T. C. 

ULUDAĞ ÜNİVERSİTESİ 

SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ 

ULUSLARARASI İLİŞKİLER ANABİLİM DALI 

ULUSLARARASI İLİŞKİLER BİLİM DALI 

 

 

 

 

 

 

 

TÜRKİYE’NİN ORTADOĞU İLE İLİŞKİLERİNİN 

EKONOMİ POLİTİK ANALİZİ  

 

 

(DOKTORA TEZİ) 
 

 

 

 

 

 

 

Fatma (KURT) SARIASLAN 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

BURSA - 2016 



 

T. C. 

ULUDAĞ ÜNİVERSİTESİ 

SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ 

ULUSLARARASI İLİŞKİLER ANABİLİM DALI 

ULUSLARARASI İLİŞKİLER BİLİM DALI 

 

 

 

 

 

 

 

TÜRKİYE’NİN ORTADOĞU İLE İLİŞKİLERİNİN 

EKONOMİ POLİTİK ANALİZİ  

 

 

(DOKTORA TEZİ) 
 

 

 

 

 

Fatma (KURT) SARIASLAN 

 

 

 

 

DANIŞMAN 

Prof. Dr. Tayyar ARI 

 

 

 

 

 

BURSA - 2016 











iv 
 

ÖZET 

 

 Yazar Adı ve Soyadı  : Fatma (KURT) SARIASLAN 

Üniversite    :Uludağ Üniversitesi  

Enstitü    : Sosyal Bilimler Enstitüsü 

Anabilim Dalı   : Uluslararası İlişkiler 

Bilim Dalı    : Uluslararası İlişkiler 

Tezin Niteliği    : Doktora Tezi  

Sayfa Sayısı    : xiv + 352  

Mezuniyet Tarihi   : 2016 

Tez Danışmanı   : Prof. Dr. Tayyar ARI 

 

TÜRKİYE’NİN ORTADOĞU İLE İLİŞKİLERİNİN EKONOMİ POLİTİK 

ANALİZİ 

Siyaset ve ekonomi arasındaki ince çizginin giderek belirsizleştiği günümüz 

küresel dünyasında, Türkiye’nin Ortadoğu bölgesindeki ülkelerle ilişkilerini salt siyasi 

çözümlemeler üzerinden incelemek yetersiz kalmaktadır. Bu türden bir tek boyutluluk 

tehlikesi, aynı zamanda sadece ekonomik ilişkiler çerçevesinde yapılan analizler için de 

geçerli olabilmektedir. Bu çalışmada, Türkiye’nin 2000’li yıllarla birlikte Ortadoğu’ya 

yönelik dış politikasının dinamik karakteri, uluslararası ekonomi politik perspektifiyle 

analiz edilmektedir. Türkiye ve Ortadoğu ülkeleri arasındaki ekonomik işbirliğinin 

siyasal alana etkileri ve bu ülkeler arasındaki siyasi yakınlaşmanın ekonomik alana 

etkilerinin ekonomi-politik mekanizmalar ve aynı zamanda ekonomik veriler 

çerçevesinde analizinin yapıldığı çalışma bu yönüyle bütüncül bir çerçeve sunmayı 

amaçlamaktadır.  

 

Anahtar Sözcükler: Ortadoğu, Uluslararası Ekonomi Politik, Türk Dış Politikası, 

Karşılıklı Bağımlılık 



v 
 

ABSTRACT 

 

 Name and Surname   : Fatma (KURT) SARIASLAN 

University    : Uludag University 

Institution    : Social Science Institution  

Field     : International Relations 

Branch    : PhD  

Page Number    : xiv + 352 

Degree Date    : 2016 

Supervisor    : Prof. Dr. Tayyar ARI 

 

THE POLITICAL ECONOMIC ANALYSIS OF TURKEY’S RELATIONS 

WITH THE MIDDLE EAST 

 

In our modern globalizing world, where the thin line between politics and 

economy gets ambiguous, it is insufficient to analyze Turkey’s relations with the 

countries in the Middle East Region only based on political resolutions. A risk of such a 

kind of unidimensionality may also be valid for the analysis conducted only in the 

frame of economic affairs. In this study, the dynamic character of Turkey’s foreign 

policy, oriented towards Middle East beginning from 2000s, is analyzed with the 

perspective of international political economy. This study, in which the analysis is made 

upon the effects of economic cooperation between Turkey and the Middle East 

countries on politics, and the effects of political intimacy between these countries on 

economy through the political economy mechanisms and economic datum as well, aims 

to present a comprehensive framework. 

 

Keywords: Middle East, International Political Economy, Turkish Foreign Policy, 

Interdependence. 

 



 

vi 
 

ÖNSÖZ 

 

Bu tez çalışmasının konusu belirlendiğinde, Ortadoğu bölgesinde ne Arap 

isyanları ne de IŞİD eylemleri başlamıştı. Arada geçen zamanın kısalığına rağmen 

bölgede -özellikle de Suriye özelinde- sıcak gelişmeler ve öngörülmesi zor dönüşümler 

yaşandı. Bununla birlikte tüm bu çalkantılı sürece rağmen, ekonomi-politik bağlamda 

2000’li yıllarla birlikte Türkiye’nin bölgeye ilişkin politikalarının ekonomik 

parametrelerden önemli ölçüde etkilendiği, yine bazı ekonomik gelişmelerin siyasal 

yakınlaşmalardan kaynaklandığı realitesi hâlâ geçerliliğini koruyor. Bugün yaşananları 

konjonktürel bir geçiş süreci olarak değerlendirmek olası olmakla birlikte, Filistin 

sorunu örneğinden hareketle çözümsüzlüğün çözüm olarak dayatıldığı bir bölge olan 

Ortadoğu bölgesi için bu kaotik ortamın sürdürülebilir bir hale sokulması da bir o kadar 

olası duruyor. Karşılıklı bağımlılığın uluslararası ilişkileri daha barışçıl kıldığına 

yönelik iddia bölgedeki mevcut duruma bakıldığında -en azından şimdilik- pek de 

makul bir iddia olarak görünmüyor. Bölgede ekonomik karşılıklı bağımlılığın stratejik 

güvenliğin önüne geçemediğini ispatlayan gelişmeler yaşanmakla birlikte, bu çalkantılı 

dönemin nihayete ermesi durumunda, uzun vadede bölge ülkeleri arasındaki ilişkilerin 

liberal uluslararası ekonomi politik parametreler çerçevesinde tekrar kendi mecrasına 

evrilebileceği de öngörülebilir.  

2000’li yıllardan itibaren Türkiye’nin Ortadoğu ülkeleri ile ilişkilerinin 

aynılaştığı, benzer ekonomi politik mekanizmalar ekseninde ilişkilerin geliştirildiği 

gözlemlenmekle birlikte, 2011’de başlayan Arap isyanları sonrasında bölge ülkeleri ile 

ilişkilerin ülke bazında farklılaştığı görülmektedir. Zira ekonomik işbirliğine yönelik 

çabaların devletlerin kendilerini güvende hissetmemeleri durumunda sınırlandırıldığı 

yönündeki neo-realist iddia mevcut durumda bazı bölge ülkeleri ile ilişkilerin seyrini 

belirlemekte, öte yandan diğer bazı bölge ülkeleri ile ilişkiler ise liberal uluslararası 

ekonomi politik yaklaşımla örtüşecek biçimde yine karşılıklı bağımlılık ekseninde 

sürdürülmektedir. Özellikle Suriye özelinde adeta vekâlet savaşlarının yaşanması, 

Türkiye’yi Arap isyanları öncesinde bölgeye yönelik hayata geçirdiği aynı politikaları 

uygulamaktan alıkoymaktadır. Bu noktadan hareketle, Türkiye’nin mevcut kaotik 

durumda bazı Ortadoğu ülkelerine yönelik dış politikasına bir virgül koyduğu, bölgede 

taşlar yerine oturduğunda diğer bir deyişle liberal ekonomi politik mekanizmaların 



 

vii 
 

hayata geçirilmesine imkân sağlayacak zemin yeniden ortaya çıktığında, Türkiye’nin 

2000’lerin başından itibaren uygulamaya koyduğu dış politika yaklaşımının tekrar 

devreye gireceği söylenebilir. Nitekim 2016 yılının ortalarında Türk dış politikasında 

Rusya, İsrail ve Mısır ile ilişkilerde yumuşamaya dair söylemler, ekonomik ilişkilerin 

kendi kulvarında ilerlemeye devam ederken er ya da geç siyasal yakınlaşmaları da 

beraberinde getirebileceğine işaret ediyor. 

Çalışmanın yazımı esnasında ve öncesinde beni destekleyen ve teşvik eden 

yakınlarım ve hocalarıma teşekkür etmek istiyorum. Bütün yoğunluğuna rağmen 

çalışmanın gerçekleştirilmesinde baştan sona öneri ve düşünceleri ile katkıda bulunan, 

her aşamada yardımını ve desteğini esirgemeyen kıymetli hocam Prof. Dr. Tayyar 

ARI’ya çok teşekkür ederim. Gösterdiği pozitif yaklaşım ve özellikle tez konusunun 

belirlenmesi aşamasındaki teşviklerinden dolayı Doç. Dr. Ferhat PİRİNÇÇİ’ye teşekkür 

ederim. Doktora programının ilk aşamasında Uludağ Üniversitesi İktisadi İdari Bilimler 

Fakültesi Uluslararası İlişkiler Bölümü’nün değerli öğretim üyelerinden aldığım 

derslerin ufuk açıcı katkıları için hocalarıma teşekkür ederim. Prof. Dr. Ömer Göksel 

İŞYAR, Prof. Dr. Muzaffer Ercan YILMAZ, Prof. Dr. Mehmet YÜCE ve Doç. Dr. 

Gökhan ÖZKAN teze ilişkin yapıcı eleştiriler ve kıymetli değerlendirmeler yaptılar; 

kendilerine teşekkür ederim. Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü 

çalışanlarına gösterdikleri anlayış ve titiz çalışmaları için teşekkür ederim. Ayrıca lisans 

ve yüksek lisans döneminde gerek hayata bakış açıma gerekse akademik zihin dünyama 

yönelik değerli katkıları için İ.Ü. Siyasal Bilgiler Fakültesi Uluslararası İlişkiler 

Bölümü’nün kıymetli hocası Doç. Dr. Mehmet Öznur ALKAN’a ve diğer bölüm 

hocalarıma içten bir teşekkürü borç bilirim. Bu zorlu süreçte desteğini bir an olsun 

benden esirgemeyen sevgili eşim Dr. Osman SARIASLAN, başta sabrı olmak üzere her 

şey için kuşkusuz en fazla teşekkürü hak ediyor. Bursa’da başlayıp İstanbul’dan 

Diyarbakır’a ve sonrasında Ankara’ya uzanan yolculuğumuzda ciddi yoğunluğuna 

rağmen tezimi defalarca okuyarak, önerileri ile beni hep yüreklendiren eşime çok 

teşekkür ederim. Doktora programına başladığımda henüz hayatta bile olmayan kızım 

Zeynep Azra’ya, bu süreçte -özellikle de sona yaklaştığımda- yaşına rağmen gösterdiği 

olgunluk ve anlayış için teşekkür etmeliyim. Bu süreçte manevi desteğini her an 

hissettiğim kıymetli aileme, kardeşlerime, özellikle de anneme ve tezin bitişine tanık 

olamayan babama çok teşekkür ederim. Huzurla kal Babacığım… 



vii 

 

İÇİNDEKİLER 
Sayfa No. 

TEZ ONAY SAYFASI...............................................................................................................ii 

ÖZET..................................................................................................................................…...iv 

ABSTRACT.................................................................................................................... .... …...v 

ÖNSÖZ………………………………………………………………………………………..vi 

İÇİNDEKİLER...................................................................................................................…..vii 

TABLOLAR.................................................................................................................... .... …..xi  

GRAFİKLER............................................................................................................................xii 

KISALTMALAR.....................................................................................................................xiii 

GİRİŞ .................................................................................................................................…... 1 

 

 

BİRİNCİ BÖLÜM 

 

(KURAMSAL ÇERÇEVE: LİBERAL ULUSLARARASI EKONOMİ POLİTİK) 

 

1.ULUSLARARASI EKONOMİ POLİTİĞİN TANIMI VE TARİHSEL GELİŞİMİ..5 

1.1. Ekonomi Politik …………………………………………………………...6  

1.2. Uluslararası Ekonomi Politik………………………………......................9 

1.2.1. Uluslararası Ekonomi Politiğin Tarihi Gelişimi………………..12 

1.2.2. Uluslararası Ekonomi Politiğin Bir Akademik Disiplin Olarak 

Oluşumu………………………………………………………………………14 

 

2.ULUSLARARASI EKONOMİ POLİTİKLE İLGİLİ YAKLAŞIMLAR……….....18 

2.1. Realist Uluslararası Ekonomi Politik Yaklaşım…………………….........21 

2.1.1. Merkantilist Yaklaşım: Güç ve Zenginlik İlişkisi……...............25 

2.1.2. Hegemonik İstikrar Teorisi……………………………………..29 

2.2.  Marksist/Yapısalcı Uluslararası Ekonomi Politik Yaklaşım ………........32 

2.2.1. Klasik Marksizm………………………………………………..35 

2.2.2. Emperyalizm Teorisi……………………………………..…….39 

2.2.3. Bağımlılık Teorileri ve Modern Dünya Sistemleri Yaklaşımı....44 

2.2.4. Eleştirel Teori ve Hegemonya Kavramı…………………..……49 

2.3. Liberal Uluslararası Ekonomi Politik Yaklaşım …………………………53 

 

3. LİBERAL ULUSLARARASI EKONOMİ POLİTİK VE TEMEL 

DİNAMİKLERİ………………………………………………………………………………55 

3.1. Liberal Yaklaşımın Temel Öncülleri…………………….......................56 

3.2. Liberal Yaklaşımda Ekonomi Politikası…………………………….........58  

3.3.Ticari Liberalizm ve Liberal Ekonomi Politik Yaklaşımda Uluslararası 

Ticaret………….…..........................................................................................60 

3.4. Neoliberalizmin Yükselişi ve Evrimi: Ekonomi-Politika İlişkisinde 

“Müdahale” Sorunu …………………………………………………………………..64 

3.5. Liberal Uluslararası Ekonomi Politik Yaklaşımda Sistem Tasavvuru: 

İşbirliği ve Karmaşık Karşılıklı Bağımlılık…………………………………………..69 

3.6. Liberal Uluslararası Ekonomi Politik Yaklaşımda Hegemonya Kavramı.75 

3.7. Uluslararası Rejim Teorisi: Çıkar-Bazlı Yaklaşım veya Neo-Liberal 

Kurumsalcı Yaklaşım versus Güç-Bazlı Yaklaşım…………………………………...77 

 

 



viii 

 

 

İKİNCİ BÖLÜM 

 

(SOĞUK SAVAŞ DÖNEMİNDEN GÜNÜMÜZE TÜRKİYE-ORTADOĞU 

İLİŞKİLERİ) 

 

1. SOĞUK SAVAŞ DÖNEMİ TÜRKİYE’NİN ORTADOĞU POLİTİKASI...……..85 

1.1. 1950’li Yıllar: Batı Ekseninde Aktif Politika ve Güvenlik Odaklı 

İlişkiler………………………………………………………………………………..87 

1.2. 1960’lı ve 1970’li Yıllar: Görece Bağımsız ve Ekonomi Eğilimli Dış 

Politika …...…………………………………………………………………………..90 

1.2.3.1980’li Yıllar: Özal Döneminde Ortadoğu ile Yakınlaşma…..…………95 

 

2. SOĞUK SAVAŞ SONRASINDA TÜRK DIŞ POLİTİKASINDA PARADİGMA 

ARAYIŞLARI VE TÜRKİYE’NİN ORTADOĞU İLE İLİŞKİLERİ……………………...105 

2.1. 1990’lı Yıllar: Güvenlik Odaklı Söylem Bağlamında Ortadoğu İle Sınırlı 

İlişkiler……………………………………………………………………….108 

2.1.1. İran: Rekabet ve İşbirliğinin Diyalektiği……………….…….112 

2.1.2. Irak ve Suriye: PKK Meselesi ve Su Sorunu Ekseninde Sorunlu 

İlişkiler……………………………………………………………….118  

2.1.3. Bir İstisna: İsrail ……………………………………………...122 

   2.1.4.Diğer Ortadoğu Ülkeleri İle İlişkiler: Lübnan, Mısır, Suudi 

Arabistan………………………………………………………………………………….....128 

  2.2. 2000’li Yıllar: Ekonomi Odaklı Dış Politikaya Geçiş………………….132 

 

