Uludağ Üniversitesi Mühendislik Fakültesi Dergisi, Cilt 23, Sayı 3, 2018 DERLEME DOI: 10.17482/uumfd.424571 TÜRKĠYE’DE MEVZUATLAR VE STANDARTLAR AÇISINDAN SÜRDÜRÜLEBĠLĠR YAPIM * Şerife GÖKÇE ** Osman AYTEKİN ** Hakan KUŞAN * İsmail ZORLUER Alınma: 27.07.2018; kabul: 03.12.2018 Öz: Dünya nüfusunun artması ve kentleşmeye bağlı olarak yaşamsal, sosyal ve kültürel faaliyetler için yapısal çevreye duyulan ihtiyaç her geçen gün artmaktadır. Gelişen teknoloji sayesinde yapıların daha kullanışlı olması yönündeki beklentilerin artması, yapılaşma sürecinde kullanılan doğal kaynak, enerji ve hammadde gereksinimini artırmaktadır. Yapıların inşa edilmeleri sürecinde bu kaynakların yüksek miktarlardaki kullanımı çeşitli çevre sorunlarını da beraberinde getirebilmektedir. Bu nedenle, kullanım ömürleri boyunca çevreyle birebir etkileşim halinde olan yapıların, çevreyle uyumlu ve sürdürülebilir olması gerekliliği ortaya çıkmaktadır. İnşaat sektöründe sürdürülebilirlik, sürdürülebilir yapımın sağlanmasıyla mümkün olmaktadır. Güncel ve global bir gereklilik olan sürdürülebilir yapımın sağlanmasında yasal düzenlemeler, kurumsal yapılanmalar ve uluslararası standartlar büyük önem taşımaktadır. Bu noktadan hareketle, bu çalışma kapsamında Türkiye'de sürdürülebilir inşaatın koordinasyonu için geliştirilmiş kanun ve yönetmelik düzeyindeki yasal düzenlemeler ile ulusal ve uluslararası düzeyde kullanılmakta olan standartlar araştırılmıştır. Türkiye‟de sürdürülebilir yapımın sağlanmasına doğrudan veya dolaylı olarak katkıda bulunan yasa, yönetmelik ve standartlara ait bilgilerin bir araya getirildiği bir analiz çalışması ortaya koyulmuştur. Anahtar Kelimeler: Sürdürülebilirlik, Sürdürülebilir Yapım, Kanunlar, Yönetmelikler, Standartlar. Regulations and Standards in Terms of Sustainable Construction in Turkey Abstract: Due to the increase of the world population and the urbanization, the need for the structural environment for social and cultural activities is increasing day by day. Due to the developing technology, the increase in expectation for more useful structures increases the natural resource, energy and raw material requirements used in the construction process. The use of these resources in high quantities during the construction phase can bring about various environmental problems. For this reason, it is necessary that the structures interacting with environment through their life cycle should be harmonious and sustainable in their surroundings. Sustainability in the construction sector is possible through sustainable construction. Legal arrangements, institutional structures have significant impacts for achieving sustainable construction that is a current and global requirement. From this point forth, in this study have been researched and evaluated that the laws and regulations, national and international standards that developed for the coordination of sustainable construction in Turkey. An analysis work that gathered data relating to laws, regulations and standards directly or indirectly contributing to ensuring sustainable construction has been put forward. Keywords: Sustainability, Sustainable Construction, Laws, Regulations, Standards. 1. GĠRĠġ * Afyon Kocatepe Üniversitesi, Mühendislik Fakültesi, İnşaat Mühendisliği Bölümü, Afyonkarahisar. ** Eskişehir Osmangazi Üniversitesi, Mühendislik Mimarlık Fakültesi, İnşaat Mühendisliği Bölümü, Eskişehir. İletişim Yazarı: Şerife GÖKÇE (sgokce@aku.edu.tr) 289 Gökçe Ş. ve diğ.: Türkiye’de Mevzuatlar ve Standartlar Açısından Sürdürülebilir Yapım Dünya nüfusu geçmişten günümüze kadar sürekli olarak artma eğiliminde olmuştur. Bugün, yaklaşık olarak 7.6 milyar civarında olan dünya nüfusunun %54‟ü kentlerde yaşamaktadır. 2050 yılında bu değerin 9,8 milyara ulaşması, kentlerde yaşayan oranın ise %66‟ya yükselmesi beklenmektedir (United Nations World Population Prospects: The 2017 Revision, United Nations World Urbanization Prospects The 2014 Revision Highlights). Nüfus artışı ve kentleşmeye Türkiye perspektifinden bakıldığında benzer bir artış trendinden söz etmek mümkündür. 2018 yılı başı itibarıyla 80 milyonun üzerinde olan Türkiye nüfusunun %92,5‟u şehir merkezlerinde yaşamaktadır (Türkiye İstatistik Kurumu, Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemi Sonuçları, 2017) Türkiye‟nin kentsel nüfusunun önümüzdeki yıllarda daha da artacağı tahmin edilmektedir (United Nations Population Division World Urbanization Prospects 2014, Country Profiles). Birbiriyle yakın ilişki içerisinde olan nüfus artışı ve kentleşme hem dünyada hem de ülkemizde inşaat sektörünü yakından ilgilendiren iki önemli unsur haline gelmektedir. Artan kentsel nüfus, insanların başta yaşamsal faaliyetleri olmak üzere sosyal, kültürel, eğitim, sağlık vb. ihtiyaçları için yapılara daha fazla ihtiyaç duyacağını göstermektedir. Bu noktada dikkat çeken bir diğer önemli konu ise gelişen teknolojiyle birlikte, yapısal çevreden beklentilerin her geçen gün artış göstermesidir. Kentleşmeyle artan yapılaşmanın yanı sıra, yapıların daha fonksiyonel üretilmeleri yönünde ortaya çıkan talepler doğrultusunda inşaat faaliyetleri artmakta, bu da yapı üretim süreçlerinde ihtiyaç duyulan doğal kaynak, hammadde ve enerji gereksinimlerini artırmaktadır. Ayrıca yapılar, küresel sera gazı salınımı, çevresel hasar, kirlilik, katı atık oluşumu gibi çevreye bir takım olumsuz etkilerde bulunabilmektedir (Ortiz ve diğ., 2009). Çevre sorunlarının artması, doğal kaynak, enerji ve hammadde kısıtlılığının oluşturduğu tehditlerin küresel boyuta ulaşması uluslararası ölçekte işbirliği içinde hareket etme ihtiyacını ortaya çıkarmıştır. Bu bağlamda düzenlenen uluslararası toplantı ve konferanslarda sürdürülebilirliğin sağlanması gerektiği konusunda fikir birliği sağlanmıştır. Konu ilk olarak Stockholm Birleşmiş Milletler İnsan Çevresi Konferansı‟nda (1972), çevresel zarar olmaksızın ekonomi ve sanayinin büyümenin mümkün olduğunun ileri sürülmesiyle gündeme gelmiş (Adams, 2006), sürdürülebilir kalkınmanın dönüm noktası oluşturulmuştur (Karbuz, 2002). 1987 yılında yayınlanan Brundtland Raporu (Ortak Geleceğimiz Raporu) ile sürdürülebilir kalkınma ifadesi dünya literatürüne girmiştir (Aksu, 2011). 1992 yılında gerçekleştirilen Rio Çevre ve Kalkınma Konferansı sonrasında yayınlanan raporlardan biri olan Gündem 21 (Agenda 21) sürdürülebilirliğin sağlanması noktasında küresel işbirliği gerektiren pek çok konuya değinmesi bakımından (Karbuz, 2002; Hoşkara, 2007) ve atılması gereken somut adımları ortaya koymasından (Sev, 2009) dolayı en çok ses getiren gelişmelerden biri olmuştur. Dünya Sürdürülebilir Kalkınma Zirvesi‟nde (2002) üretim ve tüketimin sürdürülebilirliği, doğal kaynakların korunması, yoksulluğun giderilmesi, sürdürülebilir kalkınma, kalkınmada kurumsal yapılaşma konuları üzerinde durulmuştur (http://www.mfa.gov.tr/). Burada bahsedilen bütün toplantı, konferans ve sonrasında yayınlanan raporlarda sürdürülebilirliğin, sürdürülebilir kalkınmanın, sürdürülebilir gelişimin sağlanmasına yönelik alınan kararlar birçok disiplini yakından ilgilendirdiğinden, sektörler kendi çalışma alanlarına sürdürülebilirliği entegre etme yoluna gitmeye başlamışlardır. Sürdürülebilirliği benimseyen önemli sektörlerden bir tanesi de inşaat sektörüdür. Yukarıda bahsedildiği gibi inşaat faaliyetlerinden kaynaklanan yüksek miktarlardaki enerji ve hammadde kullanımı ve buna bağlı olarak çeşitli çevre sorunlarının ortaya çıkması süreçlerinin arka planında nüfus artışı, kentleşme gibi birbirlerini zincirleme olarak etkileyen etmenler bulunmaktadır. Bu etkilerin bütüncül bir yaklaşımla ele alınarak, yapılardan kaynaklanan olumsuz etkilerin ortadan kaldırılması, çevreyle uyumlu yapıların üretilmesi, yapım işlerinde sürdürülebilirliğin sağlanması