T. C. 

BURSA ULUDAĞ ÜNİVERSİTESİ 

SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ 

FELSEFE VE DİN BİLİMLERİ ANABİLİM DALI 

DİNLER TARİHİ BİLİM DALI 

 

 

 

AHMED MİDHAT EFENDİ’NİN HAVARİLER İLE İLGİLİ 

VERDİĞİ BİLGİLERİN DEĞERLENDİRİLMESİ 

 

(YÜKSEK LİSANS TEZİ) 

 

 

 

Kübra CENGİZ 

 

 

 

BURSA - 2019



 

 
 

T. C. 

BURSA ULUDAĞ ÜNİVERSİTESİ 

SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ 

FELSEFE VE DİN BİLİMLERİ ANABİLİM DALI 

DİNLER TARİHİ BİLİM DALI 

 

 

 

AHMED MİDHAT EFENDİ’NİN HAVARİLER İLE İLGİLİ 

VERDİĞİ BİLGİLERİN DEĞERLENDİRİLMESİ 

 

(YÜKSEK LİSANS TEZİ) 

 

Kübra CENGİZ 

 

 

 

Danışmanı: 

Prof. Dr. Muhammet TARAKÇI 

 

 

 

 

BURSA - 2019









v 

 

ÖZET 

Adı ve Soyadı  : Kübra CENGİZ 

Üniversite  : Bursa Uludağ Üniversitesi 

Enstitü   : Sosyal Bilimler Enstitüsü 

Anabilim Dalı  : Felsefe ve Din Bilimleri 

Bilim Dalı  : Dinler Tarihi 

Tezin Niteliği  : Yüksek Lisans Tezi 

Sayfa Sayısı  :  xiii + 107 

Mezuniyet Tarihi : …. / …. / 20…….. 

Tez Danışmanı : Prof. Dr. Muhammet TARAKÇI 

  

“Ahmed Midhat Efendi’nin Havariler ile İlgili Verdiği Bilgilerin 

Değerlendirilmesi” 

19. yüzyılda Osmanlı Devleti’nde yaşamış, farklı tür ve alanlardaki 

çalışmalarıyla öne çıkan Ahmed Midhat Efendi, Dinler Tarihi alanında da öncü bir 

isimdir. Onun Müslüman bir yazar olarak, Hıristiyanlığa yönelik araştırma ve eleştirileri 

ayrıca dikkat çekmektedir. Ahmed Midhat’ın eserlerinde ele aldığı bir konu da, 

Hıristiyanlığın ilk döneminde önemli bir rol alan Havariler ve biyografileridir. 

Çalışmamızda, önceki araştırmalardan farklı olarak, sadece Ahmed Midhat ve eseri 

hakkında bilgi verilmemiş, Ahmed Midhat’ın sunduğu içerik, Hıristiyan kaynaklarla ve 

günümüz araştırmalarıyla karşılaştırmalı incelenerek değerlendirilmiştir. Giriş ve iki 

bölümden oluşan araştırmamızın birinci bölümünde, Ahmed Midhat’ın verdiği bilgiler 

doğrultusunda, Hıristiyanlığın ortaya çıktığı coğrafyanın siyasi, ilmî ve dinî yapısı ele 

alınmış, daha sonra bu veriler günümüz kaynaklarıyla karşılaştırılmıştır. Kimi zaman da 

Ahmed Midhat’ın kullandığı kaynaklara ulaşılmış ve bilgiler teyit edilmiştir. Tezin 

ikinci bölümünde, Ahmed Midhat’ın havariler ve biyografileri hakkında verdiği bilgiler 

ve eleştiri noktaları sunulmuş, ardından Hıristiyan kaynakların açıklamalarına ve 

günümüz araştırmacılarının görüşlerine yer verilmiştir. Eleştiri noktalarında Yeni Ahit 



vi 

 

yorumlarına başvurulmuş, Hıristiyan yorumcuların düşüncelerine de işaret edilmiştir. 

Son olarak ele alınan konunun genel bir değerlendirmesi yapılmıştır. 

Anahtar Kelimeler: 

Ahmed Midhat, Hıristiyanlık, Müslüman-Hıristiyan Polemiği, Tarihsel Eleştiri, 

Havari, Petrus, Pavlus, Müdafaa, Apoloji. 

 

  



vii 

 

ABSTRACT 

Name and Surname : Kübra CENGİZ 

University  : Bursa Uludag University 

Institution  : Social Science Institution 

Field   : Philosophy and Religious Studies 

Branch   : History of Religions 

Degree Awarded : Master 

Page Number  :  xiii + 107 

Degree Date  : …. / …. / 20…….. 

Supervisor  : Prof. Dr. Muhammet TARAKÇI 

“Evaluation of the Information Given by Ahmed Midhat Efendi about the 

Apostles” 

Ahmed Midhat Efendi, who lived in the Ottoman Empire in the 19th century and 

became prominent with his works in various branches and fields, is a pioneer in the 

field of History of Religions. As a Muslim writer, his research and criticism of 

Christianity also attracts attention. One of the subjects that Ahmed Midhat dealt with in 

his works is the apostles and their biographies, which played an important role in the 

early Christian period. In our study, unlike previous studies, not only information about 

Ahmed Midhat and his work has been given, but also the content presented by Ahmed 

Midhat has been evaluated by comparing with Christian sources and current researches. 

In the first chapter of our study, which consists of an introduction and two chapters, the 

political, scientific and religious structure of the geography where Christianity emerged 

has been analyzed through information given by Ahmed Midhat and afterwards, this 

information has been compared with today’s sources. Sometimes, the sources used by 

Ahmed Midhat have been reached and the information has been confirmed. In the 

second chapter of the thesis, information and criticism points given by Ahmed Midhat 

about the apostles and their biographies have been presented, then the explanations of 

Christian sources and the opinions of today’s researchers have been given. The New 



viii 

 

Testament interpretations have been referred in the points of criticism and the opinions 

of the Christian commentators have been pointed out. Finally, a general evaluation of 

the subject has been made. 

Keywords: 

Ahmed Midhat, Christianity, Muslim-Christian Polemic, Historical Criticism, 

Apostle, Peter, Paul, Defence, Apology 

  



ix 

 

ÖNSÖZ 

Farklı din mensuplarının bir arada yaşayabildiği bir dönem ve coğrafyada 

dünyaya gelen Ahmed Midhat Efendi, çeşitli alanlarda eser veren bir yazardır. Bu 

yüzden onunla ilgili farklı alanlarda araştırmalar yapılmış ve yapılmaktadır. Genellikle 

edebî kişiliğiyle tanınan müellif, Türkiye’de Dinler Tarihi alanının da öncü 

isimlerindendir. Osmanlı’nın yıkılış döneminde, hoşgörü politikasının suiistimal 

edildiğini gören Ahmed Midhat, Dinler Tarihi kapsamında sayılan Hıristiyanlık üzerine 

özel bir araştırma yapmıştır. 

Ahmed Midhat ve Hıristiyanlık üzerine çalışmaları hakkında, Dinler Tarihi 

alanında çeşitli tezler yazılmıştır. Çalışmamızda ise, diğerlerinden farklı olarak, Ahmed 

Midhat’ın Hıristiyanlıkla ilgili verdiği genel bilgileri sunmakla yetinilmemekte, 

Hıristiyanlığın öncü isimleri havariler hakkında bahsettiği içerik ve eleştiri noktaları 

genellikle Osmanlıca eserinden latinize edilmiş alıntılarla belirlendikten sonra, 

Hıristiyan kaynaklarla ve günümüz araştırmalarıyla karşılaştırmalı olarak 

değerlendirilmektedir. Birinci bölümde, Ahmed Midhat’ın Hıristiyanlığın ortaya çıktığı 

coğrafyayla ilgili verdiği bilgiler, tarihsel verilerle karşılaştırılmaktadır. Daha sonra 

Ahmed Midhat’ın isimlerini verdiği, inanç esaslarından ve uygulamalarından bahsettiği, 

o dönemde mevcut olan Yahudi mezhepleri, günümüz verileriyle incelenmektedir. 

İkinci bölümde, Ahmed Midhat’ın verdiği bilgiler doğrultusunda, havariler ve sonradan 

havari kabul edilen Pavlus ele alınmaktadır. Petrus başlığında, Petrus’un biyografisi 

sunulduktan sonra Yeni Ahit’teki karakteri, İsa’yı inkârı, itaatsizliği, Hananya ve 

Safira’nın ölümündeki rolü, Musa şeriatındaki tutumu, Roma’da geçirdiği zaman ve 

ölümü ile ilgili tartışmalı konular değerlendirilmektedir. Biyografileriyle ilgili fazla 

bilgi olmayan diğer havarilerden de bahsedilmekte, Matta ve Yuhanna gibi İncil yazarı 

kabul edilen havarilerin, bu İncilleri yazıp yazmadığına dair görüşlere yer verilmektedir. 

Yine bu bölümde, Yahuda İskaryot’un ihaneti sonrasındaki akıbeti ile ilgili Yeni Ahit’te 

geçen farklı rivayetler sunulmakta, Hıristiyan yorumcuların açıklamalarına da 

değinilmektedir. Son olarak, Ahmed Midhat’ın Pavlus hakkındaki araştırması konu 

edinilmekte, Pavlus’un Hıristiyanlığı anlatmak için gönderilen yedi diyakondan biri 

olan Stephan’ın taşlanmasında rol alması, rüyeti, Roma vatandaşlığı ve Musa şeriatıyla 

ilişkisi gibi tartışmalı konular, günümüz araştırmalarıyla da ortaya konulmaktadır. 



x 

 

Diğer dinleri incelemekte hiçbir sakınca görmeyen ve özgüvenli bir Müslüman 

olan Ahmed Midhat’ın, Hıristiyanlıkla ilgili sunduğu içeriği inceleme fırsatı bulduğum 

için sevinç duymaktayım. Bu çalışmanın başlangıcında, ilgi ve desteklerini gördüğüm 

kişilere teşekkürü borç bilirim. Öncelikle, lisansüstü eğitimde beni cesaretlendiren, dil 

öğrenmemi teşvik eden, tez yazım sürecinde bilgisinden ve kaynaklarından istifade 

ettiğim, desteklerini her daim hissettiğim danışmanım Prof. Dr. Muhammet 

TARAKÇI’ya çok müteşekkirim. Bu süreçte beni, sevgiyle ve sabırla motive eden 

aileme, ayrıca maddi, manevi desteklerini sunan okul idarecilerime ve öğretmen 

arkadaşlarıma teşekkür ederim.  

Kübra CENGİZ 

     Bursa  2019  



xi 

 

İÇİNDEKİLER 

TEZ ONAY SAYFASI ......................................................................................... ii 

YÜKSEK LİSANS İNTİHAL YAZILIM RAPORU .......................................... iii 

YEMİN METNİ ................................................................................................... iv 

ÖZET .................................................................................................................... v 

ABSTRACT ........................................................................................................ vii 

ÖNSÖZ ................................................................................................................ ix 

İÇİNDEKİLER .................................................................................................... xi 

GİRİŞ .................................................................................................................... 1 

A) Araştırmanın Konusu, Amacı ve Metodu .................................................... 1 

B) Kaynaklar ..................................................................................................... 3 

1) Tezler ........................................................................................................ 3 

2) Makaleler .................................................................................................. 4 

C) Ahmed Midhat’ın Hayatı, Eserleri ve Dinler Tarihine Katkısı .................... 5 

BİRİNCİ BÖLÜM: HIRİSTİYANLIĞIN KURULUŞ VE YAYILIŞ TARİHİ . 10 

A)  HIRİSTİYANLIĞIN BAŞLANGICINDA FİLİSTİN COĞRAFYASI 10 

1) Siyasi Durumu ........................................................................................ 10 

2) İlmî Durum ............................................................................................. 12 

3) Felsefî Mezhepler ................................................................................... 13 

a) Ferisilik ............................................................................................... 13 

b) Sadukilik ............................................................................................. 14 

c) Essenilik .............................................................................................. 15 

d) Yahudailer ........................................................................................... 16 

e) Therapeuteler ...................................................................................... 17 



xii 

 

f) Rekabiler ............................................................................................. 17 

g) Heroditler ............................................................................................ 18 

h) Vaftizci Yahya .................................................................................... 18 

İKİNCİ BÖLÜM: HAVARİLER ........................................................................ 21 

A) HZ. İSA DÖNEMİNDEKİ HAVARİLER ................................................ 22 

1) Petrus ...................................................................................................... 22 

a) Adı ve Etimolojisi ................................................................................ 22 

b) Biyografisi ........................................................................................... 26 

b.1) Petrus’un Karakteri ...................................................................... 28 

b.2) Petrus’un İnkârı ........................................................................... 29 

b.3) Petrus’un İtaatsizliği ve Tereddüdü ............................................. 31 

b.4) Hananya ve Safira’nın Ölümü ..................................................... 35 

b.5) Petrus ve Musa Şeriatı ................................................................. 37 

b.6) Petrus ve Roma ............................................................................ 45 

2) Andre ...................................................................................................... 54 

3) Yuhanna .................................................................................................. 54 

4) Filip (Filipus, Philip) .............................................................................. 57 

5) Büyük Yakup .......................................................................................... 58 

6) Bartelemi ................................................................................................. 59 

7) Tomas ..................................................................................................... 60 

8) Matta ....................................................................................................... 62 

9) Simun ...................................................................................................... 67 

10) Yuda ...................................................................................................... 68 

11) Küçük Yakup ........................................................................................ 73 

12) Yud ....................................................................................................... 75 



xiii 

 

B) SONRADAN HAVARİ KABUL EDİLEN KİŞİLER .............................. 75 

1) Pavlus ...................................................................................................... 76 

a) Biyografisi ........................................................................................... 76 

a.1) Doğduğu Yer ve Roma Vatandaşlığı ........................................... 76 

a.2) Fiziksel Özellikleri ....................................................................... 80 

a.3) Adı ................................................................................................ 82 

a.4) Eğitimi .......................................................................................... 83 

a.5) Etyen’in Taşlanışındaki Rolü ....................................................... 84 

a.6) Pavlus’un Rüyeti .......................................................................... 85 

a.7) Pavlus’un Misyon Yolculukları ve Roma Günleri ....................... 89 

SONUÇ ............................................................................................................... 96 

BİBLİYOGRAFYA ............................................................................................ 98 

 

 



1 

 

GİRİŞ 

A) Araştırmanın Konusu, Amacı ve Metodu 

Araştırmamızda, Osmanlı Devleti’nin buhranlı döneminde yaşayan, 19. yüzyılda 

misyonerlik faaliyetlerinin yoğun bir şekilde yapıldığını gören Ahmed Midhat 

Efendi’nin, Hıristiyanlığın ilk dönemine dair inceleme ve eleştirileri konu edilmektedir. 

Ahmed Midhat’ın, Müdafaa adlı eserinin ilk iki cildinde geçen, Hıristiyanlığın 

kuruluşunda havarilerin rolü ele alınmakta, Ahmed Midhat’ın kullandığı kaynaklar, 

verdiği bilgiler ve tenkit noktaları değerlendirilmektedir. 

Araştırmamızın amacı, Ahmed Midhat’ın yazdıklarından hareketle, kendisinin 

ve o dönemin Hıristiyanlık algısını ortaya koymak, Ahmed Midhat’ın Hıristiyan 

kaynaklarına hâkimiyetini belirlemek, verdiği bilgilerin günümüz araştırmalarıyla 

örtüşüp örtüşmediğini tespit etmek, eleştiri noktalarının Hıristiyanlar açısından nasıl 

yorumlandığını ortaya koymak ve genel değerlendirmesini yapmaktır.  

Birinci bölümde Ahmed Midhat’ın, Hıristiyanlığın kuruluş ve yayılış tarihinde 

Filistin bölgesinin siyasî, ilmî, felsefî durumuyla ilgili verdiği bilgiler incelenmektedir. 

İkinci bölümde ise araştırmanın asıl kısmı yer almakta, Ahmed Midhat’ın tek tek 

inceleme yaptığı “havariler ve havari sayılan kişiler” ele alınmaktadır. Bu bölümde, 

Ahmed Midhat’ın verdiği bilgiler çoğunlukla eserinden birebir alıntı yapılarak, kimi 

zaman da kısaca özetlenerek sunulmaktadır. Daha sonra Hıristiyanlığın ilk öncülerinin 

hayat hikâyeleri, Yeni Ahit’teki ve kilise kaynaklarındaki konumları günümüz 

araştırmalarıyla da karşılaştırılarak belirlenmektedir. Ahmed Midhat’ın araştırma ve 

eleştirilerinde detaylı bilgi vermesi nedeniyle, “Petrus” ve “Pavlus” için ayrıntılı bir 

inceleme yapılmaktadır. 