 

 

 

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM 

 

(2000’Lİ YILLARDA TÜRK DIŞ POLİTİKASININ EKONOMİ POLİTİK 

DİNAMİKLERİ) 

 

1. TÜRKİYE’NİN YENİ DIŞ POLİTİKA İLKELERİ VE EKONOMİK KARŞILIKLI 

BAĞIMLILIK…………………………………………………………………….....152 

1.1. Ritmik Diplomasi İlkesi……………………………………………..….154 

1.2. Ekonomik Karşılıklı Bağımlılık………………………………………...154 

 

2. TÜRKİYE’NİN YENİ DIŞ POLİTİKA AKTÖRLERİ: EKONOMİK 

AKTÖRLERİN YÜKSELİŞİ……………………………………………………….158 

 2.1. Askeri Bürokrasinin Etkinliğinin Azalması ve Sivil Aktörlerin 

Yükselişi……………………………………………………………………………..158 

2.2. “Yeni Diplomatlar”: İşadamları / Sivil Ekonomik Örgütler…………….161 

2.3. Türkiye’nin Yeni Gücünün Yansıması Olarak Bürokratik 

Örgütler…………………………………………...…………………………165 

 

3. YENİ DÖNEM TÜRK DIŞ POLİTİKASINDA EKONOMİ POLİTİK 

MEKANİZMALAR…………………………………………………………………………167 

3.1 Ekonomik Anlaşmalar: Ekonomi Politiğin Ekonomik Ayağı……….…168 

3.1.1. Serbest Ticaret Anlaşmaları ………………………………….168 



ix 

 

3.1.2. Yatırımların Karşılıklı Teşviki ve Korunması Anlaşmaları…..171  

3.2. Yüksek Düzeyli İşbirliği Mekanizmaları: Siyasal Süreçler Ekonomik 

Sonuçlar………………………….…………………………………………………..175 

3.3. Enerji …………………………………….……………………………..177 

3.4. Uluslararası Örgütlerdeki Aktivizm…………………………………….183 

3.5. Vize Politikası ……………………………………….…………………186 

3.6. Dış Yardımlar …………………………….…………………………….187 

 

 

 

DÖRDÜNCÜ BÖLÜM 

 

(TÜRKİYE’NİN ORTADOĞU ÜLKELERİ İLE İLİŞKİLERİNİN EKONOMİ 

POLİTİK ANALİZİ) 

 

1. TİCARET ANLAŞMALARI EKSENİNDE BÖLGE ÜLKELERİ İLE İLİŞKİLER...….193 

 

1.1. Bölge Ülkeleri İle İmzalanan Serbest Ticaret Anlaşmaları: Karşılıklı Bağımlılığın 

İnşası…………………………………………………………………………………..…….194 

 1.1.1. İlişkilerde Ekonomik Rasyonalitenin Belirleyiciliği …………………195 

1.1.1.1.İsrail-Türkiye Serbest Ticaret Anlaşması: Herşeye Rağmen 

Sürekli Artan Dış Ticaret Hacmi………………...…………………..195 

1.1.1.2.Mısır-Türkiye Serbest Ticaret Anlaşması: Artan Ticari 

İlişkiler………………………………………………………...……..203 

1.1.1.3.Ürdün-Türkiye Serbest Ticaret Anlaşması: Liberal Ekonomi 

Politikaları Uyumu…………………………..………………………………207 

1.1.2.Siyasal Yakınlaşmanın İvme Kazandırması Sonucu Gelişen Ekonomik 

İlişkiler…………………………………………………………………………..…..211  

1.1.2.1.Suriye-Türkiye Serbest Ticaret Anlaşması: Arap İsyanları 

Öncesi Ekonomik Entegrasyona Doğru …………………….………211 

 1.1.2.2.Lübnan-Türkiye Serbest Ticaret Anlaşması: Politik 

Motivasyonla Ekonomik Entegrasyon Çabaları……………………………………..217 

1.1.3. Filistin-Türkiye Serbest Ticaret Anlaşması: İyi Niyetler, Kötü 

Koşullar………………………………………………………………………..…….219 

 

1.2. Karşılıklı Bağımlılığın Yansıması: Diğer Ticaret Anlaşmaları………………....220 

1.2.1. Türkiye-İran Tercihli Ticaret Anlaşması……………………..………220 

1.2.2. Türkiye-Irak Kapsamlı Ekonomik İşbirliği Anlaşması………………228 

 

2. ORTADOĞU’DA GÜVEN İNŞASI: YENİ EKONOMİK ARAYIŞLAR VE 

YATIRIMLARIN KARŞILIKLI GELİŞTİRİLMESİ ÇABALARI……………………..…234 

 

2.1. Bölge Ülkeleri ile İmzalanan Yatırımların Karşılıklı Teşviki ve Korunması 

Anlaşmaları Ekseninde Yatırım İlişkileri……………………..…………………….235 

2.1.1. Bölge Ülkelerinden Türkiye’ye Yapılan Yatırımlar………………….235 

2.1.2. Türkiye’den Bölge Ülkelerine Yapılan Yatırımlar……………….…..243 

 

 



x 

 

3. YENİ DÖNEM EKONOMİ POLİTİK DİLİN POLİTİK ARGÜMANLARI: BÖLGE 

ÜLKELERİYLE GELİŞTİRİLEN YÜKSEK DÜZEYLİ İŞBİRLİĞİ MEKANİZMALARI 

VE SİYASAL SÜREÇLER…………………………………………………………………256 

3.1.Türkiye-Irak Yüksek Düzeyli Stratejik İşbirliği Konseyi ………………………256 

3.2.Türkiye-Suriye Yüksek Düzeyli Stratejik İşbirliği Konseyi…………………….260 

3.3. Türkiye-Suriye-Ürdün-Lübnan Yüksek Düzeyli Dörtlü İşbirliği Konseyi 

Girişimi……………………………………………………………………………………...262 

3.4. Türkiye-Lübnan Yüksek Düzeyli Stratejik İşbirliği Konseyi…………………..263 

3.5. Türkiye-Mısır Yüksek Düzeyli Stratejik İşbirliği Konseyi…………………….264 

3.6. Türkiye-İran Yüksek Düzeyli İşbirliği Konseyi………………………………..265 

3.7. Türkiye-Kuveyt İşbirliği İçin Ortak Komitesi……………………………….....267 

3.8. Türkiye-Katar Yüksek Düzeyli Stratejik İşbirliği Konseyi…………………….269 

 

4. JEO-EKONOMİ VE ENERJİ …………………………………………...……………….272 

4.1. İran’la Enerji İlişkileri…………………………………….…………………….273 

4.1.1. Türkiye-İran Ekonomi Politiğinde Enerji …………………...………..275 

4.1.2. Nükleer Faaliyetleri Kapsamında İran’a Yönelik Ekonomik Yaptırımlar 

ve Türkiye………...………………………………………………………….279 

 

 4.2. Irak’la Enerji İlişkileri………………………………………………………….285 

4.2.1. Türkiye-Irak Petrol Hatları Sistemi…………………………………..285 

4.2.2. Türkiye-Irak Dış Ticaret İlişkilerinde Enerji Faktörü…………….….286 

4.2.3. Kuzey Irak’la Yakınlaşma: ‘Enerji’sini Yakalayan İlişkiler…………288 

 

5. ULUSLARARASI ÖRGÜTLER BAĞLAMINDA ORTADOĞU ÜLKELERİ İLE 

İLİŞKİLER: SİYASAL AYRIŞMALARIN GÖLGESİNDE EKONOMİK AMAÇLAR.....292 

5.1. Körfez İşbirliği Konseyi (KİK) ………………………………………...292 

5.2. İslam İşbirliği Teşkilatı (İİT) …………………………………………..298 

5.3. Ekonomik İşbirliği Teşkilatı (EİT)……………………………………...301 

5.4. Gelişen Sekiz Ülke (D-8)…………………………………………….....302 

 

6.SINIRLARIN REFAH VE DİYALOĞA AÇILMASI: ORTADOĞU ÜLKELERİNE 

YÖNELİK YENİ VİZE POLİTİKALARI……………………………….…...…………….303 

 

7. ALTERNATİF BİR POLİTİKA ARACI OLARAK TÜRKİYE’NİN ORTADOĞU’YA 

YÖNELİK DIŞ YARDIMLARI…………………………………………………………….307 

 

 

SONUÇ………………………………………………………………………..…………….311 

EKLER………………………………………………………………………...…………….317 

KAYNAKLAR…………………………………...…...………………………………….…319 

ÖZGEÇMİŞ………………………………………………………………..………………..355 

 

 

 

 



 

xi 

 

TABLOLAR 
Sayfa No. 

 

Tablo 1 - Uluslararası Ekonomi Politik……………………………………………………....11 

Tablo 2 - Uluslararası Ekonomi Politik Teoriler…………………………………………..…21 

Tablo 3 - Türkiye Dış Ticareti (1923-2014)………………………………………………….94 

Tablo 4 - Türkiye’nin Komşularına Yönelik İhracatı (2001-2010-2014)……………..........138 

Tablo 5 - Serbest Ticaret Anlaşması İmzalanan Ortadoğu Ülkeleri………………………..167 

Tablo 6 - Türkiye'nin Ortadoğu Ülkeleri ile İmzaladığı Yatırımların Karşılıklı Teşviki ve 

Korunması (YKTK) Anlaşmaları……………………………………………………………170 

Tablo 7 - Yakın ve Orta Doğu Ülkelerinden Türkiye’ye Doğrudan Sermaye Yatırım Girişleri 

(2009-2014) …………………………………………………………………………………171 

Tablo 8 - Türkiye’nin Ortadoğu Ülkeleri ile Hayat Geçirdiği Yüksek Düzeyli İşbirliği 

Mekanizmaları ……………………..……………………………………………………….173 

Tablo 9 - Türkiye’nin Enerji Ticareti  (2012-2014)………………………………………...174 

Tablo 10 - Ülkelere Göre Türkiye’nin Petrol İthalatı (2014) ………………………………175 

Tablo 11 - Ülkelere Göre Doğal Gaz İthalat Miktarları (2005-2014) …………………..….178 

Tablo 12 - Türkiye'deki Doğrudan Yatırımların Ortadoğu Ülkelerine Göre Dağılımı (2006-

2014)……………………………………………………………………………..………….232 

Tablo 13 - Türkiye’nin Ortadoğu Ülkelerindeki Doğrudan Yatırımları (2006-2014)…...…241 

Tablo 14 - Türkiye-Körfez Ülkeleri Dış Ticaret Hacmi (2005, 2008-2014)………………..293 

Tablo 15 - Körfez Ülkelerinden Türkiye’ye Doğrudan Yabancı Yatırımlar (2005-2014)….295 

Tablo 16 - 2014 Yılı İtibariyle Türkiye’nin Ortadoğu Ülkeleri ile Vize Muafiyet Durumu..302 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 



 

xii 

 

GRAFİKLER 
Sayfa No. 

Grafik 1 – Türkiye İhracatının Yıllara Göre Seyri (1923-2000)………………………….….93 

Grafik 2 - Türkiye’nin İran’a İhracatı (1990-2000)………………………………………...112 

Grafik 3 - Türkiye’nin İran’dan İthalatı (1990-2000)………………………………………113 

Grafik 4 - Türkiye-İran Dış Ticareti (1990-2000)……………………………………...…..113 

Grafik 5 – Türkiye-İsrail Dış Ticareti (1990-2000)………………...……………………....123 

Grafik 6 - Türkiye-Lübnan Dış Ticareti (1990-2000)………………………………...…….125 

Grafik 7 - Türkiye-Mısır Dış Ticareti (1990-2000)……………………………….………..126 

Grafik 8 - Türkiye-Suudi Arabistan Dış Ticareti (1990-2000)…………………………..…127 

Grafik 9 - Türkiye Dış Ticareti (2001-2014)……………………………………………….137 

Grafik 10 - Türkiye-Ortadoğu Dış Ticaret Hacmi (2001-2014)……………………..……..140 

Grafik 11 - Ülkelerin Türkiye’nin Toplam Dış Ticaret Hacmindeki Payları (%, 2014)…...141 

Grafik 12 - Türkiye-Ortadoğu Ülkeleri Dış Ticareti (2001-2014)……………………….....142 

Grafik 13 - Türkiye’nin Toplam İhracatında Ortadoğu Ülkelerinin Yeri (2001-2014)…….143 

Grafik 14 - Türkiye’nin Toplam İthalatında Ortadoğu Ülkelerinin Yeri (2001-2014)……..144 

Grafik 15 - Arap İsyanlarının Yaşandığı Ülkeler ile Türkiye Arasındaki Dış Ticaret Hacmi 

(2008-2014)……………………………………………………………………………….....147 

Grafik 16 - Türkiye’nin Savunma Harcamaları (1990-2014)……………………………....156 

Grafik 17 - Türkiye’nin Savunma Harcamalarının GSYİH’ya Oranı (1990-2014)………..157  

Grafik 18 – Ülkelere Göre Türkiye’nin Ham Petrol İthalatı (2012-2013-2014)………...…176   

Grafik 19 - Türkiye’nin Doğalgaz İthalat Miktarları (2005-2014)…………………………176 

Grafik 20 - Ülkeler Bazında Türkiye’nin Doğalgaz İthalatı (2014)…………..……………177 

Grafik 21 – Türkiye-İsrail Dış Ticaret Hacminin Seyri (1990-2000)…………………...….194 

Grafik 22 - Türkiye-İsrail Dış Ticareti (2000-2014)………………………………………..198 

Grafik 23 - Türkiye-Mısır Dış Ticareti (2000-2014)…………………………………...…..201 

Grafik 24 - Türkiye-Ürdün Dış Ticareti (2001-2014)………………………………………207 

Grafik 25 - Türkiye-Suriye Dış Ticaret Hacminin Seyri (2001-2014)……………………..211 

Grafik 26 - Türkiye-Lübnan Dış Ticareti (2001-2014)……………………………………..215 

Grafik 27 - Türkiye-Filistin Dış Ticareti (2001-2014)……………………………………..216 

Grafik 28 - Türkiye-İran Dış Ticareti (2000-2014)…………………………………...……221 

Grafik 29 - Türkiye-Irak Dış Ticareti (1990-1997)………………………………………...226 

Grafik 30 - Türkiye'nin Irak'a İhracatında Başlıca Ürünlerin Payı (%, 2013) …………….229  

Grafik 31 - Türkiye-Irak Dış Ticareti (2003-2014)………………………………..……….231 

Grafik 32 - Türkiye-Kuveyt Dış Ticaret Seyri (2001-2014)………………………………..265 

Grafik 33 - Türkiye-Katar Dış Ticareti (2006-2014)…………………………………...…..268 

Grafik 34 - İran’dan Yapılan Enerji İthalatı (2005-2014)…………………………………..272 

Grafik 35 - İran’dan İthal Edilen Petrol Miktarı (2005-2014)…………………………...…273 

Grafik 36 - İran’dan Doğalgaz İthalat Miktarları (2005-2014)……………………………..274 

Grafik 37- Türkiye’nin İran’a İhracatında Başlıca Ürünlerin Payı (%, 2014) ……………..280  

Grafik 38 - Irak’tan İthal Edilen Petrol Miktarı (2005-2014)………………………………284 

Grafik 39 - Irak’tan Yapılan Enerji İthalatı (2007-2014)…………………………………..285 

Grafik 40 - Türkiye’nin Toplam Dış Ticaret Hacmi İçerisinde Körfez Ülkelerinin Payı (2002-

2014)……………………………………………………………………………..…….……294 

Grafik 41 – Yabancı Ziyaretçi Sayısı (2000-2014)…………………………………………301 



 

xiii 
 

KISALTMALAR 

 