ile mümkün olmaktadır. Doğal kaynak, enerji ve hammadde kısıtlılığının, bütün dünyayı yakından ilgilendiren güncel ve global bir problem olması, 290 Uludağ Üniversitesi Mühendislik Fakültesi Dergisi, Cilt 23, Sayı 3, 2018 sürdürülebilir yapımın benimsenmesinin bir seçim değil bir gereklilik olduğunu göstermektedir. Bu nedenle yapımda sürdürülebilirliğin sağlanması küresel bir hedef haline gelmektedir. Dünya üzerindeki farklı sosyal, ekonomik, kültürel ve siyasal yapıdaki ülkeler, sürdürülebilir yapım ortak hedefi doğrultusunda hareket ederken iki önemli durumdan bahsetmek mümkün olmaktadır; i) Sürdürülebilir inşaat sektörü faaliyetlerinin sağlanabilmesi için ülkeler tarafından, çevresel ve ekonomik açıdan doğal kaynakların sürdürülebilir kullanımının, enerji verimli tasarım ve teknolojilerin kullanımını artırmaya yönelik standart ve diğer düzenlemelerin benimsenmesi gerekmektedir (Agenda 21, 1992). ii) Dünya ülkelerinin farklı gelişmişlik düzeylerinde olması, ülkelerin önceliklerinin birbirlerine göre değişiklik göstermesi sürdürülebilir yapım algısının ülkeden ülkeye değişiklik göstermesine neden olmaktadır (CIB 1999). Bu noktalardan hareketle bu çalışma kapsamında, ülkemizde sürdürülebilir yapım algı düzeyine bağlı olarak, sürdürülebilir yapımın sağlanmasında etkili olan yasa, yönetmelik ve standartların araştırılmasına ihtiyaç duyulmuştur. Bu ihtiyaç doğrultusunda çalışmanın amaçları aşağıdaki gibi sıralanabilir: i) Türkiye'de sürdürülebilir yapımın sağlanabilmesinde etkili olan yasa, yönetmelik ve standartların araştırılması ve değerlendirilmesi. ii) Uluslararası standartların Türkiye‟ye adaptasyonunun değerlendirilmesi. iii) Yasal düzenlemelerin ve standartların uygulamada sağladığı kolaylıklar ve yarattığı zorlukların analiz edilmesi. Yukarıda belirtilen amaçlar doğrultusunda Türkiye‟de uygulanmakta olan yasa, yönetmelik ve standartlar düzeyinde bir analiz çalışması gerçekleştirilmiştir. Doğrudan veya dolaylı olarak sürdürülebilir yapımı ilgilendiren standartlar, düzenlemeler, düzenlemelere ait maddeler veya ifadeler çalışma kapsamında bir araya getirilerek, olumlu, olumsuz veya belirsizlik durumları tespit edilmiştir. Yürürlükte olmayan düzenlemeler çalışmanın kapsamı dışında tutulmuştur. 2. ĠNġAAT SEKTÖRÜ VE SÜRDÜRÜLEBĠLĠRLĠK Uluslararası Doğa Koruma Birliği (IUCN) 2005-2008 programında sürdürülebilir kalkınmanın üç boyutu arasındaki ilişki, Şekil 1‟de verilen iç içe geçmiş çember modeli ile gösterilmektedir. Ekonomik büyümenin çevresel sorunlara yol açtığı, yoksulluğun giderilmesi için halen ekonomik büyümeye ihtiyaç duyulduğu (Lele, 1991; Adams, 2006) ve çevresel sorunların en önemli risklerden biri olmaya devam ettiği (The Global Risks Report, 2018) günümüzde, bu modelin geçerliliğini koruduğu söylenebilmektedir. Teori Mevcut Durum Olması Gereken Şekil 1: İç içe geçmiş çember modeli <(IUCN 2005)> İnşaat sektörü, sürdürülebilir kalkınmanın ekonomik sosyal ve çevresel boyutlarının bir araya getirilmesinde anahtar bir rol oynamaktadır. Ulusal ekonomilerin kilit sektörü olmakla 291 Gökçe Ş. ve diğ.: Türkiye’de Mevzuatlar ve Standartlar Açısından Sürdürülebilir Yapım birlikte sağladığı istihdamla yoksulluğun giderilmesine katkıda bulunması (www.iso.org/) bakımından ekonomik sürdürülebilirlik, yaşam alanlarının insanların yaşam kalitesi üzerindeki etkisi dikkate alındığında sosyal sürdürülebilirlik, yapıların çevreyle doğrudan etkileşim halinde olması nedeniyle de çevresel sürdürülebilirlik hedeflerine ulaşılmasında önemli bir yere sahiptir. Sektörün ekonomik, sosyal ve çevresel sürdürülebilirliğe katkısı sürdürülebilir yapımın gerçekleştirilmesiyle mümkün olmaktadır. Sürdürülebilir yapım kısaca, altyapıların ve üstyapıların yaşam döngüleri sürecine sürdürülebilir kalkınma ilkelerinin uygulanmasını, aynı zamanda da doğal ve yapısal çevre arasındaki uyumu sağlamayı ve sürdürmeyi hedefleyen bir süreci ifade etmektedir (Hoşkara ve Sey, 2008). Vancouver Habitat I Konferansı‟nda (1976) barınma ve kentleşmenin ortak değerlendirilmesi gereken küresel konular olduğunun (http://habitat.csb.gov.tr/) ifade edilmesiyle inşaat sektörü sürdürülebilir kalkınma sürecinin içerisine dahil olmuştur. Gündem 21‟in “Sürdürülebilir insan yerleşimleri gelişmesinin desteklenmesi” bölümü (7. Bölüm) ile de sürdürülebilir yapımın gerekliliğini net olarak ifade edilmiştir. Gündem 21‟in 7. bölümü 1996 yılında İstanbul‟da gerçekleştirilen İstanbul Habitat II Konferansı‟nın gündemine “herkese yeterli konut”, “sürdürülebilir insan yerleşmeleri”, “konutların ve insan yerleşimlerinin finansmanı” gibi konuların girmesinde etkili olmuştur. Habitat II Konferansı‟nın İstanbul‟da düzenlenmesi sayesinde Türkiye Gündem 21‟i (Emrealp, 2005) ve dolayısıyla sürdürülebilir yapımı tanımıştır. Kito Habitat III Konferansı‟nda (2016) ise ağırlıklı olarak kentleşme, kentleşme modellerinin iklim değişikliği üzerindeki etkileri üzerinde durulmuştur (http://habitat.csb.gov.tr/). Habitat konferanslarının sürdürülebilir kalkınmada inşaat sektörünün rolüne önemli vurgular yaptığı görülmektedir. Literatürde yapılan çalışmalara bakıldığında Türkiye'de sürdürülebilir yapımı ilgilendiren (çalışmanın yapıldığı yıl itibarıyla yürürlükte olan) mevzuatlara, ağırlıklı olarak yeşil bina sertifika sistemlerine ilişkin yapılan araştırmalarda (Yorgancıoğlu, 2004; Taygun, 2005; Anbarcı ve diğ, 2010; Yılmaz, 2012; Gültekin ve Bulut, 2015; Şermet, 2017, Baştanoğlu, 2017) değinildiği görülmektedir. İlgili çalışmaların bir kısmında mevzuatlara ilişkin detaylı bilgilere yer verilmiş, bir kısmında ise yürürlükteki kanun veya yönetmeliklerin, bir veya birkaçına değinilmiştir. Bu çalışma kapsamında araştırılan ve sonraki bölümde detayları anlatılmakta olan standartlara ise sıklıkla, yaşam döngüsü değerlendirmesinin inşaat sektörüne adaptasyonu kapsamında (Şenel, 2010; Günaydın, 2011; Gültekin ve Çelebi, 2016) yer verildiği görülmektedir. Karaca ve Çetinbaş (2015) tarafından yapılan çalışmada sürdürülebilir bina tasarımı açısından yasal dayanaklar araştırılmış aynı zamanda farklı uluslararası standart kuruluşlarının geliştirdiği standartlara yer verilmiştir. Gökçe ve diğ. (2017) çalışmalarında sürdürülebilir yapımla ilişkili standartları araştırmıştır. Burada bahsedilen çalışmalar kapsamında ele alınan mevzuatların bir kısmı yürürlükten kaldırılmıştır veya değişikliğe uğramıştır. Çalışmanın sonraki bölümlerinde yer alan Tablo 1 ve Tablo 2‟den de detaylı olarak görülebileceği gibi ülkemizde sürdürülebilir yapımla ilgili standart ve mevzuatların sık sık revize edildiği söylenebilir. Bu nedenle bu çalışma kapsamında en güncel mevzuat ve standartlara ait bilgilere yer verilmektedir. 