi toplamak ve bu konuda sizlerin önerilerini tespit etmek amacıyla yapılmaktadır. 
Elinizde olan bu çalışma tamamen bilimsel nitelikli bir çalışma olup, sizlerin yaz 
kurslarındaki tecrübelerinizi, beklenti ve problemlerinizi bizzat sizlerden öğrenmek içindir. Bu 
sebeple, vereceğiniz her türlü bilgi bizim için son derece önemlidir. Anket sorularına 
vereceğiniz cevaplar, bilimsel metotlarla değerlendirilecektir. Bunun için, cevapların kendi 
tecrübe ve fikirlerinizi yansıtması, doğru ve samimi olması bizim için çok önemlidir. 
Bu bir sınav değildir. Dolayısıyla ankete adınızı, soyadınızı yazmanızı istemiyoruz. 
Ancak soruları dikkatli okumanızı ve cevapsız bırakmamanızı özellikle rica ediyoruz. 
Bazı sorularda seçenekler arasında “Başka” ifadesi kullanılarak farklı ve değişik 
düşüncelerinizi belirtmenize imkan verilmeye çalışılmıştır.  
Zaman ayırarak, yaptığınız değerli katkınızdan dolayı teşekkür eder, başarılar dilerim. 
Salih AYBEY 
Uludağ Üniversitesi 
 Sosyal Bilimler Enstitüsü    
 
Lütfen size uygun düşen seçeneğin önündeki (   ) içersine × işaretini koyarak 
uygun şekilde doldurunuz.  
 
1. Cinsiyetiniz: 1. (   ) Kız  2. (   ) Erkek 
 
2. Yaşınız       : 1. (   ) 11  2. (   ) 12 
3. (   ) 13  4. (   ) 14 ve yukarı  
 
3. Ailenizin ekonomik durumu nasıldır? 
1. (   ) Çok iyi 
2. (   ) İyi 
3. (   ) Normal 
4. (   ) Dar gelirli 
 
4. Annenizin tahsil durumu nedir? 
1. (   ) Tahsilsiz (okur-yazar değil) 
2. (   ) İlkokul 
3. (   ) ortaokul 
4. (   ) lise 
5. (   ) Yüksek okul 
 
5. Babanızın tahsil durumu nedir? 
1. (   ) Tahsilsiz (okur-yazar değil) 
2. (   ) İlkokul 
3. (   ) ortaokul 
4. (   ) lise 
5. (   ) Yüksek okul 
 
6. Yaz kurslarına kendi isteğinizle mi katılıyorsunuz? 
    1. (   ) Evet                                 2. (   ) Hayır 
 130
 
7. Yaz kurslarına niçin katılma ihtiyacı duyuyorsunuz? 
    1. (   ) Okulda verilen din eğitimini yetersiz bulduğum için 
    2. (   ) İbadet konularının ( namazın kılınışı vs.) uygulamalı olarak iyice öğrenmek i 
    3. (   ) Kur’an-ı Kerim okumasını öğrenmek için 
    4. (   ) Namaz surelerini ezberlemek için 
    5. (   ) Başka …(Yukarıdakilerden farklı bir görüşünüzü varsa boşluğa yazınız)               
……… …………………………………………………………………………………………………………… 
 
9. Sizce, Yaz kurslarında verilen “Din Eğitimi" sizin geliş amacınıza uygun mu? 
    1. (   ) Evet          2. (   ) Hayır       3. (   )Genellikle        4. (   ) Çok az 
 
10. Yaz kurslarına devam etmek size ne tür faydalar sağlıyor? 
    1. (   ) Okuldaki Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi dersime yardımcı oluyor 
    2. (   ) Bana ayrı bir yük oluyor 
    3. (   ) Dinimi öğrenmemi sağlıyor 
    4. (   ) Başka …(Yukarıdakilerden farklı bir görüşünüzü varsa boşluğa yazınız)    
………………………………………………………………………………………………………………… 
 
11. Sizce iki (2) aylık yaz kursları dinî eğitiminizi almanız için yeterli mi? 
      1. (   ) Evet                                       2. (   ) Hayır      
 
12. Eğer bu eğitimi “yetersiz” buluyorsanız ne tür önerileriniz vardır, lütfen 
yazınız. 
     ………………………………………………………………………………………………………………. 
     ……………………………………………………………………………………………………………….. 
 
13. Namaz sure ve dualarını niçin ezberliyorsunuz? 
1.(   ) Namaz kılabilmek için 
2.(   ) Okuldaki Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi dersime yardımcı olması için 
3.(   ) Ölülerin arkasından okumak için 
4.(   ) Başka …(Yukarıdakilerden farklı bir görüşünüzü varsa boşluğa yazınız)                           
…………………………………………………………………………………………………………………… 
  
14. Sizce yaz kurslarında din eğitiminde hangi konulara daha fazla ağırlık 
verilmelidir? 
      1. (   ) İnanç ve ahlak konularına  
      2. (   ) Kur’an-ı Kerim Öğretimine 
      3. (   ) Hepsine eşit ölçüde 
      4. (   ) Başka …(Yukarıdakilerden farklı bir görüşünüzü varsa boşluğa yazınız)                               
……………………………………………………………………………………………………………………… 
 