ABD   Amerika Birleşik Devletleri 

AB   Avrupa Birliği 

AET   Avrupa Ekonomik Topluluğu 

AKP   Adalet ve Kalkınma Partisi   

BAE   Birleşik Arap Emirlikleri 

BM  Birleşmiş Milletler  

BTE   Bakü-Tiflis-Erzurum Doğalgaz Boru Hattı 

BTC   Bakü-Tiflis-Ceyhan Petrol Boru Hattı  

CENTO  Central Treaty Organization-Merkezi Antlaşma Örgütü 

CICA   Conference on Interaction and Confidence Building Measures in Asia - 

Asya’da İşbirliği ve Güven Arttırıcı Önlemler Konferansı 

COMECON  Karşılıklı Ekonomik Yardım Konseyi  

D-8   Developing Eight/Gelişen Sekiz Ülke 

DB   Dünya Bankası  

DEİK   Dış Ekonomik İlişkiler Kurulu 

DTÖ   Dünya Ticaret Örgütü / WTO  

ECLA   Latin Amerika Ekonomik Komisyonu  

ECO   Ekonomik İşbirliği Teşkilatı  

ECOTA  Economic Cooperation Organization Trade Agreement- 

Ekonomik İşbirliği Teşkilatı Ticaret Anlaşması 

EİT   Ekonomik İşbirliği Teşkilatı  

FKÖ   Filistin Kurtuluş Örgütü 

GAP   Güneydoğu Anadolu Projesi  

GATT   Gümrük Tarifeleri ve Ticaret Genel Anlaşması  

GB   Gümrük Birliği  

GSYİH  Gayri Safi Yurtiçi Hasıla 

IMF   International Monetary Fund - Uluslararası Para Fonu 

İİT   İslam İşbirliği Teşkilatı 

IKBY   Irak Kürt Bölgesel Yönetimi  

İKÖ   İslam Konferansı Örgütü 

İSEDAK  İslam İşbirliği Teşkilatı Ekonomik ve Ticari İşbirliği Daimi Komitesi 

IŞİD   Irak Şam İslam Devleti 

KDP   Kürdistan Demokrasi Partisi 

KEİ   Karadeniz Ekonomik İşbirliği 

KEK   Karma Ekonomik Komisyonu  

KİK   Körfez İşbirliği Konseyi  

KYB   Kürdistan Yurtseverler Birliği 

MGK   Milli Güvenlik Kurulu  

MÜSİAD  Müstakil İşadamları Derneği 

NATO  North Atlantic Treaty Organization - Kuzey Atlantik Antlaşma Örgütü 

OAPEC  Petrol İhraç Eden Arap Ülkeleri Örgütü  

OCHA  Office for the Coordination of Humanitarian Affairs 

OIC   Organization of the Islamic Conference - İslam Konferansı Teşkilatı 

OİK   Ortak İşbirliği Konseyi 

OPEC   Petrol İhraç Eden Ülkeler Örgütü 

RCD   Regional Cooperation for Development  

SIPRI   Stockholm Uluslararası Barış Araştırmaları Enstitüsü 

SOMO   Irak Milli Petrol Şirketi - The State Oil Marketing Organization 



 

xiv 
 

SSCB   Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği  

STA   Serbest Ticaret Anlaşması  

STK   Sivil Toplum Kuruluşu 

TANAP  Trans-Anatolia Gas Pipeline – Trans Anadolu Doğal Gaz Boru Hattı Projesi  

TAP   Trans-Adriyatik Boru Hattı 

THY   Türk Hava Yolları 

TIPH   Uluslararası Geçici Mevcudiyet 

TİKA   Türk İşbirliği ve Koordinasyon Ajansı Başkanlığı 

TİM   Türkiye İhracatçılar Meclisi 

TOBB   Türkiye Odalar ve Borsalar Birliği  

TPAO   Türkiye Petrolleri Anonim Ortaklığı A.Ş.   

TÜSİAD  Türkiye Sanayici ve İşadamları Derneği 

ÜDİK   Üst Düzey İşbirliği Konseyi 

UEP   Uluslararası Ekonomi Politik  

UNCTAD  Birleşmiş Milletler Ticaret ve Kalkınma Konferansı 

UND   Uluslararası Nakliyeciler Derneği  

UNRWA  Birleşmiş Milletler Filistinli Mültecilere Yardım ve Bayındırlık Ajansı  

WFP   World Food Programme  

YDDİK  Yüksek Düzeyli Dörtlü İşbirliği Konseyi  

YDİK   Yüksek Düzeyli İşbirliği Konseyi  

YDSK  Yüksek Düzeyli Stratejik İşbirliği Konseyi 

YKTK  Yatırımların Karşılıklı Teşviki ve Korunması  

 

 

 

 

 

 

  



1 

 

GİRİŞ  

 

Türkiye’nin Ortadoğu bölgesindeki ülkelerle ilişkileri konjonktürel olarak iniş 

çıkışlara sahne olsa da bölge, gerek Osmanlı geçmişi gerekse modern Türkiye tarihi 

açısından siyasal, ekonomik ve stratejik anlamda önemini her dönemde korumuştur. 

Ekonomi ile siyaset arasındaki ince çizginin giderek belirsizleştiği günümüz küresel 

dünyasında, Türkiye’nin Ortadoğu ile ilişkilerini salt siyasi çözümlemeler ve güvenlik 

odaklı yaklaşımlar üzerinden incelemek yetersiz kalmaktadır. Bölge ülkeleri ile 

ilişkilerin sadece siyasi çözümlemeler çerçevesinde ele alındığı çalışmaların 

oluşturduğu tek boyutluluk tehlikesi, aynı zamanda sadece ekonomik ilişkiler 

çerçevesinde yapılan analizler için de geçerli olabilmektedir. Bu çalışmada, Türkiye’nin 

2000’li yıllarla birlikte Ortadoğu’ya yönelik dış politikasının dinamik karakteri ve 

süregiden değişimin temel parametreleri dış politika-ekonomi ilişkileri bağlamında 

incelenerek ekonomi politik perspektifiyle analiz edilecektir. Türkiye ve Ortadoğu 

ülkeleri arasındaki ekonomik işbirliğinin politika alanına etkileri ve bu ülkeler 

arasındaki politik yakınlaşmanın ekonomik alana etkilerinin sebep-sonuç ilişkileri 

çerçevesinde analizinin yapılacağı çalışma, bu yönüyle bütüncül bir çerçeve sunmayı 

amaçlamaktadır. Bu itibarla, Türkiye’nin bölge ülkeleri ile ilişkileri liberal uluslararası 

ekonomi politik yaklaşımla ele alınacak ve böylece siyasi ve ekonomik dinamikleri 

içeren bütüncül çalışmalara duyulan ihtiyacın giderilmesi noktasında var olan boşluğun 

doldurulmasına katkı sunmaya çalışılacaktır.  

20. yüzyılın başından beri kullanılan ve oryantalist bir ifade biçimi olan 

“Ortadoğu” tabiri, II. Dünya Savaşı’nda İngiliz Ortadoğu Komutanlığı ve Müttefik 

Ortadoğu Lojistik Merkezi kuruluşlarının ortaya çıkmasıyla yaygın olarak kullanılmaya 

başlanmıştır.
1
 “Ortadoğu”nun üzerinde uzlaşılmış net bir tanımı bulunmamakla birlikte, 

bu çalışmada “Ortadoğu” kavramı şu ülkeleri kapsayan bir bölgeyi ifade etmek için 

kullanılmaktadır: Irak, İran, Suriye, İsrail, Ürdün, Kuveyt, Lübnan, Filistin, Yemen, 

Bahreyn, Birleşik Arap Emirlikleri (BAE), Umman, Katar, Suudi Arabistan. Bu ülkelere 

ilaveten bir Kuzey Afrika ülkesi olmasına rağmen Ortadoğu coğrafyası ile benzerlik arz 

eden etnik, siyasi ve ekonomik nedenlerden ötürü çoğu kez bir Ortadoğu ülkesi olarak 

değerlendirilen Mısır da çalışma kapsamına dahil edilmiştir. 

                                                 
1
 Oral Sander, Siyasi Tarih 1918-1994, İmge Kitabevi, Ankara, 2001, s. 73. 



2 

 

Uluslararası ekonomi politik, dünya politikası ile dünya ekonomisinin 

birbirinden ayrı alanlar olarak görülemeyeceği gibi, dış politika ve dış ekonomik 

ilişkilerin de birbirinden farklı alanlar olarak değerlendirilemeyeceğini ve bu ikisi 

arasında birbirini etkileyen bir etkileşim olduğunu kabul etmektedir. Dolayısıyla 

disiplinler arası bir çalışma alanı olarak uluslararası ekonomi politik, ekonomi ile 

politika arasında doğrudan sistematik bir ilişki sürecinin var olduğunu ve bu ilişki süreci 

tanımlanmadan, devletlerin politika davranışlarının anlaşılamayacağını ileri sürmesi 

nedeniyle Türkiye dış politikasının Ortadoğu bölgesi özelinde incelendiği bu çalışmaya 

en uygun teorik altyapıyı sunmaktadır. Bununla beraber, uluslararası ilişkiler 

disiplinindeki hâkim teoriler tarafından ekonomi-politika arasındaki ilişki farklı şekilde 

yorumlanmaktadır. Bilindiği üzere, bunlar liberal, realist/merkantilist ve 

Marksist/yapısalcı yaklaşımlardır. Devlet müdahalesini benimseyen realizm/merkantiliz 

yaklaşımı, ekonomi ve politika arasındaki ilişkide politik kararların etkinliğine vurgu 

yaparken, liberalizm yaklaşımı ekonominin bağımsızlığını, Marksizm yaklaşımı ise 

ekonominin etkinliği üzerinde durur. Ekonomi ve politika arasındaki karşılıklı 

etkileşimin işbirliği boyutunu öne çıkaran ve kurulan ekonomik ilişkilerin yaşanan 

siyasal krizlere rağmen çatışmacı söylemleri engellediğini ileri süren liberal ekonomi 

politik yaklaşım yeni dönem Türk Dış Politikasını anlamlandırmak ve açıklamak 

noktasında tezin amacına en uygun olanıdır. Bu nedenle çalışma liberal ekonomi politik 

zemine oturtulmuştur. Bu bağlamda çalışma, Türkiye’nin Ortadoğu politikasının salt 

siyaset alanından ibaret olmadığı, diğer bir ifadeyle yalnızca siyasal bakış açısının 

yeterli olmadığı, ekonomik ilişkiler ağının ve ekonomik karşılıklı bağımlılığın da son 

dönemde giderek önem kazandığı, ekonomik olan ile politik olanın Ortadoğu özelinde 

birinin diğerini etkileyebilen çeşitli etkenlerden oluştuğu varsayımından hareket 

etmektedir.  

Çalışmada küresel ekonomi politik açısından önemli bir kırılma olan 1970’li 

yılların aynı zamanda Türkiye’nin bölgeye bakışını salt siyasal alandan ekonomik alana 

kaydırması noktasında önemli bir dönemeç olmakla birlikte, ekonomik dinamiklerin 

Türk Dış Politikasında giderek önemli ve belirleyici bir unsur haline gelmesinin 1980’li 

yıllarda mümkün olduğu ortaya konulmaktadır. Bununla birlikte, 2000’li yıllarda 

yürütülen “ekonomi diplomasi”sinin ancak bu tarihten sonra başarılı olabildiği 

çalışmanın en önemli argümanlarından birini oluşturmaktadır. Bu açıdan bakıldığında, 



3 

 

tezde şu temel soruya da yanıt verilecektir: Türkiye’nin Ortadoğu ile ilişkilerinde 

ekonominin önemini 1970’lerden itibaren kavramış olmasına rağmen, neden bölge 

ülkeleri ile ilişkilerde ekonomik dinamikler ancak 2000’li yıllarda belirleyici bir unsur 

olarak öne çıkmış ve başarılı olabilmiştir? 

2000’li yıllarla birlikte bölgesel bir güç ve küresel çekim merkezi olarak öne 

çıkan Türkiye’nin Ortadoğu’ya ilişkin dış politikası komşularla sıfır sorun, proaktif 

barış diplomasisi, ritmik diplomasi ve bu diplomasinin bir uzantısı olarak ekonomik 

karşılıklı bağımlılık ilkeleri çerçevesinde belirlenmeye başlamıştır. Özellikle ekonomik 

karşılıklı bağımlılık ilkesi çerçevesinde yeni Türk dış politikasının en önemli 

boyutlarından birini oluşturan ekonomik faktörler, bölge ülkeleri ile ilişkilerin 

geliştirilmesinde önemli bir rol oynamıştır. Türkiye özellikle 2000’li yıllarla birlikte, 

uyguladığı politikalarla ekonomik işbirliğini dış politikada en önemli araçlardan biri 

haline getirmiş ve Ortadoğu ülkeleri ile ilişkilerini bu çerçevede oluşturmuştur. Bu 

kapsamda çalışmada Türkiye’nin yukarıda sayılan Ortadoğu ülkelerine ilişkin dış 

politikası, benimsenen liberal uluslararası ekonomi politik teoriye uygun olarak 

ekonomik odaklı dış politika araçları çerçevesinde ortaya konulmaya çalışılacaktır. Yeni 

dönem Türk Dış Politikasının artık sadece Dışişleri Bakanlığı bürokrasisi eliyle 

yürütülmediği, etkin ekonomi yönetimi ve sivil ekonomik unsurların da dış politika 

yapımına katkılarının arttığı göz önünde bulundurularak, özellikle 1990’larda olduğu 

gibi ordu ve askeri bürokrasi tarafından Ortadoğu ülkeleri ile güvenlik ve siyaset 

merkezli zeminde kurulan salt ikili ilişkilerin yerine, çeşitli ekonomi politik 

mekanizmalar çerçevesinde bölge ülkeleriyle geliştirilen ilişkiler incelenecek ve tüm bu 

mekanizmaların ilişkilere somut yansımaları olarak ortaya çıkan istatistiki verilere yer 

verilecektir. 

Tarihsel arka plan ışığında yapılacak literatür taramasının yanı sıra Ortadoğu ile 

ilişkilerin geliştirilmesinde rol oynayan temel mekanizmalar ve ekonomik veriler 

ekseninde bir analiz sunmayı amaçlayan tezin planına bakmak gerekirse, çalışma dört 

bölümden oluşmaktadır. Tezin teorik çatısının oluşturulduğu Birinci Bölümde, öncelikle 

Uluslararası Ekonomi Politik (UEP) yaklaşımın düşünsel ve tarihsel altyapısını 

oluşturan ekonomi politik kavramı açıklanacak, daha sonra uluslararası ekonomi politik 

yaklaşımlar (realist, yapısalcı ve liberal uluslararası ekonomi politik yaklaşımlar) ele 

alınacaktır. Tezin kuramsal çerçevesini oluşturacak olan liberal uluslararası ekonomi 



4 

 

politik yaklaşım ise, özellikle karşılıklı bağımlılık, karmaşık karşılıklı bağımlılık ve 

uluslararası ticaret kavramları bağlamında ayrıca incelenecektir.  

İkinci Bölümde, çalışmanın analiz kısmı için tarihi altyapı sağlaması amacıyla 

Türkiye Cumhuriyeti’nin kuruluşundan günümüze dek Türkiye’nin Ortadoğu ülkeleri 

ile ilişkileri Soğuk Savaş dönemi ve sonrası olmak üzere iki alt kısımda ele alınacak, 

özellikle 2000 sonrası dönemde Türkiye’nin Ortadoğu ile liberal ekonomi politik 

eksende geliştirdiği dış politikası ekonomik verilerle ortaya konulacaktır.  