3. SÜRDÜRÜLEBĠLĠR YAPIMDA STANDARTLAġMA SÜRECĠ Uluslararası Standart Organizasyonu (ISO) standartlaşmayı, ekonomik fayda, kalite, verimlilik gibi hedeflere ulaşmada işbirliği esasına dayalı olarak belirli kuralların oluşturulması ve uygulanması olarak tanımlamaktadır. Türk Standartları Enstitüsü ise, yeryüzünde tükenme tehlikesi altında olan kaynakların optimum değerlendirme çabalarının bir ürünü olarak ortaya çıkmış, insanlık için bir lüks olmanın ötesinde "olmazsa olmaz" mutlak bir gereklilik olarak ifade etmektedir (https://www.tse.org.tr/). Bu tanımlamalar standartlaşmanın önemini net olarak ifade etmektedir. Dünyada, pek çok alanda standartlaşmaya yönelik çeşitli kurumların yürütmekte olduğu çalışmalar mevcuttur. Sürdürülebilir yapıma yönelik Uluslararası Standart Organizasyonu 292 Uludağ Üniversitesi Mühendislik Fakültesi Dergisi, Cilt 23, Sayı 3, 2018 (ISO), American Society for Testing and Materials (ASTM), American Society of Heating, Refrigerating and Air Conditioning Engineers (ASHRAE) gibi kuruluşların, uluslararası boyutta geçerliliği olan standart çalışmaları bulunmaktadır. Ülkemizde ise her türlü standart Bilim, Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı‟na bağlı olarak çalışmalarını yürüten Türk Standartlar Enstitüsü (TSE) tarafından hazırlanmakta veya hazırlatılmaktadır. Bu çalışma kapsamında, sürdürülebilir yapımı doğrudan konu alan veya dolaylı olarak etkileyen ISO standartlarına ve TSE karşılıklarına ilişkin bilgilere yer verilmektedir. Bu nedenle, Sürdürülebilir yapıma ilişkin standartların anlaşılabilirliği için öncelikle Uluslararası Standart Organizasyonu (ISO), Avrupa Standardizasyon Komitesi (CEN) ve Türk Standartları Enstitüsü‟nün (TSE) yapısının anlaşılması gerekmektedir. ISO, dünya üzerindeki çeşitli ülkelerin kendi standart kuruluşlarını üyelik yoluyla bir araya getiren, bünyesindeki ülkelerin kendi ulusal standartlarını uyumlulaştırmayı hedefleyen bir kuruluştur (www.iso.org/). Ülkelerin önde gelen standart kuruluşları ISO‟ya üye olabilmektedirler. Tam üyelik, eş üyelik ve katılımcı üyelik olmak üzere üç tip üyelik gerçekleştirilebilmektedir. Tam üyeler teknik ve politik ISO toplantılarına katılabilir, oylama yapabilir ISO standartlarının geliştirilmesine katkıda bulunabilirler. Ayrıca tam üyelerin uluslararası ISO standartlarını, kendi ulusal standartları olarak benimsemeleri gerekmektedir. Türkiye‟nin ulusal standart kuruluşu olan Türk Standartları Enstitüsü (TSE), ISO‟nun tam üyesidir. Avrupa Standardizasyon Komitesi (CEN), 34 Avrupa ülkesinin ulusal standart kuruluşunu bir araya getiren bölgesel bir standart organizasyonudur (https://www.cen.eu/). Avrupa Birliği (AB) ve Avrupa Serbest Ticaret Birliği (EFTA) tarafından resmi olarak tanınmış, Avrupa düzeyinde standartların (EN standartları) geliştirilmesinden sorumlu üç organizasyondan (CENELEC ve ETSI ile birlikte) biridir. Viyana Anlaşması (1991) ile sağlanan teknik işbirliği dolayısıyla, CEN ve ISO uluslararası düzeyde uyumun sağlanabilmesi için standart planlamalarını ortaklaşa gerçekleştirmektedir (https://www.cencenelec.eu/). CEN üyesi olan ülkeler, Avrupa Standartlarını (EN) kendi ülkelerinde ulusal standartlar olarak uygulamakla sorumludur. TSE‟nin CEN‟e tam üyeliği bulunmaktadır. Türkiye‟nin ISO ve CEN‟e tam üyeliğinin bulunması, bu kuruluşlarca geliştirilen veya uyumlulaştırılan standartların ulusal standart olarak benimsenmesini gerektirmektedir. Standartların ulusal standart olarak isimlendirilmelerine ilişkin kesin bir uygulama şekli bulunmamaktadır. Ancak ISO standartları ülkemizde “TSE ISO” ismiyle tanıtılmaktadır. CEN standartları ise “TSE EN” veya “TSE CEN” isimlerini almaktadır. ISO ve CEN‟in işbirliği ile hazırlanan standartlar ise ülkemizde “TSE EN ISO” isimleriyle yansıtılmaktadır. Burada açıklanan kurum ve isim ilişkileri, çalışma kapsamında araştırılan standartların anlaşılırlığını kolaylaştırmaktadır. ISO‟nun sürdürülebilir yapımla ilişkilendirilebilecek ilk standart çalışması 1996 yılında yayınlanan ISO 14001 Environmental management systems -Specification with guidance for use standartı olmuştur. 2004 yılında ISO 14001 Environmental management systems -Requirements with guidance for use olarak değişmiş olsa da, 14001 standartı çevre yönetimine, dolayısıyla çevresel sürdürülebilirliğe ilişkin önemli bir standart çalışmasıdır. Bu standart ilk kez kabulü ve isim değiştirmesi sonrasında ülkemizde sırasıyla, 1997 yılında TS EN ISO 14001 Çevre yönetimi-Çevre yönetim sistemleri-Özellikler ve kullanım kılavuzu ismiyle, 2005 yılında TS EN ISO 14001 Çevre yönetim sistemi - Şartlar ve kullanım kılavuzu ismiyle Türk standartı olarak uygulamaya konmuştur. 1997 yılında yayınlanan ISO 14040 Environmental management - Life cycle assessment – Principles and framework standartının, sürdürülebilir yapımı ilgilendiren en önemli standartlardan biri olduğunu söylemek mümkündür. Çevrenin korunması gerekliliğinden hareketle, ürünlerin çevre üzerindeki muhtemel etkilerinin azaltılmasına yönelik çözüm arayışlarının sonucu olarak ortaya çıkan yaşam döngüsü değerlendirme (life cycle assessment), bir ürün sisteminin, ham madde temininden veya doğal kaynaklardan üretilmesinden başlayıp 293 Gökçe Ş. ve diğ.: Türkiye’de Mevzuatlar ve Standartlar Açısından Sürdürülebilir Yapım tamamen bertaraf edilene kadar geçen, birbirini takip eden ve birbiriyle bağlantılı olan süreçleri ifade etmektedir (TSE EN ISO 14040). ISO 14040 standartında, yaşam döngüsü değerlendirmesinin aşamalarını, ne şekilde yapılması gerektiği ortaya koyulmaktadır. Yapıların ve/veya yapı malzemelerini yaşam döngülerinin uzun bir süreci kapsaması çevreyle olan etkileşimlerinin de uzun sürmesine neden olmaktadır. Bu nedenle yaşam döngüsü değerlendirmesinin inşaat sektöründe benimsenmesi, yerinde ve gerekli bir adım olmuştur. Yaşam döngüsü değerlendirmenin standartlaştırılması bakımından ISO 14040 önemli bir yere sahiptir. 1997 yılında ilk kez yayınlanan bu standart, 1998 yılında da TSE tarafından TS EN ISO 14040 Çevre Yönetimi - Hayat Boyu Değerlendirme - Prensipler ve Çerçeve ismiyle kabul edilmiştir. ISO‟nun yaşam döngüsü değerlendirmesine ilişkin çalışmaları 1998 yılında ISO 14041, 2000 yılında ISO 14042 ve ISO 14043 standartlarının yayınlanmasıyla bir standartlar serisine dönüşmüştür. Ancak 2006 yılında yapılan kapsamlı bir revizyon çalışması sonunda bu üç standart daha önceden var olan ISO 14040 Environmental management - Life cycle assessment - Principles and framework standartı ile yeni bir standart olan ISO 14044 Environmental management - Life cycle assessment - Requirements and guidelines standartlarının kapsamına dahil edilmiştir. Bu çalışmaların TSE karşılıkları ve kabul yıllarına ilişkin bilgiler Tablo 1‟de ayrıntılı olarak verilmektedir (Gökçe ve diğ, 2017). Tablo 1‟de verilen TSE standartları, ISO standartlarının birebir Türkçe tercümeleridir. ISO 14040 ve ISO 14044 standartları çevresel performans odaklıdır. Sürdürülebilir kalkınmanın ekonomik ve sosyal boyutlarını ele almamaktadır. Bu iki standartta çerçevesi ve aşamaları sunulan yaşam döngüsü değerlendirme inşaat sektöründe sık sık başvurulan bir yaklaşım olduğu gibi diğer birçok sektörde de kullanım alanına sahiptir. Yaşam döngüsü temelli yaklaşımların, inşaat mühendisliği çalışmalarının sürdürülebilirlik performansının değerlendirilmesinde ve performans kriterlerinin belirlenmesinde giderek daha önemli bir rol oynamaya başlamasıyla (www.iso.org/), ISO doğrudan yapım işlerini ilgilendiren standart çalışmalarına yönelmiştir. Bu doğrultuda geliştirilen standartların kapsamına inşaat mühendisliği işlerinin çevresel performanslarının yanı sıra ekonomik ve sosyal sürdürülebilirlik performans kriterleri de dahil edilmeye başlanmıştır. “Sürdürülebilir yapım” ifadesini içeren ilk standart, 2008 yılında yayınlanan, yapıların yaşam döngüsü sürecinde ekonomik, çevresel ve sosyal yönlerin ne ölçüde dikkate alınacağını tanımlayan ISO 15392 Sustainability in building construction - General principles standartı olmuştur. Sonraki yıllarda yayınlanan (Tablo 1) ve birbirleri ile bağlantılı olan standartlar (219‟la başlayan standartlar) sürdürülebilir yapım standart takımını oluşturmaya başlamıştır. Bu standart takımının birbirleriyle ve sürdürülebilir kalkınmanın ekonomik, sosyal, çevresel boyutlarıyla olan ilişkisi ISO tarafından Şekil 2‟deki gibi ifade edilmektedir. 219‟la başlayan standart takımı kendi içerisinde de metodoloji, yapım ve yapı malzemesi odaklı olarak ayrılmaktadır. Tablo 1‟den de görülebildiği gibi ISO/TR 21932 ve ISO/TS 21929-2 standartlarının TSE karşılıkları bulunmamaktadır. ISO tarafından yayınlanan standartların TSE tarafından tercüme edilerek yürürlüğe konması sürecinin nasıl işlediği bilinmemektedir. Ancak bu standartların TSE karşılıklarının ilerleyen süreçte yayınlanacağı tahmin edilmektedir. Sürdürülebilir yapımla ilişkili diğer ISO standartları ve TSE karşılıklarına ilişkin yayın tarihi, revizyon geçmişi, yerine geçtiği veya geçeceği standartlar ve kapsam bilgileri Tablo 1‟de görülmektedir. Bu bilgilere dayanarak son yıllarda sürdürülebilir yapıma ilişkin standartlaşma çalışmalarının hızlı bir şekilde devam ettiği söylenebilir. 