15.  Yaz kurslarında okuduğunuz “ Temel Dini Bilgiler” kitabını yeterli buluyor 
musunuz? 
      1. (   ) Yeterli buluyorum  2. (   ) Yeterli bulmuyorum  3.(  )Genişletilmeli 
      4. (   ) Fikrim yok 
 
 
 
 131
16. Derslerin nasıl işlenmesini istersiniz? 
     1. (   ) Tahtada yazılıp anlatılarak 
     2. (   ) Uygulamalı ve anlatmalı 
                 3. (   ) Yardımcı araç-gereç kullanarak 
     4. (   ) Başka …(Yukarıdakilerden farklı bir görüşünüzü varsa boşluğa yazınız)  
……………………………………………………………………………………………………………………… 
 
17. Hatalı bir davranışınız karşısında hocanız nasıl bir ceza uyguluyor? 
1. (   ) İlk hatamızı affediyor 
2. (   ) Öğüt veriyor 
3. (   ) İkaz ediyor 
4. (   ) Azarlıyor 
5. (   ) Dayak atıyor 
 
18. Gelecek yıl tekrar kursa katılacak mısınız? 
1. (   ) Katılacağım 
2. (   ) Katılmayacağım 
3. (   ) Kararsızım 
 
19. Yaz kurslarını nerede yapmaktasınız? 
1. (   ) Cami 
2. (   ) Kur’an Kursu 
 
20. Yaz kurslarında hoşunuza gitmeyen hususlar nelerdir? 
1. (   ) Oyun alanının olmaması 
2. (   ) Öğrenci sayısının çok kalabalık olması 
3. (   ) Derslerde çok gürültü yapılması 
4. (   ) Hoşuma gitmeyen bir şey yok 
   5. (   ) Başka …(Yukarıdakilerden farklı bir görüşünüzü varsa boşluğa yazınız)   
……….…………………………………………………………………………………………………………… 
 
21. Kurslarda karşılaştığınız bir problem veya şikayetiniz var mı? (Varsa lütfen  
yazınız) 
……………………………………………………………………………………………………………………………… 
……………………………………………………………………………………………………………………………… 
…………………………………………………………………………………………………………………………… 
 
22. Yaz kurslarının daha verimli olması için bu anket sorularına verdiğiniz cevaplar 
dışında açıklamayı uygun gördüğünüz hususları,teklif ve tavsiyelerinizi lütfen yazınız. 
……………………………………………………………………………………………………………………………… 
……………………………………………………………………………………………………………………………… 
……………………………………………………………………………………………………………………………… 
Verdiğiniz bilgiler için teşekkür ederiz 
 
 
 
 
 
 
 132
Ek 4: Öğrenci İzin Belgesi 
 
 ………………………………………………..CAMİİ İMAM HATİPLİĞİNE 
 . ..……………………………………..KUR’AN KURSU YÖNETİCİLİĞİNE 
                                                                                                          …………….. 
  
Velisi bulunduğum Oğlum/Kızım ………...………………………………….’nın 
…………………………………….Camiinde/ ……………………….Kur’an Kursunda 
Kur’ân-ı Kerîm ve Dini Bilgiler öğrenmek üzere açılan Yaz Kursuna katılmasını talep 
etmekteyim. 
Bilgi ve gereğini arz ederim. 
 
 
 
 
…./…./200 
ADRES:                                                                 Velisinin Adı Soyadı ve İmzası 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 133
Ek 5:  
DİN EĞİTİMİ VE ÖĞRETİMİNİN KANALLARI* 
 
 
     ÖRGÜN DİN EĞİTİMİ VE ÖĞRETİMİ                                                                            YAYGIN DİN EĞİTİMİ VE ÖĞRETİMİ 
 
 
İMAM-HATİP LİSELERİ       İLAHİYAT FAKÜLTELERİ                                      RESMİ                                                GAYRİ RESMİ 
                                                                               (Diyanet İşleri Başkanlığı’nın            (Bazı kuruluş ve cami derneklerince 
gözetim ve denetimi altında yapılmaktadır.)        gerçekleştirilen din eğitimidir.) 
                                                                               
 
 
 
 
 
                                                 KUR’AN KURSLARI                     YAZ KUR’AN KURSLARI                      AKŞAM KUR’AN 
KURSLARI** 
 
     
 
                                        KUR’AN KURSU                                       CAMİ 
 
 
 
* Bu şekil araştırmacı tarafından tasarlanmıştır 
** Daha fazla ihtiyaca cevap vermesi açısından “Akşam Kur’an Kursları” ,“Camilerde Kur’an Eğitimi” adı altında değiştirilmiştir. (Kur’an Kursları yönetmeliği, 
Madde 38).
 134
Özgeçmişim 
  
1976 yılında Köyceğiz/Muğla’da doğdum. İlkokulumu Ortaca’da tamamladım. 
1994’de Köyceğiz İmam-Hatip Lisesi’nden lise ikincisi, 2001’de de Isparta Süleyman 
Demirel Üniversitesi’nden dönem birincisi olarak mezun oldum. 
Ocak 2003’de Diyanet İşleri Başkanlığı bünyesinde din görevlisi olarak Muğla 
Ortaca’da göreve başladım. 2005 yılı şubat ayında da Aydın’da murakıp olarak göreve 
başladım. Halen aynı görevde bulunmaktayım. 
                          Salih AYBEY 
  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 135