Ulud. Üniv. Zir. Fak. Derg., (1990) 7: 1-12 Farkh Azot Dozlanmn Kolzada Verim ve Verim ile ilgili Baz1 Özelliklere Etkileri Üzerinde Bir Araştırma Z. Metin TURAN• H. Ruhi EKİNGEN•' Abdurrahim T. GöKsoy••• ÖZET Bursa ve çevresinde yetiştirilebilecek kolza çeşitlerinin azot gereksinimini saptamak için bu araştınna yapılmıştır. Denemeler, Batı Almanya kaynaklı iki çeşit, C/ır. 1617/82 ve Rex, kullanarak 1987 ve 1988 yıllannda kımılmuştıır. Dört blok/u faktöryel düzende yürütülen bu araştımıada beş farklı azot dozu J..ıı/laml­ mıştır: O, 9, 12, 15 ve 18 kg N/da. Tane verimi yamnda vejetatif ve generatif gelişme ile ilgili beş farklı karakter de gözlenmiştir: Bitki boyu, yandal sayısı, ana sapta hamup sayısı, hamup başma tane sayısı ve ]{)()()-tane ağırlıgı. Azot dozu arrtıkça, gözlenen bütün özelliklerde de artışlar meydana gelmiş ve m yüksek tane verimi 12-18 kg N/da dozlannda alınmıştır. Ancak, Jıer iki yılda da kurak geçe1ı ilkbahar aylan azot kullanınımı kısıtlamış ve yüksek azot dozlamwı etkilerini yeterince ayı­ ramamıştır. SUMMARY A Study of the Effects of Different Ra tes of Nitrogen on the Yield and Certain Yield Components in Rapeseed In order to deteimine tlıe nitragen supply of two rapeseed varieties adapted to Bursa coditions this experiment was conducted in 1987 and 1988 wıder notı-irri- • Doç. Dr.; U.Ü. Ziraat Falalitesi Tarla Bitkileri Bölümü. •• Prof. Dr.; V.Ü. Ziraat Fakültesi Tarla Bitkileri Bölümü. ••• Araş. Gör.; U.Ü. Ziraat Fakültesi Tarla Bitkileri Bölümü. - 1 - gated conditions. The winter varieties introduced from the West Germany were Chr. 1617/82 (rape) and Rex (tumip rape) and they are free from erusic acid and gluco- sinolate. In the experiment planned in a factorial design with four rep/icates, five rates of nitrogen were applied: O, 9, 12, 15 and 18 kg N /da. Seed yield and five yield components, namely fina/ plani heigh, number of branches, pod number per planı, number of seeds per pod and 1{)(){)-seed weight, were observed. As the rates of nitrogen increased, so did the yield components significantly. Maximum seed yield were obtained in nitrogen /eve/s ranged between 12 and 18 kg N /da. In each year of the study unsufftcient rains of the spring mounth deviated from normal precipitation significantly limited nitrogen uptake and didn 't differ the yields of the highest rates of nitrogen. GIRiş Tek yıllık önemli yağ bitkileri arasmda yer alan kolza dünyada "Kanola" adında yeni bir kimliğe bürünerek daha hızlı bir şekilde gelişmeye başlamıştır. Son yıllarda özellikle Kanada, İsveç ve Batı Almanya'da erusik asit ve glikosino- lat içermeyen çeşitlerin ıslah edilmesinden sonra kolzanın üretimi daha da art- mış ve günümüzde dünyada 14.4 milyon ton üretime çıkmıştır (Anon, 1984). Yüksek verimli ve kaliteli çeşitlerin ülkemize de girmesi, bu bitkiye karşı geçmiş yıllarda ortaya çıkan olumsuz tepkileri yok etmiş ve yeniden gelişebilme­ si için devletçe desteklenmiştir. Nitekim, Güney Anadolu ve Marmarada üretil- mesi için önemli bir mesafe katedilmiştir. Ancak, yine ithal edilen çeşitlerin adaptasyon çalışmaları tam anlamı ile yapılmamış, gübre, sulama ve ekim sıklığı gibi çeşitli kültW,el gereksinimleri saptanamamıştır. Bu araştırnia, daha önce yüksek verimli olduğu görülen ve bölgemize ~dapte olabileceği düşünülen Batı Almanya orjinli Rex ve Chr. 1617/82 çeşit ·eya hatlarının (Göksoy ve Turan, 1986) azot gereksinimlerini ve çeşitlerin azota ,}an tepkilerini saptamak amacı ile planlanmıştır. MATERYAL VE METOD Materyal Denem e Yeri, Toprak ve İklim Özellikleri Araştırmanın tarla denemeleri, 1986-87 ve 1987-88 yıllarmda .U.