294 Uludağ Üniversitesi Mühendislik Fakültesi Dergisi, Cilt 23, Sayı 3, 2018 Şekil 2: Sürdürülebilir yapımla ilgili uluslararası standartlar takımı ve birbirleri ile olan ilişkileri <(iso.org)> 295 Gökçe Ş. ve diğ.: Türkiye’de Mevzuatlar ve Standartlar Açısından Sürdürülebilir Yapım Tablo 1. Sürdürülebilir yapımı ilgilendiren uluslararası ISO standartları ve TSE karĢılıkları <(Gökçe ve diğ, 2017)> Son Revizyon Yılı KarĢılığındaki TSE Standardı ISO Standardı (Yayın Tarihi) Kapsam Yerine Geçtiği veya (Türkiye’de Kabul Tarihi) Geçeceği Standartlar 2015 Bir kuruluşun, uymakla yükümlü olduğu yasal ve diğer şartları ISO 14001 Environmental management ISO TS EN ISO 14001 Çevre yönetim dikkate alan politika ve amaçları geliştirmesine ve uygulamasına systems - Requirements with guidance for 14001:2004/Düzeltme sistemleri - Şartlar ve kullanım kılavuzu imkân veren, bir çevre yönetim sistemi için gerekli şartları ve use (09/2015) 1:2009 (23/10/2015) önemli çevre boyutları hakkında bilgiyi kapsar. ISO 14001:2004 2016 ISO 14040:1997 ISO 14040 Environmental management - TS EN ISO 14040 Çevre yönetimi - Hayat Yaşam döngüsü değerlendirmesine yönelik ilkeler ve çerçeveleri Life cycle assessment - Principles and ISO 14041:1998 boyu değerlendirme - İlkeler ve çerçeve kapsar. framework (07/2006) (19/05/2007) ISO 14042:2000 ISO 14043:2000 2016 ISO 14040:1997 ISO 14044 Environmental management - TS EN ISO 14044 Çevre yönetimi - Hayat Yaşam döngüsü değerlendirme gereklerini belirtir ve kılavuzluk Life cycle assessment - Requirements and ISO 14041:1998 boyu değerlendirme - Gerekler ve kılavuz sağlar. guidelines (07/2006) (19/06/2007) ISO 14042:2000 ISO 14043:2000 ISO 14044:2006/Amd 1: 2017 TS EN ISO 14044/A1 Çevre yönetimi - Environmental management - Life cycle Yaşam döngüsü değerlendirme gereklerini belirtir ve kılavuzluk - Yaşam döngüsü değerlendirmesi - assessment - Requirements and guidelines sağlar. Gereksinimler ve kurallar.(19/03/2018) - Amendment 1(12/2017) 296 Uludağ Üniversitesi Mühendislik Fakültesi Dergisi, Cilt 23, Sayı 3, 2018 Tablo 1. Sürdürülebilir yapımı ilgilendiren uluslararası ISO standartları ve TSE karĢılıkları <(Gökçe ve diğ, 2017)> Devamı. Son Revizyon Yılı ISO Standardı KarĢılığındaki TSE Standardı Kapsam Yerine Geçtiği (Yayın Tarihi) (Türkiye’de Kabul Tarihi) veya Geçeceği Standartlar ISO 15392 Sustainability in 2014 Binalarla ilgili genel sürdürülebilirlik prensiplerini sunar. TS ISO 15392 Yapılarda building construction - Sürdürülebilir kalkınma kavramına dayanır. Binaların ve sürdürülebilirlik - Genel prensipler General principles diğer yapıların yaşam döngüsü sürecinde ekonomik, çevresel - (05/2008) ve sosyal yönlerin ne ölçüde dikkate alınacağını tanımlar. (18/02/2016) - İnşaat mühendisliği işlerinde sürdürülebilirliğin, ortak ISO/TR 21932 Sustainability anlayışın ve standardizasyonun sağlanabilmesi için tutarlı bir in buildings and civil terminoloji oluşturmayı amaçlar. Yapım ve kullanım ile ilgili engineering works - A review kavramların tanımlarını içerir. Bu standartta yer alan terimler - of terminology ve tanımların bir kısmı diğer ISO standartlarında yer - almaktadır. Diğer bir kısmı ise çevre yönetimi ve çevresel (11/2013) yaşam döngüsü değerlendirmeye ilişkin ISO standartlarından türetilmiştir. ISO 21929-1 Sustainability in 2017 TS ISO 21929-1 Yapılarda building construction - sürdürülebilirlik - Sürdürülebilirlik Yeni veya mevcut binaların tasarım, yapım, işletme, bakım, Sustainability indicators - onarım ve ömrünün sona ermesi sürecinde sürdürülebilirlik göstergeleri - Bölüm 1: Part 1: Framework for Göstergelerin geliştirilmesi için performansını değerlendirmek için sürdürülebilirlik development of indicators for ISO/TS 21929- göstergelerinin kullanımına dair kılavuz oluşturur. Genel sistem ve yapılar için temel buildings 1:2006 göstergelerin listesi sürdürülebilirlik ilkelerini yapılar için uyarlar. (11/2011) (18/02/2016) 297 Gökçe Ş. ve diğ.: Türkiye’de Mevzuatlar ve Standartlar Açısından Sürdürülebilir Yapım Tablo 1. Sürdürülebilir yapımı ilgilendiren uluslararası ISO standartları ve TSE karĢılıkları <(Gökçe ve diğ, 2017)> Devamı. Son Revizyon Yılı ISO Standardı Yerine Geçtiği KarĢılığındaki TSE Standardı veya Geçeceği Kapsam (Yayın Tarihi) Standartlar (Türkiye’de Kabul Tarihi) ISO/TS 21929- 1:2006 ISO/TS 21929-2 Sustainability in Revize ediliyor. building construction - Sustainability Yeni veya mevcut inşaat mühendisliği işlerinin tasarım, yapım, indicators - Part 2: Framework for the işletme, bakım, yenileme ve kullanım ömrü bakımından development of indicators for civil sürdürülebilirlik performansını değerlendirmek ve sürdürülebilirlik - engineering Works - göstergelerinin geliştirmek için esas alınması gereken yönlerin ve etkilerin listesini kapsamaktadır. (03/2015) ISO 21931-1 Sustainability in building 2010 TS ISO 21931-1 Yapılarda sürdürülebilirlik - construction - Framework for methods of İnşaat uygulamalarının çevresel assessment of the environmental Binaların çevresel performansını ve bunlarla ilişkili harici performanslarının değerlendirilmesine performance of construction works- Part çalışmaları değerlendirmek, yöntemlerin karşılaştırılabilirliğini ve yönelik metotlar için sistem - Bölüm 1: ISO/TS 21931- 1: Buildings kalitesini arttırmak için genel bir çerçeve sunar. Binalar 1:2006 (06/2010) (18/02/2016) ISO 21930 Sustainability in buildings 2017 Yürürlükten kaldırılan ISO 21930:2007‟nin and civil engineering works - Core rules karşılığı olarak TS ISO 21930 Yapılarda Her türlü inşaat işinde kullanılan malzeme, hizmet, yapı elemanı ve for environmental product declarations of ISO 21930:2007 sürdürülebilirlik - Yapı malzemelerinin entegre sistemlerin çevresel ürün beyanları (EPD) için şartname ve construction products and services çevresel beyanları gereksinimleri sunar. - (07/2017.) (18/02/2016) halen yürürlüktedir. 298 Uludağ Üniversitesi Mühendislik Fakültesi Dergisi, Cilt 23, Sayı 3, 2018 Tablo 1. Sürdürülebilir yapımı ilgilendiren uluslararası ISO standartları ve TSE karĢılıkları <(Gökçe ve diğ, 2017)> Devamı. Son Revizyon Yılı ISO Standardı KarĢılığındaki TSE Standardı Yerine Geçtiği Kapsam veya Geçeceği (Yayın Tarihi) (Türkiye’de Kabul Tarihi) Standartlar ISO 21930:2007 TS ISO/TS 12720 Yapılarda ve ISO/TS 12720 Sustainability in 2017 ISO 15392'de detaylandırılan, binalarda ve inşaat mühendisliği inşaat mühendisliği buildings and civil engineering works - işlerinde sürdürülebilirlikle ilgili genel prensiplerin uygulamalarında sürdürülebilirlik - Guidelines on the application of the uygulanmasına yönelik rehberlik eder. İnşaat işlerindeki farklı ISO 15392'deki genel prensiplerin general principles in ISO 15392 aktörlerin karar verme süreçlerinde sürdürülebilirliğe ve - uygulanması için rehberler sürdürülebilir kalkınmaya katkısını artırmak için bu ilkeleri (14/2014) nasıl dikkate alacağını gösterir. (18/02/2016) ISO 12655 Energy performance of Revize ediliyor. buildings - Presentation of measured Binalarda enerji kullanımı ile ilgili sınır değerleri ve enerji energy use of buildings - verileriyle ilgili yöntemleri sunar. - (03/2013) ISO 16745-1 Sustainability in - buildings and civil engineering works - Carbon metric of an existing building ISO 16745:2015 Binanın, işletilmesine bağlı olarak sera gazı emisyonunu during use stage - Part 1: Calculation, karbon metrik cinsinden belirleme ve raporlama yöntemlerini - reporting and communication kapsar. - (05/2017) 299 Gökçe Ş. ve diğ.: Türkiye’de Mevzuatlar ve Standartlar Açısından Sürdürülebilir Yapım Tablo 1. Sürdürülebilir yapımı ilgilendiren uluslararası ISO standartları ve TSE karĢılıkları <(Gökçe ve diğ, 2017)> Devamı. Son Revizyon Yılı KarĢılığındaki TSE ISO Standardı Standardı Yerine Geçtiği Kapsam veya Geçeceği (Yayın Tarihi) (Türkiye’de Kabul Standartlar Tarihi) ISO 16745:2015 ISO 16745-2 Sustainability in buildings - and civil engineering works - Carbon Mevcut bir binanın ISO 16745-1 uyarınca karbon metrik olarak metric of an existing building during use yapılan sera gazı emisyon hesaplamalarının doğrulamasının - stage - Part 2: Verification ISO 16745:2015 yapılabilmesi için gereklilikleri kapsar. (05/2017) 2017 TS ISO 16813 Bina ortamı Bina sakinleri için sağlıklı iç mekân ortamı göz önüne alınarak ve tasarımı- İç mekân ortamı– ISO 16813 Building environment design - gelecek nesiller için çevrenin korunması sağlanarak bina çevre Genel prensipler Indoor environment - General principles tasarımına yönelik genel prensipleri kapsar. Bina çevresel tasarımında rol alan tarafların sürdürülebilir bina çevresi sağlamak (04/01/2016).