 Araştırmamızda öncelikli olarak, Ahmed Midhat’ın ilk dönem Hıristiyanlığında 

havarilerin konumu ile ilgili verdiği bilgiler ve eleştiri noktaları verilmektedir. 

Genellikle, Osmanlıca kaleme alınmış Müdafaa isimli eserinden yararlanılmakta, ilgili 

bölümler Türkçeye latinize edilerek, kimi zaman da özetlenerek aktarılmaktadır. Daha 

sonra aktarılan bilginin Yeni Ahit’teki yeri, Hıristiyan kaynaklardaki karşılığı 



2 

 

incelenmekte, günümüzde yerli ve yabancı araştırmacıların çalışmaları, verilen 

bilgilerin tarihsel gerçekliğe uygunluğu deskriptif ve analitik yöntemle sunulmaktadır. 

Konumuz gereği Ahmed Midhat Efendi’nin açıklamalarından sonra, 

Hıristiyanların kaynaklarına, özellikle Katolik Ansiklopedisi’ne,1 kilise babalarının 

görüşlerine, Yeni Ahit yorumlarına ve günümüz araştırmacılarının görüşlerine 

başvurulmaktadır. Ahmed Midhat’ın çalışmasında, aktardığı bilgilerin çoğunlukla hangi 

kaynaktan alındığı belirtilmediğinden, bazı verilere ulaşmamız güç olmakta, kimi 

zaman da sınırlı kalmaktadır.  

Birinci bölümde, Hıristiyanlığın doğuşunda Filistin coğrafyasının siyasi, ilmî ve 

dinî durumu hakkında Ahmed Midhat’ın verdiği bilgilerle, günümüz kaynaklarındaki 

veriler karşılaştırılmakta, Yahudi mezhepleri incelenirken yararlanılabildiği ölçüde 

Yahudilik Ansiklopedisi’nden bilgilere başvurulmaktadır.2 İkinci bölümde, Petrus’un 

Katolik Kilisesi’nde özel bir yeri olduğu göz önüne alınarak Ahmed Midhat’ın Petrus’la 

ilgili verdiği bilgiler, Yeni Ahit ve Katolik kaynaklarıyla karşılaştırılarak ele alınmakta, 

Ahmed Midhat’ın eleştiri noktalarına, Hıristiyan yorumcuların getirdiği açıklamalara ve 

günümüz araştırmacılarının görüşlerine değinilmektedir. Diğer havarilerle ilgili de genel 

olarak, Katolik Ansiklopedisi’nden faydalanılmakta, ulaşılabildiği ölçüde günümüz 

araştırmacılarının çalışmalarına yer verilmektedir. Pavlus ile ilgili bölümde ise Ahmed 

Midhat’ın verdiği bilgilerden sonra, Şinasi Gündüz ve Fuat Aydın’ın Pavlus’la ilgili 

çalışmalarından açıklamalar yapılmaktadır.3 Ahmed Midhat’ın Pavlus’la ilgili eleştiri 

noktalarına, Hıristiyan yorumcuların bakış açısı ve görüşleri eklenmektedir. Sonuçta da 

genel bir değerlendirme yapılmaktadır. 

 

                                                 

1  Charles G. Herbermann (ed.), The Catholic Encyclopedia, New York: The Encyclopedia Press, 

1917. 
2  Yusuf Besalel, Yahudilik Ansiklopedisi, İstanbul: Gözlem Gazetecilik Basın Yayın A.Ş., 2002. 
3  Şinasi Gündüz, Pavlus: Hıristiyanlığın Mimarı, 5. bs., Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2017; Fuat 

Aydın, Pavlus Hıristiyanlığına Giriş, İstanbul: Eskiyeni Yayınları, 2011. 



3 

 

B) Kaynaklar 

1) Tezler 

a) İslâm-Hıristiyan Polemiği Açısından Ahmed Midhat Efendi, Yaşar 

YUMAK, (Yüksek Lisans Tezi), İstanbul: Marmara Üniversitesi Felsefe 

ve Din Bilimleri Anabilim Dalı Dinler Tarihi Bilim Dalı, s. 98 

Tez çalışması, giriş ve iki bölümden oluşmaktadır. Giriş bölümünde, Ahmed 

Midhat Efendi ve yaşadığı dönem ele alınmıştır. Birinci bölümde Ahmed Midhat’ın 

Hıristiyanlıkla ilgili eserleri ve görüşleri incelenmiştir. Ahmed Midhat’ın Hıristiyanlık 

tarihi ve inanç esasları hakkında verdiği bilgiler ile temel tartışma noktalarından genel 

olarak bahsedilmiştir. İkinci bölümde ise Ahmed Midhat’ın tebşirat ile ilgili eseri, kutsal 

kitaplarda ve tarihi olaylarda tebşirat konusuna değinilmiştir. Tezde, Ahmed Midhat’ın 

aktardığı bilgiler genel mahiyetiyle sunulmuş, konumuzla ilgili olan Ahmed Midhat’ın 

havarilerle ilgili aktardığı bilgiler, üç, dört sayfada özetlenmiştir.4 

b) Dinler Tarihi Açısından Ahmed Mithat Efendi, Elif KARAYEL, (Yüksek 

Lisans Tezi), İstanbul: Marmara Üniversitesi Felsefe ve Din Bilimleri 

Anabilim Dalı Dinler Tarihi Bilim Dalı, s. 84 

Giriş ve iki bölümden oluşan bu tezin giriş bölümünde, Türkiye’de dinler tarihi 

çalışmalarından genel olarak bahsedilmiş, Ahmed Midhat’ın dinler tarihi alanına dair 

eserleri ve eserlerinin içeriği ele alınmıştır. Ahmed Midhat’ın Tarih-i Edyan eserinden, 

dinler tarihinin önemine dair düşünceleri aktarılmıştır. Birinci bölümde, Ahmed 

Midhat’ın Tarih-i Edyan eserinden hareketle, dinin başlangıcı başlığı incelenmiş; ilk 

dinler, fetiş dinleri, putperestlik hakkında bilgiler verilmiştir. İkinci bölümde ise, 

Ahmed Midhat’ın Hıristiyanlık ile ilgili araştırması ele alınmış; Hıristiyanlık tarihi ve 

Hıristiyanlıkla ilgili temel eleştiri noktalarına değinilmiştir. Konumuzla ilgili olan 

“Hıristiyanlık öncesi Filistin coğrafyasının durumu ve havariler” beş sayfada 

özetlenmiştir.5 

                                                 

4  Yaşar Yumak, İslâm-Hıristiyan Polemiği Açısından Ahmed Midhat Efendi, (Yüksek Lisans Tezi), 

İstanbul: Marmara Üniversitesi, 2001. 
5  Elif Karayel, Dinler Tarihi Açısından Ahmed Mithat Efendi, (Yüksek Lisans Tezi), İstanbul: 

Marmara Üniversitesi, 2002. 



4 

 

c) Ahmet Mithat Efendi’nin ‘Müdafaa’ (Birinci Kitap) Adlı Eserinin 

Sadeleştirilmesi ve Eserin Dinler Tarihi Açısından Değerlendirilmesi, 

Hasan ÖZARSLAN, (Yüksek Lisans Tezi), Sivas: Cumhuriyet 

Üniversitesi Felsefe ve Din Bilimleri Anabilim Dalı Dinler Tarihi Bilim 

Dalı, s. 264 

Bu çalışma, giriş ve iki bölümden oluşmaktadır. Giriş bölümünde Ahmed 

Midhat’ın hayatı, eserleri ve özellikle Müdafaa serisi ele alınmıştır. Birinci bölümde; 

Ahmed Midhat’ın, Müdafaa’da -birinci cildinde- kullandığı kaynaklar belirlenmiş, 

Müdafaa’nın dinler tarihindeki önemine değinilmiştir. Müdafaa birinci cildin içeriği, 

üslubu, Hıristiyanlıkla ilgili incelemeleri genel hatlarıyla değerlendirilmiştir. İkinci 

bölümde ise, Müdafaa birinci cildin sadeleştirmesi yapılmıştır.6 Biz ise çalışmamızda 

sadeleştirme kısmının yirmi sayfalık bölümünü (Hıristiyanlığın doğuşunda Filistin 

coğrafyasının siyasi, ilmi ve felsefi durumu ve havariler), Ahmed Midhat’ın Osmanlıca 

eseriyle karşılaştırdık, burada tespit ettiğimiz bazı hataları tashih ettik. 

2) Makaleler 

a) “Ahmet Mithat Efendi’nin Hıristiyanlıkla İlgili Görüşleri”, Mustafa 

GÖREGEN,  Kafkas Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2014, cilt: I, 

sayı: 2, s. 165-183 

Bu makalede, Ahmed Midhat’ın Müdafaa eserinden hareketle, Hıristiyanlıkla 

ilgili verdiği bilgiler genel hatlarıyla özetlenmiştir. Havariler, havariler sonrası dönem 

ve inançla ilgili eleştiri noktaları olan, teslis (baba, oğul, kutsal ruh) ve asli günah 

konularına değinilmiştir.7 Konumuzla ilgili olan havariler başlığı ise, üç sayfada ele 

alınmıştır. 

b) “Ahmed Mithat Efendi’nin Hıristiyan Kutsal Kitabı’nın Tahrifi 

Mes’elesine Bakışı”, Mustafa GÖREGEN, Siirt Üniversitesi İlahiyat 

Fakültesi Dergisi, 2014, cilt: I, sayı: 1, s. 43-58 

                                                 

6  Hasan Özarslan, Ahmet Mithat Efendi’nin “Müdafaa” (Birinci Kitap) Adlı Eserinin Sadeleştirilmesi 

ve Eserin Dinler Tarihi Açısından Değerlendirilmesi, (Yüksek Lisans Tezi), Sivas: Cumhuriyet 

Üniversitesi, 2011. 
7  Mustafa Göregen, “Ahmet Mithat Efendi’nin Hıristiyanlıkla İlgili Görüşleri”, Kafkas Üniversitesi 

İlahiyat Fakültesi Dergisi, c. I, sy. 2 (2014), ss. 165-83. 



5 

 

Bu makale, Ahmed Midhat ve Henry Otis Dwight arasındaki yazışmalardan 

hareketle, Müdafaa serisinin üç cildinde geçen Ahmed Midhat’ın İncillerin yazım süreci 

ve içeriğiyle ilgili verdiği bilgiler ele alınmıştır. Oluşum süreci bakımından ve muhteva 

bakımında İnciller bahsine değinilmiştir.8 

c) “Ahmed Midhat Efendi’nin Müdâfaa Adlı Eserinin Mukaddimesi”, Bilal 

PATACI, Milel ve Nihal: İnanç, Kültür, ve Mitoloji Araştırmaları Dergisi, 

2012, cilt: IX, sayı: 1, s. 179-187 

Ahmed Midhat ve çalışmaları hakkında kısaca bilgi verilen bu makalede, 

Müdafaa serisinin önemine dikkat çekilmiştir. Ahmed Midhat’ın eserini yazma sürecine 

değindiği “Müdafaa’nın mukaddimesi” latinize edilmiştir.9 

C) Ahmed Midhat’ın Hayatı, Eserleri ve Dinler Tarihine Katkısı 

Ahmed Midhat’ın hayatı üzerine pek çok kitap, makale, inceleme 

bulunmaktadır. Yazılanlar da genel olarak aynı mahiyettedir. Biz de Ahmed Midhat 

hakkında kısa ve genel bilgiler vererek ayrıntıya girmemeye çalışacağız. 

Gazeteci, yazar, araştırmacı, düşünür Ahmed Midhat, Kafkasya’dan göç etmek 

zorunda kalan bir anne ve Anadolu’dan İstanbul’a göç eden bir babanın oğludur. 

1844’te Tophane’de doğmuş, orta gelirli esnaf bir ailede yetişmiştir. Babasının 

vefatından sonra memur ağabeyinin yanına Vidin’e gitmiştir. Vidin’de Sıbyan 

mektebine başlamış ancak mektebi, Tophane’de tamamlayabilmiştir. 1857-1861 

arasında Mısır çarşısında çıraklık yapmıştır. Daha sonra Midhat Paşa’nın Niş valiliği 

yaptığı dönemde, ağabeyiyle Niş’e gitmiş ve rüştiyeyi (ortaokul) Niş’te bitirmiştir. Tuna 

valiliğine geçiş yapan Midhat Paşa’nın ardından, Ahmed Midhat da Rusçuk’a göç 

etmiş, Vilayet Mektûbî Kalemi’nde ilk memurluğuna başlamıştır. Midhat Paşa, akıllı ve 

yetenekli bu gençten etkilenerek ismini ona vermiştir. Önceden ismi sadece Ahmed iken 

bu dönemden sonra, Midhat isminin eklenmesiyle “Ahmed Midhat” olarak anılmıştır. 

Midhat Paşa, yetenekli gördüğü Ahmed Midhat’ın Fransızca öğrenmesine destek 

                                                 

8  Mustafa Göregen, “Ahmed Mithat Efendi’nin Hıristiyan Kutsal Kitabı’nın Tahrifi Mes’elesine 

Bakışı”, Siirt Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, c. I, sy. 1 (2014), ss. 43-58. 
9  Bilal Patacı, “Ahmed Midhat Efendi’nin Müdâfaa Adlı Eserinin Mukaddimesi”, Milel ve Nihal, c. 

IX, sy. 1 (2014), ss. 179-87. 



6 

 

olmuştur. Bu sayede Ahmed Midhat, Batı kültürüyle tanışma fırsatı bulmuş, Tuna 

gazetesinde muharrirlik yapmış, bir yıl sonra da başmuharrir unvanıyla çalışmıştır. 

Midhat Paşa Bağdat’a vali olunca, Ahmed Midhat ve ağabeyini de oraya götürmüş, 

Ahmed Midhat orada Zevrâ gazetesinin müdürlüğünü yapmıştır. Bağdat’ta pek çok 

entelektüel isimle tanışan Ahmed Midhat, batı kültüründe Osman Hamdi Bey’den, 

medrese kültüründe Muhammed Feyzi ez-Zühavî’den, felsefe ve doğu kültürüyle 

donanımlı bir âlim olan Muhammed Bakır Can Muattar’dan etkilenerek perspektifini 

genişletmiş, ilk kitapları “Hâce-i Evvel” ve “Kıssadan Hisse”yi de bu dönemde 

yazmıştır.10  

Ağabeyinin vefatından sonra İstanbul’a dönen Ahmed Midhat, ağabeyinin 

geride bıraktığı ailesinin sorumluluğunu da üstlenmiş, maddi zorluklar yaşamıştır. 

Ceride-i Askeriyye’de başyazarlık yapmış, Tahtakale’de yaşadığı evine hazırladığı 

matbaada, ailesinin de desteğiyle kitap yazmış, basmış ve dağıtmıştır. Daha sonra 

işlerini büyütmüş, matbaasını sırasıyla Sirkeci ve Beyoğlu’na taşımıştır. Yayımladığı 

Devir ve Bedir dergileri art arda kapatıldıktan sonra Dağarcık dergisini çıkarmıştır. 

Dağarcık’ta ele aldığı bir yazıda materyalist fikirler içermesinden ötürü -ancak daha 

sonra bu fikirlerinden vazgeçmiştir- Basiret gazetesi onu İslam karşıtı olarak itham 

etmiş, büyük olasılıkla bu durum yüzünden Genç Osmanlılarla birlikte Rodos’a sürgüne 

gönderilmiştir. Üç yıl kadar kaldığı Rodos’ta çocuklara yönelik “Medrese-i 

Süleymaniyye”yi inşa ettirmiş ve bu okul eğitim-öğretime başlamıştır. İlk romanlarını 

bu dönemde yazan Ahmed Midhat, uzun bir müddet basılan Kırkanbar dergisinde de 

yazılar kaleme almıştır. V. Murad’ın tahta geçmesiyle affedilmiş, İstanbul’a geri 

dönmüştür. İstanbul’a döndükten sonra yazarlık, gazetecilik çalışmalarını daha etkin bir 

şekilde sürdürmüştür. 1878’de Tercümân-ı Hâkikat gibi gündeme dair yazılar kaleme 

alan, uzun soluklu bir gazeteyi kurmuştur. Vefatına kadar Takvim-i Vekayi, Matbaa-i 

Âmire ve Meclis-i Umûr-ı Sıhhiyye yöneticiliği de yapan Ahmed Midhat, çoğu zaman 

geçimini kendi sağlamış, II. Abdülhamid zamanında saray imkânlarından da 

yararlanmıştır. 1889 yılında Stockholm’de Şarkiyatçılar Kongresine katılmış, bu sayede 

iki buçuk ay kadar Avrupa’yı gezme fırsatı da bulmuştur. II. Meşrutiyet’ten sonra 

                                                 

10  M. Orhan Okay, “Ahmed Midhat Efendi”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (DİA), 

İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 1989, c. 2, ss. 100-101. 