Üçüncü Bölümde ise 2000’li yıllarla birlikte uygulamaya konulan yeni dönem 

Türk dış politikası paradigmasının temel ilkeleri ele alınacak ve bu ilkeler ekseninde 

öne çıkan yeni dış politika aktörleri ve araçları incelenecektir. Daha sonra, çalışmanın 

dördüncü ve son bölümüne temel teşkil edecek ekonomi-politik mekanizmalar 

(Ekonomik Anlaşmalar, Yüksek Düzeyli Stratejik İşbirliği Konseyleri, Enerji, 

Uluslararası Bölgesel Örgütler, Vize Politikaları ve Dış Yardımlar) mercek altına 

alınacaktır. Zira Dördüncü Bölüm 2000 sonrası dönemde çok taraflı diplomasi ve 

yumuşak güç unsurlarını öne çıkaran çok boyutlu, proaktif ve düzen kurucu bir dış 

politika izlemeye başlayan Türkiye’nin Ortadoğu ülkeleriyle kurduğu ilişkilerin bu 

temel mekanizmalar çerçevesinde analiz edilmesini amaçlamaktadır. Bu bağlamda, 

çalışmanın Dördüncü Bölümünde 2000’li yıllarla birlikte Türkiye’nin Ortadoğu 

ülkeleriyle kurduğu ilişkiler yeni dış politika ilkeleri ekseninde uygulanan ekonomi 

politik mekanizmalar çerçevesinde ele alınacaktır. Türkiye’nin, bu dönemde Ortadoğu 

bölgesine ilişkin dış politikasındaki önceliklerin, güvenlik kaygılarından ziyade ticaretin 

önündeki engelleri kaldırmaya yönelik adımlar çerçevesinde oluşturulduğu, söz konusu 

mekanizmalar aracılığıyla ve somut verilerin yardımıyla ortaya konulacaktır.  

 

  



5 

 

BİRİNCİ BÖLÜM 

 

KURAMSAL ÇERÇEVE: LİBERAL ULUSLARARASI EKONOMİ 

POLİTİK 

 

1. ULUSLARARASI EKONOMİ POLİTİĞİN TANIMI VE TARİHSEL 

GELİŞİMİ 

 

Uluslararası ekonomi politik, ekonomik hareketlerin temel örgütlenme zemini 

olan piyasalar ile uluslararası politikanın temel örgütlenme biçimi olan devletler 

arasında birbirini etkileyen bir bağlantı süreci olduğunu ileri süren disiplinlerarası bir 

çalışma alanının genel adıdır. Küresel/Global Ekonomi Politik olarak da adlandırılan 

UEP bünyesinde farklı teorik gelenekleri ve bu geleneklerin yeni yorumlamalarını 

barındırmaktadır.  UEP esas olarak ulus devletler, şirketler, çok uluslu/küresel şirketler 

uluslararası kurum-kuruluşlar ve çeşitli sosyal hareketler gibi uluslararası aktörler 

arasındaki faaliyetler ve etkileşimleri incelemektedir. Bu bağlamda, ekonomi ve 

politikanın kesin sınırlarla birbirinden ayrılmasının mümkün olmadığı temeline dayanan 

uluslararası ekonomi politik, sadece siyasal ya da politika alanını kullanmaz; aynı 

zamanda ekonominin bazı değer ve kavramlarını uluslararası düzeyde de ele alır. 

Dolayısıyla UEP perspektiften yapılan analizler dünyadaki gelişmeleri anlamak için 

politik ve ekonomik faktörleri birlikte göz önünde bulundurur; siyasi faktörler ile 

ekonomik faktörler arasında güçlü ve derinlikli analitik bağlantılar kurar.  

Uluslararası ekonomik ilişkiler bağlamında, bir yandan üreticiler ya da satıcı ve 

alıcılar bir araya gelerek mal ve hizmetlerin fiyatlarını değiştirebilmekte ve piyasa 

dinamiklerini belirlemekte; diğer yandan gerek hükümetler uyguladıkları politikalar ve 

aldıkları kararlarla gerekse uluslararası alanda baskı grupları ve diğer politik aktörler 

ekonomik değişkenler üzerinde belirleyici olabilmektedirler. Benzer şekilde, ulusal ve 

ya uluslararası siyasal gelişmeleri ve olayları da ekonomik faktörlerden bağımsız olarak 

açıklayabilmek mümkün değildir. Bu bağlamda, disiplinlerarası bütüncül bir bakış açısı 

sunan uluslararası ekonomi politik, dünyadaki gelişmeleri açıklamada iktisat ve siyaset 

bilimlerinin ayrı ayrı analizlerinden daha işlevsel bir analiz olanağı sunmaktadır.  



6 

 

UEP yaklaşımın düşünsel ve tarihsel altyapısını ‘ekonomi politik’ kavramı 

oluşturmaktadır. Bu itibarla uluslararası ekonomi politiğin anlaşılması için öncelikle 

ekonomi politik kavramının açıklanması yerinde olacaktır.  

 

1.1. EKONOMİ POLİTİK  

 

Ekonomi politik ifadesi, etimolojik olarak antik Yunanca’da bağımsız şehir 

devleti anlamına gelen ve politika kavramına kaynaklık eden ‘polis’ ile mal varlığının 

yönetimi anlamına gelen ve ekonomi kavramının kaynağı olan ‘oikonomike’ (oikos-

nomos) kelimelerinin tamlamasından türetilmiştir. Bu bağlamda ekonomi politik 

kavramı bir ülke halkının veya devletin mali varlıklarının yönetimine dair bir anlam 

içermiştir.
2
 Kavram en genel ifadeyle, ekonomik ve siyasal süreçler arasındaki karşılıklı 

etkileşimlerle uğraşan bir sosyal bilime işaret etmektedir. Ekonomi politik, devletin ve 

siyasal süreçlerin refahın üretimi ve dağıtılması konusundaki rolüne, özellikle de siyasal 

aktörlerin ve kararların ekonomik faaliyetleri nasıl etkilediğine odaklanmaktadır.
3
  

Ekonomi politik (political economy)
4
  teriminin siyasi ve ekonomik süreçler 

arasındaki çok yönlü etkileşimler anlamında kullanımı 17. yüzyıldan itibaren kaleme 

alınan klasik siyaset, felsefe ve iktisat eserlerinde görülmeye başlanmıştır. Sözkonusu 

terimin ilk kullanımının merkantilist düşünür Antoine de Montchrestien’e atfedildiği 

görülmekle birlikte
5
, aslında bu deyimin 1611 yılında Louis de Mayerne–Turquet 

tarafından La Monarchie aristodémocratique adlı çalışmasında egemen devletin 

yurttaşları karşısındaki görevleriyle ilişkili olarak kullanıldığı ileri sürülmektedir.
6
  

Uzunca bir dönem ‘ekonomi politik’ kavramı dar anlamıyla kullanılmış ve 

ekonomi politik denildiğinde aslında ‘ekonomi’ kastedilmiştir. ‘Ekonomi politik’ 

deyimi 17. yüzyılın ikinci yarısında merkantilistler tarafından gündeme getirildiğinde, 

                                                 
2
 Sadık Ünay, Kalkınmacı Modernlik Küresel Ekonomi Politik ve Türkiye, İstanbul, Küre Yayınları, 2013, 

s. 10. 
3
 Robert Gilpin, Uluslararası İlişkilerin Ekonomi Politiği, Ankara, Kripto Basım Yayım, 2013, s. 22. 

4
 “Politik ekonomi” (political economy) terimi, yaygın olarak kullanıldığı 18. ve 19. yüzyıllarda 

Fransızca’nın diplomatik dil olarak öne çıkmasından ötürü, Türkçe’ye “L’economie politique” ifadesinde 

olduğu gibi sıfat sona gelecek şekilde “ekonomi politik” olarak yerleşmiştir. Bu bağlamda, çalışmada bu 

yaygın ifade biçimi kullanılacaktır. 
5
 Daniel Cohen, Dünyanın Zenginliği Ulusların Fakirliği, (çev. Dilek Hattatoğlu), İstanbul, İletişim 

Yayınları, 2000, s.20. 
6
 James E. King, “The Origin of the Term ‘Political Economy’”, Journal of Modern History, 1948, 

s.230’dan aktaran İşaya Üşür, “Ekonomi Politik: Zarif Mezar Taşları?”, Praksis, S.10,  Yaz-Güz 2003, 

s.213. 



7 

 

ekonomi politiğin ‘politik’ yönü devlete ilişkin olarak algılanmış; yani ekonomi politik 

devletin ekonomik işlerinin yönetimi anlamına gelmiştir. Diğer bir deyişle, 

merkantilistlerin devlet gücünün politik ve ekonomik araçların koordineli bir biçimde 

kullanılarak arttırılması stratejisine atıfla kullandıkları ‘ekonomi politik’ deyimindeki 

‘ekonomi’ ve ‘politik’ alanları o dönem henüz farklılaştırılmamıştır. Ekonomik ve siyasi 

gücün birbirini tamamlayıcı unsurlar olduğunu ileri süren merkantilistler, daha sonra 

ortaya çıkacak olan ekonomik milliyetçilik, korumacılık ve devletçi sanayileşme 

yaklaşımlarına temel oluşturmuşlar ve ana akım ekonomi politik düşünsel 

geleneklerinden biri olan realist paradigmanın ilk sözcüleri olmuşlardır. 

Daha sonra ise liberal teorisyenlerce ele alınan ekonomi politik, yine devletin 

ekonomik konulardaki sorumluluğu bağlamında tartışılagelmiştir. Smith, Ricardo ve 

Malthus gibi liberal perspektifin öncüleri olan klasik iktisatçılar ekonomi politik 

anlayışı içinde ‘politik’ olanın, yani devletin sadece ‘bekçi’ rolünü savunmuş, piyasanın 

kendi kendini düzenleyebileceği ve ‘görünmez el’in dengeyi sağlayacağını ileri 

sürmüşlerdir. Liberal bakış açısına göre politika ile ekonomi, diğer bir deyişle devlet ile 

piyasa arasındaki ilişkide belirleyici olan piyasadır. Piyasanın dinamikleri ve kuralları 

kendisine hizmet edecek siyasi yapıların ve düzenlerin oluşmasını da beraberinde 

getirecektir. Piyasanın görünmez eli bütün sorunları ortadan kaldıracak ve toplum 

ahenkli bir şekilde yaşayacaktır. Liberal ekonomi-politik yaklaşıma göre devletlerin 

temel işlevleri farklı aktörler arasındaki ekonomik ilişkilerin devam etmesini mümkün 

kılacak ve bu ilişkilerin devamını garanti altına alacak düzenlemeleri tesis etmektir. 

Piyasanın işleyişine müdahale edilmemelidir, çünkü piyasanın kendi dinamikleri 

malların optimum fiyatlarının belirlenmesini sağlar. Bu anlayış felsefi ifadesini 

“bırakınız yapsınlar, bırakınız geçsinler” (laissez faire, laissez passer) şeklinde 

bulmuştur. 1776’ya gelindiğinde Adam Smith’in ünlü eseri Ulusların Zenginliği 

kitabında “servet birikiminin niteliğinin ve kaynağının araştırılması” olarak nitelenen 

ekonomi politik artık bir bilim dalı olarak yerleşik hale gelmiştir.
7
 Smith bölüşüm ile 

birikim arasındaki bağlantı ve ilişkileri çözümlemekle birlikte, birikim sürecinde 

bölüşümün nasıl etkileneceği David Ricardo tarafından tartışılmış ve ekonomi politik 

deyimi ‘üretim sürecine katılan kesimler arasında bölüşüm’  bağlamında kullanılmıştır. 

Bu bağlamda, liberal ekonomi politik perspektif kendisine müdahale edilmeyen 

                                                 
7
 Adam Smith, Ulusların Zenginliği, (çev. Ayşe Yunus-Mehmet Bakırcı), İstanbul, Alan Yayıncılık, 

2001, s. 138. 



8 

 

piyasanın, üretilen toplam zenginliğin adil bir şekilde bölüşülmesini de mümkün 

kılacağını ileri sürmüştür: 

Yer yüzünün ürünleri ... toplumdaki üç sınıf arasında paylaşılır: toprak... 

sahipleri, sermaye sahipleri ve ... emekçiler. ...Toplumun değişik aşamalarında 

yeryüzünden sağlanan toplam üretimin bu üç sınıf arasında rant, kâr ve ücret 

olarak paylaşımı farklı olacaktır ... [işte] bu bölüşlümü düzenleyen yasaların 

belirlenmesi ekonomi politiğin baş sorunudur.
8
  

Bununla birlikte, sanayi devrimine bağlı olarak ortaya çıkan işçi sınıfının 

çıkarlarının toplumun diğer gruplarından, özellikle de kapitalist gruplardan farklı 

olduğu öne süren Karl Marx ise 1859 tarihli Ekonomi Politiğin Eleştirisine Katkı isimli 

eseri ile ekonomi politiğe yeni bir açılım getirmiştir. Böylece ilk ortaya atıldığında 

devletin vatandaşlarına karşı iktisadi görevleri ile ilişkili olarak tanımlanan ekonomi 

politik kavramı, devletin belli bir grubun çıkarını temsil ettiği eleştirisi karşısında, 

iktisadi sahadan politiğin dışlandığı bir anlama doğru kaymıştır.
9
 Bu çerçevede politik 

erkin ekonomiye hangi yönde müdahale edeceği önemli bir mesele haline gelmiştir.  

Alfred Marshall ve Mary Paley Marshall 1879’da yayımlanan The Economics of 

Industry isimli kitaplarında politik çıkarların genellikle, bir ulusun bir kısmının ya da 

kısımlarının çıkarları anlamına gelmesinden ötürü ‘politik’ ifadesinin yanlış anlamalara 

yol açan bir kavram olduğu gerekçesiyle ‘ekonomi politik’ yerine ‘ekonomi’ deyimini 

tercih etmişlerdir. Böylelikle ekonomi disiplini içerisinde, ekonomiyi politik olandan 

ayırma yolunda önemli bir aşama kaydedilmiş ve 1870’li yıllarda ‘ekonomi politik’ 

kavramı yerini ‘ekonomi’ kavramına bırakmıştır.
10

 Bununla birlikte, üretim araçlarının 

tümüyle topluma geçmesini, devletin ekonomik faaliyetleri toplum adına bizzat 

planlamasını ve organize etmesini benimseyen Marksistler, salt ekonomi kavramı 

yerine, ekonomi politik kavramını kullanmayı tercih etmişlerdir.  

Toparlayacak olursak, sadece siyaset ve ekonomi gibi iki geleneksel sosyal bilim 

dalının basit bir sentezi olmayan ekonomi politik, zaman içinde tamamen yeni ve 

                                                 
8
 David Ricardo, Ekonomi Politiğin ve Vergilendirmenin İlkeleri, (çev. Tayfun Artan), İstanbul, Belge 

Yayınları, 1997, s.23. 
9
 Veysel Ayhan, İmparatorluk Yolu: Petrol Savaşlarının Odağında Orta Doğu, Ankara, Nobel Yayın 

Dağıtım, 2006, s. 10. 
10

 Üşür, a.g.e, s.226. 



9 

 

orijinal bir entelektüel girişim niteliği kazanmıştır.
11

 Bu bağlamda, günümüzde siyaset 

ve ekonomi disiplinlerinin kesiştiği bir noktada konumlanarak, analitik açıdan her iki 

alana da dahil edilebilmesi mümkün olabilen karmaşık etkileşimleri incelemeye 

yoğunlaşan ekonomi politik, bir yandan siyasi gücün ekonomik süreçlerin gelişim ve 

sonuçları üzerindeki etkilerini, diğer yandan ise ekonomik gücün siyasi eylemleri 

belirleyip yönlendirme kabiliyetini açıklama çabasındadır.  

 

1.2. ULUSLARARASI EKONOMİ POLİTİK 

 

Çeşitli disiplinleri kapsayan bir çalışma alanı olarak uluslararası ekonomi 

politik, en genel anlamıyla uluslararası arenada devletlerin ve piyasaların karşılıklı 

etkileşimlerini incelemektedir.
12

 UEP teorisyenleri, uluslararası ekonomik ilişkiler ile 

uluslararası politika arasında bir etkileşim olduğunu ve bu etkileşimin sonuçları 

itibarıyla, görmezlikten gelinemeyeceğini dile getirmektedirler.
13

 Bu teorisyenlere göre 

uluslararası alanda ekonomi ile politika arasında kesin sınırlar çizmek mümkün değildir. 