(Son (05/2006) - için birbirleriyle işbirliği yapmalarını teşvik eder. revizyondan sonra TSE güncelleme yapmamıştır.) ISO/WD 21929-2 Sustainability in - building construction -Sustainability indicators - Part 2: Framework for the ISO/TS 21929- development of indicators for civil 2:2015 - - engineering Works. - (Geliştiriliyor.) 300 Uludağ Üniversitesi Mühendislik Fakültesi Dergisi, Cilt 23, Sayı 3, 2018 Tablo 1. Sürdürülebilir yapımı ilgilendiren uluslararası ISO standartları ve TSE karĢılıkları <(Gökçe ve diğ, 2017)> Devamı. Son Revizyon Yılı Yerine Geçtiği veya ISO Standardı Geçeceği KarĢılığındaki TSE Standardı Standartlar Kapsam (Yayın Tarihi) (Türkiye’de Kabul Tarihi) ISO 16745:2015 ISO/TS 21929-2:2015 ISO/DIS 21931-2 Sustainability - in buildings and civil Yaşam döngüsü yaklaşımına dayanan inşaat engineering works - Framework mühendisliği işlerinin sürdürülebilirlik for methods of assessment of performansını değerlendirmek için genel bir the sustainability performance çerçeve sunmayı amaçlamaktadır. Yeni ve - of construction works - Part 2: - mevcut yapıların çevresel, sosyal ve Civil engineering Works ekonomik performans değerlendirmeleriyle ilgilidir (Geliştiriliyor.) ISO/DIS 15392 Sustainability - in buildings and civil engineering works - General - - principles . - (Geliştiriliyor.) 301 Gökçe Ş. ve diğ.: Türkiye’de Mevzuatlar ve Standartlar Açısından Sürdürülebilir Yapım 4. MEVZUAT DÜZEYĠNDEKĠ DÜZENLEMELER Çalışmanın bu bölümünde Türkiye‟de sürdürülebilir yapımla ilgili kanun ve yönetmeliklere ilişkin bilgilere yer verilmektedir. Bu bölümde ele alınan mevzuatların özet tablosu Tablo 2‟de sunulmaktadır. 4.1. Çevre Kanunu Amacı bütün canlıların ortak varlığı olan çevrenin, sürdürülebilir çevre ve sürdürülebilir kalkınma ilkeleri doğrultusunda korunmasını sağlamak (Çevre Kanunu) olan kanun Türkiye‟de sürdürülebilirliğe ilişkin yapılan ilk yasal düzenleme niteliğindedir. 4.2. Çevresel Etki Değerlendirmesi (ÇED) yönetmeliği ÇED, gerçekleştirilmesi planlanan projelerin çevreye olabilecek olumlu ve olumsuz etkilerinin belirlenmesinde, olumsuz yöndeki etkilerin önlenmesi ya da çevreye zarar vermeyecek ölçüde en aza indirilmesi için alınacak önlemlerin, seçilen yer ile teknoloji alternatiflerinin belirlenerek değerlendirilmesinde ve projelerin uygulamasının izlenmesi ve kontrolünde sürdürülecek çalışmalar ifade etmektedir (ÇED yönetmeliği). Yönetmeliğin 6. Maddesi 3. Fıkrasında “Bu Yönetmeliğe tabi projeler için „Çevresel Etki Değerlendirmesi Olumlu‟ kararı veya „Çevresel Etki Değerlendirmesi Gerekli Değildir‟ kararı alınmadıkça bu projelerle ilgili teşvik, onay, izin, yapı ve kullanım ruhsatı verilemez, proje için yatırıma başlanamaz ve ihale edilemez.” (ÇED yönetmeliğinde değişiklik yapılmasına dair yönetmelik) ifadesi yer almaktadır. Bu madde, yönetmelik kapsamına giren inşaat projelerine kesin bir yaptırım getirmektedir. Aksi takdirde yapım faaliyetlerinin gerçekleştirilmesi mümkün değildir. “ÇED Olumlu”, “ÇED Olumsuz” veya “ÇED Gerekli Değildir” kararları Bakanlık tarafından verilmektedir. Yönetmelikte ÇED gerekli değildir ve ÇED olumlu kararlarının tanımlamaları yapılırken “…projenin çevre üzerindeki muhtemel olumsuz etkilerinin, alınacak önlemler sonucu ilgili mevzuat ve bilimsel esaslara göre kabul edilebilir düzeylerde olduğunun belirlenmesi üzerine projenin gerçekleşmesinde çevre açısından sakınca görülmediğini belirten Bakanlık kararı” ifadesi geçmektedir. Burada geçen “kabul edilebilir düzey” ifadesi belirsizlik barındırmaktadır. Çevre ve Şehircilik Bakanlığı‟nın ilk ÇED Yönetmeliği‟nin yayımlandığı 1993 yılından 2017 yılı sonuna kadar verilen ÇED kararları istatistiklerinde 4887 proje için ÇED olumlu, 49 proje için ÇED olumsuz, 57658 proje için ÇED gerekli değildir 930 proje için de ÇED gereklidir kararı verildiği belirtilmektedir (http://ced.csb.gov.tr/). Bu istatistiklere bakıldığında ülkemizde, inşaat sektörünün de içinde bulunduğu, farklı birçok sektörde gerçekleştirilen projeler için ağırlıklı olarak ÇED gerekli değildir kararı çıktığı görülmektedir. 4.3. Hafriyat Toprağı, ĠnĢaat ve Yıkıntı Atıklarının Kontrolü Yönetmeliği Yönetmeliğin amacı, hafriyat toprağı ile inşaat ve yıkıntı atıklarının çevreye zarar vermeyecek şekilde öncelikle kaynakta azaltılması, toplanması, geçici biriktirilmesi, taşınması, geri kazanılması, değerlendirilmesi ve bertaraf edilmesine ilişkin teknik ve idari hususlar ile uyulması gereken genel kuralları düzenlemektir. Yönetmeliğin 27. maddesinde, “Doğal kaynakların korunması, sürdürülebilir üretim, depolanacak atık miktarının azaltılması ve ekonomik değer yaratılması amacıyla inşaat/yıkıntı atıklarının geri kazanılması esastır.” ifadesi yer almaktadır. Bu madde, inşaat yıkıntı atıklarının geri dönüşümünü; yeni beton üretiminde, yol, otopark, kaldırım, yürüyüş yolları, drenaj çalışmaları, kanalizasyon borusu ve kablo döşemelerinde dolgu malzemesi olmak üzere, alt ve üst yapı inşaatlarında, spor ve oyun tesisleri inşaatları ile diğer dolgu ve rekreasyon çalışmalarında öncelikli olarak kullanımını teşvik etmektedir (Hafriyat Toprağı, İnşaat ve Yıkıntı Atıklarının Kontrolü Yönetmeliği). 302 Uludağ Üniversitesi Mühendislik Fakültesi Dergisi, Cilt 23, Sayı 3, 2018 4.4. Enerji Verimliliği Kanunu 5627 sayılı Enerji Verimliliği Kanunu sürdürülebilir enerji politikaları kapsamında atılmış önemli bir adımdır. Kanunun amacı enerjinin etkin kullanılması, israfının önlenmesi, enerji maliyetlerinin ekonomi üzerindeki yükünün hafifletilmesi ve çevrenin korunması için enerji kaynaklarının ve enerjinin kullanımında verimliliğin artırılmasıdır (Enerji Verimliliği Kanunu). Binalarda enerji verimliliğinin artırılması ve desteklenmesi bu kanun kapsamına girmektedir. Bu bakımdan sürdürülebilir yapımı destekleyici niteliktedir. 4.5. Binalarda Enerji Performansı Yönetmeliği Daha önce yürürlükte olan Binalarda Isı Yalıtım Yönetmeliği‟nin yerini almıştır. 28.04.2017 tarihli Binalarda Enerji Performansı Yönetmeliği‟nde Değişiklik Yapılmasına Dair Yönetmelik ile çeşitli maddelerinde değişiklik yapılarak güncel halini almıştır. Enerji Verimliliği Kanunu ile aynı amacı taşımaktadır. Önceki bölümlerde de belirtildiği gibi nüfus artışı ve kentleşmeye bağlı olarak bina sayısı artmaktadır. Enerji tüketimi yüksek olduğu gibi tasarruf potansiyeli de yüksek olan binaların enerji verimli olması enerjisinin büyük oranını ithal eden ülkemiz ekonomisi bakımından büyük önem taşımaktadır (Yüksekkaya, 2016). Dolayısıyla bu yönetmelik, binalardan kaynaklı enerji kayıplarının önüne geçilebilmesi açısından yapılmış önemli bir yasal düzenlemedir. Yönetmelik kapsamında, mevcut ve yeni yapılacak binalarda, binanın enerji kullanımını ilgilendiren konularda bina projelerinin ve enerji kimlik belgesinin hazırlanmasına ve uygulanmasına ilişkin hesaplama metotlarına, standartlara, yöntemlere ve asgari performans kriterlerine yer verilmektedir (Binalarda Enerji Performansı Yönetmeliği). 