7 

 

emekli olmuş; ancak Dârülfünun, Medresetülvâizîn ve Dârülmuallimat gibi farklı 

okullarda genel tarih, dinler tarihi, felsefe tarihi ve eğitim tarihi gibi çeşitli dersler 

vermiştir. 28 Aralık 1912’de Darüşşafaka’da gönüllü olarak çalıştığı görevindeyken 

vefat etmiştir. Ahmed Midhat’ın kabri, Fatih Camii haziresinde bulunmaktadır.11 

Ahmed Midhat, elli yılı aşkın yazarlık yaptığı ömründe pek çok eser kaleme 

almıştır. Eserlerinde, Doğu ve Batı medeniyetlerini karşılaştırmakta, millî ve İslamî bir 

tavır benimsemektedir. Yazı makinesi olarak nitelenen Ahmed Midhat, eserlerini 

genellikle halkı bilinçlendirmeye yönelik ortaya koymaktadır. İki yüzü aşkın eseri 

bulunan Ahmed Midhat’ın roman, gazete, dergi, tercüme, gezi yazısı, tiyatro, hikâye, 

tarih, dinler tarihi, anı, makale gibi farklı türlerde ve çeşitli alanlarda eserler bıraktığı 

görülmektedir. Eserlerinin büyük çoğunluğu, Mustafa Baydar’ın “Ahmed Midhat 

Efendi” adlı kitabında ayrıntılı incelemesiyle verilmekle birlikte, kitap, dergi, risale, 

gazete ve basılmamış yazılarının tümü Hakkı Tarık Us’un “Ahmed Midhat’ı Anıyoruz” 

isimli eserinde yer almaktadır.12 

Ahmed Midhat’ın eserlerinde konu edindiği bir alan da dinler tarihidir. 1880-

1900 arası dönemde yoğun bir şekilde Osmanlı topraklarında misyonerlik faaliyetleri 

yapıldığını gören Ahmed Midhat, halkı bilinçlendirmek ve daha sonraki dönemde de 

Dârülfünun’da ders vermek amacıyla dinler tarihi alanında çalışmalar yapmıştır. 

Sırasıyla, Müdafaa, Müdafaaya Mukabele ve Mukabeleye Müdafaa (1300/1883), 

Müdafaa III (1302/1885), İstibşar (1310/1892), Beşair-i Sıdk-ı Nübüvvet-i 

Muhammediye (1312/1894), Nizâ-ı İlm-ü Din I-IV / İslam ve Ulûm (1313/1895-

1318/1900), Tarih-i Edyan (1912) gibi eserlerini kaleme almıştır.13 Dinler Tarihi 

alanında ilk Türkçe kitabı yazan Ahmed Midhat, bu kitabıyla Osmanlı’da ilk dinler 

tarihi dersini de vermiştir. Dârülfünun’da Ulûm-i Şeriyye şubesinde Tarih-i Edyan 

isimli eseriyle altı saat dinler tarihi dersi işlemiştir. Bu eseri yazarken Hollanda’da 

                                                 

11  Okay, “Ahmed Midhat Efendi”, ss. 100-103; Sabri Esat Siyavuşgil, “Ahmed Midhat Efendi”, M.E.B. 

İslâm Ansiklopedisi ( İslâm Âlemi, Tarih, Coğrafya, Etnografya ve Biyografya Lugati), Eskişehir: 

Etam A.Ş. Matbaa Tesisleri, 2001, c. 1, ss. 184-87. 
12  Okay, “Ahmed Midhat Efendi”, ss. 101-3; Mustafa Baydar, Ahmet Mithat Efendi (Hayatı, Sanatı, 

Eserleri), İstanbul: Varlık Yayınları, 1954, ss. 15-37. 
13  M. Orhan Okay, Batı Medeniyeti Karşısında Ahmed Midhat Efendi, İstanbul: Dergah Yayınları, 

2008, ss. 283-85. 



8 

 

dinler tarihi Profesörü olan Chantepie De La Saussaye’ın Manuel d’Histoire Des 

Religions isimli eserinden yararlanmıştır.14 

Araştırmamıza kaynaklık eden Müdafaa serisini ise Ahmed Midhat, 

Hıristiyanların sınır tanımayan misyonerlik faaliyetleri üzerine, onların dinini ve 

tarihlerini ortaya koymak için üç cilt olarak kaleme almıştır. Tercümân-ı Hâkikat 

gazetesinde yayımlanan bu eserin ilk cildinde “Ehl-i İslâm’ı Nasrâniyet’e davet edenlere 

karşı kaleme alınmıştır” alt başlığı yer almaktadır. Osmanlı’nın hoşgörü politikasını 

suiistimal eden misyonerlerin İslam karşıtı yayınlarda bulunduğunu ve Müslüman 

kadınların evlerine kadar girdiklerini belirten Ahmed Midhat, onların asılsız iddialarına 

karşı müdafaa yazmak zorunda kaldığını dile getirmektedir. Aslında tek cilt yazmayı 

düşündüğü bu eser, gazeteye gelen çeşitli itirazlar üzerine yazılmaya devam etmiştir. 

Ahmed Midhat, edebe uygun bulduğu eleştirilere cevap mahiyetinde eserin ikinci cildini 

kaleme almıştır. Hıristiyanlığı eleştirme gibi bir amacının olmadığını, kilise karşıtı 

kaynaklara itimat etmediğini, İncilleri, kilise yayınlarını, muteber Hıristiyan yazarların 

kitaplarını ve ansiklopedileri kaynak olarak kullandığını söylemektedir. Müdafaa’nın 

birinci cildinde, tartışma yöntemlerini uzunca ele almakta, Filistin’in tarihî ve dinî 

durumunu incelemekte, havarilerin biyografilerini tek tek ele alarak onlar hakkında 

anlatılanların tarihî verilerle uyuşmadığını dile getirmekte, Hıristiyanlığın savaşlarla 

değil, misyonerlik faaliyetleriyle yayıldığı iddiasının gerçek olmadığını belirtmektedir. 

Hıristiyanlığın kılıçla yayıldığını kanıtlamak için tarihî verilerden yararlanmakta, Haçlı 

seferlerinde yapılan zulümleri anlatmaktadır. Müellif, İnciller’in güvenilir metinler 

olmadığını, Hz. İsa’dan uzun bir müddet sonra yazıldığını ve aralarında çelişkiler 

bulunduğunu iddia etmektedir. Eserinin bu kadar eleştirilmesinin nedenini, 

Hıristiyanların muteber kaynaklarını delil olarak kullanmasına yoran Ahmed Midhat, 

Müdafaa’nın ikinci cildinde, eleştiri noktalarını sıralamış, her başlığa kendi 

argümanlarını da ekleyerek cevaplandırmıştır. Müdafaa’nın üçüncü cildine 

“Hıristiyanlığın Mâzisi, Hali, İstikbali” sözünü not düşen Ahmed Midhat, ona 

gönderilen Fransızca imzasız bir mektup üzerine eserini kaleme aldığını ifade 

etmektedir. Chateaubriand’ın, Hıristiyanlığın ve özellikle Katolikliğin kıyamete kadar 

                                                 

14  Hikmet Tanyu, “Türkiye’de Dinler Tarihi’nin Tarihçesi”, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi 

Dergisi, sy. VIII (1961), ss. 115-19. 



9 

 

devam edecek yegâne din ve sistem olduğunu iddia etmesi üzerine Ahmed Midhat, 

Müdafaa’nın üçüncü cildinde, Chateaubriand’ın Le Génie de Christianisme isimli 

kitabını da ele alarak Hıristiyanlığın ilahi kanunu, ahlaki kanunu ve siyasetle ilişkisini 

üç bölüm altında incelemekte ve böylelikle Müdafaa serisini tamamlamaktadır. 

Müdafaa serisi, zamanındaki mevcut kaynaklara hâkim ve sade bir üslupla yazıldığı 

için, yayımlandığı dönemde oldukça rağbet görmüştür; muhtevasında otantik 

argümanlar kullanıldığı için de günümüzdeki araştırmalara konu olacak değerde bir 

eserdir.15 

  

                                                 

15  M. Orhan Okay, “Müdâfaa”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (DİA), İstanbul: Türkiye 

Diyanet Vakfı, 2006, c. 31, ss. 459-60. 



10 

 

BİRİNCİ BÖLÜM 

 HIRİSTİYANLIĞIN KURULUŞ VE YAYILIŞ TARİHİ 

Hıristiyanlığın kuruluş ve yayılışıyla ilgili pek çok kitap yazıldığını belirten 

Ahmed Midhat, bu kitaplarda geçen bilgilerin birbiriyle çelişmesinden ötürü 

“Hıristiyanlığın Kuruluş ve Yayılış Tarihi”ni anlatmanın zorluğundan yakınmaktadır. 

Ancak meşakkatli bir durum olsa da Hıristiyanların İslam tarihini araştırdığı gibi 

Müslümanların da Hıristiyanların geçmişini bilmesinin şart olduğunu söylemekte ve bu 

nedenle Hıristiyanlığın ortaya çıkış dönemini, coğrafyasını, siyasi, ilmi ve felsefi 

durumunu incelemektedir.16 

A)  HIRİSTİYANLIĞIN BAŞLANGICINDA FİLİSTİN 

COĞRAFYASI 

1) Siyasi Durumu 

Hıristiyanlığın ortaya çıkış yerinin Filistin toprakları olduğunu belirten Ahmed 

Midhat, burada Yahudilerin yaşadığını ve Mabet’ten dolayı Kudüs bölgesinin Yahudi 

kıblegâhı olduğunu söylemektedir. Ahmed Midhat, öncelikle bölgenin siyasi tarihini 

anlatmakta, sırasıyla kralların isimlerini saymaktadır. Aktardığına göre, Filistin bölgesi 

pek çok istilaya uğramış, farklı devletlerin himayesine girmiş, sık sık yönetim 

değiştirmiştir. Birçok işkence ve eziyet atlatan Yahudiler, sonunda Makkabiler 

Hanedanı’nın öncülüğünde isyan etmişler ve M.Ö. 169’da bağımsızlık kazanmışlardır. 

Ancak, sonraki dönemlerde ortaya çıkan karışıklıklardan yararlanan Romalılar, bölgede 

hâkimiyeti yeniden ele geçirmişlerdir. M.Ö. 40 civarında Makkabilerden Herod, 

Romalılara bağlı krallık yapmıştır. Hz. İsa da, Herod döneminde doğmuştur. Roma’nın 

                                                 

16  Ahmed Midhat, Müdafaa: Ehl-i İslâmı Nasraniyete Davet Edenlere Karşı Kaleme Alınmıştır, 

İstanbul: Tercüman-ı Hakikat Matbaası, 1300, ss. 98-111; “Hıristiyanlığın Kuruluş ve Yayılış 

Tarihi” başlığı altındaki bölümlerde Hasan Özarslan’ın tercümesiyle, Ahmed Midhat’ın Müdafaa 

birinci eserini karşılaştırarak bilgileri derlemekteyiz. Özarslan, Ahmet Mithat Efendi’nin “Müdafaa” 

(Birinci Kitap) Adlı Eserinin Sadeleştirilmesi ve Eserin Dinler Tarihi Açısından Değerlendirilmesi, 

ss. 94-106. 



11 

 

yasal kralı Herod, Roma İmparatoru Neron’dan çok korkmuş ve onun buyrukları 

doğrultusunda hareket etmiştir.17  

Herod’un ölümüyle, çocukları yönetime geçmiştir. Filistin, Romalıların 

yönlendirmesiyle Herod’un oğulları arasında Yahudiye, Galile, Batanea, İturea 

isimleriyle bilinen dört bölgeye ayrılmıştır. Daha sonra hâkimiyeti tamamen devralan 

Romalılar, bölgeye genel bir vali atamıştır. Ancak Yahudiler Roma yönetimine isyan 

etmiş, M.S. 70 yılında, Roma İmparatoru Titus Yahudi isyanını bastırmış, birkaç yıllık 

mücadelenin ardından Kudüs şehrini ele geçirmiştir. Yahudiler katliama uğramış, 

soyları kesilme noktasına gelmiş, farklı bölgelere sürülmüş, kalanlar ise çok zor 

şartlarda yaşamak zorunda kalmıştır. Bu dönemde Hıristiyan kelimesinin dahi 

anılmadığını belirten Ahmed Midhat, Hıristiyanlığın İmparator Konstantin döneminde 

resmiyet kazandığını da eklemektedir.18 

Yukarıdaki bilgileri incelediğimizde, Ahmed Midhat’ın bahsettiği verilerin 

tarihsel araştırmalarla örtüştüğü görülmektedir. Ancak Ahmed Midhat’ın Kral 

Herod’dan sonra bölgenin dört kısma ayrıldığı şeklinde verdiği bilgi, günümüz 

kaynaklarında, Yahuda-Samariye, Galile-Perea, İturea-Batanea olmak üzere üç bölge 

olarak geçmektedir. Kudüs şehrini ele geçirdiği dönemde Roma İmparatoru olarak 

bahsettiği Titus ise o dönemde, Roma veliaht prensi ve general olarak anılmaktadır. 

Ancak Titus Flavius Vespasianus, sonradan İmparator olmuştur.19  

                                                 

17  Ahmed Midhat, Müdafaa I, ss. 110-12. 
18  Ahmed Midhat bu bilgileri verirken, Kantu’nun “Tarih-i Umûmî” isimli eserinden faydalandığını 

açıklamaktadır. Bkz. Ahmed Midhat, Müdafaa I, ss. 112-15.Ahmed Midhat’ın Müdafaa I adlı eseri 

hakkında tez yazan Hasan Özarslan bu kişiyi tayin edememiştir. Özarslan, Ahmet Mithat Efendi’nin 

“Müdafaa” (Birinci Kitap) Adlı Eserinin Sadeleştirilmesi ve Eserin Dinler Tarihi Açısından 

Değerlendirilmesi, s. 18-19. Ahmed Midhat’ı inceleyen Orhan Okay bu ismi “İtalyan tarihçi Sezar 

Kaneto” olarak anmaktadır. Yaptığımız araştırmalar sonucunda, bu ismin İtalyan tarihçi “Cesare 

Cantù”, eserinin de “Historia Universal” olduğunu tespit ettik. Bkz. César Cantu, Histoire 

Universelle, çev. Eugène Aroux, Paris: Firmin Didot Frères, 1862, c. 6, ss. 144-65. 
19  Mehmet Aydın, Hıristiyan Kaynaklara Göre Hıristiyanlık, Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı, 1995, ss. 

4-5; M. Lutfullah Karaman, “Filistin”, Diyanet İslam Ansiklopedisi (DİA), İstanbul: Türkiye Diyanet 

Vakfı, 1996, c. 13, s. 90; Nicholas De Lange, “Yahudi Dünyası”, Atlaslı Büyük Uygarlıklar 

Ansiklopedisi, çev. Sevil Atauz, Akın Atauz, İstanbul: İletişim - Equinox/Phaidon (Oxford), 1987, c. 

IV, ss. 25-26, 32-33. 



12 

 

2) İlmî Durum 

Ahmed Midhat, Filistin’de ilmî gelişimin hangi millet aracılığıyla başladığının 

tartışmalı olduğunu söylemekte ancak Mısır’a yolculuk yapan bazı Yunanlı 

düşünürlerin Filistin’de ilmî gelişimi başlattığı kanaatinin yaygın olduğunu dile 

getirmektedir. Savaşlar, tecrübî edinimler ve âlimler sayesinde maddi ilimlerin kısmen 

yayıldığını yine de birikimin yetersiz olduğunu da eklemektedir.20 

Maddi ilimlerle ilgili olarak o dönemlerde, Aristo’nun “Tabiat Tarihi” isimli 

eserinin Filistin bölgesine ulaşmadığı düşünülmektedir. Tıbbî ilimler de henüz 

gelişmemişti; Yahudi hekimler, mesleklerini tecrübe yoluyla icra ediyorlardı. 