Politik müdahalelerden ve düzenlemelerden bağımsız piyasaların varlığı mümkün 

olmadığı gibi ve siyasal gelişmelerin ve olayların ekonomik dinamiklerden 

etkilenmemeleri gibi bir durum söz konusu değildir. Zira ulusal ve uluslararası ölçekte 

piyasa/ekonomi ve devlet/politika arasında karşılıklı etkileşim giderek artmış ve bu 

etkileşim karmaşık bir yapı ortaya çıkarmıştır. Ekonomik ve siyasi faktörlerin iç içe 

girdiği ve karmaşık ilişkilerin olduğu bir uluslararası ortamda, birbirinden farklı çok 

sayıda faktörün karşılıklı etkileşiminin dikkate alınması gerekmektedir. Bu bağlamda 

liberal UEP yaklaşımı, devletler, küresel şirketler, uluslararası örgütler, sosyal 

hareketler gibi muhtelif uluslararası aktörler arasında gerçekleşen ticaret, finans, yatırım 

gibi eylemleri inceleyen bir disiplin olarak tanımlanmaktadır.
14

 

İngiliz ekonomi politikçi Susan Strange Uluslararası Ekonomi Politiğe yönelik 

ilginin artmasını, bu konudaki düşünsel çalışmalar yani fikirlerden ziyade uluslararası 

                                                 
11

 George T. Crane-Abla Amawi, “Introduction”, The Theoretical Evolution of International Political 

Economy, (ed.) George T. Crane-Abla Amawi, New York, Oxford University Press, 1997, s. 4. 
12

 Jeffry A. Frieden-David A. Lake, International Political Economy Perspectives on Global Power and 

Wealth, London-New York, Routledge, 2000, s. 1.   
13

 Robert W. Cox, “Critical Political Economy”, International Political Economy: Understanding Global 

Disorder, (ed.) Björn Hettne, London-New Jersey, Zed Books Press, 1995, s. 32. 
14

 Crane-Amawi, a.g.m., ss. 4-5. 



10 

 

alanda yaşanan olaylara bağlamaktadır.
15

 Nitekim Petrol İhraç Eden Ülkeler Örgütü’nün 

(OPEC-Organization of Petroleum Exporting Countries) uyguladığı petrol ambargosu 

ve Bretton Woods sisteminin yıkılması gibi 1970’lerden itibaren uluslararası alanda 

yaşanan önemli gelişmeler ekonomi ve politikanın bir arada düşünülerek, gerek bilim 

insanlarının analizlerinde gerekse politika yapıcıların uygulamalarında bu iki sahanın 

etkileşimlerinin dikkate alınmasını elzem kılmıştır. Bu bağlamda, 1970’lerden itibaren 

yeni bir disiplin dalı olarak ortaya çıkan uluslararası ekonomi politik, daha sonra 

küreselleşme olgusuyla birlikte yaşanan hızlı gelişmeler sonucu temel ilgi alanını daha 

da genişletmiştir. Nitekim küreselleşme ile birlikte günümüzde ortaya çıkan uluslararası 

ekonomi, çok uluslu üretim ve ülkeler arasındaki ticaret hacminin ve finansal akımların 

çok büyük boyutlara ulaştığı bir hal almıştır. Uluslararası ekonominin bu ulus üstü 

yapısı ile ulus devletlerin ulusal bağımsızlık ve siyasal gücü ellerinde tutma arzuları 

arasındaki çelişki, günümüzde özellikle liberal UEP çerçevesinde yapılan analizlerde de 

yansımasını bulmaktadır. Dolayısıyla, uluslararası ekonomi politiğin inceleme alanına 

giren konuların bu ulusal-uluslararası ayırımı bağlamında ele alınmaktadır.  Bu itibarla, 

uluslararası ekonomi politiğin liberal yaklaşımına göre dört ayrı alan ile ilintili olduğu 

ileri sürülmektedir: Bunlar, uluslararası politika, uluslararası ekonomi, iç politika ve 

ulusal ekonomidir.
16

 Diğer bir deyişle, uluslararası ekonomi politik analitik açıdan 

ulusal iç politika ve ulusal ekonomi ile uluslararası politika ve uluslararası ekonominin 

bir bileşkesi durumundadır. Aşağıdaki özgün şeklimizde açık olarak görüleceği üzere, 

bu dört unsurun birbirleri arasındaki etkileşim uluslararası ekonomi politiğe liberal 

yaklaşımın analitik çerçevesini oluşturmaktadır.  

Tablo 1 -  Uluslararası Ekonomi Politik 

 

ULUSAL 

 

KÜRESEL 

 

                           EKONOMİ               POLİTİKA 

                                                 
15

 Susan Strange, “Political Economy and International Relations”, (ed.) Ken Booth-Steve Smith, 

International Relations Theory Today, Cambridge, Polity Press, 1995, s.154. 
16

 Ali Şen, “Uluslararası Politik Ekonomi  (UPE) Nedir?”, Atatürk Üniversitesi İİBF Dergisi, C.12, S.1-2, 

Mayıs 1998, s. 394.  

Ulusal/İç Politika 

 

  

Uluslararası Politika 

Ulusal Ekonomi 

 

Uluslararası Ekonomi 



11 

 

Ulusal ve/veya küresel politik ve ekonomik faktörlerin birbirinden ayrı ele 

alınamayacak derecede iç içe olduğunu kabul eden liberal UEP yaklaşım, her birinin 

diğer üçü tarafından etkilendiği bu dört unsur arasındaki etkileşimleri ortaya çıkarmaya 

ve değerlendirmeye çalışmaktadır. Hükümetlerin ekonomik konulardaki davranışları 

siyasal yargılardan ve hesaplardan bağımsız olamamakta; benzer şekilde hükümetlerin 

atacakları siyasal adımlar büyük ölçüde ekonomik kapasitelerine de bağlı olmaktadır.
17

 

Ulusal ekonomiler ve politikalar birbirlerini etkilerken, bunlar aynı zamanda 

uluslararası ekonomi ve politikadan da etkilenmektedirler. Uluslararası çevre, bir 

yandan iç ve/veya dış politik sürecin belirlenmesinde önemli iken, diğer yandan ulusal 

ekonomik faaliyetlerin üzerinde ciddi etkileri olabilmektedir. Uluslararası ekonomi 

politik aynı zamanda küresel ekonomi ile dış politika arasında doğrudan sistematik bir 

ilişki sürecinin var olduğunu ve bu ilişki süreci tanımlanmadan, devletlerin dış politika 

davranışlarının anlaşılamayacağını ileri süren teorik bir çerçeve çizmektedir.
18

 Bu 

çerçevede UEP en başta dünya piyasa ekonomisinin ekonomik ve siyasal nedenleri ve 

etkileri ile ilgilenmekle birlikte, ekonomik değişim ve siyasal değişim arasındaki ilişkiyi 

de mercek altına almaktadır. Yani ekonomik değişikliklerin uluslararası siyasal ilişkiler 

üzerine etkileri ile siyasal alandaki değişikliklerin uluslararası ekonomik ilişkilere 

etkileri UEP disiplininin temel inceleme konularından birini oluşturmaktadır.
19

 Bunlara 

ilaveten, UEP bir yandan ulusal ekonomiler için dünya piyasa ekonomisinin taşıdığı 

önemi de göz ardı etmezken, diğer taraftan devletlerin ulusal politikaları ve ekonomik 

uygulamalarının diğer bazı devletler tarafından nasıl belirlenebildiğine de dikkat 

çekmektedir. Benzer biçimde bazı devletler küresel siyaseti ve uluslararası ekonomiyi 

de etkileyebilmektedir. Ancak bu etki gücü söz konusu ulus devletin büyük ölçüde 

küresel sistemdeki konumu ile ilintilidir. Bu nedenle bu ilişki ağını açıklama çabası 

içerisinde olan uluslararası bir ekonomi politik yaklaşım hegemonik güç veya 

uluslararası liderlik kavramsallaştırması bağlamında gündeme gelmektedir. 

  

 

 

 

                                                 
17

 Tayyar Arı, Uluslararası İlişkiler ve Dış Politika, Bursa, Mkm Yayıncılık, 2008, s. 408.  
18

 Ayhan, İmparatorluk Yolu: Petrol Savaşlarının Odağında Orta Doğu, a.g.e., s.17. 
19

 Gilpin, a.g.e., s.25-29. 



12 

 

1.2.1. Uluslararası Ekonomi Politiğin Tarihi Gelişimi  

I. Dünya Savaşı öncesinde uluslararası sistemin hâkim gücü olan İngiltere savaş 

sona erdiğinde bu konumunu kaybetmiş, savaştan güçlenerek çıkan Amerika Birleşik 

Devletleri (ABD) ise kendi kabuğuna çekilmişti. 1929 tarihli Büyük Buhran ile sarsılan 

Batılı devletlerin ekonomilerini istikrara kavuşturmak amacıyla uyguladıkları korumacı 

politikalarla, liberalizmin temel varsayımlarından biri olan uluslararası işbirliği ihmal 

edilmekteydi. Nitekim ekonomik milliyetçilik ve korumacı politikalarla giderek 

derinleşen milliyetçi söylemler Avrupa’da savaş tehdidinin baş göstermesine yol 

açmıştı. Öte yandan 1934 yılına gelindiğinde ABD’nin ticaretin serbestleşmesi ve 

uluslararası ekonomik işbirliğine fırsat veren bazı iç yasal düzenlemelerle bu 

izolasyoncu politikalara son verme yönünde adımlar atmaya başlamasıyla ve savaş 

tehdidinin belirmesinden sonra ABD’nin İngiltere ve Fransa ile yakınlaşmasıyla 

uluslararası işbirliğinin ilk nüveleri ortaya çıkmaya başlamıştı. Yeni bir uluslararası 

düzen oluşturulması yönünde atılan bu adımlar daha II. Dünya Savaşı bitmeden sonuç 

vermeye başlamıştı. 1944’te müttefik devletlerin katılımıyla imzalanan Bretton Woods 

Anlaşması ile yeni dünya düzenini oluşturan kurumlar ve uluslararası rejim 

şekillenmeye başlıyordu. Bunlardan biri uluslararası parasal ve mali sistemin 

işleyişinden sorumlu olan IMF (Uluslararası Para Fonu-International Monetary Fund), 

diğer ise Avrupa ekonomilerinin onarımına katkıda bulunacak olan Dünya Bankası 

(DB) idi. Uluslararası para sistemi ve dünya sanayi üretimi alanlarında sağlanan işbirliği 

karşısında uluslararası ticaretin serbestleştirilmesi yönünde de benzer girişimlere ihtiyaç 

doğmuş ve bu doğrultuda 1940’ların sonunda dünya ticaretinin serbestleştirilmesine 

yönelik görüşmeleri yürütmek üzere (daha sonra Dünya Ticaret Örgütü’ne dönüşecek 

olan) Gümrük Tarifeleri ve Ticaret Genel Anlaşması (GATT) gündeme gelmiştir.
20

 Öte 

yandan Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği (SSCB) önderliğinde sosyalist blok da 

kendi ekonomik işbirliği örgütü olan Karşılıklı Ekonomik Yardım Konseyi 

(COMECON) çerçevesinde kurumsal yapılanmasını oluşturuyordu.  

Özetle, iki dünya savaşı ve 1929 bunalımı ile kesintiye uğrayan uluslararası 

ekonomik bütünleşme süreci, 1945’ten sonra hem sanayileşmiş ülkelerde hem de 

bağımsızlığına kavuşup gelişmekte olan ülkeler adını alan eski sömürge ülkelerinde, 

ekonomik faaliyetin düzenli ve hızlı biçimde arttığı bir ortamda yeniden canlanmıştır. 

                                                 
20

 Halil Seyidoğlu, Uluslararası İktisat: Teori, Politika ve Uygulama, İstanbul, Güzem Can Yayınları, 

2009, s. 751 ve s. 219. 



13 

 

Bu hızlı büyüme ekonomisi ileri durumda olan ülkelerde (başta ABD) büyük sanayi 

gruplarının oluşmasını teşvik etmiştir. Bu gruplar, yabancı ülkelerde doğru genişleyerek 

uluslararası bir boyut kazanmış ve o sırada o kadar güçlü olmasalar da bugün çok uluslu 

şirketler olarak nitelendirilen büyük şirketler ortaya çıkmıştır.
21

 Böylece II. Dünya 

Savaşı sonrasındaki çeyrek asırda kurulan liberal ekonomik sistem bugünkü 

küreselleşen ekonominin ortaya çıkmasının şartlarını hazırlamıştır. 

Bununla birlikte, 1970’li yıllarda Batı ve Sovyet kutupları arasındaki ilişkilerde 

yaşanan yumuşama güvenlik ve ihtilaf konularını arka plana iterken, ABD’nin Bretton 

Woods sisteminin sürdürülmesi konusundaki yükümlülüklerine son vermesiyle altın-

dolar standardına dayalı uluslararası para sisteminin çökmesi, 1973 Arap-İsrail Savaşı 

sürecinde OPEC ülkelerinin sahip oldukları ekonomik kaldıraç gücünün farkına 

varmaları ile ortaya çıkan petrol krizi gibi ekonomik gelişmeler politika ile ekonomi 

arasındaki ilişkinin daha fazla dikkati çekmesine sebep olmuştur. ABD,  uzun süren 

ödemeler dengesi açıklarına ticaret dengesindeki önemli açıklar da eklenince 1971’de 

sabit döviz kurlarından vazgeçme konusunda tek taraflı siyasi bir karar almış, bu kararın 

uluslararası ekonomi üzerindeki etkisi siyaset ve ekonomi arasındaki etkileşimi açıkça 

ortaya koymuştur. Yine bu yıllarda OPEC’in petrol fiyatlarındaki ciddi artışla 

sanayileşmiş ülkelerin fiyatı gittikçe artan ithal petrole olan ciddi bağımlılıkları, petrol 

alıcısı olan ülkelerin genel anlamda üretim giderlerinde artışa neden olmuş ve yaşanan 

uluslararası petrol şokları, küresel ekonomi politik sistemde borç krizleri ve stagflasyon 

gibi ciddi sonuçlar doğurmuştur.
22

  

1990’lı yıllara gelindiğinde bir yandan Sovyetler Birliği’nin dağılmasıyla 

uluslararası politikadaki Batı-Sovyet Blokları arasındaki çatışma sona ererken, diğer 

taraftan liberal uluslararası ekonomi politik dünya sisteminde hâkim olmuştur. Bu yeni 

dönemde küreselleşme eğilimleri uluslararası politik ve ekonomik arenaya damgasını 

vurmuştur. Yeni üretim teknolojileri ve iletişim sistemleri ile birlikte özellikle gelişmiş 

ülkelerde zenginlik, tüketim ve turizm hareketleri önemli ölçüde artmıştır. Bununla 

birlikte, 1990’ların ortalarında, küreselleşmeye yönelik birtakım eleştiriler ortaya 

çıkmaya başlamıştır. Teknolojik yenilikler ve iletişim araçlarının yaygınlaşmasıyla bu 

eleştiriler de küresel bir hâl almış; bu durum tıpkı küreselleşmenin kendisi gibi, 

                                                 
21

 Jacques Adda, Ekonominin Küreselleşmesi, (çev. Sevgi İneci), İstanbul, İletişim Yayınları, 2001, s. 85. 
22

 Paul R.Viotti-Mark V. Kauppi, Uluslararası İlişkiler ve Dünya Siyaseti,  (çev. Ayşe Özbay Erozan), 

Ankara, Nobel Yayıncılık, 2014, s. 211. 



14 

 

küreselleşme karşıtı eylemlerin de ulus-üstü bir yapıya sahip olmasını beraberinde 

getirmiştir.
23

 Dolayısıyla günümüzde uluslararası aktörler arasında hemen her alandaki 

bağlantıların çok sıkı hâle geldiği, küresel dünya sistemini anlamak için UEP’nin 

sağlamış olduğu türden disiplinlerarası ve çok boyutlu bir analitik çerçeveye duyulan 

ihtiyacın her zamankinden fazla olduğu düşünülmektedir. 

 

1.2.2. Uluslararası Ekonomi Politiğin Bir Akademik Disiplin Olarak 

Oluşumu  

Son dönemlerde Küresel Ekonomi Politik (Global Political Economy) biçiminde 

de ifade edilmekte olan UEP, teorik kökenleri çok daha eskilere dayanmakla birlikte, 

1970’li yıllarda ortaya çıkmıştır.  Temel amacı, devletler ile piyasaların dinamik 

etkileşimi ve birbirlerini nasıl etkiledikleri/şekillendirdiklerini araştırmak olarak ifade 

edilen
24

 UEP disiplin niteliğini ancak 1970’li yıllardan itibaren kazanmıştır.  