4.5.1. Enerji Kimlik Belgesi (EKB) Asgari olarak binanın enerji ihtiyacı ve enerji tüketim sınıflandırması, yalıtım özellikleri ve ısıtma ve/veya soğutma sistemlerinin verimi ile ilgili bilgileri içeren belgedir (Binalarda Enerji Performansı Yönetmeliği). Planlı Alanlar İmar Yönetmeliği Madde 65/1‟de yapı kullanma izninin alınabilmesinde gerekli olan evraklar arasında enerji kimlik belgesinin bulunmasının, Madde 64/8‟de ise binanın enerji performansını değiştirecek her türlü tadilatın sonunda enerji kimlik belgesinin yenilenmesinin zorunlu olduğu ifade edilmektedir (Planlı Alanlar İmar Yönetmeliği). Binalarda Enerji Performansı Yönetmeliği‟nin kapsamına giren yapılar için EKB zorunlu tutulmuştur. Planlı Alanlar İmar Yönetmeliği ile de yapı kullanım izni, satma, kiraya verme gibi durumlarda EKB aranarak yaptırım sınırları genişletilmiştir. EKB zorunlu tutularak Türkiye‟deki yeni ve mevcut yapılara ait bir veri tabanı oluşturulması hedeflenmektedir. Ancak EKB düzenleyicilerine yönelik henüz bir kontrol yapısı mevcut değildir. Uygulamanın ilerleyen süreçte inşaat sektörünü enerji etkin yapılar üretmeye yönelteceği düşünülmektedir. Ülkemizin henüz geçiş sürecinde olduğu ve EKB uygulamasının geliştirilmesi gerektiği söylenebilir. 4.6. Enerji Kaynaklarının ve Enerjinin Kullanımında Verimliliğin Artırılmasına Dair Yönetmelik Enerji Verimliliği Kanunu‟nu ile aynı amacı taşımaktadır. Ağırlıklı olarak elektrik enerjisinin üretimi, dağıtımı kullanımı ile alternatif ısınma kaynaklarının kullanımı bu yönetmelik kapsamına girmektedir (Enerji Kaynaklarının ve Enerjinin Kullanımında Verimliliğin Artırılmasına Dair Yönetmelik). Atık ısıların kullanılmasının ve değerlendirilmesinin yönetmelik kapsamına alınması geri dönüşümü ve tasarrufu teşvik etmektedir. 303 Gökçe Ş. ve diğ.: Türkiye’de Mevzuatlar ve Standartlar Açısından Sürdürülebilir Yapım Sanayi, bina ve hizmet sektörleri enerji tüketimi en yüksek olan sektörler olmasının yanı sıra en çok tasarruf ve verimlilik potansiyeline sahip sektörlerdir. (Enerji Verimliliği ve İklim Değişikliği, 2011). Bu nedenle bu yönetmelik, sürdürülebilir yapımı hedefleyen yasal düzenlemeler kapsamında ele alınmıştır. 4.7. Enerji ile Ġlgili Ürünlerin Çevreye Duyarlı Tasarımına ĠliĢkin Yönetmelik Yönetmeliğin amacı, enerji ile ilgili ürünlerin tasarım koşullarını ortaya koymak, çevre koruma düzeyini ve enerji verimliliğini artırmak, sürdürülebilir kalkınmaya destek olmaktır. Bu yönetmelik kapsamına hangi ürünlerin girdiğini ürünlere ilişkin mevzuat hazırlamakta yetkili olan kamu kurum ve kuruluşları karar vermektedir (Enerji ile İlgili Ürünlerin Çevreye Duyarlı Tasarımına İlişkin Yönetmelik). Yönetmeliğin Ek-I Çevreye Duyarlı Jenerik Tasarım Şartlarını Belirleme Yöntemi birinci bölüm Madde 1 gereğince, çevreye duyarlı ürün tasarım parametreleri yaşam döngüsü değerlendirme sürecine (Ham madde seçimi ve kullanımı, imalat, taşıma, kurulum ve bakım, kullanım, ömür sonu) dayanmaktadır. Madde 2‟de, ilgili olduğunda Madde 1‟de belirtilen her bir evre için aşağıdaki çevresel boyutların değerlendirileceği ifade edilmektedir. a) Malzemelerin, enerjinin ve temiz su gibi diğer kaynakların tahmini tüketimi b) Havaya, suya ve toprağa yapılan tahmini emisyon c) Gürültü, titreşim, radyasyon, elektromanyetik alanlar gibi fiziksel etkenler nedeniyle oluşacağı tahmin edilen kirlilik ç) Oluşması beklenen atık miktarı d) İlgili mevzuat hükümlerini de dikkate alarak yeniden kullanım, geri dönüşüm ve malzemenin veya enerjinin geri kazanım olanakları. Çevre dostu tasarım açısından kılavuz niteliği olan yönetmeliğin 2. Maddesinde yer alan “ilgili olduğunda” ifadesi belirsizlik içermektedir. Bu yönetmelik kapsamına giren ürünlerin piyasaya sürülebilmesi için “CE” işareti taşıma zorunluluğu bulunmaktadır. Malzemelere CE işareti, “CE” işareti yönetmeliği gereğince sağlanan teknik mevzuat çerçevesinde verilmektedir. 4.8. Yapı Malzemeleri Yönetmeliği Yapı malzemelerinin temel karakteristikleri ile ilgili performans beyanlarının ve malzemelere CE işaretinin iliştirilmesinin kurallarını oluşturarak yapı malzemelerinin piyasaya arz edilmesi ve piyasada bulundurulması ile ilgili usul ve esasları belirlemeyi amaçlamaktadır (Yapı Malzemeleri Yönetmeliği). Yönetmeliğin Ek-I Yapı İşleri İçin Temel Gerekler Hijyen, sağlık ve çevre başlığı altında, yapı işlerinin; Tüm yaşam döngüsü ve sonrasında iklime ve çevre kalitesine önemli derecede etkisi olmayacak şekilde tasarlanmalı ve yapılması gerektiği, Az enerji kullanımı gerektirecek şekilde tasarlanıp yapılması, yapım ve söküm sırasında mümkün olduğunca az enerji kullanılarak enerji verimliliğinin sağlanması gerektiği ifadeleri ile sürdürülebilirlik ve enerji tasarrufu teşvik edilmektedir. 4.9. Binalar Ġle YerleĢmeler Ġçin YeĢil Sertifika Yönetmeliği Sürdürülebilir yapıma yönelik en yeni düzenleme niteliğinde olan bu yönetmeliğin amacı; binalar ve yerleşmelerin doğal kaynakları ve enerjiyi verimli kullanarak çevreye olan olumsuz etkilerini azaltmak için değerlendirme ve belgelendirme sistemlerinin oluşturulmasına, değerlendirme ve belgelendirme sürecinde rol alacakların görev, nitelik ve sorumluluklarının 304 Uludağ Üniversitesi Mühendislik Fakültesi Dergisi, Cilt 23, Sayı 3, 2018 belirlenmesine ilişkin usul ve esasları düzenlemektir. Mevcut ve yeni binalar ile yerleşmelerin teknik özelliklerini ve gereksinimlerini dikkate alarak, çevresel, sosyal ve ekonomik performanslarının ve sürdürülebilirliğinin değerlendirilmesini ve belgelendirilmesini kapsamaktadır (Binalar İle Yerleşmeler İçin Yeşil Sertifika Yönetmeliği). 2014 yılında yürürlüğe giren Sürdürülebilir Yeşil Binalar ile Sürdürülebilir Yerleşmelerin Belgelendirilmesine Dair Yönetmelik‟in yerini almıştır. Çevre dostu yapıların üretilmesine yasal alt yapı oluşturmaktadır. Sertifika almak, isteğe bağlı olup değerlendirme ve belgelendirme işlemleri Bakanlık tarafından görevlendirilen komisyon tarafından yapılmaktadır. 5. DEĞERLENDĠRME VE SONUÇ Bu çalışma kapsamında giriş bölümünde ifade edilen amaçlar doğrultusunda bir analiz çalışması gerçekleştirilmiştir. Yapılan çalışma kapsamında ülkemizde sürdürülebilir yapımın sağlanmasında doğrudan veya dolaylı olarak etkide bulunan yasa, yönetmelik ve standartlar araştırılmış, bilgilerin bir araya getirildiği bir kaynak çalışma oluşturulmuştur. Çalışma kapsamında ele alınan mevzuat ve standartların olumlu, olumsuz veya belirsiz yönlerine ilgili başlıklar altında değinilmiştir. Ülkemizde sürdürülebilir yapım algısının oluşması ve benimsenmesi yakın bir geçmişe dayanmaktadır. Bu noktadaki ilk yasal düzenleme 1983 yılında kabul edilen 2872 sayılı Çevre Kanunu olmuştur. 1993 yılında yürürlüğe giren ÇED yönetmeliğine kadar 10 yıllık süreçte başka yasal bir etkinlik gösterilmemiştir. Bu iki düzenleme ülkemizde çevre bilinci ve çevre yönetiminin oluşmasında etkili olmuş, dolayısıyla da sürdürülebilir yapıma katkıda bulunmuştur. Diğer taraftan bu iki mevzuat Tablo 2‟den de görülebileceği gibi yayınlandığı tarihten itibaren en sık ekleme veya değişiklik yapılan düzenlemeler olmuştur. Özellikle AB Direktifleri doğrultusunda ülkemize uyumlulaştırılmış olan ÇED yönetmeliğinin ülkemizdeki uygulamalarında tutarlılığı ve şeffaflığı ilişkin literatürde yer alan çalışmalarda pek çok eleştiri mevcuttur. Sürdürülebilir yapım algısının ülkemizde kabul görmesindeki en etkili gelişme 1996 yılında İstanbul‟da gerçekleştirilen Habitat II Konferansı olmuştur. Bu nedenle Türkiye‟de sürdürülebilirlik ve sürdürülebilir yapımın benimsenmesi süreci için 1983 ve 1996 yılları olmak üzere iki önemli milat olduğunu söylemek mümkün olmaktadır. Bu çalışma kapsamında, sürdürülebilir yapımı ilgilendiren, güncel olarak halen yürürlükte olan mevzuat ve standart bilgilerine yer verilmiştir. Yürürlükten kaldırılan mevzuat ve standartlar da dikkate alındığında Türkiye‟de sürdürülebilirliğin pek çok düzenlemeye dâhil olduğu görülmektedir. Özellikle yönetmeliklerin sık revize edilmesini, hem olumlu hem de olumsuz değerlendirmek mümkün olmaktadır. Eksiklerin tespit edilerek güncellemelerin yapılması, konunun yetkili merciler tarafından dikkatle takip edildiğini ve çalışmaların süreklilik çerçevesinde devam ettiğini göstermektedir. 