Matematik, Yunanlılarda ileri seviyede gelişmiş ve makineler üzerinde uygulanmıştı; 

ama Fizik kanunları henüz belirlenmemiş, zan seviyesinde kalmıştı. Bütün bu ilimler, 

eğitim ve öğretimin yetersizliği, deney yapmanın zorluğu gibi nedenlerle, Filistin 

bölgesinde yayılamamıştır. Tarih ilmi, Tevrat, Yunan şair Homeros’un şiirleri ve Yunan 

tarihçi Herodot’un eserleri gibi efsanelerle dolu kaynaklardan oluşmakta, coğrafya ise 

tarih ilminin içerisinde yer almaktaydı. Hıristiyanlığın başlangıç döneminde Filistin’de 

en fazla öne çıkan ilim ise ilm-i nücûm (astroloji) olmuştur. Astronomi ve astroloji 

birbirinden ayrılmamış, halk, gelecekten haber verdiği için efsunlu oldukları zannedilen 

şeylere itibar etmiştir.21  

Ahmed Midhat, maddi ilimlerin durumunu inceledikten sonra manevi ilim 

olarak belirttiği felsefeyi ele almaktadır. Felsefe, maddi ilimlerden farklı olarak, 

uygulanması ve kanıtlanması gerekmeyen bir ilimdir. Bu özelliğinden dolayı da o 

dönemde yaygın ve gözde bir konumdadır; ancak buna rağmen, felsefe ve muhakeme, 

matematiksel kesinlikler barındırmamakta, insanlığın hak ve özgürlüklerini koruyan 

siyasi kanunlardan farklı olarak, düşünsel faaliyetlerden, varsayımlardan oluşmaktadır. 

Bu bilgiler doğrultusunda Ahmed Midhat, felsefenin, Hıristiyanlığa insanları melek 

yapma gibi bir etkide bulunduğunu söylemekte ve bu yüzden de insanların hak ve 

özgürlüklerini koruyamayan zannî bir yapısının olduğuna dikkat çekmektedir.22 

                                                 

20  Ahmed Midhat, Müdafaa I, ss. 115-16. 
21  Ahmed Midhat, Müdafaa I, ss. 116-19. 
22  Ahmed Midhat, Müdafaa I, ss. 120-23. 



13 

 

Ahmed Midhat’ın yukarıda ele aldığı, “Hıristiyanlığın başlangıcında Filistin 

coğrafyasının ilmi durumu” hakkındaki bilgilerin benzerleri bilim tarihi kitaplarında da 

yer almaktadır.23 Felsefenin, özellikle Yunan Felsefesi’nin Hıristiyanlığa etkisi, 

günümüz araştırmalarında da dile getirilmektedir. 

3) Felsefî Mezhepler 

Ahmed Midhat, yukarıda geçtiği üzere, ilmî durumdan bahsettikten sonra 

Filistin coğrafyasında mevcut olan yedi felsefî/dinî grubu incelemektedir. Bu gruplar, 

Yunan Felsefesi’ndeki sorgulamaları Yahudiliğe uyarlamış, meczedilmiş akımlar olarak 

nitelendirilmektedir.24   

a) Ferisilik 

Ahmed Midhat, Ferisilik mezhebini belli başlı özellikleriyle kısaca 

açıklamaktadır. Hillel isimli bir şahsın M.S. 180 civarında kurduğu bu mezhep, Musa 

şeriatına oldukça bağlıydı. Bu yüzden pek çok mensubu bulunmakta, Kudüs’ün halk 

arasında en yaygın ve en nüfuzlu mezhebi konumunda yer almaktaydı. Tanrı’nın 

yüceliğine, öldükten sonra dirilmeye, ruhun ölümsüz olduğuna inanan bu mezhep, 

ahireti de kabul ederdi; İncillerde de isimleri pek çok kez anılmaktadır.25 

Yukarıda Ahmed Midhat’ın vermiş olduğu bilgiler ele alındığında, kurucu 

olarak anılan Hillel isminin ve verilen tarihinin hatalı olduğu, bunun haricindeki 

bilgilerin gerek araştırmalarda gerekse Yahudi kaynaklarında da aynı şekilde aktarıldığı 

tespit edilmektedir. Nitekim “Ayrılmak, ayrı olmak” anlamındaki İbranice “Peruşim” 

kelimesinden türeyen Ferisilik, İkinci Mabed döneminde, orta sınıf halk arasında yaygın 

olan mezheplerden biridir. Ancak ideolojik kökeni M.Ö. 5. yüzyıl, Ezra ve Nehemya 

dönemine dayanmaktadır. Sözlü yasaya önem veren Ferisilik, John Hirkanus (M.Ö. 

135-140) zamanında şekillenmeye başlamış, daha sonraları siyasal yönden etkin 

konuma gelmiştir. Dinî eğitim alanında da faal bir durumda olan Ferisiler, akademiler 

kurmuştur. M.Ö. birinci asırda Hillel ve Şammay okulları gelişmiş, Birinci Mabed’in 

                                                 

23  A. Adnan Adıvar, Tarih Boyunca İlim ve Din (Bilim ve Din), İstanbul: Remzi Kitabevi, 1987, ss. 59-

68. 
24  Ahmed Midhat, Müdafaa I, s. 124. 
25  Ahmed Midhat, Müdafaa I, ss. 125-26. 



14 

 

yıkılmasından önce Yavne şehrinde dinî araştırmaların yapıldığı meşhur bir yeşiva 

faaliyet göstermiştir. Rabbi II. Gamaliel zamanında etkisi artan bu okul, Yahudiliğin 

günlük ibadetleri, Yahudi takvimi gibi önemli konularda belirleyici olmuştur. Ferisiler, 

kader, ölülerin yeniden dirilmesi, ahiret ve Mesih inancına sahiptirler. Bu inanç esasları 

ve bazı Yahudi bayramlarının tarihleri gibi konularda, rakip oldukları Sadukilerden 

farklı görüşleri benimsemektedirler. Dini kurallara fazlaca bağlı olan grup, zamanla 

şekilciliğe bürünmüş, bu yüzden de Hz. İsa onları uyarmıştır. 26 

b) Sadukilik 

Ahmed Midhat, Filistin coğrafyasında mevcut olan diğer bir Yahudi mezhebinin 

de Sadukiler olduğunu, bu mezhebin M.Ö. 3. asırda şekillendiğini söylemektedir. 

Sadece, Hz. Musa’ya vahyedilen ilk beş kitaptan oluşan (Tekvin, Çıkış, Sayılar, 

Levilier, Tesniye)  Tevrat’ı kabul eden Sadukiler, bunun dışında kalan bölümleri, sözlü 

geleneğe ait şerh ve yorumları reddetmektedirler. Ferisilerden farklı olarak açık, net 

ifadeler bulunmamasından ötürü, ruhun bekâsına, iyi-kötü olarak ruhların ayrılmasına, 

ölümden sonra dirilişe inanmamaktadırlar. Mensubu az olan Sadukiler, halk nezdinde az 

da olsa etkili olan konumlarından ötürü Ferisilerle münakaşadan da kaçınmamışlardır. 

İncillerde Sadukilerden de bahsedilmektedir.27 

Ahmed Midhat, Sadukiliğin, M.Ö. 300 yıl kadar önce oluştuğunu ifade 

etmektedir. Her ne kadar bu bilgi Rabbilerin iddiaları arasında yer alsa da, günümüz 

araştırmacılarının, bu mezhebin oluşum tarihini belirsiz kabul ettiği görülmektedir. 

Sadukilikle ilgili bilgiler, genellikle rakipleri Ferisilerin muhalif olarak kaleme aldıkları 

eserlere dayanmaktadır. Sadukilik, M.Ö. 2. yüzyıl - M.S. 1. yüzyıl arasında etkin olan 

ve genellikle Yahudi aristokrat ailelerine mensup kişilerden oluşan bir mezhepti. 

Sadukilik isminin İbranice “Tsedukim”, Yunanca “Sadukaoi”den türediği, mezhebin 

Davut ve Süleyman’ın krallığı döneminde görev yapan Başkohen Sadok’a dayandığı 

                                                 

26  Luka 11:37-53; Yusuf Besalel, Yahudilik Ansiklopedisi, İstanbul: Gözlem Gazetecilik Basın Yayın 

A.Ş., 2001, c. 1, ss. 173-74; Ömer Faruk Harman, “Yahudilik (VI. Mezhepler ve Dinî Gruplar)”, 

Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (DİA), İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 2013, c. 43, s. 

212; Aydın, Hıristiyan Kaynaklara Göre Hıristiyanlık, ss. 9-11; Yeni Ahit’te geçen Ferisilerle ilgili 

bölümler için bk. Kollektif, Kutsal Kitap Dizini (Geniş Kapsamlı), İstanbul: Kitabı Mukaddes Şirketi 

- Yeni Yaşam Yayınları, 2004, ss. 695-96. 
27  Ahmed Midhat, Müdafaa I, ss. 126-27. 



15 

 

kabul edilmektedir. Rabbiler ise M.Ö. 300 yıl kadar önce yaşamış başka bir Sadok’un 

kurucu olduğunu söylemekte ancak bu iddia şüpheli bulunmaktadır. Genellikle 

aristokrat kesimden oluşan, Sanhedrin’le bağlantıları olan, devlet işleriyle uğraşan 

Sadukiler, Romalıların Mabed’i yıkmasından sonra tarih sahnesinden silinmiş, ancak 

Tevrat’ın sadece beş kitabını kabul etme düşünceleri, kendilerinden sonraki bazı 

mezheplerde de devam etmiştir. Sadukiler, sadece yazılı yasayı, yani Tanah’ın ilk beş 

kitabını (Tevrat) kabul edip, sözlü yasayı reddetmektedirler. Ruhun ölümsüzlüğüne, 

kadere, ölümden sonra iyi ruhların dirilip kötü ruhların azap göreceğine, ahirete de 

inanmamaktadırlar.28 İncillerde, Ferisiler kadar çok olmamakla birlikte, Sadukilerden de 

bahsedilmektedir.29 

c) Essenilik 

Ahmed Midhat’ın incelemesine göre, Filistin’de o dönemlerde bulunan diğer bir 

mezhep de Essenilerdir. M.Ö. 1. yüzyılda yaşamış olan Romalı doğa filozofu Pliny, 

eserinde, Essenilerin evliliğe hoş bakmadıklarını ima etmektedir. Savaşmaya da karşı 

olan Esseniler, ruhun bekasına inanır, ilahi aşkı tavsiye eder, uzlet hayatı yaşar, ahlak ve 

vicdan üzerine eğitim alırlardı. Avrupa’dan bazı filozoflar Hz. İsa’nın bu mezhebe 

mensup olduğunu söylemektedirler. Evrensel Tarih ve Coğrafya Sözlüğü yazarı 

Bouillet, Essenileri ve Hıristiyanları karşılaştırmış, aralarında pek çok benzerlikler 

kaydetmiştir. Hem ilk dönem Hıristiyanlarında hem de Essenilerde görülen malların 

ortaklığı uygulaması büyük bir benzerlik olarak kabul edilmektedir. Papazlar Hz. İsa’yı 

ilah kabul etmeleri nedeniyle, İsa’nın Esseni mezhebine mensubiyetiyle övünmeseler 

de, Esseniler ve Hıristiyanlar arasındaki benzerliklerden hoşlanmaktadırlar. M.S. 1. 

yüzyılda yaşayan Yahudi tarihçi Josephus, Esseniler hakkında, insanları kötülüklerden 

men ettikleri, her türlü meşakkate katlandıkları, yasak etleri tüketmedikleri gibi övgü 

ifadeleri kullanmaktadır. Bazı yorumcular, Josephus’un, bu sözleri Hıristiyanlar için 

söylediğini iddia etmişlerse de, Ahmed Midhat, Yahudi tarihçi Josephus’un 

                                                 

28  Yusuf Besalel, Yahudilik Ansiklopedisi, İstanbul: Gözlem Gazetecilik Basın Yayın A.Ş., 2002, c. 3, 

s. 558; Harman, “Yahudilik (VI. Mezhepler ve Dinî Gruplar)”, s. 213; Aydın, Hıristiyan Kaynaklara 

Göre Hıristiyanlık, ss. 7-9. 
29  Yeni Ahit’teki Sadukilerle ilgili bölümler için bk. Kollektif, Kutsal Kitap Dizini (Geniş Kapsamlı), s. 

1755. 



16 

 

Hıristiyanlar hakkında olumlu ifadelerde bulunmasını mümkün görmemekte ve onun 

Essenileri Yahudilere ait bir grup olarak açıkladığına vurgu yapmaktadır.30 

Ahmed Midhat’ın bahsettiği bu bilgiler günümüz kaynaklarında da teyit 

edilebilir. Esseniler, Filistin’de M.Ö. 2. asrın ortalarında ortaya çıkan ve M.S. 70 

civarında Mabed’in yıkılışına kadar varlığını sürdüren bir mezhepti. Makkabiler isyanı 

döneminde ortaya çıkan Esseniler, daha sonraları Ölüdeniz’in kuzeybatısında inziva 

hayatı yaşamışlardı. Üç yıllık özel bir eğitim alan mezhep üyeleri, önderlerine son 

derece bağlıydılar. Ayrıca gruba sadece erkekler kabul edilir; mütevazı, münzevi, sade 

bir hayat yaşarlar ve evlenmezlerdi. Esseniler, insanın Tanrı’dan geldiğine, ruhun insan 

bedeninde hapsolduğuna, ruhun ölümsüzlüğüne, kaderin değişmezliğine, meleklere ve 

ahirete inanırlardı. Ahlakla ilgili öğretimi önemserler; et ve şarap tüketmezlerdi. İlk 

dönem Hıristiyanlarının uygulamalarıyla aralarında benzerlikler bulunan Esseniler, 

tarım ve el sanatlarıyla geçinmekte, elde ettikleri tüm mallar, topluma ait sayılıp ortak 

kullanmaktaydılar. Vaftizci Yahya’nın ve Hz. İsa’nın da Essenilerle ilişkisi olduğu 

düşünülmektedir.31 

d) Yahudailer 

Ahmed Midhat, bu grubun üyelerinin kardeş gibi olduklarını, şehvetperestlikten 

hoşlanmadıklarını söylemektedir. Bazı kişiler, bu grubun Yahuda isimli şahsı ilah kabul 

ettiklerini iddia etse de, Ahmed Midhat’a göre, bu bilgi doğru değildir.32 

Hakkında herhangi bir rivayete ulaşamadığımız Yahudailer (Yahudacılar) ile 

ilgili bilgiler, Voltaire’nin Felsefe Sözlüğü’nde geçmektedir. Ahmed Midhat da bu 

sözlükte geçen bilgiler doğrultusunda aktarımda bulunmaktadır. Büyük ihtimalle 

Ahmed Midhat, Voltaire’yi kaynak olarak kullanmış olmalıdır.33  

                                                 

30  Ahmed Midhat, Müdafaa I, ss. 127-30. 
31  Aydın, Hıristiyan Kaynaklara Göre Hıristiyanlık, ss. 11-12; Besalel, Yahudilik Ansiklopedisi, 2001, 

c. 1, ss. 158-59; İsmail Taşpınar, “Hz. İsa Döneminde Bir Münzevi Cemaat: Esseniler”, Köprü 

Dergisi, sy. 93 (2006), ss. 152-54; Kürşat Demirci, “Hıristiyanlık (II. Tarih)”, Diyanet İslam 

Ansiklopedisi (DİA), İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 1998, c. 17, s. 330; Harman, “Yahudilik (VI. 

Mezhepler ve Dinî Gruplar)”, ss. 213-14. 
32  Ahmed Midhat, Müdafaa I, s. 131. 
33  Voltaire, Felsefe Sözlüğü, çev. Lûtfi Ay, İstanbul: İnkılâp ve Aka Kitabevleri, 1977, c. I, ss. 192-93, 

454. 