19. yüzyıla kadar gerek merkantilistler gerekse liberal teorisyenlerce birbirlerine 

bağlı alanlar olarak görülen politika ve ekonomi, ‘ekonomi’ kavramı çerçevesinde bir 

arada ele alınmıştır. 20. yüzyılın başlarından itibaren ise ‘ekonomi’ kavramının 

içerisinden politik olanın ayrıştırılması gündeme gelmiş ve Marksist geleneğin ısrarla 

‘ekonomi-politik’ terimini kullanmasına rağmen, akademik alanda artık ekonomi ve 

politika alanlarında yapılan çalışmalar birbirlerinden ayrışmaya başlamıştır. Bu 

çerçevede ekonomi konusundaki çalışmaların büyük kısmı uluslararası iktisadi işleyişte 

siyasal faktörlerin rolünü; uluslararası politika alanındaki çalışmalar ise devletler arası 

ilişkilerde ekonomik unsurları ihmal etme eğiliminde olmuştur. Elbette bunda II. Dünya 

Savaşını izleyen sosyo-ekonomik gelişmelerin, politika ve ekonomi arasındaki bu 

ayrımı destekler nitelikte olması da etkili olmuştur. Bu gelişmelerden biri savaş 

sonrasında dünyanın belirleyici güçlerinin uluslararası iktisadi ilişkilerin nasıl ve hangi 

                                                 
23

 Meksika’daki Chiapas yerlilerinin öncülüğünde 1996 yılında başlatılan ayaklanma katılımcılarının 

Meksikalı yerlilerin yanı sıra dünyanın dört bir tarafından gelenlerden oluşması nedeniyle ‘küreselleşme 

karşı ilk küresel ayaklanma’ olarak değerlendirilebilir. Ancak 30 Kasım 1999 tarihinde Amerika’nın 

Seattle kentinde Dünya Ticaret Örgütü toplantısını sırasında gerçekleştirilen küreselleşme karşıtı eylemler 

bu anlamda önemli bir kırılımı teşkil etmektedir. Nitekim 2000’li yılların başlarında Washington, Prag, 

Cenova ve Quebec gibi şehirlerde Seattle protestosuna benzer eylemler, IMF, Dünya Bankası, G8 gibi 

uluslararası oluşumlara karşı tekrarlandı. Bu eylemler 2001 yılından itibaren “Başka bir dünya mümkün!” 

sloganı ile “Dünya Sosyal Forumu” adı altında kurumsallaşmaya başladı. Bu konuda bkz. F. Levent 

Şensever, Dünya Sosyal Forumu: Aşağıdan Küreselleşme Hareketi ve Küresel Direniş, İstanbul, Metis 

Yayınları, 2003.  
24

 Ziya Öniş-Mustafa Kutlay, “Uluslararası Politik Ekonomi”, Uluslararası İlişkilere Giriş: Tarih, Teori, 

Kavram ve Konular, (ed.) Şaban Kardaş-Ali Balcı, İstanbul, Küre Yayınları, 2014, s.307.  



15 

 

kurumlar vasıtasıyla işleyeceği konusunda anlaşmaya varmalarıydı. Bunun sonucunda 

iktisadi konular üzerinde çatışmalar minimize edilmiş ve uluslararası ilişkilerin iktisadi 

boyutu önemini büyük ölçüde kaybetmiştir. Ancak 1970’lerde yaşanan birtakım 

gelişmeler bu eğilimi dönüştürmüş ve uluslararası ekonomi politik anlayış öne çıkmıştır. 

Bu gelişmelerin en önemlilerinden biri Amerikan dolarına endeksli sabit kur rejimi ile 

uluslararası finansal hareketler üzerinde sıkı kontrollere dayanan orijinal Bretton Woods 

sisteminin 1970’lerde çöküşüyle, iktisadi kurallar üzerinde sağlanmış olan uluslararası 

uzlaşmanın sona erişiydi.
25

 Bunun dışında Arap-İsrail savaşının tetiklediği OPEC’in 

uyguladığı petrol ambargosu sonucu yaşanan Petrol Krizi sonucu enerji fiyatlarındaki 

artış ve uluslararası borç krizi gibi siyasi uzantıları olan ekonomik gelişmeler, özellikle 

realist literatürde hâkim olan ‘yüksek siyaset’ (high-politics)
26

 anlayışını 

dönüştürmüştür. Öte yandan Soğuk Savaş yıllarında uluslararası ilişkiler güvenlikle 

ilgili konulara hapsedilmişken, 1960’ların sonlarından itibaren Doğu ve Batı Blokları 

arasında güvenlik konularında anlaşma emarelerinin ortaya çıkmasının askeri tansiyonu 

düşürmesiyle Soğuk Savaş’ta yumuşama (détante) evresine girilmiştir. Bu durumun bir 

sonucu olarak 1972 yılında ABD ve SSCB arasında yapılan yeni ekonomik fırsatlar 

zirvesi ve ABD Başkanı Nixon’ın 1972’deki Çin ziyareti gerçekleşmiştir.
27

 Bu iki 

gelişme güç, güvenlik, savaş, çatışma, ittifaklar, ulusal egemenlik gibi siyasal öncelikli 

olan konuların yerini yavaş yavaş ekonomik konulara bırakacağının işaretleri olmuştur. 

Ayrıca İngiltere, İrlanda ve Danimarka’nın katılımıyla Avrupa Ekonomik 

Topluluğu’nun (AET) güçlenmesi devletlerin sadece güç ve güvenlik peşinde 

olamayacakları, aslında siyasal çabaların ekonomik gerekçelerinin bulunduğu, aynı 

şekilde ekonomik girişimlerin de siyasal yansımalarının olabileceği yolundaki 

                                                 
25

 Ngaire Woods, “International Political Economy in An Age of Globalization”, The Globalization of 

World Politics: An Introduction to International Relations,  (ed.) John Baylis-Steve Smith, New York, 

Oxford University Press, 2001, s. 282. 
26

 Realist yaklaşımda, devletin uluslararası düzeydeki davranışlarını kategorize etmek için “yüksek 

siyaset” (high-politics) ve “düşük/ikincil siyaset” (low-politics) kavramları kullanılır. Bu ikili ayrımda 

“yüksek siyaset”, askeri kaynakların ve silahların konuşlandırılması, savunma ve savaş ilanı gibi askeri 

politikaları, diplomatik meseleleri, güvenlik meselelerini ifade etmektedir. Bununla birlikte “düşük/ikincil 

siyaset” ise, ticari ve sosyal aktivitelerin desteklenmesi ve düzenlenmesi gibi uluslararası aktiviteleri ifade 

etmektedir. Realistlere göre, devletler ilk ve öncelikli olarak “yüksek siyaset” ile ilgilenirler. Başka bir 

deyişle, devletlerin öncelikli çıkarı kendi güvenliklerini sağlamaktır. Bununla birlikte realistlere göre 

devletler için “düşük/ikincil siyaset” ikincil öneme sahiptir. Liberal yaklaşımda ise, yüksek politika ve 

alçak politika arasında var olduğuna inanılan öncelik sıralaması reddedilmekte ve alçak politika konuları 

olarak kabul edilen, ekonomi, çevre, gibi konuların en az askeri konular kadar önemli olduğu iddia 

edilmektedir.  
27

 Mehmet Duman, “Hegemonya ve Güçler Dengesi Bağlamında Uluslararası Siyaset ve İktisat İlişkileri”,  

Kocaeli Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, C. 4, S. 2, 2002, s.3.  



16 

 

düşünceler devletlerin salt siyasal aktör olduğu yönündeki realist kabulü sarsmıştır.
28

 

Yaşanan tüm bu gelişmeler bir yandan ekonomik konuların giderek politize olduğunu, 

diğer yandan politik sistemlerin içinde ekonomik meselelerin daha fazla hâkim duruma 

geldiğini açıkça ortaya koymuştur. Dolayısıyla 1970’lerde ortaya çıkan bu gelişmeler 

üzerine politikacıların, siyasi baskı gruplarının ve bürokratların, piyasa dinamikleri 

kadar ekonomik sonuçlar üzerinde etkili olabildiğinin görülmesiyle, uluslararası sisteme 

ilişkin analizlerde politika ile ekonomi arasında keskin çizgiler çeken ve realist 

geleneğin temel kavramları üzerinden yapılandırılan akademik çalışmalar ekonomi 

odaklı gelişmeleri açıklamakta zorlanmış ve bu durum 1970’li yıllarda UEP’in alternatif 

bir disiplinler arası çalışma alanı olarak ortaya çıkmasını beraberinde getirmiştir. Diğer 

bir deyişle, 1970’lerle birlikte ulus‐devlet eksenli  ve güvenlik‐merkezli realist  

uluslararası siyaset  yaklaşımlarının  yeni  ortaya  çıkmakta  olan  karmaşık  karşılıklı  

bağımlılığı analiz edememesi, ekonomi‐politika etkileşimini sistematik açıdan inceleyen 

UEP’in popülerlik kazanmasını beraberinde getirmiştir.
29

  

Siyaset ile ekonomi arasında birini diğerine öncelikli veya üstün gören anlayış 

yerine, bu ikisinin birbirine bağımlılığını ön plana çıkararak devletlerarası ilişkilerin 

hem siyasal hem de ekonomik bakış açılarının birlikte dikkate alınmasıyla daha iyi 

anlaşılabileceği düşüncesinin bir uzantısı olarak 1970’lerden sonra uluslararası ekonomi 

politik anlayışının kurucu metinleri hızlı bir şekilde üretilmeye başlanmıştır. Bu eksende 

öncü makalelerden birini Susan Strange 1970 yılında yazmıştır. International 

Economics and International Relations: A Case of Mutual Neglect adlı eserinde 

uluslararası ekonomik ve siyasi sistemin kapsamlı bir dönüşümden geçtiğini iler 

sürmüş, uluslararası ilişkiler çalışanlarının ekonomik faktörleri yeterince dikkate 

almadığını, ekonomistlerin ise uluslararası ekonominin politikadan arındırılmış adeta 

steril bir ortamda faaliyet gösterdiğini varsayarak en başta hatalı davrandığının altını 

çizmiştir. Bu karşılıklı ihmal edilmiş olma durumunun sosyal bilimlerin ufkunu 

daralttığı tespitinden hareketle Strange ekonomi ve siyasetin bu zarar verici ayrılığının 

sonlandırılması gerektiğini vurgulamıştır.
30

 Artık devlet-piyasa dengesinin değiştiğini, 

                                                 
28

 Davut Ateş-Gülizar Samur Gökmen, “Bir Akademik Disiplin Olarak Uluslararası Politik Ekonominin 

Sınırları”, Sosyal Bilimler Dergisi, C.15, S.1, 2013, s. 47.  
29

 Benjamin Cohen,  International  Political  Economy:  An  Intellectual  History, Princeton, Princeton 

University Press, 2008, ss.28‐31. 
30

 Öniş-Kutlay, a.g.m., ss.308-309. Susan Strange’in teorisyen kimliğini vurgulayan ve ölümünden kısa 

bir süre sonra yazılmış bir  makale için bkz.  Ronen Palan, “Susan Strange:1923-1998: A Great 



17 

 

devletin pazarı ve uluslararası piyasayı denetleme gücünü kaybettiğini, dolayısıyla 

uluslararası ilişkilerin sadece devletlerarası ilişkilerin analiz edilmesiyle 

anlaşılamayacağını savunan Strange, ekonomik ağırlıklı analizin gereğine dikkat 

çekmiştir. Strange ülkeler arasındaki mücadelenin artık dünya ekonomik pazarından pay 

almak için yapıldığını, önceliklerin değiştiğini, savunma ve güvenlikten ticaret ve 

sanayiye yöneldiğini, devletlerin artık otoritelerini diğer aktörlerle paylaştıklarını ve 

bunun da temel sebebinin üretim yapısındaki teknolojik gelişmeler olduğunu ve bu 

süreçte üretimin yalnızca ülke içi yapılmaması sonucu çok uluslu, güçlü ve büyük 

şirketlerin öne çıktığını belirtmiştir. 

1972 yılında ise Keohane ve Nye, Transnational Relations and World Politics 

adlı çalışmalarında uluslararası politikanın realist yaklaşımın dar kalıplarıyla 

anlaşılamayacağına vurgu yaparak ulus-ötesi/ulus-aşırı ilişkiler (transnational relations)  

kavramını yeni bir analitik çerçeve olarak önermişlerdir. Bu yaklaşımı zaman içerisinde 

daha da geliştiren Keohane ve Nye, 1977 yılında yayımladıkları Power and 

Interdependence: World Politics in Transition adlı kitaplarında, daha sonra detaylı 

olarak incelenecek olan ‘karmaşık karşılıklı bağımlılık’ kavramını ulus‐ötesi ilişkilerin 

belirleyici unsuru olarak ortaya atmışlardır.
31

 Blake and Walters’ın 1976 tarihli The 

Politics of Global Economic Relations ve Spero’nun 1977 tarihli The Politics of 

International Economic Relations adlı eserlerinde de 1970’lerde uluslararası arenada 

yaşanan gelişmelerin açıklaması yapılmıştır. Robert  Gilpin’in   ekonomi  politik 

alanında  bir  klasik  haline  gelen  The Political Economy of International Relations 

adlı kitabı ise 1987  tarihinde  yayımlanmıştır. Gilpin bu eserinde realizmin askeri-siyasi 

güçlere yoğunlaşıp ekonomiyi ihmal ettiğini, oysa ki uluslararası alanda ekonomik 

güçlerin önemli olduğunu, ekonominin askeri gücü arttırdığını ancak artık bunun 

ötesinde küresel ekonomik karşılıklı bağımlılığın devletin altını oyup gücü ve güce 

başvurmanın etkisi azalttığını, esasında piyasanın özel aktörler arası bir alan olduğunu 

ve iş dünyasının hegemon gücün ötesinde bir otonomiye sahip olduğunu vurgulamıştır. 

Uluslararası düzende politikanın merkezindeki ‘güç’ ve ekonominin 

merkezindeki ‘refah’ın birbirini nasıl şekillendirdiğini açıklamayı temel amaç olarak 

gören uluslararası ekonomi politik yazarlarının ortak noktası, eserlerinde dünyayı 

                                                                                                                                               
International Relations Theorist”, Review of International Political Economy, Vol. 6, No.2, Summer 

1999, pp.121-132. 
31

 Öniş-Kutlay, a.g.m., s.309. 



18 

 

anlayabilmek için uluslararası politika ile ekonomi arasındaki boşluğun doldurulması 

gereğini vurgulamalarıdır. Ekonomik aktörlerin askeri gücün önüne geçmesi, karşılıklı 

bağımlılık ilişkilerinin sistemi entegre hale getirerek birim düzeyindeki analizleri 

geçersiz kılması, uluslararası sistemin klasik güç dengesi modellerine göre açıklanma 

imkânının kalmaması ve sistemde devlet dışındaki yeni aktörlerin ortaya çıkması gibi 

olgulara karşılık olarak geliştirilen uluslararası ekonomi politik yaklaşımlar, bu 

boşluğun doldurulması noktasında önemli bir ihtiyaca karşılık vermektedirler. 

 

2. ULUSLARARASI EKONOMİ POLİTİKLE İLGİLİ YAKLAŞIMLAR 

 

UEP belirli bir metodoloji veya teorinin uygulaması olmayıp, uluslararası 

sistemin yapısını anlamak noktasında disiplinlerarası bir çalışma alanı veya araştırma 

sahası olarak nitelendirilmektedir.
32

 Bu çerçevede, kapsayıcı ve eklektik yapısı 

nedeniyle değişik teori ve yaklaşımları içeren uluslararası ekonomi politiği 

sınıflandırmak oldukça zordur. Bununla birlikte, çalışmanın zemininin oluşturması 

noktasında analitik kolaylık sağlaması açısından çeşitli yazarların önerdikleri ve 

mutabık oldukları sınıflandırma bizim için de işlevsel bir çözüm olarak kabul 

edilebilecek niteliktedir.
33

 Özetle, ekonomi ile politika arasındaki ilişkinin üç farklı 

temel görüşe dayandırıldığı literatürde kabul görmektedir. Bunlar; Liberalizm,  Realizm 

ve  Marksizm’dir.  