305 Gökçe Ş. ve diğ.: Türkiye’de Mevzuatlar ve Standartlar Açısından Sürdürülebilir Yapım Tablo 2. Sürdürülebilir yapımı ilgilendiren Türk mevzuatları özet tablosu. Ġlk Mevzuat Ekleme veya DeğiĢiklikten Sürdürülebilir Mevzuat Adı Resmi Gazete Yürütücü Türü Kabul Sonra Yürürlüğe Girme Tarihi Yapımla ĠliĢkisi Tarihi Tarihi Sayısı 04.07.2015 21.08.1991 23.05.2015 10.04.1990 29.05.2013 11.03.1988 Çevrenin korunması 13.05.2006 26.05.1987 Bakanlar Kanun Çevre Kanunu 09.08.1983 11.08.1983 18132 Kurulu Çevresel 23.07.2004 19.06.1986 sürdürülebilirlik 05.06.2004 18.06.1984 01.01.2002 tarihinden geçerli olmak üzere 03.03.2001 tarihinde Çevresel Hafriyat Toprağı, İnşaat Çevre ve sürdürülebilirlik Yönetmelik ve Yıkıntı Atıklarının 18.03.2004 25406 26.03.2010 Şehircilik Kontrolü Yönetmeliği Bakanlığı Geri dönüşüm 306 Uludağ Üniversitesi Mühendislik Fakültesi Dergisi, Cilt 23, Sayı 3, 2018 Tablo 2. Sürdürülebilir yapımı ilgilendiren Türk mevzuatları özet tablosu. (Devamı). Ġlk Mevzuat Mevzuat Adı Ekleme veya DeğiĢiklikten Sürdürülebilir Türü Yürütücü Sonra Yürürlüğe Girme Tarihi Yapımla ĠliĢkisi Resmi Gazete Kabul Tarihi Tarihi Sayısı 26.05.2017 16.12.2003 09.02.2016 08.10.2002 03.10.2013 06.06.2002 05.04.2013 26.10.2000 Çevrenin korunması Çevresel Etki Çevre ve Yönetmelik Değerlendirmesi 07.02.1993 21489 30.06.2011 29.09.2000 Şehircilik Çevresel Yönetmeliği Bakanlığı sürdürülebilirlik 14.04.2011 14.04.2000 19.12.2009 13.08.1999 17.07.2008 23.06.1997 16.12.2004 Ekonomik 27.03.2018 Enerji Verimliliği Bakanlar Kanun 18.04.2007 02.05.2007 26510 sürdürülebilirlik Kanunu Kurulu 26.07.2008 Enerji verimliliği 307 Gökçe Ş. ve diğ.: Türkiye’de Mevzuatlar ve Standartlar Açısından Sürdürülebilir Yapım Tablo 2. Sürdürülebilir yapımı ilgilendiren Türk mevzuatları özet tablosu. (Devamı). Ġlk Ekleme veya DeğiĢiklikten Mevzuat Sürdürülebilir Mevzuat Adı Resmi Gazete Sonra Yürürlüğe Girme Yürütücü Türü Kabul Yapımla ĠliĢkisi Tarihi Tarihi Tarihi Sayısı 28.04.2017 Çevresel 20.04.2011 sürdürülebilirlik Çevre ve Binalarda Enerji Performansı Yönetmelik 05.12.2008 27075 19.02.2011 Şehircilik Ekonomik Yönetmeliği Bakanlığı sürdürülebilirlik 30.06.2010 Enerji verimliliği 01.04.2010 Enerji Kaynaklarının ve Enerjinin 03.09.2014 Enerji ve Tabii Enerji verimliliği Yönetmelik Kullanımında Verimliliğin 27.10.2011 28097 Kaynaklar Artırılmasına Dair Yönetmelik 25.03.2014 Bakanlığı Geri dönüşüm Enerji ile İlgili Ürünlerin Çevreye Çevresel Yönetmelik 07.10.2010 27722 Bakanlar Kurulu Duyarlı Tasarımına İlişkin Yönetmelik sürdürülebilirlik Çevresel 02.10.2014 Çevre ve sürdürülebilirlik Yönetmelik Yapı Malzemeleri Yönetmeliği 08.09.2002 24870 Şehircilik 10.07.2013 Bakanlığı Enerji verimliliği Çevresel Çevre ve Binalar İle Yerleşmeler İçin Yeşil sürdürülebilirlik Yönetmelik 23.12.2017 30279 - Şehircilik Sertifika Yönetmeliği Bakanlığı Enerji verimliliği 308 Uludağ Üniversitesi Mühendislik Fakültesi Dergisi, Cilt 23, Sayı 3, 2018 Ancak diğer taraftan, değişikliklerin takip edilmesi açısından bir uyumsuzluk durumu söz konusudur. Örneğin çalışmayı yürüten Bakanlıkların web sayfalarında eski yönetmeliklerin halen yayında olması güncel yönetmeliklere ulaşılması açısından karışıklık yaratmaktadır. Son 30 yıllık süreçte Türkiye‟de yasal düzenlemelerle sürdürülebilir yapıma yönelik önemli adımlar atılmıştır. Mevzuatta ağırlıklı olarak enerji verimliliği ve çevrenin korunması konularının vurgulandığı görülmektedir. Ülke çapında enerji verimli, çevreye duyarlı yapıların yaygınlaştırılması amaçlanmaktadır. Bütün bu çalışmaların çok yakın bir geçmişe dayanması nedeniyle yeterince somut çıktı elde edilememiştir. Buna bağlı olarak da teşvik ve özendirmenin yeterli seviyeye ulaşmadığını söylemek mümkündür. İlerleyen süreçte, çevre duyarlı ve enerji verimliliğinin yanı sıra sürdürülebilirliğin diğer boyutlarının da dâhil edildiği daha bütüncül ve yaptırımcı düzenlemelerin yapılması beklenmektedir. Ayrıca mevzuattaki belirsizliğe yol açan maddeler ve ifadelere de netlik kazandırılması, yapılması gereken bir diğer çalışma bütünüdür. Ülkemizdeki yasal altyapının, kontrol mekanizması sağlam, yaptırımcı ve teşvikçi olarak geliştirilmesine ihtiyaç duyulmaktadır. Avrupa Birliği ülkelerinde sürdürülebilir kalkınma hedefleri doğrultusunda hazırlanan mevzuatların birçoğu AB Direktiflerinin, üye ülkelerin iç hukukuna aktarılmasıyla oluşturulmaktadır. Üye ülkelerin hukuksal yapılarına bağlı olarak bir takım farklılıklar olsa bile mevzuatlar birbirlerine paralellik göstermektedir. Türkiye‟deki kentleşme, sürdürülebilir kalkınma, çevresel uyum konusunda yapılan birçok çalışma ve mevzuat değişikliklerinin Avrupa Birliği‟ne uyum süreci kapsamında yapıldığı bilinmektedir. Yapı olarak benzerlik gösteren mevzuatların yaptırım gücü bakımından farklılık gösterdiği söylenebilir. Örneğin AB‟nin 2002 yılında yürürlüğe giren 2002/91/EC sayılı Binaların Enerji Performansı Direktifi ile üye ülkelerin mevzuatlarının belirli aralıklarda gözden geçirilmesi, hedeflenen tasarrufun sağlanamaması durumunda yeni somut çözüm arayışları içine girilmesi yönünde bir zorunluluk durumu gündeme getirilmiştir. Bu direktifi baz alarak hazırlanan ülkemizdeki Binalarda Enerji Performansı Yönetmeliği‟nin, Binaların Enerji Performansı Direktifi kadar yaptırımcı olmadığı söylenebilir. Bakanlıklar ve belediyeler gibi yapılanmaların zaman zaman enerji verimliliğini, geri dönüşümü, çevreci yaklaşımı destekleyen proje ve uygulamalarının olduğu bilinmektedir. Ancak özendirmede bir takım eksiklikler bulunmaktadır. İnşaat sektörü sürekli büyüyen ve gelişim gösteren bir sektör olma özelliğini korumaktadır. Bu sektör içerisinde yer alan büyük hacimli kuruluşlar sürdürülebilir yapıma daha çok ilgi ve destek gösterirken, daha küçük olan kuruluşların ekonomik kaygıları ön plana çıkabilmektedir. Bu nedenle Bakanlıkların iş hacmini de dikkate aldığı eğitim ve teşvik uygulamalarına ihtiyaç duyulmaktadır. Türkiye‟nin hem Avrupa Standardizasyon Kuruluşu‟na olan üyeliği hem de Uluslararası Standart Organizasyonu‟na olan üyeliği nedeniyle bu kuruluşlar tarafından veya işbirliğiyle geliştirilen standartların ülkemize adaptasyonunun sağlanmasını gerektirmektedir. Bu standartların amacı gerek uluslararası gerekse bölgesel olarak ortak bir dil oluşturmak, standartlaşma ile pek çok alanda kaliteyi artırmaktır. İnşaat sektörü ve sürdürülebilir yapımı destekleyen standartlar (Tablo 1) ülkemizde birebir tercüme olarak yürürlüğe konmaktadır. Bu durum bir takım anlama zorluklarına yol açabilmektedir. Bu noktada değinilmesi gereken bir diğer konu ise, TSE‟nin bu standartları yürürlüğe koyma sürecine dair çalışma yöntemidir. Tablo 1 incelendiğinde detaylı olarak görülebileceği gibi ISO standartının yayınlanmasından sonra ülkemizde yürürlüğe girmesi arasında 1 yıl, 5 yıl, 6 yıl, 8 yıl vb. sabit olmayan ve nispeten uzun süreler bulunabilmektedir. ISO‟nun yaşam döngüsü değerlendirme yaklaşımını spesifik olarak inşaat mühendisliği işlerinde uygulanmasına yönelik çalışmaları, sürdürülebilir yapım açısından önemli bir yere sahiptir. Şekil 2‟de ilişkisi belirtilen standart takımının bir kısmı TSE standartı olarak ülkemizde yürürlüktedir. Bir kısmının adaptasyonuna yönelik herhangi bir çalışma henüz yapılmamıştır. ISO 14040 ve ISO 14044 standartlarından faklı olarak sürdürülebilir kalkınmanın çevresel boyutunun yanında ekonomik ve sosyal boyutlarının da dahil edildiği bu standart takımının ülkemizde benimsenmesi sürdürülebilir yapım noktasında önemli bir adım olacaktır. 