17 

 

e) Therapeuteler 

Beşinci Yahudi mezhebi olarak Therapeuteler’i ele alan Ahmed Midhat, 

Voltaire’nin bu grubu Essenilerden ayırdığını, ancak araştırmacıların, Therapeuteler ile 

Esseniler arasında büyük benzerlikler bulduğunu, hatta Therapeuteler’in, Essenilerin bir 

kolu olduğunu açıklamaktadır. Eski filozoflardan Philon, bu grubun ilahi aşk ile 

kendilerinden geçtikleri için bu ismi aldıklarını, Yunanca “Therapeute” kelimesinin 

Muhibbullah anlamına geldiğini belirtmektedir. Evlenmeyi hoş karşılamayan 

Therapeuteler, fakir bir hayat sürmekteydiler. İncillerin içeriğiyle, Therapeuteler’in 

uygulamaları arasındaki benzerlikten ötürü Eusebius ve Aziz Jerome bu grubun 

Hıristiyan olduğunu rivayet etseler de, Ahmed Midhat, bunların Yahudi bir grup 

olduğuna ve Hıristiyanlığın daha sonra ortaya çıktığına dikkat çekmektedir.34 

Günümüz kaynaklarında, Therapeuteler’in, Essenilere çok benzeyen, münzevi 

bir hayat süren, M.S. 1. asırda İskenderiye’de yaşamış bir hareket olduğu 

görülmektedir. Therapeute sözcüğü “şifa”, “ibadet” anlamlarına gelmektedir. 

Dolayısıyla onların insan ruhunun şifacıları oldukları, Tanrı’ya kullukları 

vurgulanmaktadır. Theraputeler’den bahseden tek kaynak Ahmed Midhat’ın da belirttiği 

Philon’un De Vita Contemplativa adlı eseridir. Mütevazı yaşayan Theraupeuteler, 

güneşin doğuşunda ve batışında meditasyona da önem verirlerdi. Kutsal yazıları 

araştıran bu grup, haftanın altı günü uzlet hayatı yaşıyordu. Voltaire bunların 

evlenmediklerini de söylemektedir.35 

f) Rekabiler 

Ahmed Midhat, altıncı Yahudi mezhebi olarak incelediği Rekabiler’in 

günümüzde kalıntılarının bulunduğunu, şarabı haram kabul ettiklerini, bir damla bile 

içmediklerini söylemektedir. Voltaire, bu grubun uygulamasından hareketle İslam’da 

içki yasağı bulunduğunu iddia etse de, Ahmed Midhat bu durumu Voltaire’nin İslam 

hakkındaki bilgisizliğine hamletmektedir.36  

                                                 

34  Ahmed Midhat, Müdafaa I, ss. 131-32. 
35  Harman, “Yahudilik (VI. Mezhepler ve Dinî Gruplar)”, s. 214; Voltaire, Felsefe Sözlüğü, c. I, s. 193. 
36  Ahmed Midhat, Müdafaa I, s. 133; Voltaire, Felsefe Sözlüğü, c. I, s. 454. 



18 

 

Eski Ahit’te de bahsedilen Rekabiler, zühd hayatı yaşayan Medyenli bir 

kabileydi.37 Rekabiler, şarap içmezler,38 sade giyinirler ve kent yaşamını tercih 

etmezlerdi. Çölde yaşayan bu grup, Essenilerle ilişkilendirilmekte, Yahudi zühd 

hayatına öncülük eden bir kâhin (kohen) kabilesi oldukları düşünülmektedir.39 

g) Heroditler 

Ahmed Midhat’ın ele aldığı yedinci mezhep de Heroditlerdir. Roma 

İmparatorunun gözetiminde krallığa gelen Herod, Kudüs’ü imar ettiği ve kuraklık 

yaşandığında halka yardım ettiği için, bir grup Yahudi, Herod’un beklenen Mesih 

olduğunu iddia etmişler ve Herodit mezhebini kurmuşlardır. 40 

Roma yönetimini ve Herod’un krallığını destekleyen bir grup olan Heroditler, 

Yunan kültürüyle Yahudiliği kaynaştırmayı ilke edinmiştiler. Dinî olmaktan çok siyasi 

bir yönü olan bu mezhebin, Herod’u Mesih kabul edip etmediklerine ulaşılamamakla 

birlikte Yeni Ahit’te İsa Mesih düşmanı oldukları görülmektedir.41 

h) Vaftizci Yahya 

Ahmed Midhat yedi mezhepten ayrı olarak, gerçek isminin Yuhanna olduğunu 

belirttiği Vaftizci Yahya’yı ele almaktadır. Vaftizci Yahya’nın, insanları kendi yoluna 

çağırdığını söyleyen Ahmed Midhat, bazı kişilerin Vaftizci Yahya’yı, yukarıda 

incelediğimiz mezheplerin devamında, sekizinci bir grubun kurucusu saydıklarını, 

kimilerinin ise Hıristiyanlığın öncü bir ismi olarak gördüklerini dile getirmektedir. 

Hıristiyanlar, Musul, Diyarbakır çevresinde oluşan Yuhannai-Yakubi Hıristiyan 

grubunun, Vaftizci Yahya aracılığıyla Hıristiyanlığı öğrendiklerini onaylamaktadırlar. 

Nitekim Elçilerin İşleri’nde açıklandığına göre, Aziz Pavlus, Efes’te bu gruba rastlamış, 

bu grubun Kutsal Ruh diye bir şeyin varlığından haberdar olmadıklarını duyunca, onları 

kimin vaftiz ettiğini sormuş ve Yunanna cevabını almıştır. Bu yüzden Ahmed Midhat, 

bu grubu diğer Hıristiyan mezheplerden ayrı tutmaktadır. Ayrıca bazı Hıristiyan 

                                                 

37  Nehemya 3:14; 1 Tarihler 2:55. 
38  Yeremya 35:5-14. 
39  Kürşat Demirci, “Zühd (Diğer Dinlerde)”, Diyanet İslam Ansiklopedisi (DİA), İstanbul: Türkiye 

Diyanet Vakfı, 2013, c. 44, s. 534. 
40  Ahmed Midhat, Müdafaa I, ss. 133-34. 
41  Demirci, “Hıristiyanlık (II. Tarih)”, s. 330; Şinasi Gündüz, Din ve İnanç Sözlüğü, Ankara: Vadi 

Yayınları, 1998, ss. 168-69. 



19 

 

büyükleri, Hz. İsa’yı vaftiz eden kişinin Vaftizci Yahya olması nedeniyle, Hıristiyanlığı 

kuran kişinin Vaftizci Yahya olması gerektiğini söylemekte, bu durumun da 

Hıristiyanlar aleyhinde bir sorun olduğunu dile getirmektedirler. Yine de Ahmed 

Midhat, Hıristiyanlığın kurucusunun Hz. İsa olduğunu eklemektedir.42 

Herod’dan sonra oğullarının Filistin topraklarını bölüşerek yönettiği dönemde 

yaşayan Vaftizci Yahya ve takipçileri hakkındaki bilgiler, Kur’an’a, İncillere, Yahudi 

tarihçi Josephus’un verdiği bilgilere ve Sabiilerin kutsal kitabı Ginza’da geçen Yahya 

Kitabı’na dayanmaktadır. Halkın dikkatini çeken Yahya, Ürdün kırsal bölgesinde ve 

Ölüdeniz civarında yaşamıştır. Deve tüyünden elbise giyip, çekirge ve yaban balı 

yiyerek çölde zühd hayatı sürdürmüştür. Bu yüzden Yahya’nın, zühd hayatı yaşayan 

Yahudi grup Essenilerden olduğu düşünülmektedir. 1947’de Ölüdeniz civarında 

bulunan yazılar da bu görüşü güçlendirmektedir. Ancak Yahya’nın yerleşik bir cemaat 

kurmaması, Essenilerden farklı olarak bütün Yahudi toplumuna hitap etmesi, sadece bir 

kez vaftizi gerçekleştirip ebedi kurtuluşa yönlendirmesi, Esseniler gibi beyaz elbise 

giymemesinden hareketle bu görüş çürütülmektedir.43 

Hıristiyanlıkta İsa’nın teyzesinin oğlu ve vaftizcisi olan Yahya, M.S. 27’de 

faaliyete başlamış ve Ürdün nehri civarında insanları vaftiz eden, onları kıyamet gününe 

ve Tanrı Krallığının kurulacağı güne hazırlayan bir kişi olarak sunulmaktadır. İsa’yı 

vaftiz edip etmediği tartışmalı olan Yahya’nın, Matta ve Markos’a göre İsa’yı vaftiz 

ettiği, Luka’ya göre ise vaftiz etmediği belirtilmektedir. Yahudilerin seçilmişlik 

düşüncesine karşı olan Yahya, insanları vaftiz ederek manevi kirlerden arındırdığını, 

insanların Tanrı’nın isteğine yönelik bir hayat geçirmeleri gerektiğini söylemiştir. 

Ayrıca suyla değil, Kutsal Ruh’la vaftiz edecek birinin geleceğini İncil’de 

müjdelemektedir.44 Yahya’nın ölümüyle ilgili olarak, Galile ve Perea bölgesinin 

yöneticisi Herod Antipas’ın, davetinde etkili olduğu, insanları etrafına topladığı ve 

kralın meşru olmayan evliliğini eleştirdiği için Yahya’yı, hapse attırdığı ve sonra idam 

ettirdiği rivayet edilmektedir.45 

                                                 

42  Ahmed Midhat, Müdafaa I, ss. 134-36. 
43  Mahmut Aydın, “Yahyâ”, Diyanet İslam Ansiklopedisi (DİA), İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 

2013, c. 43, ss. 232-33. 
44  Markos 1:8. 
45  Aydın, “Yahyâ”, ss. 232-33. 



20 

 

Ahmed Midhat’ın ele aldığı “Vaftizci Yahya’nın Yuhannai-Yakubiler ile 

(günümüzdeki Süryaniler) ilişkisi olduğu” rivayetine, günümüz kaynaklarında 

ulaşılamamakla beraber, Vaftizci Yahya’nın genel olarak Sabiiler ile ilişkilendirildiği 

ortaya çıkmaktadır.46 Ahmed Midhat, Elçilerin İşleri’nden aktardığı bölümde de, Pavlus 

ile konuşan grubu Yakubiler olarak nitelemekteydi; Hıristiyan yorumcular, Pavlus’un 

konuştuğu kişilerin hiçbir şekilde Hıristiyan kabul edilemeyeceğini dile 

getirmektedirler.47 

  

                                                 

46  Şinasi Gündüz (ed.), Yaşayan Dünya Dinleri, 3. bs., Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı, 2010, ss. 

478-79. 
47  Elçilerin İşleri 19:1-7; John R. W. Stott, Elçilerin İşleri: Dünyanın Sonuna Doğru, çev. Murat 

Yılmaz, İstanbul: Haberci, 2017, ss. 423-24. 



21 

 

İKİNCİ BÖLÜM 

HAVARİLER 

Arapçada kusursuz, seçilmiş, özverili arkadaş, dost gibi anlamlara gelen havari 

kelimesi, terim olarak, Allah’ın peygamberlerine iman edip yardımcı olan herkesi ifade 

etmektedir. Özelde ise “Hz. İsa’nın kendisine yardımcı olmak üzere seçtiği on iki 

kişiden her biri” için kullanılmaktadır.48 

Ahmed Midhat, Hz. İsa’nın İncillerde oluşturulmuş hayat hikâyesinin sahih 

olmadığını belirtmekte, isteyenlerin İsa’nın bu mitolojik hikâyesini, Protestanların 

herkese dağıttığı İncillerde bulabileceğini eklemektedir. Tekrara girmemek için İsa’nın 

biyografisini değil de, havarileri ele almayı daha uygun gördüğünü söylemekte ve 

havarileri incelemektedir.49 

Kilise kaynaklarında, havariler ile ilgili pek çok ayrıntı olduğunu söyleyen 

Ahmed Midhat, bu şekilde havarilerin attıkları her adımın biliniyor olduğu izlenimi 

oluşturulduğunu dile getirmektedir. Ayrıca Hz. İsa’ya ait olan ölüleri diriltme mucizesi 

de dâhil olmak üzere, havarilerin de pek çok olağanüstü işler gösterdiği yönündeki 

rivayetlerin İncillerde mevcut olduğunu da ifade etmektedir. Ahmed Midhat, donanımlı 

Hıristiyan yorumcuların kilise kaynaklarında geçen bu bilgileri kaynak ve delil olarak 

kabul etmediklerini, ancak İnciller ve Elçilerin İşleri’nde geçen olayların asıl, orijinal 

hallerini de açıklayamadıklarını eklemektedir.50 

Havarilerle ilgili pek çok biyografi kitabı yazıldığını, ancak kaynak olarak 

kullandığı kitaplardan sahih olabilecek bilgileri almaya çalıştığını söyleyen Ahmed 

Midhat, zan içeren, râvisi, kaynağı belli olmayan rivayetleri aktardığında, eserinde bunu 

belirttiğini ifade etmektedir. Kilise kitaplarında; balıkçı, cahil, sıradan kişiler olarak 

açıklanan, yakalanma ihtimaline karşı İsa’ya ihanet eden, çarmıhtan sonra dünyaya 

misyonerlik faaliyetleri için dağılan, grup grup insanları hidayete erdiren, ölüleri 

                                                 

48  Osman Cilacı, “Havâri”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (DİA), İstanbul: Türkiye Diyanet 

Vakfı, 1997, c. 16, s. 513. 
49  Ahmed Midhat, Müdafaa I, s. 140. 
50  Ahmed Midhat, Müdafaa I, ss. 160-62. 



22 

 

diriltmeyi başaran havarilerin, sonunda kralların idam kararından kurtulamayıp şehit 

olduklarını yazmaktadır. Voltaire ise, havarilerle, o dönemde yaşayan filozofların 

arasında hiçbir münazara bulunmamasına dikkat çekmektedir. Ahmed Midhat, 

havarilerin dünyayı hidayete erdirdiğine dair herhangi bir tarihi verinin bulunmadığını, 

hatta tarihî gerçekliğin tamamen zıt durumda olduğunu vurgulamaktadır. Buna ek 

olarak, Müslümanların ve akıl sahibi her kişinin havarilerle ilgili kabul edebileceği 

bilgileri şu şekilde özetlemektedir. Havariler, cahil, sıradan, balıkçılıkla uğraşan 

kişilerken, Hz. İsa’dan sonra Kudüs’te yaşayamayıp diğer ülkelere gitmişler, oralarda 

Hz. İsa’nın mesajını anlatmışlar ve çoğu zaman anlattıkları farklı anlaşılmış, 

değiştirilmiş ve sonunda onları anlayamayan halk, havarileri kâfir olarak nitelendirmiş, 

bu durumdan ötürü yakalanıp idam edilmişlerdir. Havarilerin Hz. İsa’yı kısa bir müddet 

gördüğünü belirten Ahmed Midhat, havarilerin İncil’le ilgili az bir bilgiye sahip 

olduğunu da eklemektedir.51 

Bahsettiği üzere Ahmed Midhat, olabildiğince güvenilir kaynaklara başvurarak 

havarileri ele almakta, kaynaklarda on iki kişi olarak verilen havarileri tek tek 

incelemektedir. Ahmed Midhat’ın, Petrus’la ilgili ayrıntılı bir araştırma yaptığı ve 

genellikle Yeni Ahit’i kaynak olarak kullandığı anlaşılmaktadır. Havarilere eklenen bazı 

kişilerin olduğunu da belirten Ahmed Midhat, Pavlus’u ise özel bir başlıkta kaleme 

almaktadır.  

A) HZ. İSA DÖNEMİNDEKİ HAVARİLER 

1) Petrus 

a) Adı ve Etimolojisi 

Ahmed Midhat Efendi, Petrus’un, Hıristiyanlarca havarilerin en büyüğü 

olduğunu ve “Havariler prensi” sayıldığını belirttikten52 sonra Petrus isminin kökeni 

hakkında şu bilgileri vermektedir: 

“Bu ismi Frenkler, ‘Piyer’ diye okurlar. Manası ‘taş’ demektir. 