Ü. Ziraat Fakültesinin deneme tarlalarında kurulmuştur. Deneme toprağı potasyum ve ki- reç yönünden orta derecede zengin fakat, azot, fosfor ve organik maddece fakir- dir. PH = 7.5 civarındadır. Kolza tarımı için yağış miktarının önemi büyüktür. Çok yıllık ortalamalara göre Bursa ilinde yıllık yağış . toplamı 700 mm. civarındadır. Yağışın büyük bir . - 2- kısmı kolzanın vejetasyon dönemine giren Kasım-Haziran aylan arasında düşmektedir. İlk deneme yılında söz konusu aylarda kaydedilen yağış · miktarı ikinci deneme yılına göre daha fazla olmuştur. Ancak, ikinci deneme yılında bit- kilerin vejetatif gelişme döneminde daha fazla yağış kaydedilmiştir. Sıcaklık verileri ise kışlık kolza taruru için uygun olmuştur. Kolza Çeşitleri Araştırmada, Batı Almanya'da ıslah edilen iki çeşit, kışlık yağ şalgariıı Rex ve kışlık kolza Chr .. 1617/82, kullanılmıştır. Her iki çeşidin erusik asit ve glukozinolat oranı sıfır düzeyindedir. İkisi de yüksek verim potansiyeline sahiptir ( Göksoy ve Turan, 1986). Metod Gübre Dozlan ve Uygulaması Temel gübre olarak deneme alanına ekimden önce 10 kg/da P2o5 ve 10 kg/da K20 verilmişti!. · Denemelerde azotlu gübre olarak % 26'lık Amonyum Nitrat gübresi kul- lanılmıştır. Muamele olarak ele alınan beş azot seviyesi ise şöyledir: N0 = Güb- resiz, Ng= 9 kg N/da, Nıı = 12 kg N/da, N ıs= 15 kg N/da ve N ıs= 18 kg N/da. Gübresiz dışında, diğer dozların 6 kg'lık bölümleri ekimle birlikte toprak altına, geriye kalan kısımları ise sapa kalkma devresinin başlangıcında (erken ilkbahar- da) bant usulü verilmiştir. Deneme Deseni ve Parsel Büyüklütil Afaştırnıanırt tarla denemeleri, 4 tekrarlamalı (bloklu) olarak iki faktörtü (2x5) taktötyel deneme desenine göre planlanmıştır. Birinci faktör (A) çeşitler olup seviye sayısı ikidir. İkinci faktör (B) ise farklı azot dozları olup seviye sayısı beştir. Parsel ekim alanı 16 m2'dir, fakat hasatta parsel alanı 8 m2 olmuştur. Külttıre/ Uygulamalar, Verilerin Elde Edilmesi ve Analizi Ekim her iki yılda da Kasım ayının ikinci yarısı içinde yapılmıştır. Ekim sıklı~ 40x10 cm olarak alınmıştır. Denemelerde bir kez elle çapa yapılmış ve ha- sat işleri Temmuz ayı başında tamamlanmıştır. · Araştırmada tane verimi yanında onunla ilişkili olması beklenen bitki boyu, dal sayısı, ana sap başına harnup sayısı, harnupta tane sayısı ve 1000 tane . ağırlığı özellikleri Göksoy ve Turan (1986)'a göre saptanmıştır. Parsel esasına getirilen veriler deneme desenine uygun varyans analizine tabi tutulmuş ve iki yıl üzerinden birleştirilmiştir (Turan, 1988). Önemlilik test- -3- lerinde % 5 ve % 1, farklı gruplarm saptanmasında ise % 5 olasılık düzeyi lrulla- nılmıştır. Ayrıca, azot dozları ile tane verimi arasmda polinom analizleri de ya- pılmıştır. ARAŞTIRMA SONUÇLARI Varyans Analizi Sonuçlan Rex ve Chr. 1617/82 çeşitleriyle 1986-1987 ve 1987-1988 yıllahnda yürütü- len denemenin teksel yıllara ve,iki yıl üzerinden