309 Gökçe Ş. ve diğ.: Türkiye’de Mevzuatlar ve Standartlar Açısından Sürdürülebilir Yapım KAYNAKLAR 1. 2872 sayılı Çevre Kanunu, Resmi Gazete Sayısı: 18132, Resmi Gazete Tarihi: 11.08.1983. 2. 5627 sayılı Enerji Verimliliği Kanunu, Resmi Gazete Tarihi: 02.05.2007, Resmi Gazete Sayısı: 26510. 3. Adams W.M. (2006) The future of sustainability re-thinking environment and development in the twenty-first century, Report of the IUCN Renowned Thinkers Meeting. 4. Agenda 21. (1992). United Nations Conference on Environment & Development, Rio de Janerio, Brazil. 5. Aksu, C. (2011) Sürdürülebilir kalkınma ve çevre, Güney Ege Kalkınma Ajansı. 6. Anbarcı, M., Giran, Ö., Demir, İ.H. (2012) Uluslararası yeşil bina sertifika sistemleri ile Türkiye‟deki bina enerji verimliliği uygulaması, e-Journal of New World Sciences Academy, 7(1), 368-383. 7. Baştanoğlu E. (2017) LEED Yeşil bina sertifika sistemi uygulamalarının değerlendirilmesi: Avrupa ve Türkiye, Yüksek Lisans Tezi, Fen Bilimleri Enstitüsü, İstanbul. 8. Bulut Karaca, Ü., Çetinbaş, K.F. (2015) Sürdürülebilir yapı tasarımının türkiye‟deki ve dünyadaki yasal düzenlemeler açısından incelenmesi. 2nd International Sustainable Buildings Symposium,1053-1061. 9. CIB Report. (1999) Agenda 21 on sustainable construction. Rotterdam, The Netherlands. 10. Çevre ve Şehircilik Bakanlığı, Binalar ile Yerleşmeler İçin Yeşil Sertifika Yönetmeliği, Resmi Gazete Tarihi: 23.12.2017, Resmi Gazete Sayısı: 30279. 11. Çevre ve Şehircilik Bakanlığı, Binalarda Enerji Performansı Yönetmeliği, Resmi Gazete Tarihi: 05.12.2008, Resmi Gazete Sayısı: 27075. 12. Çevre ve Şehircilik Bakanlığı, Çevresel Etki Değerlendirmesi Yönetmeliği, Resmi Gazete Tarihi: 25.11.2014, Resmi Gazete Sayısı: 29186. 13. Çevre ve Şehircilik Bakanlığı, Çevresel Etki Değerlendirmesi Yönetmeliğinde Değişiklik Yapılmasına Dair Yönetmelik, Resmi Gazete Tarihi: 26.05.2017, Resmi Gazete Sayısı: 30077. 14. Çevre ve Şehircilik Bakanlığı, Hafriyat Toprağı, İnşaat ve Yıkıntı Atıklarının Kontrolü Yönetmeliği, Resmi Gazete Tarihi: 18.03.2004, Resmi Gazete Sayısı: 25406. 15. Çevre ve Şehircilik Bakanlığı, Planlı Alanlar İmar Yönetmeliği, Resmi Gazete Tarihi: 03.07.2017, Resmi Gazete Sayısı: 30113. 16. Çevre ve Şehircilik Bakanlığı, Yapı Malzemeleri Yönetmeliği, Resmi Gazete Tarihi: 10.07.2013, Resmi Gazete Sayısı: 28703. 17. Emrealp, S. (2005) Yerel gündem 21 uygulamalarına yönelik kolaylaştırıcı bilgiler elkitabı, Türkiye yerel gündem 21 programı. 18. Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı, Enerji Kaynaklarının ve Enerjinin Kullanımında Verimliliğin Artırılmasına Dair Yönetmelik, Resmi Gazete Tarihi: 27.10.2011, Resmi Gazete Sayısı: 28097. 19. Enerji Verimliliği ve İklim Değişikliği, (2011) WWF-Türkiye (Doğal Hayatı Koruma Vakfı), İstanbul. 310 Uludağ Üniversitesi Mühendislik Fakültesi Dergisi, Cilt 23, Sayı 3, 2018 20. Gökçe, Ş., Aytekin, O., Kuşan, H., Zorluer, İ. (2017) Sürdürülebilir yapı değerlendirme sistemlerine temel olan uluslararası standartların Türk standartları üzerindeki yansımaları. Uluslararası Katılımlı 7. İnşaat Yönetimi Kongresi, 327-338. 21. Gültekin, A.B., Bulut, B. (2015). Yeşil bina sertifika sistemleri: Türkiye için bir sistem önerisi. 2nd International Sustainable Buildings Symposium, 813-823. 22. Gültekin, A.B., Çelebi G. (2016) Yaşam döngüsü değerlendirme yöntemi kapsamında yapı ürünlerinin çevresel etkilerinin değerlendirilmesine yönelik bir model önerisi, Düzce Üniversitesi Bilim ve Teknoloji Dergisi, 3, 1-36. 23. Günaydın, G. (2011) Sürdürülebilirlik kapsamında çevresel ürün bildirgelerinin yapı sektöründe uygulanması: Türkiye için öneri, Yüksek Lisans Tezi, İstanbul. 24. Hoşkara, E. (2007) Ülkesel koşullara uygun sürdürülebilir yapım için stratejik yönetim modeli, Doktora Tezi, Fen Bilimleri Enstitüsü, İstanbul. 25. Hoşkara, E., Sey, Y. (2008) Ülkesel koşullar bağlamında sürdürülebilir yapım, itüdergisi/a, mimarlık, planlama, tasarım, 7(1), 50-61. 26. http://ced.csb.gov.tr/, Erişim tarihi 30.04.2018, Konu: ÇED İstatistikleri 1993-2016. 27. http://habitat.csb.gov.tr/, Erişim tarihi 28.04.2018, Konu: Habitat konferansları. 28. http://www.mfa.gov.tr/, Erişim tarihi 28.04.2018, Konu: Dünya sürdürülebilir kalkınma zirvesi Johannesburg. 29. https://www.cen.eu/, Erişim tarihi 28.04.2018, Konu: About CEN. 30. https://www.cencenelec.eu/, Erişim tarihi 28.04.2018, Konu: Standardization. 31. https://www.iso.org/, Erişim tarihi 28.04.2018, Konu: Standards. 32. https://www.tse.org.tr/, Erişim tarihi 28.04.2018, Konu: Ulusal Standardizasyon. 33. IUCN – The World Conservation Union (2004) The IUCN programme 2005–2008, Many voices, one earth. 34. Karbuz, S. (2002) Sürdürülebilir kalkınmanın zaman yolculuğu, İktisat İşletme ve Finans, 198, 9-13. 35. Lélé, S.M. (1991) Sustainable development: A critical review, World Development, 19(6), 607-621. https://doi.org/10.1016/0305-750X(91)90197-P. 36. Ortiz, O., Castells F., Sonnemann G. (2009) Sustainability in the construction industry: A review of recent developments based on LCA, Construction and Building Materials, 23(1), 28–39. https://doi.org/10.1016/j.conbuildmat.2007.11.012. 37. Sanayi ve Ticaret Bakanlığı, Enerji ile İlgili Ürünlerin Çevreye Duyarlı Tasarımına İlişkin Yönetmelik, Resmi Gazete Tarihi: 07.10.2010, Resmi Gazete Sayısı: 27722. 38. Sev, A. (2009). Sürdürülebilir Mimarlık, YEM Yayın. 39. Şenel A. (2010) Sürdürülebilir bina yapım ilkelerinin ve yeni yaklaşımların incelenmesi, Yüksek Lisans Tezi, Fen Bilimleri Enstitüsü, İzmir. 40. Şermet R. (2017) Sürdürülebilir peyzaj tasarımlar için sertifikasyon sistemlerinin değerlendirilmesi, Yüksek Lisans Tezi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Tekirdağ. 41. The Global Risks Report 13th Edition. (2018) World Economic Forum, Geneva. 311 Gökçe Ş. ve diğ.: Türkiye’de Mevzuatlar ve Standartlar Açısından Sürdürülebilir Yapım 42. TS EN ISO 14040, (2006). Çevre yönetimi - hayat boyu değerlendirme - ilkeler ve çerçeve, Türk Standartları Enstitüsü, Ankara. (ISO 14040:2006 Environmental management-life cycle assestment-principles and framework.) 43. Tuna Taygun G. (2005) Yapı ürünlerinin yaşam döngüsü değerlendirmesine yönelik bir model önerisi, Doktora Tezi, Fen Bilimleri Enstitüsü, İstabul. 44. Türkiye İstatistik Kurumu. (2017) Adrese dayalı nüfus kayıt sistemi sonuçları, Yayın tarihi: 01.02.2018. 45. United Nations. (2014) Population division world urbanization prospects 2014, Country Profiles, Department of Economic and Social Affairs, New York. 46. United Nations. (2014) World urbanization prospects the 2014 revision, highlights, Department of Economic and Social Affairs, New York. 47. United Nations. (2017) World population prospects the 2017 revision, Volume II: Demographic Profiles, Department of Economic and Social Affairs, New York. 48. Yılmaz, B. (2012) Türkiye için sürdürülebilir bina performans kriterleri ve bütünleşik tasarım yönetim modeli oluşturulması, Doktora Tezi, Fen Bilimleri Enstitüsü, İstanbul. 49. Yorgancıoğlu P. (2004) Sürdürülebilir yapım kavramının uygulamaya aktarılmasındaki araç, yöntem ve yaklaşımlara ilişkin bir değerlendirme, Yüksek Lisans Tezi, Fen Bilimleri Enstitüsü, İstanbul. 50. Yüksekkaya, T. (2016) Binalarda enerji verimliliği AB ve Türk mevzuatı, Çevre ve Şehircilik Bakanlığı. 312