Yahudiyyece ‘Sefas’ denilirmiş. Havarilerden Etyen’in kardeşidir. Evvela 

                                                 

51  Ahmed Midhat, Müdafaa I, ss. 163-74. 
52  Ahmed Midhat, Müdafaa I, s. 141. 



23 

 

kendisine ‘Simun’ diye nida olunurken, Mesih: ‘Sen bir taşsın ki o taşın 

üzerine kilisemi bina edeceğim.’53 demiş olduğundan ol münasebetle 

kendisine ‘Petrus’ denilmiştir. Bu söz İncil’de münderiçtir.”54 

 

Asıl adı Simon55 olan Petrus’un, Yeni Ahit’te Simon,56 Simeon/Symeon57 ve 

Simon Petrus58 gibi kullanımları mevcuttur. Simon-Simeon ismi, muhtemelen o 

dönemde Yahudiler arasındaki yaygın bir geleneğe göre verilmiştir.59 Bu gelenekte, 

Grek-Roman isimleriyle benzer söylenişte olan ve Eski Ahit’te geçen tanınmış 

şahısların isimleri erkek çocuklarına konulmaktaydı.60 Ayrıca Simon isminin, kendisine 

sünnet olduğunda verildiği de düşünülmektedir.61 

Petrus kelimesi etimolojik olarak Aramice kökenli “Kepha”dan gelmektedir. 

“Kepha” sözlükte “taş” anlamına gelen dişil bir kelimedir.62 Bu kelimenin eril şekli, 

sonuna “s” sesinin eklenmesiyle elde edilmektedir. O halde Kephas (Petros) özel ve eril 

bir isimdir.63 Kephas, Grekçeye “petra”dan (taş) çekimlenen Petros olarak, Latinceye 

“Petrus” ve İngilizceye “Peter” şeklinde geçmiştir.64 Pavlus’un mektuplarında “Peter” 

ve “Cephas” isimleri çokça kullanılmaktadır.65 

                                                 

53  Matta 16:18. 
54  Ahmed Midhat, Müdafaa I, s. 141. 
55  Johann Peter Kirsch, “St. Peter, Prince of the Apostles”, Catholic Encyclopedia, (21.01.2018), 

http://www.newadvent.org/cathen/11744a.htm. 
56  Matta 4:18; 16:17; Markos 1:30; Luka 4:38; Yuhanna 1:42.  
57  Elçilerin İşleri 15:14. 
58  2. Petrus 1:1. 
59  Joseph A. Fitzmyer, “Aramaic Kepha’ and Peter’s Name in the New Testament”, Text and 

Interpretation: Studies in the New Testament Presented to Matthew Black, ed. Robert McLachlan 

Wilson, Ernest Best, London, New York, Melbourne: Cambridge University Press, 1979, s. 122. 
60  Ayrıca bk. Yaratılış 29:33; Luka 2:25-34. 
61  Muammer Ulutürk, Hıristiyanlıkta Havarilik, (Doktora Tezi), Konya: Selçuk Üniversitesi, 2005, s. 

54. 
62  Abdulehad Dâvûd, İncil ve Salib, çev. Kudret Büyükcoşkun, İstanbul: İnkılab Yayınları, 1999, ss. 

182-83; “Κηφᾶς (Képhas)”, Strong’s Concordance, (23.01.2018), 

http://biblehub.com/greek/2786.htm. 
63  Ulutürk, Hıristiyanlıkta Havarilik, s. 54; Dâvûd, İncil ve Salib, s. 183; “Πέτρος (Petros)”, Strong’s 

Concordance, (23.01.2018), http://biblehub.com/greek/4074.htm. 
64  “Πέτρος (Petros)”; “Κηφᾶς (Képhas)”. 
65  Donald P. Senior, “Peter”, Encyclopedia of Early Christianity, New York, London: Routledge, 1999, 

s. 902. 



24 

 

Ahmed Midhat Efendi’nin kaynaklarının çoğu Fransızca olduğu için, Petrus 

hakkındaki bilgilere Frenklerin66 isimlendirmesiyle başlamıştır. Fransızcada Petrus’un 

karşılığı, taş manasına gelen “Pierre”dir. 

Yukarıdaki alıntıda da görüldüğü üzere, Ahmed Midhat, Petrus’un ismini 

“Yahudiyyece Sefas” olarak açıklamaktadır. Petrus’un İbranice ismi, Şimeon67 veya 

“Simon bar Yonah”68 (Yonah oğlu Simon) olduğuna göre,69 Ahmed Midhat’ın, 

“Yahudiyyece” ile kastının İbranice değil, Hz. İsa döneminde Yahudilerin günlük halk 

dilinde kullandıkları Aramice olduğunu varsayabiliriz. Bu durumda, Aramice “Kephas” 

(Cephas) Osmanlıcada “Sefas” olarak telaffuz edilmiş olmalıdır. 

Petrus’a Aramicede “taş, kaya” manasına gelen bu ismin verilmesinin nedeni 

olarak onun sert karakterli olması gösterilmiştir. Başka bir yoruma göre ise burada 

geçen taş kelimesi “kıymetli taş, mücevher” anlamındadır.70  

Petrus ismi, Mesih’in Simon’a sonradan verdiği bir unvandır.71 Simon, kardeşi 

havari Andreas aracılığıyla Mesih ile ilk görüşmesinde “Petrus” ismini almıştır:72 

“Ben de sana şunu söyleyeyim, sen Petrus’sun ve ben kilisemi bu kayanın 

üzerine kuracağım. Ölüler diyarının kapıları ona karşı direnemeyecek. 

Göklerin egemenliğinin anahtarını sana vereceğim. Yeryüzünde 

bağlayacağın her şey, göklerde de bağlanmış olacak; yeryüzünde 

çözdüğün her şey göklerde de çözülmüş olacak.”73 

 

Mesih’in yukarıdaki ifadeleri, sadece Petrus’un güçlü kişiliğini vurgulamakla 

kalmamış; göklerin egemenliğinin anahtarının kendisine teslim edildiğinin açıklanması 

                                                 

66  Osmanlıların Avrupalılara, özellikle Fransızlara verdikleri ad. “Frenk”, Türk Dil Kurumu, 

(18.02.2018), 

http://www.tdk.gov.tr/index.php?option=com_bts&arama=kelime&guid=TDK.GTS.5a89b7db8c448

7.72403435. 
67  Kemal Polat, Katolik Hıristiyanlık’ta Azizlik ve Azizler, Erzurum: Salkımsöğüt, 2008, s. 264. 
68  Markus Bockmuehl, “Simon Peter’s Names in Jewish Sources”, Journal of Jewish Studies, c. 55, sy. 

1 (2004), s. 76. 
69  Ayrıca Arapçada “Şem’un Petrus” olarak geçmektedir. Dâvûd, İncil ve Salib, s. 181. 
70  A. Edward Siecienski, The Papacy and the Orthodox: Sources and History of a Debate, New York: 

Oxford University Press, 2017, s. 24. 
71  Ulutürk, Hıristiyanlıkta Havarilik, s. 54. 
72  Kirsch, “St. Peter, Prince of the Apostles”. 
73  Matta 16:18-19. 



25 

 

onu ölümünden sonra da değerini yitirmeyecek bir kişi haline getirmiştir.74 Başka bir 

deyişle, “kaya” olarak isimlendirilmesi, egemenliğin anahtarının ona verilmesi, 

yeryüzünde ve gökyüzünde bağlayıcı ve çözücü gücünün olması Petrus’u ayrıcalıklı 

konuma yerleştirmiştir. Nitekim bu ifadeler, onun kilisenin temeli olacağına dair en 

güçlü kutsal kitap işaretleri olarak kabul edilmektedir.75 

Matta 16:18-19’da yer alan bu ifadeler kiliseler arasında büyük anlaşmazlıklara 

ve kanlı savaşlara neden olmuştur.76 Nitekim Roma Kilisesi’nde Papalık otoritesinin 

teolojik temeli,77 Petrus hakkındaki bu ifadelere dayanılarak oluşturulmuştur. Buna 

karşın, bazı kiliseler de Matta 16:18’de geçen Aramice taş kelimesinin dişil bir cins isim 

olmasından hareketle, İsa’nın “taş” ile kastettiğinin Petrus değil, Mesih, yani kendisi 

olduğunu ve dolayısıyla kilisenin temelinin Petrus değil, bizzat Mesih olduğunu iddia 

etmişlerdir. Ayrıca diğer kiliseler Petrus’un şahsının değil, itikadının taşa benzetildiğini 

de savunmuşlardır.78 

Bu etimolojik açıklamalardan hareketle, Ahmed Midhat’ın, Petrus kelimesinin 

kökeni, Simon’a Petrus ismini İsa Mesih’in vermesi ve Hıristiyanların Petrus’u 

“Havarilerin prensi”79 kabul etmesi hakkında verdiği bilgilerin doğru olduğunu 

söylemek mümkündür. Bununla birlikte Ahmed Midhat, Hıristiyanların, Petrus’un 

konumunu yüceltmek için İsa’ya bu sözleri nispet ettiklerini öne sürmektedir.80 

Görüşünü teyit etmek için Yeni Ahit’ten bazı cümleleri de delil olarak kullanmaktadır. 

Onun bu konuyla ilgili görüşleri ileride değerlendirilecektir. 

                                                 

74  Hatice Çiçek, Papanın Yanılmazlığı Sorunu ve Hans Küng’ün Yanılmazlık Doktrinini Eleştirisi, 

(Yüksek Lisans Tezi), Samsun: Ondokuz Mayıs Üniversitesi, 2010, s. 31. 
75  Çiçek, Papanın Yanılmazlığı Sorunu ve Hans Küng’ün Yanılmazlık Doktrinini Eleştirisi, s. 32. 
76  Dâvûd, İncil ve Salib, s. 182. 
77  Bekir Zakir Çoban, Geçmişten Günümüze Papalık, İstanbul: İnsan Yayınları, 2009, s. 32. 
78  Dâvûd, İncil ve Salib, ss. 182-83; Patrick Toner, Petrus’un kişiliğinden ziyade itikadının taşa 

benzetilmesini zorlama bir tevil olarak görmüştür. Çünkü Petrus’u seçen bizzat Hz. İsa’dır. Toner’e 

göre, bu ifadeler, İsa ve Petrus’un birlikte hareket ettiğini ve Petrus’a verilen bu otoritenin 

devamlılığının da psikoposlar kurulu aracılığıyla olacağına işaret etmektedir. Bk. Çiçek, Papanın 

Yanılmazlığı Sorunu ve Hans Küng’ün Yanılmazlık Doktrinini Eleştirisi, s. 32. 
79  Ahmed Midhat, Müdafaa I, s. 141; Ulutürk, Hıristiyanlıkta Havarilik, s. 55. 
80  Ahmed Midhat, Müdafaa I, s. 141. 



26 

 

b) Biyografisi 

Her şeyden önce, Ahmed Midhat’ın, Petrus hakkında ayrıntılı biyografik bilgiler 

vermediğini belirtmeliyiz. Zira o, ileride inceleyeceğimiz üzere, İncillerden bazı 

bölümleri ele aldıktan sonra Petrus’un kişiliği hakkında ayrıntılı bilgi vermeye gerek 

kalmadığını söylemektedir.81  

Kilisenin temeli olan Petrus, İncil rivayetine göre82 Celile gölünün kenarında 

balıkçıdır.83 İncillerde Petrus’un, Zebedi’nin oğulları Yakub ve Yuhanna ile iş ortağı 

olduğu,84 geçimini Celile’den (Taberiye) sağladığı açıklanmaktadır.85 Petrus’un doğduğu 

yer olan Beytsayda86 ve yine onun yerleştiği Kefernahum87 da, balıkçılıkla geçinen 

kasabalardır.88 

Havari Andre’nin,89 Petrus’un kardeşi olduğu bilgisini de veren Ahmed Midhat, 

başka bir kısımda90 ise Andre’nin ismini, Etyen olarak zikretmektedir. Sözü geçen 

Havari Andre’nin ismi, İncillerde Andreas’tır.91 Vaftizci Yahya’nın takipçisi olan 

Andreas92 aynı zamanda Petrus’u, Mesih’le tanıştıran kişidir. Matta ve Markos’ta da 

Andreas, Petrus’un kardeşi olarak geçmekte ve iki kardeşin balıkçı olduğu bilgisi 

verilmektedir.93 

On iki havarinin ismi göz önüne alındığında,94 Petrus’un havariler arasında 

Andreas’tan başka kardeşinin olmadığı anlaşılmaktadır.95 Bu yüzden Ahmed Midhat, 

                                                 

81  Ahmed Midhat, Müdafaa I, s. 149. 
82  Matta 4:18. 
83  Ahmed Midhat, Müdafaa I, s. 142. 
84  Matta ve Markos İncillerinde Petrus’un, Zebedi’nin oğullarıyla ortak olduğu bilgisi geçmemektedir. 

Matta ve Markos, Zebedi’nin oğulları Yakub ve Yuhanna’yı ağlarını onaran balıkçılar olarak 

tanıtmakta; ancak Petrus’la iş ortağı olduklarını açıklamamaktadır. Luka’da ise onların, Petrus’la iş 

ortağı oldukları görülmektedir. Matta 4:21-22; Markos 1:19-20; Luka 5:10. 
85  Halim Işık, İlk Papa Aziz Petrus’tan Son Papa Ratzinger’e Papalık Tarihi, İstanbul: Ozan 

Yayıncılık, 2006, s. 29. 
86  Kirsch, “St. Peter, Prince of the Apostles”. 
87  Kirsch, “St. Peter, Prince of the Apostles”. 
88  Siecienski, The Papacy and the Orthodox, s. 20. 
89  Ahmed Midhat, Müdafaa I, s. 150. 
90  Ahmed Midhat, Müdafaa I, s. 141. 
91  Matta 4:18; 10:2; Markos 1:16, 29; Markos 3:14; 13:3; Luka 6:13; Yuhanna 1:40, 44; 6:8, Elçilerin 

İşleri 1:13.  
92  Yuhanna 1:40. 
93  Matta 4:18; Markos 1:16. 
94  Matta 10:2. 
95  Ulutürk, Hıristiyanlıkta Havarilik, s. 56. 



27 

 

Petrus’un kardeşinin ismini Andre olarak açıklarken haklı olsa da, Etyen96 ismini ona 

yanlışlıkla nispet etmiştir. Etyen isminin kitapta ya imla yanlışı olarak yazıldığını ya da 

sehven verildiğini düşünebiliriz. 

Ahmed Midhat’ın ayrıntılı olarak ele aldığı bir konu da, Petrus’un cahil olması, 

yani okuma-yazma bilmemesidir. Aslında Ahmed Midhat, sadece Petrus’un değil, 

havarilerin hepsinin bu sıfatla anıldığını açıklamaktadır. Ancak burada havarilere 

cahillik sıfatını nispet edenin Ahmed Midhat değil, Hıristiyan kaynakları olduğu 

belirtilmelidir. Söz gelimi Ansiklopedi adlı eserde, Kardinal Gose’ye97 atıfla, havarilerin 

hepsinin “cahil, fakir, haysiyetsiz, hasepsiz [asalet yoksunu]” gibi sıfatlarla anıldığı ve 

bu sıfatların tahkir için değil, Hıristiyanlığın değerini yüceltmek için verildiği ifade 

edilmektedir.98 Buna mukabil, Müdafaa’nın ikinci cildinde açıklandığına göre, Mösyö 

Dwight, havarilerin cahil sıfatıyla muttasıf olmasının sadece dini yayma görevi 

verilmeden önce geçerli olduğunu savunmaktadır. Ayrıca ümmi kişilerin de dini 

yaymak için gönderilebileceğini, bu hususu Müslüman ya da Hıristiyan herkesin kabul 

edeceğini ve bu yüzden havarilerin cahil ve fakir sınıfından olmalarının onların ahlakına 

zarar vermeyeceğini dile getirmiştir.99 Bu itiraza cevaben Ahmed Midhat Efendi, 

Kardinal Gose ile Dwight arasındaki yaklaşım farklılığına dikkat çekmektedir: 

“Müdafaa’nın 142 numaralı sahifesinde tasrih edilmiştir ki havarileri 

“cahil, fakir, haysiyetsiz” diye ilk tarif eden zat Kardinal Gose’dir. 

Ansiklopedi ve sair bunca terâcim-i ahval kitapları da Kardinal mumi 

ileyhe ittibaan öyle yazılmıştır…”100 

“Ona şüphe yok hatta Nebi Zi-şân Efendimiz Hazretleri dahî ümmi 

idiler. Şu kadar ki her ümminin davâ-yı nübüvvet etmesi teslim olunur mu 

olunmaz mı burası cây-ı dikkattir (…) Havarilerin cahil mahil oldukları 

hakkında yalnız Kardinal Jose’nin [Gose] tabirini irad ile iktifa eylemiş 

                                                 

96  Etyen (Étienne) ismi, Stephen isminin Fransızcasıdır. Bu isimdeki Aziz Stephen, Elçilerin İşleri 

6:5’te de geçen, ilk diyakonlardan biridir ve Hıristiyanların ilk şehididir. Charles Souvay, “St. 