Uluslararası ekonomi politiği açıklayan yaklaşımlar, Liberal, Realist ve Marksist 

teorilerden birine daha yakın varsayımlar içermekte olduğundan, her ne kadar farklı 

                                                 
32

 Craig N. Murphy-Roger Tooze, “Introduction”, The New International Political Economy, (ed.) Craig 

N. Murphy-Roger Tooze, Boulder, Lynne Rienner Publishers,1991, s.1. 
33

 İlk olarak Robert  Gilpin’in Uluslararası  İlişkilerin  Ekonomi Politiği isimli kitabında uluslararası 

ekonomi politik perspektif; liberalizm, yapısalcılık ve realizm düzeyinde ele alınmıştır. Benzer biçimde 

David N. Balaam-Michael Veseth Uluslararası Ekonomi Politiğe Giriş adlı eserlerinde uluslararası 

ekonomi politik perspektifin liberal, merkantilist/realist ve Marksist/radikal düzeylerde incelenmesini 

önermektedirler.
 
Bkz. David N. Balaam-Michael Veseth, Introduction to International Political Economy, 

New Jersey, Pearson-Prentice Hall, 2008. Yine, Theodore H. Cohn da Global Ekonomi Politik isimli 

eserinde uluslararası ekonomi politiği realist perspektif, liberal perspektif ve tarihsel yapısal perspektif 

düzeyinde incelemiştir. Bkz. David N. Balaam-Michael Veseth, Introduction to International Political 

Economy, New Jersey, Pearson-Prentice Hall, 2008. Bunlara ilaveten, Roy Smith, Imad El-Anis ve 

Christopher Farrands da 21. Yüzyılda Uluslararası Ekonomi Politik: Güncel Konular ve Analizler adlı 

ortak eserlerinde ve Andrew Heywood Küresel Politika adlı kitabında uluslararası ekonomi politik 

perspektifi bu üçlü ayrıma dayandırarak ele almışlardır. Bkz. Roy Smith-Imad El-Anis-Christopher 

Farrands, International Political Economy in the 21st Century: Contemporary Issues and Analyses, 

Routledge, 2014; Andrew Heywood, Global Politics, New York, Palgrave-Macmillan, 2011. 



19 

 

araştırmacılar tarafından değişik isimler tercih edilse de
34

 sıklıkla kullanılan bu üçlü 

ayrım halen geçerliliğini korumaktadır.
35

 Dolayısıyla piyasa merkezli bakış açısını 

uluslararası ekonomi politiğe uygulayan, siyaseti ekonominin bir aracı olarak gören ve 

ekonominin bağımsızlığını öne alan Liberalizm; korumacılığı önceleyen,  ekonomik 

olanı siyasetin aracı olarak gören,  devlet müdahalesini benimseyen ve devleti merkeze 

alan Realizm (Ulusalcılık); siyaset ve ekonominin birbirlerine bağımlı olduğundan 

hareket ederek yapısal analize girişen ve ekonominin etkinliği üzerinde duran Marksizm 

(Yapısalcılık/Radikalizm), günümüz uluslararası ekonomi politiğinin temel 

yaklaşımlarına işaret etmektedirler. Çalışmada bu üç teorik altyapıdan hareketle, 

uluslararası ekonomi politiğe ilişkin modern anaakım yaklaşımlara bu tasnif içerisinde 

yer verilecektir. Bu çerçevede, hegemonik istikrar teorisi realizm başlığı altında, 

bağımlıklık teorileri/dünya sistemileri yaklaşımı ile eleştirel teori Marksizm başlığı 

altında, neo-liberal yaklaşımlar da liberalizm başığı altında incelenecektir. 

Yukarıda da ifade edildiği üzere modern uluslararası ekonomi politiğin bağımsız 

bir disiplin olarak ortaya çıkışı, uluslararası sistemde 1970’lerde yaşanan derin krizlerin 

yeni yaklaşımları zorunlu kılması sonucunda olmuştur. Bununla birlikte,  disiplinin  

teorik  kökenleri çok daha gerilere gitmektedir. UEP’in temel yaklaşımlarından biri 

realist/ulusalcı ekonomi politik teorilerinin kökeni, devletlerin ihracatı teşvik etmesini 

ve korumacı duvarlarla ithalatın kısıtlanmasını öneren 15. yüzyıl merkantilizmine 

dayanmaktadır. Liberal ekonomi politik teorilerinin kökeni ise, 19. yüzyılda serbest 

ticareti ve kapitalist iş bölümünü refah artışının temel dinamiği olarak öneren Adam 

Smith’in Ulusların Zenginliği isimli klasik çalışmasına dayanmaktadır. Marksist 

(yapısalcı/radikal) ekonomi politik teorilerin temelleri ise Karl Marx’ın ve Friedrich 

Engels’in kapitalizmin üretim, değişim ve bölüşüm dinamiklerini ortaya koydukları 19. 

yüzyılda kaleme aldıkları muhtelif eserlerine
36

 dayanmaktadır.  

                                                 
34

 Liberalizm  çoğunlukla  aynı  kalmakla  birlikte,  değişik  çalışmalarda  realizm yerine 

‘ulusalcılık/milliyetçilik’,‘merkantilizm’, ‘devletçilik’, ‘korumacılık’, ‘Tarihsel Alman Ekolü’, ‘Yeni 

Korumacılık’ ve  ‘ekonomik  milliyetçilik’  kullanılmakta, Marksist  yaklaşımlar  ise  ‘yapısal yaklaşım’, 

‘radikal  teori,’  ‘eleştirel yaklaşım,’  gibi  farklı  isimlerle anılmaktadır.  
35

 Robert O’Brien-Marc Williams, Global Political Economy: Evolution and Dynamics, New York, 

Palgrave Macmillian, 2006, s.8. 
36

 Marx’ın sisteminin bütününü kapsayacak şekilde fikirleri çok sayıda eser arasında yayılmıştır. Öte 

yandan K.Marx ve F.Engels’in gerek bazı eserleri (Komünist Manifesto – 1848) ortaklaşa kaleme 

almaları gerekse Engels’in Marx’ın ölümünden sonra eserlerini yayımlaması dolayısıyla, Marksizmin 

kurucuları olarak bu iki ismi birbirinden ayırmak pek mümkün değildir. Bkz. Gülten Kazgan, İktisadi 

Düşünce veya Politik İktisadın Evrimi, İstanbul, Remzi Kitabevi, 2002, s. 293-294.  



20 

 

Devlet müdahalesini benimseyen realist/ulusalcı yaklaşım, ekonomi ve politika 

arasındaki ilişkide politik kararların etkinliğine vurgu yaparken, liberal yaklaşım 

ekonominin bağımsızlığı ve Marksist/yapısalcı yaklaşım ise ekonominin etkinliği 

üzerinde durur. Realist yaklaşıma göre ana aktörler devletler iken, ekonomik liberalizme 

göre bireyler, Marksizm’e göre ise sınıflardır. Realizme göre ekonomik amaç devletin 

gücünü artırmakken, ekonomik liberalizme göre bireylerin durumunu maksimize etmek 

ve Marksizm’e göre sınıf çıkarlarını sağlamaktır. Ekonomik liberalizm serbest pazarı ve 

devlet müdahalesinin azaltılmasını vurgularken, Marksizm üretim ilişkileri, 

realizm/ekonomik milliyetçilik de endüstrileşme ve ulusal yeterlilik üzerinde 

durmaktadır.
37

 Ekonomik ilişkilerin yapısı liberalizme göre işbirliğine açık ve hatta 

meyilli iken, realizme ve Marksizm’e göre çatışmacı ve rekabetçidir. Politik erk güç 

elde etmek için piyasada üretilen refahtan yararlanmaya çalışırken, refahını daha da 

arttırmak amacındaki ekonomik aktörlerin ise devletin kural koyucu, düzenleyici ve rant 

oluşturucu otoritesini yedeğine alma yönündeki çabaları ekonomi ve politika arasındaki 

işbirliği boyutunu oluşturmaktadır. Öte taraftan, devlet ile piyasanın hedefler ve 

öncelikler konusunda çatışması, karşılıklı işbirliğinin rekabete dönüşmesine de neden 

olabilmektedir.
38

  

 

Tablo 2 - Uluslararası Ekonomi Politik Teoriler 

 
REALİZM MARKSİZM LİBERALİZM 

Başlıca teorisyenleri 
Hamilton, List, Gilpin Marx, Lenin, Frank, Cox 

Smith, Ricardo, Kant,  

Hayek, Keohane 

Çeşitleri 

Merkantilizm 

Realizm 

Dünya Sistemleri 

Bağımlıklık Okulu 

Eleştirel Teori 

Serbest Ticaret 

Karşılıklı Bağımlılık 

Analiz düzeyi Devlet merkezli Yapı-merkezli Birey-merkezli 

Analiz birimi 

Devletler 

Sınıflar (sermaye ve 

işçi) 

Sosyal Gruplar  

Devletler 

Uuslararası Örgütler 

Ekonomik Aktörler 

Esas Konu/Odak 

Çatışma ve anarşi 

ortamında düzen 

İktisadi gelişme 

Siyasi bağımsızlık 
Rasyonel işbirliği 

Devlet tasavvuru 

Homojen 

Otonom aktör 

Hâkim sınıfların 

temsilcisi 
Çoğulcu platform 

Sistem tasavvuru 
Anarşik, çatışmacı Hiyerarşik, çatışmacı  

İşbirliğine elverişli, 

karşılıklı bağımlılık 

                                                 
37

 Gilpin, a.g.e., ss.43-52. 
38

 Balaam- Veseth, a.g.e., s. 45. 



21 

 

Dünya Ekonomisi  
Devletlerarası rekabet alanı Kapitalist rekabet alanı 

Kusursuz bir 

küresel pazar 

 

Davranışsal  

Dinamikler / İtici 

Güç  

Rasyonel bir aktör olarak 

devlet: Devlet zenginliğini 

maksimize etmek ve diğer 

devletlerden bağımsız 

olmak 

Toplum-içinde ve 

toplumlar-arasında 

sömürü: Çıkar arayışı ve 

devam eden sınıflararası 

çatışma 

Rasyonel bir aktör 

olarak birey: Serbest 

ticaret ve 

sermayenin  

serbest dolaşımı 

 

Düzen Şartları 

Güç dengesi ya da  

hegemonya 
Kapitalizm karşıtlarının  

sisteme boyun eğmesi 

Rekabette "görünmez 

el", Küresel işbirliği 

 

Kaynak: Ngaire Woods, “International Political Economy in an Age of Globalization”, (ed.) 

John Bylis & Steve Smith, The Globalization of World Politics: An Introduction to 

International Relations, Oxford, Oxford University Press, 2001, s. 287 ve Robert O'Brien-Marc 

Williams, Global Political Economy: Evolution and Dynamics, London, Palgrave Macmillian, 

2006, s. 26'dan derlenerek ve değiştirilerek alınmıştır. 

 

Bu noktadan hareketle, uluslararası ekonomi politik yaklaşımların teorik 

kökenleri -her  birinin derin  bir  entelektüel  geçmişi  olduğu  göz  önünde  

bulundurularak- kısaca ele alınacak olup, çalışmanın asıl kavramsal çerçevesini 

oluşturan liberal uluslararası ekonomi politik yaklaşım üzerinde ise daha ayrıntılı 

durulacaktır. 

 

2.1. REALİST ULUSLARARASI EKONOMİ POLİTİK YAKLAŞIM  

 

II. Dünya Savaşı, I. Dünya Savaşı sonrasında uluslararası arenada yapılan 

düzenlemelerin başarısızlığının bir uzantısı olarak değerlendirilmiş ve iki dünya savaşı 

arasında yapılan düzenlemelerin başarısızlığı Edward H.Carr’ın ifadesiyle ‘ütopyacı 

idealistler’in arzularla gerçekleri karıştırmasından kaynaklanmıştır.
39

 Bu bağlamda, 

liberal görüşlere alternatif olarak ortaya çıkan realist paradigma, uluslararası politikanın 

diğer tüm alanlardan özerk, kendi işleyiş kuralları olan ve çıkarcı insan doğasına uygun 

siyasal bir gerçeklikle açıklanabileceğini savunur. Bu bağlamda, devleti uluslararası 

ilişkilerin temel aktörü olarak kabul eden klasik realist yaklaşımda, uluslararası 

istikrarın sağlanması ve anlaşmazlıkların çözülmesi gücün kullanımıyla 

ilişkilendirilmektedir.
40

 Bu çerçevede ekonomi ve politikayı birbirinden bağımsız 

sistemler olarak ele alan ve bu ikisi arasında hiyerarşik bir ilişki olduğunu öne süren 

                                                 
39

 Edward H. Carr, The Twenty Years' Crisis, 1919-1939, London, MacMillan, 1939’dan aktaran Mustafa 

Aydın, “Uluslararası İlişkilerde Yaklaşım, Teori ve Analiz”, Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler 

Fakültesi Dergisi, C.51, S.1, 1996, s. 76; Tayyar Arı, Uluslararası İlişkiler Teorileri: Çatışma 

Hegemonya İşbirliği, İstanbul, Alfa Yayınları, 2002, s. 185. 
40

Arı, Uluslararası İlişkiler Teorileri: Çatışma Hegemonya İşbirliği, a.g.e., s. 163-164. 



22 

 

realist yaklaşımda güç kavramı merkezi bir öneme sahiptir. Bu hiyerarşik ilişkide 

önceliğe sahip olan politikadır. Ekonomi, politikaya tabi olarak algılanır ve ikinci 

plandadır.
41

 Politikanın nihai amacı ise güç ve güvenliktir. Realizmin ilk öncüleri olan 

Thucydides, Machiavelli ve Hobbes eserlerinde güç unsuruna vurgu yapmışlardır. 

Peloponez Savaşı Tarihi (The History of Peloponnesian War) adlı çalışmasıyla realizm 

literatürüne yaptığı katkı dolayısıyla realist okulun ilk mensubu olarak değerlendirilen 

Thucydides, ekonomik ilişkiler ile güvenlik politikaları arasında doğrudan bir bağlantı 

olduğunu ileri sürmüştür. Thucydides, Yunan kent devletleri arasındaki savaşın 

Atina’nın büyüyen gücü ve bunun Spartalıların kuşku ve güvensizliklerini artması 

üzerine çıktığını öne sürmüştür.
42

 Thucydides’e göre güç olgusu zenginliğin birikimi ve 

deniz gücündeki üstünlükle açıklanabilen bir kavramdır.
43

 “Amaca giden her yol 

mübahtır” önermesi ile ünlü Machiavelli’ye göre, devletin güvenliği diğer tüm 

amaçların önünde gelmektedir. Dolayısıyla bir hükümdarın devletin varlığının devamı 

için başvurabileceği her şey bir araçtır. İnsan doğasının değişmez ve kötü olduğundan 

hareket eden Machiavelli’ye göre, kurnazlık, zalimlik ve manipulasyon dahil olmak 

üzere hükümdarın her türlü aracı kullanması meşrudur.
44

 Hükümdarın moral 

değerlerden bağımsız olarak amacına ulaşmada her aracı meşru kabul etmesi 

gerekmektedir. Bu kapsamda Machiavelli, hükümdarın eylemlerini yargılamak 

gerektiğinde, araçlara değil amaçlara bakılması gerektiğini ve bir hükümdar için temel 

amacın devletin ele geçirilmesi ve tutulması olduğunu ileri sürmektedir.
45

 Machiavelli 

gücü sağlamak noktasında önem atfettiği ekonomik zenginlik için hükümdara kota, 

gümrük tarifeleri, sermaye hareketleri gibi enstrümanlar kullanmasını önermektedir.
46

 

Realist geleneğin önemli öncülerinden Leviathan’ın yazarı Thomas Hobbes için de 

devletin ana amacı düzenin sağlanmasıdır, ancak bu, anarşi içerisinde olan ve “bellum 

omnium contra omnes” yani herkesin herkesle savaştığı bir dünyada oldukça zordur. 