Stephen”, Catholic Encyclopedia, (28.01.2018), http://www.newadvent.org/cathen/14286b.htm. 
97   Hasan Özarslan, Johann Melchior Goeze olduğunu belirtmiştir. Özarslan, Ahmet Mithat Efendi’nin 

“Müdafaa” (Birinci Kitap) Adlı Eserinin Sadeleştirilmesi ve Eserin Dinler Tarihi Açısından 

Değerlendirilmesi, s. 18. Ancak Özarslan’ın işaret ettiği Goeze, Luteran bir pastördür. Halbuki 

Ahmed Midhat’ın bahsettiği kişi bir kardinal, yani Katoliktir. Bu durumda, Özarslan’ın teşhisinin 

doğru olmadığı söylenebilir. 
98  Ahmed Midhat, Müdafaa I, ss. 142-43. 
99  Ahmed Midhat, Müdafaa’ya Mukabele ve Mukabele’ye Müdafaa: Mösyö Dwight’ın Müdafaa’ya 

Mukabelesine karşı Ahmed Midhat Efendi’nin Müdafaası, İstanbul: Tercüman-ı Hakikat Matbaası, 

1300, s. 26. 
100  Ahmed Midhat, Müdafaa II, s. 32. 



28 

 

idik. Havarilik hizmetini ümmilik lekedâr etmeyeceğini biz Mösyö Divayt 

[Dwight] Hazretlerinden ziyade tasdik ederiz.”101 

 

Buna ek olarak Ahmed Midhat, Hıristiyanlığı aşağılayan bazı Avrupalı 

yazarların, “Dağda yaşayan birkaç balıkçının (havarilerin) Yunanca bilmediklerini” 

ifade eden sözlerine de itimat etmediğini ve Kardinal Gose gibi güvenilir birinden alıntı 

yaptığını açıklamıştır.102 

Petrus’un cahil olması konusuna geri dönersek, bu bilginin Elçilerin İşleri’ne 

göre kısmen doğru olduğunu söyleyebiliriz.103 Nitekim Petrus’un, sadece temel düzeyde 

okuma yazma bildiği ve Grekçesinin (Yunanca) kusurlu olduğu anlaşılmaktadır. 

Petrus’un İsa’yı üç kez inkâr etmesi hadisesinde104 de Petrus, Celile aksanına sahip 

olduğu için fark edilmektedir. Ayrıca Papias’ın,105 Markos’u “Petrus’un tercümanı” 

olarak tanımlaması da, Petrus’un Grekçe bilgisinin sınırlı olduğu iddiasını 

desteklemektedir.106  

Kısaca ifade etmek gerekirse, Ahmed Midhat’ın Petrus hakkında verdiği 

biyografik bilgilerin temel kaynağının Yeni Ahit olduğu ve çoğu zaman doğruyu 

yansıttığı görülmektedir.  

b.1) Petrus’un Karakteri 

İncil yazarları bir yandan Petrus’un faziletlerini anlatırken öbür yandan da onun 

hatalarına dikkat çekmektedirler.107 Ahmed Midhat Efendi de İncillerdeki bu ikircikli 

tavrı fark etmiştir. İncillerde İsa’nın Petrus hakkında, “Yeryüzünde senin bağlamış 

olduğunu gökte Allah dahi bağlayacaktır, çözmüş olduğunu çözecektir.”108 gibi övgü 

                                                 

101  Ahmed Midhat, Müdafaa II, ss. 44-45. 
102  Ahmed Midhat, Müdafaa II, ss. 44-45. 
103  “Kurul üyeleri, Petrus’la Yuhanna’nın yürekliliğini görüp de bunların eğitim görmemiş, sıradan 

kişiler olduklarını anlayınca şaştılar ve onların İsa’yla birlikte bulunduklarını fark ettiler.” (Elçilerin 

İşleri 4:13). 
104  “Orada duranlar az sonra Petrus’a yaklaşıp, ‘Gerçekten sen de onlardansın. Konuşman seni ele 

veriyor.’ dediler.” (Matta 26:73; Markos 14:70). 
105  Apostolik Babalardan olan Papias (y. 60-130), Anadolu’daki Hierapolis’in (Denizli) piskoposudur. 

Papias’a göre Markos, İncilini Petrus’tan aldığı bilgiler doğrultusunda yazmıştır. Gündüz, Din ve 

İnanç Sözlüğü, s. 301. 
106  Siecienski, The Papacy and the Orthodox, s. 18. 
107  Siecienski, The Papacy and the Orthodox, s. 30. 
108  Matta 16:19. 



29 

 

ifadeleri109 kullandığı açıklanmaktadır. Buna karşın ileride işaret edeceğimiz üzere, 

İsa’nın Petrus’la ilgili nefret içerikli bazı ifadeleri de bulunmaktadır. Nefret bildiren 

ifadelerle, övgü ifadelerinin birlikte bulunmasının bir çelişki olduğunu belirten Ahmed 

Midhat, bu iki zıt ifadeden birinin doğru kabul edilmesi halinde diğer ifadenin 

yalanlanacağını, bu durumda da İncillerin çelişkili olduğu sonucuna ulaşılacağını iddia 

etmektedir.110  

Ahmed Midhat’a göre, kilisenin temeli olan Petrus, İsa’ya layık bir öğrenci 

değildir. Nitekim Yeni Ahit İsa’nın Petrus’u azarladığını ve Petrus’un İsa’dan şüphe 

ettiğini açıklanmaktadır. 

b.2) Petrus’un İnkârı  

Kanonik kabul edilen İncillerde geçtiği üzere, İsa ve Petrus arasında 

anlaşmazlıklar vardır. Bu anlaşmazlıklar arasında “Petrus’un İsa’yı üç kez inkâr 

etmesi”111 ise şüphesiz en dikkat çekicisidir. Ahmed Midhat Efendi de Petrus’un İsa’yı 

inkâr ve ona lanet etmesi hadisesine değinmektedir: 

“Matta’nın 26. babında:112 ‘İsa, Petrus’a dedi ki: ‘Hakkan sana derim ki 

hemen bu gece horoz ötmezden evvel sen beni üç kez inkâr edeceksin… 

Petrus sarayın dışarısında dururdu ve bir cariye ona yanaşıp dedi ki:‘Bu 

da İsa ileydi.’ O zaman Petrus cümlenin huzurunda inkâr edip dedi ki: 

‘Senin dediğin adamı ben bilmem’ Kapı önüne çıktığı zaman bir gayri 

cariye onu görüp dedi ki: ‘Bu da İsa ile birlikteydi.’ Ama Petrus yine 

yemin ederek dedi ki: ... ‘Ben ol adamı bilmem!’... Ve biraz sonra önde 

duranlar Petrus’a yanaşıp dediler ki: ‘Gerçek sen dahi onlardansın.’ O 

zaman Petrus, ‘Lanet!’ And etmeye başlayıp dedi ki: ‘Ben ol adamı 

bilmem’...”113 

 

Markos İncili’ne göre, İsa’nın tutuklanmasından sonra gerçekleşen bu olayda 

öğrencileri onu bırakıp kaçmış114 ancak Petrus İsa’nın sonunu görmek için Başkâhin’in 

                                                 

109  Ahmed Midhat, bu gibi övgü ifadelerinin Petrus dışındaki havariler hakkında da olduğunu 

söylemektedir. Ahmed Midhat, Müdafaa I, s. 149. 
110  Ahmed Midhat, Müdafaa I, ss. 149-50. 
111  Markos 14:29-31, 66-72; Matta 26:33-35, 69-75; Luka 22:34-35, 54-61; Yuhanna 13:38; 18:16-17. 
112  Matta 26:34, 69-74. 
113  Ahmed Midhat, Müdafaa I, ss. 147-48. 
114  Markos 14:50. 



30 

 

avlusuna kadar onu takip etmiştir.115 Daha sonra Başkâhin’in hizmetçi kızlarından birine 

yakalanan Petrus, İsa’yı üç kez inkâr etmiş ve lanet okumuştur.116  

İsa, Petrus’un kendisini inkâr edeceğini daha önceden haber vermişti. İsa’nın bu 

öngörüsü dört İncil’de de geçmektedir.117 Başkâhin’in avlusunda veya avlunun 

yakınlarında meydana gelen bu olay için İncillerin anlatımında çok az farklılıklar 

olmasına rağmen, İncil yazarları birçok hususta benzer ifadeleri tekrar etmişlerdir. 

Mesela, dört İncil’de İsa’nın “… horoz ötmeden beni üç kez inkâr edeceksin.” 

öngörüsünü takiben Petrus’un inkârı gerçekleşmektedir. Ancak sadece Sinoptik 

İncillerde Petrus, pişman olup, ağlamaya başlamıştır.118 Onun bu hatırlayışı, İsa’nın 

dirilişinden sonraki rolünü de önemli ölçüde etkilemiştir.119  

İncillerde Petrus’a inkârı nedeniyle yöneltilen bu olumsuz tavır Yuhanna’da 

dengelenmeye çalışılmıştır. İsa, dirilişinden sonra, Petrus’a kendisini sevip sevmediğini 

üç kez sormuş; Petrus’un her defasında onu sevdiğini tekrarlaması üzerine İsa, ona üç 

kere “koyunlarını otlatma” yetkisi vermiştir.120 Üç kez inkâr, üç kez tekrarlanan 

“koyunları otlatma” görevi ile, Petrus’un üç inkârını izale etmiş görünmektedir. 

Günümüzde, inkâr hadisesinin tarihsel gerçekliğine dair neredeyse fikir birliği 

vardır. Baskın görüşe göre, “Hıristiyanlar, oldukça önemli liderlerinden birisi için 

rezalet olarak nitelendirilebilecek bir hikâye icat etmiş olamazlar.” Yorumcuların büyük 

çoğunluğu inkâr hadisesinin tarihselliğinin “tartışılmaz” olduğuna inanmaktadır. Zira 

böylesi bir hikâyenin tarihsel bir temeli olmaksızın canlı tutulması imkânsız 

görülmüştür.121  

Bazı İncillerde, Petrus karşıtı ve önyargılı söylemlerin olduğunu savunan 

araştırmacılar vardır. Bu uzmanlar, inkâr hadisesini “utanç kriteri” olarak 

değerlendirerek bu olayın gerçekleşmesinin imkânsız olduğuna inanırlar ve inkâr 

hadisesinin tarihsel gerçekliğine dair genel kanaati sorgularlar. Buna göre eğer inkâr 

                                                 

115  Markus Bockmuehl, Simon Peter in Scripture and Memory: The New Testament Apostle in the Early 

Church, Michigan: Baker Academic, 2012, s. 93. 
116  Markos 14:66-72. 
117  Matta 26:31-35; Markos 14:27-31; Luka 22:31-34; Yuhanna 13:36-38. 
118  Markos 14:72; Matta 26:75; Luka 22:62. 
119  Bockmuehl, Simon Peter in Scripture and Memory, s. 93. 
120  Yuhanna 21:14-17. 
121  Siecienski, The Papacy and the Orthodox, ss. 32-33. 



31 

 

hadisesi tarihsel olarak gerçekleşmiş olsaydı, müteakip birkaç gün içinde, Petrus’u 

oldukça etkileyici bir şekilde değiştiren bir şey olması gerekirdi. Ancak böyle bir 

değişime İncillerde işaret edilmemektedir.122 Dolayısıyla Petrus’un rolünün birkaç gün 

içinde değişmesi dikkat çekici bir durum olarak karşımıza çıkmaktadır. 

Ahmed Midhat Efendi, inkâr hadisesiyle ilgili değerlendirmesinde Petrus’un 

“hıyanetlik, alçaklık”123 yaptığını belirtmektedir. Nitekim Ahmed Midhat’ın yanı sıra 

günümüzdeki bazı uzmanların da, bu olayı “utanç kriteri” olarak kabul ettiğine yukarıda 

değinmiştik.  

Ayrıca Ahmed Midhat, Hz. Muhammed’in ashabıyla havarileri karşılaştırmış ve 

Hz. Muhammed’in sahabesinin fedakârlıkları karşısında, Petrus’un kendi hocasına lanet 

etmesinin garip olduğunu belirtmiştir.124  

Petrus’un üçüncü inkârından sonra lanet okuması, Matta ve Markos İncillerinde 

geçmektedir.125 Olaydaki bağlamdan, lanetin bir muhataba yönelik olduğu 

anlaşılmaktadır; ancak Petrus’un lanetini içeren cümlede nesne açık olarak 

belirtilmediği için, bu cümlenin yorumlanmasında iki yaklaşım ortaya çıkmıştır; Birinci 

görüşe göre Petrus, yalan söylediği için kendisine lanet etmiştir. İkinci ve çoğunluğun 

görüşüne göre ise Petrus, İsa’yı tanımadığını toplanan kalabalığa kanıtlamak için İsa’ya 

lanet etmiştir.126 Ahmed Midhat Efendi’nin, Petrus’un “kendi hocasına lanet etmesinin 

garip olduğunu” söylemesi, onun ikinci görüşü benimsediğini göstermektedir.  

b.3) Petrus’un İtaatsizliği ve Tereddüdü 

Ahmed Midhat Efendi, Hıristiyanların nezdinde İsa’nın Tanrı oğlu olduğunu 

vurgulamakta, Tanrı oğlu olan İsa’nın sözünün de onlar için itaatten daha fazlasını 

gerektirdiğini belirtmektedir.127 Bu nedenle o, İncillerde İsa ve Petrus’la ilgili bölümleri 

ele almakta ve İsa’nın Petrus’a hitaplarına dikkat çekmektedir: 

                                                 

122  Siecienski, The Papacy and the Orthodox, ss. 32-33. 
123  Ahmed Midhat, Müdafaa I, ss. 147-48. 
124  Ahmed Midhat, Müdafaa I, s. 148. 
125  Matta 26:74; Markos 14:71. 
126  Siecienski, The Papacy and the Orthodox, s. 32. 
127  Ahmed Midhat, Müdafaa I, s. 143. 



32 

 

“Matta İncili’nin 14. babında, İsa’nın deniz üzerinden gelerek 

havarilerin bindiği kayığa yaklaştığı hikâyesinde yirmi sekizinci 

ayetinden128 aşağı şöyle yazılmıştır: “Petrus ona cevap verip dedi ki: ‘Ya 

Rab, eğer sen isen buyur ki sana su üzerinden yürüyerek geleyim!’ İsa 

dahi ‘gel’ dedi ve Petrus kayıktan inip İsa’ya gelmek için su üzerinde 

yürürdü ama rüzgâr-ı şedid görmekle korktu ve batmaya başladı da 

çağırıp dedi ki: ‘Ya Rab! Beni kurtar.’ ve İsa hemen elini uzatıp onu tuttu 

ve ona dedi ki: ‘Ey az imanlı adam!... Niçin şek eyledin?”129 

 

Petrus, sık sık hatalar yapan, bu hataları devam ettiren, ama yine de yüceltilen 

bir öğrencidir.130 O, Matta İncili’nde toplumun sözcüsü rolünü üstlenmiş ve bu nedenle 

herkesin tanık olduğu talimatlar alan bir figür, yani Hıristiyanlara örneklik teşkil eden 

biri olarak sunulmuştur.131 

Yukarıdaki hadise de bu minvalde yorumlanmaktadır. İsa, akşamüstü tek başına 

dua etmek için öğrencilerini tekneye bindirmiş, öğrencilerinin kendisinden önce karşıya 

geçmelerini istemiş, ancak rüzgâr ters yönden estiği için öğrenciler karşıya geçememiş 

ve dalgalarla boğuşmak zorunda kalmışlardı. Sabaha karşı İsa dalgalar üzerinde 

yürüyerek kayığa yaklaşınca, öğrenciler karanlık olduğundan İsa’yı hayalet sanarak 

korkmuşlar; ancak İsa cesur olmalarını söyleyerek onları teselli etmiştir.132 Bu sırada 

Petrus’un zamansız konuşması133 dikkat çekmektedir: “Ya Rab, Eğer sen isen, buyruk 

ver suyun üstünden yürüyerek sana geleyim.” İsa Petrus’un bu isteğini kabul etmiş, 

ancak Petrus suyun üzerinde yürürken şiddetli rüzgârı görünce korkmuş, batmaya 

başlamış ve İsa’dan yardım istemiştir. İsa da hemen onun elini tutarak kurtarmış ve “Ey 

kıt imanlı, neden kuşku duydun?” diyerek onu azarlamıştır. 134 

İsa’nın görünmesiyle (Teofani)135 başlayan bu olayda, iman etmenin gereğine ve 

şüpheye düşmenin tehlikesine işaret edilmektedir.136 Çünkü Petrus şüphe etmekte, az 

                                                 

128  Matta 14:28-31. 
129  Ahmed Midhat, Müdafaa I, ss. 143-44. 
130  Siecienski, The Papacy and the Orthodox, s. 66. 
131  Jack Dean Kingsbury, “The Figure of Peter in Matthew’s Gospel as a Theological Problem”, Journal 

of Biblical Literature, c. 98, sy. 1 (1979), s. 68. 
132  Matta 14:22-27. 
133  Bart D. Ehrman, Peter, Paul, and Mary Magdalene: The Followers of Jesus in History and Legend, 

New York: Oxford University Press, 2008, s. 17. 
134  Matta 14:28-31. 
135  “Teofani: Tanrının kendisini göstermesi; mutlaka maddi olarak olmasa da kendisini göstererek 

vahyetmesi.” Gündüz, Din ve İnanç Sözlüğü, s. 365. 