Düzenin ve güvenliğin sağlanması için, egemen bir gücün varlığı mutlak bir 

                                                 
41

 Crane- Amawi, “Introduction”, a.g.m., s. 7. 
42

 David Boucher, Political Theories of International Relations: From Thucydides to the Present, Oxford, 

Oxford University Press, 1998, pp.72-73. 
43

 Thucydides, On Justice, Power, and Human Nature: Selections from The History of the Peloponnesian 

War, (Trans. Paul Woodruff), Indianapolis, Hackett Publishing, 1993, p. xxviii. 
44

 Heywood, a.g.e., s.55. 
45

 Deniz Ülke Arıboğan, Kabileden Küreselleşmeye Uluslararası İlişkiler Düşüncesi, İstanbul, Sarmal 

Yayınevi, 1998, s. 80. 
46

 Kurt Burch, “Constituting IPE and Modernity”, (ed.) Kurt Burch- Robert A. Denemark, Constituting 

International Political Economy, Boulder, Lynne Rienner Pub., 1997, s. 25. 



23 

 

gereksinimdir.
47

 Hobbes’a göre güç ve zenginlik, gücün birincil ifadeleri olmalarına 

rağmen hiçbir şekilde gücün kesin kaynakları değildirler. Hobbes için bilgi de güçtür; 

‘değer, haysiyet, şeref ve kadirşinaslık (değerbilirlik)…nezaket, özgürlük, soyluluk’ 

güçtür; aslında gücün itibarı da güçtür…’
48

 

Machiavelli ve Hobbes’un siyasal geleneklerinden faydalanan ve uluslararası 

politikanın temel taşlarını oluşturan Hans J. Morgenthau ise, açıklamalarının merkezine 

güç kavramını yerleştirmekte; uluslararası politikanın temel amacını güç arayışı ve güç 

mücadelesi ile özdeşleştirmekte ve güç kavramını ulusal çıkarın bir fonksiyonu olarak 

tanımlamaktadır. Morgenthau gücü bu şekilde tanımlarken karar mercilerinin, hedef 

tanımlamada ve hedefe erişmede rasyonel ve üniter aktör olduklarını varsaymaktadır.
49

 

Morgenthau’ya göre güç; i) mevcut durumu korumak, kendi lehine oluşmuş bulunan 

durumu sabitlemek, yani statüko için, ii) mevcut güç ilişkilerini değiştirmeye, güçler 

dengesinde kendi lehine yönelik durum yaratmaya ilişkin emperyalist politikalar için, 

iii) ya da elde edilmiş olan gücü elde tutmak ya da arttırmak amacıyla, sahip olunan 

gücü göstermek, dışa yansıtmak yani prestij amacıyla kullanılır.
50

 Morgenthau bu farklı 

politika tercihlerini devletler arasındaki güç mücadelesinin unsurları olarak ele almıştır. 

Ulusal güç kavramına özel bir önem veren Morgenthau, bu gücün unsurlarını nicel 

unsurlar (coğrafya, doğal kaynaklar, endüstriyel kapasite, askeri güç ve nüfus) ve nitel 

unsurlar (ulusal moral, ulusal karakter, diplomasinin niteliği ve hükümetin niteliği) 

olarak sınıflandırmaktadır.
51

 Görüleceği gibi, klasik realizme göre ekonomi, güç için 

gerekli unsurlardan yalnızca biri olarak değerlendirilmekte ve diğer unsurlara göre bir 

üstünlük göstermemektedir.  

Neorealist akımın öncülerinden Kenneth Waltz da uluslararası politikanın 

ekonomik, sosyal ve diğer bütün alanlardan özerk olduğunu vurgulamakta ve bunların 

üzerinde belirleyici bir etkisi olduğunu ileri sürmektedir.
52

 Bununla birlikte, 

neorealistler güç kavramını uluslararası sisteme vurgu yaparak yorumlamakta ve 

                                                 
47

 Jack Donnelly, “Realism”, Theories of International Relations, (ed.) Scott Burchill-Andrew Linklater 

et. al., New York, Palgrave Macmillan, 2005, pp.32-33.  
48

 Thomas Hobbes, Leviathan or the Matter, Forme, and Power of a Common-wealth Ecclesiasticall and 

Civill [1651], (ed.) Roy Hay, London, McMaster University Archive, 

http://socserv.mcmaster.ca/~econ/ugcm/3ll3/hobbes/Leviathan.pdf  ,(13.11.2013). 
49

 Hans J. Morgenthau, Politics Among Nations: The Struggle for Power and Peace, New York, Knopf, 

1985, s. 8. 
50

 A.g.e., ss. 52-53. 
51

 A.g.e., ss.185-341. 
52

 Ayhan, İmparatorluk Yolu: Petrol Savaşlarının Odağında Orta Doğu, a.g.e., 2006, s.62. 

http://socserv.mcmaster.ca/~econ/ugcm/3ll3/hobbes/Leviathan.pdf


24 

 

realistlerden farklılaşmaktadır. Neorealist teorisyenlere göre, klasik realist görüşün nihai 

bir amaç olarak algıladığı güç, aslında bir araçtır ve sistemin karakteristiğini tarif 

etmektedir. Neorealist yaklaşımda devletlerin sadece niteliklerinin ve kapasitelerinin 

gücü tanımlamada yetersiz oldukları ileri sürülmektedir. Bu bağlamda, uluslararası 

politikayı yapı ve sistem düzeyinde iki farklı analitik birim oluşturarak yorumlayan 

neorealist teori, uluslararası ilişkilerdeki analiz düzeyi sorunundan kaynaklanmaktadır.
53

 

Noeralizmin kurucusu olarak bilinen Waltz, uluslararası siyasi yapıyı üç temel boyutta 

tanımlamaktadır:  

i) Uluslararası sistem hiyerarşik değil, anarşiktir.  

ii) Devletler sistemin temel aktörleridir.  

iii) Devletler yönetim biçimi, ideoloji tipi, yöneticinin kişisel özellikleri gibi 

nedenlerle farklı özelliklere sahip olmalarına rağmen sistemde (sistemin getirdiği 

sınırlamalar nedeniyle) aynı işleve sahip birimlerdirler, sadece kapasiteleri farklıdır.
54

  

Waltz uluslararası sistemin yapısını anlamanın, devletlerin davranış kalıplarının 

çözülmesine de yardımcı olacağını savunmaktadır.
55

 Neorealistelere göre güç, sistemik 

kısıtlamalar çerçevesinde sahip olunan hareket alanı ve diğer devletlerin kapasiteleri 

karşısındaki özerklik olarak tanımlanmaktadır. Yani bir devlet uluslararası sistemin 

kısıtlayıcı ve hareket alanını daraltıcı etki ve yapılarından ne kadar az etkilenirse o 

kadar güçlü demektir. Hareket serbestisini sağlayan unsur ise, aktörlerin sahip olduğu 

yeteneklerden ve niteliklerden ziyade sistemin yapısıdır. Uluslararası alanda hakim olan 

karşılıklı etkileşim sayesinde, devletler kapasitelerinden kaynaklanan farklılığa rağmen, 

uluslararası yapının sınırlamasından kaynaklanan ortak davranışlar gösterebilirler.
56

 

Böylelikle, neorealist yaklaşım devletin uluslararası sistemden etkilenme kapasitesini 

analize dahil etmek suretiyle klasik düşüncede var olan güç unsurlarının etkinliğine 

vurgu yapmıştır. Ekonomi de bir devletin uluslararası sistemden etkilenme düzeyini 

belirleyen en önemli araçtır. Bu nedenle neorealistlerin, ekonomi alanı “amaçlanan 

güvenlik” için değerli buldukları söylenebilir.  

                                                 
53

 Barry Buzan-Charles Jones-Richard Little, The Logic of Anarchy, New York, Colombia University 

Press, 1993, s. 22. 
54

 Kenneth N. Waltz, Theory of International Politics, Long Grove, Illinois, Waveland Press, 2010, ss.9-

112.  
55

 Kenneth Waltz, “Realist Thought and Neorealist Theory”, Journal of International Affairs, Vol. 44, N. 

1, Spring 1990, p.29 , http://classes.maxwell.syr.edu/PSC783/Waltz44.pdf , (16.12. 2013). 
56

 Arı, Uluslararası İlişkiler Teorileri: Çatışma Hegemonya İşbirliği, a.g.e., s. 196. 

http://classes.maxwell.syr.edu/PSC783/Waltz44.pdf


25 

 

Realist geleneğe göre, sürekli olarak güçlerini arttırma güdüsüyle hareket eden 

devletler, sahip oldukları kapasiteleri ölçüsünde diğerlerini egemenlikleri altına almaya 

çalıştıkları için savaş ve çatışma olağan hale gelmektedir. Bu itibarla, uluslararası 

politikaya devletler arası bir ilişki süreci olarak bakan realistlere göre asıl mesele 

anarşik uluslararası ilişkilerde güvenliğin nasıl sağlanacağı meselesidir. Bu noktada, 

güvenliğin sağlanması konusunda realistler arasında ekonomik gücün devletin güvenliği 

bağlamında bir anlam taşıdığı görülmektedir. Dolayısıyla, realistler açısından ekonomik 

kapasite devletin güvenlik arayışına katkı sağlayan bir araç olarak 

değerlendirilmektedir. Bu bağlamda, realist yaklaşım, güvenliğe yaptığı vurguyu 

ekonomik altyapıyla da birleştirmektedir. Realizme göre, devletler ekonomi politik 

çıkarlarını, egemenliklerini, bağımsızlıklarını ve değerlerini rakip devletler karşısında 

korumak ve genişletmek için uluslararası piyasaları yönlendirmeye çalışmaktadır. 

Rasyonel aktör olan devletler uluslararası güç ilişkilerine göre politika üretmektedirler. 

Bu yaklaşıma göre ekonomik kaygılar siyasi kaygılara tabidir ve ticari korumacılık, 

toplam geliri azaltsa da, siyasi gücü artıracağı için savunulmaktadır.
57

 Ekonomi ve 

politika arasındaki ilişkiyi her ne kadar dışsal ve mekanik olarak değerlendirse de realist 

akım özünde güvenlik politikaları ile ekonomik ilişkiler arasında güçlü bir bağlantının 

olduğunu da varsaymaktadır. Bu itibarla, realist ekonomi politik yaklaşımın 15. ve 16. 

yüzyıllarda uluslararası alanda etkin bir biçimde yer alan merkantilist perspektife 

dayandığı ileri sürülmektedir.
58

 

 

2.1.1. Merkantilist Yaklaşım: Güç ve Zenginlik İlişkisi 

“Ulusalcılık” olarak da tanımlanan realist ekonomi politik yaklaşım, teorik 

kökeni itibariyle merkantilist görüşe dayanmaktadır. Merkantilizmin ulusal ekonomi ile 

güç ve güvenlik arasında güçlü bir ilişki olduğunu ileri sürmesi, merkantilistleri, realist 

ekonomi politik perspektifin öncüleri arasına yerleştirmektedir. Kendi kendine yeterli 

ulusal ekonomi kurma felsefesi üzerine kurulan ve “ekonomik ulusalcılık/milliyetçilik” 

olarak da nitelendirilen merkantilizm, tek taraflı ticari kazanç getiren girişimleri 

gerektiğinde askeri güç yolu ile sağlama anlayışına dayanmaktadır.
59

 

                                                 
57

 Frieden-Lake, a.g.e., s. 12.   
58

 Ayhan, İmparatorluk Yolu: Petrol Savaşlarının Odağında Orta Doğu, a.g.e., s.64-65. 
59

 Oral Sander, Siyasi Tarih: İlkçağlardan-1918’e, Ankara, İmge Kitabevi, 1991, s. 69; Balaam-Veseth, 

a.g.e., 33. 



26 

 

Merkantilizm devletlerin, bağımsızlıklarını ve güvenliklerini korumak ve devam 

ettirmek için güç ve zenginlik elde etme amacında olduğu temel varsayımına 

dayanmaktadır. Bu bağlamda merkantilistler, ulusal ekonominin zenginleştirilmesini dış 

politikanın önceliği olarak görmüş ve devletin güvenliği ile ilişkili bir şekilde ele 

aldıkları ticari zenginliğe, yeni ortaya çıkan ulus devletin askeri ve ekonomik olarak 

güçlenmesinin bir aracı olarak bakmışlardır. Öyle ki bu yaklaşım, ticari kapitalizmin 

geliştiği Ortaçağ’ın sonuyla Sanayi Devrimi arasındaki dönemde, yeni ticari kapitalist 

sınıfın ideolojisini yansıtan bir politik iktisat sistemi olarak hayata geçmiştir.
60

 

Yabancıların ulusal piyasaya girişinin sınırlandırılmasını öneren Merkantilizm, parayı 

ve dış ticareti ön planda tutar. Buna göre, dış ticarette koruma politikası yoluyla 

sağlanacak ödemeler dengesi fazlası, uluslararası alanda çıkarları çatışan ülkelerin güçlü 

olması için gereklidir. Diğer bir deyişle uluslararası boyutta güç dengesinin temel 

göstergesi devletlerin ticaret dengesidir. Ulusal güvenliğin ve bağımsızlığın teminatı 

olan güç ile zenginlik arasında doğrudan bir ilişki bulunduğunu ileri süren Merkantilist 

perspektif, ikisi arasındaki bağlantı düzeyinin oldukça güçlü olduğunu ve birinde 

meydana gelen en küçük değişikliğin doğrudan diğerini etkilediğini ileri sürmektedir. 

Bağımsız politik bir güç olmanın yolunun bağımsız ekonomik bir güç olmaktan 

geçtiğini varsayan merkantilistlere göre, her devletin dış ödemeler dengesinde fazla 

vermesi mümkün olamadığına göre, uluslararası ekonomik ilişkilerde bir devlet diğeri 

aleyhine daha fazla kazanacaktır. Bu çerçevede merkantilistlere göre uluslararası ticaret 

sıfır toplamlı bir ilişki olup, uluslararası ticarette her devlet için mutlak kazanç prensibi 

geçerli olamayacağı için, uluslararası ekonomik ilişkilerin uluslararası ve bölgesel 

çatışmalara yol açması kaçınılmazdır.
61

 Bu rekabetçi yaklaşım ekonomik milliyetçiler 

için de geçerlidir.   

Ekonomik milliyetçiliğin temsilcileri olan Amerikalı Alexander Hamilton ve 

Alman Friedrich List Realist uluslararası ekonomi politik yaklaşımın temel zeminini 

oluşturan Merkantilist teorisyenlerle benzer görüşlere sahiptirler. Merkantilizmin 

Amerika’daki temsilcilerinden Alexander Hamilton devletin üretimin gelişmesinde 

etkin rol oynaması gerektiğini savunmuştur. Hamilton’a göre bir devletin refahı için 

üretim sektörü hayati öneme sahiptir; dolayısıyla devlet üretim ekonomisinde etkin bir 

rol oynamalıdır.  Endüstrileşmeye engel olabilecek tecrübesizlik veya sermaye 

                                                 
60

 Kazgan, İktisadi Düşünce ya da Politik İktisadın Evrimi, a.g.e., s. 43.   
61

 Cohn, a.g.e., p.84. 



27 

 

yetersizlikleri gibi iç sorunlar ancak devlet müdahalesiyle aşılabilecektir. Ayrıca 

uluslararası rekabet ortamında yerel ekonominin güçlü kalabilmesi için korumacı 

politikalar kullanılmalıdır.
62

 Benzer şekilde, Merkantilist düşüncenin Almanya’daki 

önemli temsilcilerinden Friedrich List de yüksek gümrük duvarları ile iç talebi ulusal 

mallara yönlendirmeyi ve böylece ulusal sanayiyi teşvik etmeyi önermiştir. List ayrıca 

teknolojik açığı kapayacak birtakım acil önlemler almanın gerekliliğini de ortaya 

koymuştur.
63

 Bu çerçevede List bir yandan ülke içerisindeki gelişmekte olan sektörlerin 

dünya piyasaları ile rekabet karşısında hazır olabilmeleri için uzun vadeli bir stratejik 

program çerçevesinde desteklenmelerini önerirken diğer taraftan da yerli ‘bebek 

sanayileri’ (infant industries) desteklemenin ulus devletlerin temel görevlerden biri 

olduğunu vurgulamıştır.
64

   

19. yüzyılın ikinci yarısından itibaren serbest dış ticarete karşı korumacı 

politikaların özellikle Almanya ve ABD gibi ülkelerde savunulması, bu görüşü 

savunanların s