33 

 

imanına rağmen İsa onu kurtarmaktadır.137 Aynı şekilde Matta İncili’nde de havariler 

“az imanlı”138 olarak nitelendirilmektedir.139 

Bu kısa anlatımla, imanda dalgalanmaların olabileceği ve Petrus’un hatalar 

yapan bir karakteri temsil ettiği140 belirtilmiştir. Petrus’a, Hıristiyan topluluğun eğitsel 

bir numunesi olarak “örneklik ve sözcülük” görevi verilmektedir.141 Ayrıca bu olayın 

Petrus’un imanını arttırdığı savunulmuş ve bu olayla onun kilisenin temeli olacağı da 

yorumlanmıştır.142 

Başka bir görüşte, az imanın, imansızlıkla eşit olmadığı kabul edilmekle birlikte, 

kurtuluş için yeterli olup olamayacağı sorgulanmaktadır. Zira Mesih’in son kelimeleri; 

Mesih’in Petrus’u kurtarmadaki kudretine değil, Petrus’un zayıf imanına ve şüphesine 

vurgu yapmaktadır. O halde bu ifadeler övgü değil, azarlama olarak görülmelidir.143  

Ahmed Midhat Efendi, bu olayı iki yönlü değerlendirmekte ve İsa yalancı ise 

Petrus’un aklanacağını, eğer İsa doğru söylüyor ise İncillere göre Petrus’un zayıf imanlı 

bir adam olması gerektiği sonucuna ulaşmaktadır. O halde, İncillere göre; ya Roma 

Kilisesi’nin temeli zayıf imanlı bir adama dayandırılmış ya da Hıristiyanların İsa’sı 

yalan söylemiş olmaktadır.144 

Ahmed Midhat’ın dikkat çektiği başka olay da, İsa’nın Petrus’u “Şeytan” 

hitabıyla azarlamasıdır: 

“İsa kendisinin salb olacağı [çarmıha gerileceği] hakkında bazı malumat 

vermesi üzerine Petrus onu başkaca çekip azarlamaya başladı ve dedi ki: 

‘Ya Rab sana merhamet olsun! Bu sana hiç vaki olmaz’. Ama o zaman 

İsa dönüp Petrus’a dedi ki: ‘Ardıma git’ yani ‘Defol şuradan! Ey şeytan! 

                                                                                                                                               

136  Siecienski, The Papacy and the Orthodox, s. 66. 
137  Timothy Wiarda, Peter in the Gospels: Pattern, Personality and Relationship, Germany: Mohr 

Siebeck, 2000, s. 162. 
138  Matta 8:26. 
139  Ahmed Midhat Efendi de bu konuya dikkat çekmiştir: “... Matta İncili'nin 16. babında ve Enacil-i 

sairede dahi gösterildiği vechile tekrar etmiştir. İsa demiştir ki: ‘Ey az imanlı adamlar! Niçin ekmek 

almadığınız için birbirinizle söyleşirsiniz?” (Matta 16:8). Bk. Ahmed Midhat Efendi, Müdafaa I, s. 

145. 
140  Markus Bockmuehl, The Remembered Peter: In Ancient Reception and Modern Debate, Germany: 

Mohr Siebeck, 2010, s. 40. 
141  Siecienski, The Papacy and the Orthodox, s. 66. 
142  Wiarda, Peter in the Gospels, s. 162. 
143  Robert H. Gundry, Peter: False Disciple and Apostate According to Saint Matthew, Grand Rapids, 

Michigan-Cambridge, U.K.: William B. Eerdmans Publishing Company, 2015, s. 12. 
144  Ahmed Midhat, Müdafaa I, ss. 144-45. 



34 

 

Sen bana muterizsin! Zira sen Allah’ın nesnelerini hissetmezsin! Ama 

adamların nesnelerini hissedersin!”145 

 

Bu olay Luka İncili’nde anlatılmaz. Ancak Luka’da, Son Akşam Yemeği’nde 

İsa, Petrus’un kendisini inkâr edeceği öngörüsünde bulunmakta ve Petrus’un yakın 

zamanda işleyeceği kusurları Şeytan’ın müdahalesiyle ilişkilendirmektedir: “Simun, 

Simun! Şeytan sizleri buğday gibi kalburdan geçirmek için izin almıştır; ama ben, 

imanını yitirmeyesin diye senin için dua ettim, geri döndüğün zaman kardeşlerini 

güçlendir.”146 

Bazı uzmanlar, Petrus’un “Şeytan” şeklinde isimlendirildiği bu olayın tarihsel 

gerçekliği konusunda şüphe duymuşlar ve hatta Markos’un kendi teolojisini öne 

çıkartmak için kasten bu bölümü uydurduğunu ve havarileri kötü bir halde göstermeye 

çalıştığını savunmuşlardır. Buna karşın Hıristiyan yazarlar arasındaki genel kanaat, bu 

olayın gerçek olduğu yönündedir. İsa ve Petrus arasındaki gergin ilişki de, bu olayın 

tarihî bir gerçeklik olduğuna delil gösterilebilir. Nitekim Yeni Ahit’te Petrus; aceleci 

hareket eden,147 anlayışsız,148 düşünmeden konuşan149 ve az imanlı150 bir karakterdir. 

Dolayısıyla, bu olayın tarihî bir gerçekliğe sahip olduğu düşünülebilir. Petrus’un 

hatalarını düzeltmek için İsa’nın söylediği söz ve azarlamalar da onu üzmüş olabilir.151  

Ahmed Midhat ise İncil’de anlatılan bu olayın tarihî gerçekliğinden şüphe 

etmeden, “Ardıma git” ve “Ey şeytan” ifadelerine vurgu yapmakta ve bunu “rezalet” 

olarak nitelendirmektedir.152 

                                                 

145  Matta 16:21-23; Markos 8:31-33; Ahmed Midhat Efendi, Müdafaa I, ss. 145–46. Petrus’un İsa’yı 

Mesih olarak ikrar etmesi ve İsa’nın ona Petrus ismini vermesinden kısa bir süre sonra gerçekleşen 

bu olayda İsa kendisinin çekeceği acıları anlatmakta, bunun üzerine Petrus, İsa’yı bir kenara çekerek 

azarlamaktadır: “Tanrı korusun, ya Rab! Senin başına asla böyle bir şey gelmeyecek!” İsa da ona 

sert bir şekilde karşılık vermektedir: “Çekil önümden, Şeytan!” dedi. “Düşüncelerin Tanrı’ya değil, 

insana özgüdür.” 
146  Luka 22:31-32. 
147  Yuhanna 18:10. 
148  Yuhanna 13:6-11. 
149  Markos 9:5-6. 
150  Matta 14:28-31. 
151  Siecienski, The Papacy and the Orthodox, ss. 31-32. 
152  Ahmed Midhat, Müdafaa I, s. 146. 



35 

 

b.4) Hananya ve Safira’nın Ölümü  

Ahmed Midhat Efendi’nin Petrus’la ilgili üzerinde durduğu bir bölüm de 

Elçilerin İşleri 5:1-10. bölümde geçen olaydır. Ahmet Midhat, Petrus’un tehdit ve 

azarlama şeklindeki tavrını eleştirmektedir: 

“Ol İncil’in Resullerin A’mâli kısmının beşinci bâbında izah ve tafsil 

edildiği üzere bu suretle mülklerini satıp paralarını havarilere teslim 

edenler miyânında [arasında] Hananya isminde birisi var idi ki her ne 

kadar Yahudiliği Mesihiliğe tahvil etmiş ise de Yahudilere mahsus olan 

ihtiyat-ı dûr-endişâneyi [gelecek endişesiyle] henüz bırakmamış 

olduğundan mülkünü sattığı zaman akçenin bir kısmını ketmen [gizlice] 

saklayıp diğer miktarını havarilere götürmüş idi. Petrus bu hileden 

haberdâr olduğu için ‘Şeytan neden senin kalbini istila eyledi ki Ruhu’l-

Kudse yalan söylemeye cesaret olup da mülkün pahasından bir kısmını 

dolandırdın?’ diye itâb [azarlama, paylama] ve tehdide başlayınca 

biçârenin ödü koparak hemen orada canı çıkmıştır. Orada mevcut 

adamlardan birtakımı tehdit mazlumu olan biçâreyi defne götürmüş 

oldukları sırada zevcesi Safira geldikte Petrus ona dahi ‘Rabbin ruhunu 

imtihan için kocan ile ittifaka sebep nedir? İşte kocan cezasını bularak 

vefat etti. Onu defnetmeye gidenler geldikleri gibi seni de defnetmeye 

götüreceklerdir. Zira sen de bu dolandırıcılığın cezası olarak öleceksin.’ 

diye tehdide başlayınca biçâre kadın dahi korkusundan helak olarak fi’l-

vâki’ onu da götürüp defnetmişlerdir.  

İşte İncil’de musarrahan [açıkça söylenmiş] ve muvazzahan [izah edilen, 

açıklanan] hikâye edilen bu fıkrayı bir de İncil’in insanları ekip 

biçmekten ve maişet [geçim] için düşünmekten katiyyen men’ ederek 

ancak Cenab-ı hakka tevekkül ile memur etmesine tetabbuk [uymak] 

eyleyecek olursak Petrus’un böyle insanı helak edecek kadar tehditleri 

muvafık mıdır, değil midir? mülâhazaya muhtaç kalır.”153 

 

Elçilerin İşleri’nde geçen bu bölüm üzerine olumsuz pek çok yorum yapılmış ve 

yapılmaktadır. Kimi araştırmacılar Yeni Ahit’teki en sinir bozucu bölümlerden biri 

olduğunu söylerken, kimileri bu durumu tamamen tiksindirici olarak nitelendirmekte, 

bazıları da üzerine tatmin edici bir yorum yapılamayacak bir anlatı kabul etmektedir.154  

Birçok araştırmacı ise bu bölümdeki, Hananya ve Safira’nın yaptıklarıyla, Yeşu 

7:1-26. bölümde geçen Akan’ın yaptıkları arasında ortak noktalar bulmaktadır. Benzer 

                                                 

153  Ahmed Midhat, Müdafaa II, ss. 37-40. 
154  Rick Strelan, Strange Acts: Studies in the Cultural World of the Acts of the Apostles, Berlin: Walter 

de Gruyter GmbH & Co KG, 2014, s. 199. 



36 

 

olan bu olayların biri Eski Ahit, diğeri ise Yeni Ahit topluluklarının başlangıcında 

gerçekleşmekte, her ikisinde de bir aldatma eylemi söz konusu olmakta ve sonucunda 

da tanrısal bir yargılama gerçekleşmektedir. Eski Ahit’te geçen Akan, ganimetten para 

ve giysi çalıp saklamakta, Yeni Ahit’te geçen Hananya ve Safira ise para 

gizlemektedir.155 Ancak bazı araştırmacılar ise bu olayı Helen literatüründeki, 

Heredot’un anlattığı Glaucus hikâyesiyle daha yakından ilişkilendirmektedir. Bu 

hikâyede, bir adam, güvendiği Glaucus’a yüksek meblağda para emanet etmiş, adamın 

çocukları parayı, Glaucus’tan geri almaya geldiğinde, Glaucus parayla ilgili hiçbir şey 

bilmediğini söylemiştir. Glaucus, Delphi’ye gittiğinde, bir kâhin, Tanrı’yı aldatmanın ve 

para gizlemenin aynı şey olduğunu söylemiş ve ondan parayı geri vermesini istemiştir. 

Parayı geri veren Glaucus, Tanrı’nın cezalandırmasından kurtulamamış, ailesi ve 

kendisi Sparta’nın dışında yaşatılmış ve soyu da devam etmemiştir.156  

Hıristiyan yorumcular, bu bölümü çekinmeden anlattığı için Luka’yı dürüst bir 

tarihçi olarak görmektedirler. Bununla birlikte, Hananya ve Safira’nın sadece para 

saklamadıklarını, bütün paralarını kiliseye veriyormuş gibi yaparak hem yalancılık hem 

de ikiyüzlülük olmak üzere iki çeşit suç işlediklerini belirtmektedirler. Bu bölümde 

anlatılmayan gizli bir yön olduğuna, Luka’nın “nosphizomai” yani “zimmete geçirme” 

kelimesini kullandığına (aynı kelime Eski Ahit’te Akan için de kullanılmıştır) dikkat 

çekmekte ve Hananya ile Safira’nın mülkten elde ettikleri paranın tamamını 

bağışlayacaklarına dair –Elçilerin İşleri’nde anlatılmamasına rağmen- bir sözleşme 

yaptıkları sonucuna varmaktadırlar. Kısacası, yorumcular, çifti zimmete para geçirme 

suçuyla da itham etmektedir.157 

Dördüncü yüzyıl Konstantinopolis Başpiskoposu John Chrysostom, Hananya ve 

Safira’nın ölümünden Petrus’un sorumlu tutulamayacağını ima etmekte ise de,158 

günümüzde dahi bazı yorumcular, bu olayda Petrus’un, havariler arasındaki önderliğine, 

çifti yargılama özelliğine dikkat çekmektedir. Petrus, Hananya ve Safira’ya karşı 

tavrından dolayı eleştirilmekte ve Petrus’un onların ölümünde etkili olduğu 

                                                 

155  Stott, Elçilerin İşleri: Dünyanın Sonuna Doğru, s. 146. 
156  Strelan, Strange Acts, s. 199. 
157  Stott, Elçilerin İşleri: Dünyanın Sonuna Doğru, ss. 146-49. 
158  Saint John Chrysostom, “Homilies on the Acts of the Apostles and the Epistle to the Romans”, 

Christian Classics Ethereal Library, (15.02.2019), 

http://www.ccel.org/ccel/schaff/npnf111.vi.xii.html. 



37 

 

belirtilmektedir. Buna göre, Tanrısal liderlik yapan Petrus gelişmemiş, toy bir tavır 

sergilemiştir ve Yeni Ahit’teki bu bölüm yıkıcı bir anlatı olmuştur.159 Buna karşın 

Hıristiyan yorumcular çiftin ölümünden, Petrus’un yaptığı psikolojik baskının sorumlu 

tutulamayacağını ve bu ölümün, çiftin duyduğu vicdani rahatsızlıktan 

kaynaklanmadığını, aksine tamamen ilahi bir yargı olduğunu söylemektedirler.160 

b.5) Petrus ve Musa Şeriatı 

Ahmed Midhat, İncillerde Petrus ile ilgili bazı ifadelerin onun yüceliğini 

göstermek veya arttırmak için İncil yazarlarınca İsa’ya nispet edildiğini ve bu durumun 

Musa şeriatını bozduğunu düşünmektedir: 

“Ol İncil’deki İsa’ya: ‘Ben şeriatı bozmaya gelmedim, kıyamete kadar 

şeriat-ı Musa’dan bir harf bile zail olmayacaktır.’161 dedirtilmiş olduğu 

halde mücerred162 Petrus’un kadrini büyültmek için yine ol İsa’ya 

[Petrus’un] kendisine mahsus bir de kilise yapabilmek emeli 

verilmiştir.”163 

                                                 

159  Phillip Michael Garner, Interpretive Adventures: Subversive Readings in a Missional School, 

Eugene, Oregon: Wipf and Stock Publishers, 2017, ss. 48-49. 
160  Stott, Elçilerin İşl