birleştirilmiş verilere ait varyans analizi sonuçları Tablo la ve 1b'de verilmiştir. Tablo la'dan da görüldü~ gibi bitki boyu, yandal sayısı ve anasapta bar- oop sayısı üzerine çeşitlerin ve azot dozlarının etkileri önemli olmuştur. Ayrıca, ilk iki karakterde çeşitxyıl interaksiyonu, birinci karakterde azotxyı.l interaksiyo- nu önemli çıkmıştır. Ayrıca ilk iki karakterin oluşmasına çeşitxazot interaksiyo- nu da katkıda buluİımuştur. · Tablo lb'de incelenecek olursa, 1987 verilerine göre harnupta tane sayısı bakımından sadece çeşitler arası farklılı~n, 1988 verilerine göre ise bu özellik bakımından azot dozları arasındaki farklılı~ ve çeşitxazot interaksiyonunun istatistiki olarak önemli oldu~ görülür. İki yılın birleştirilmiş verilerine göre harnupta tane sayısı üzerine çeşitxazotxyıl interaksiyonu dışındaki tüm faktörle- rin önemli etki yaptı~ da saptanmıştır. 1000 tane a~rlı~ bakımından çeşitler ara- sı farklılık ise hem teksel yıllarda hem de iki yıllık birleştirilmiş analiz sonuç- larmda önemli olurken, azot dozları arasındaki farklılık sadece 1988 yılında ve iki yılın b~leştirilmiş analizinde önemli bulunmuştur. 1000 tane a~lı~ üzerine yılların ve azotxyıl interaksiyonunun etkisinin de önemli oldu~ saptanmıştır. Tane verimi üzerine yalnız azot dozlarmin etkisi önemli bulunmuştur. Azot-Time Verimi Pollnom Analizi Sonuçlart Tane veriminin azot dozlarma karşı tepkisini incelemek ve verim-azot ilişkilerini yorumlayabilmek için quadratik seviyeye kadar polinom analizi yapıl­ mıştır (Turan, 1988). 1987 yılı verileriıte göre azotla tane verimi arasında quad- ratik ilişkinin, 1988 yılında ve iki yılın birleştirilmiş analiziiıde ise linear (doğru· sal) ilişkinin önemli oldu~ saptannuştır (Tablo: 2). Verim ve Verim Komponentlerine Ilişkin Ortalama Degeriere Ait Sonuçlar Araştırmada daha önce verilen varyans analizi sonuçlarının ışı~ altında azot dozları, çeşit ve yılların etkilerine ait ortalama de~erler vejetatif karakterler- den generatif karakteriere doğru bir sıra içinde verilecektir. -4- Tablo: 1a Gözlenen Tane Verimi ve Verim Komponentlerine Ait Varyans Analizi Sonuçlan (KO) so öZELLIKLER Varyasyon Bitki Boyu (cm) Dal Sayısı (Adet) Ana sapta harnup sayısı (adet) Kaynağı (1) (2) 1987 (1) 1988 (1) 1987-1988 (2) 1987 (1) 1988 (l) 1987-1988 (2) 1987 (1) 1988 (1) 1987-1988 (2) Bloklar 3 6 179.3* 5.4 92.4* 1.06 0 .35 0.70 158.1** 20.8 89. 5* Yıllar - ı - - ı6.9 - - o.ooı - - 97.5* Cesltler(AJ ı ı 14329.9** 1536.4** ı2625 .3 ** 9.36** 38.22** 42.7** 582.2** 899.6** 1 464. 7** Aıotlar ( BJ 4 4 517.1 ** 1545.8 ** 1867.1 ... 4.05** 8.73** 12.17** 289.3** 343.2** 604.0** CesltxYıl ı nt. - ı - - 3241.0** - - 4.88** - - 17.1 AıotxYı lınt. - 4 - - 195.8** - - 0.61 - - 28.5 AxB ı nt. 4 4 32.9 72.5** 26 .3 1.27* 1 .82* 1 .98*• 4.8 24.3 12.3 AxBxYıl ınt. - 4 - - 79.2 - - 1.11 - - 16.8 Hata 27 54 50.7 17.9 34.3 0 .36 0.58 0 .47 27.3 19.6 23.4 *,** :Sıras ıyla 0 .05 ve 0 .01 olasılık dUıeylerlnclelstatlstlkl olarak önemli (l) : T eksel yılları alt serbest lik derecesi, (2) :Bi r leştirilmiş verilere alt serbestılk derecesi Tablo: 1b Gözlenen Tane Verimi ve Verim Komponentlerine Ait Varyans Analizi Sonuçları (KO) so öZELLIKLER Varyasyon Harnupta tane sayısı (adet) 1000 tane ağırlığı (gr) Tane verimi (kg/da) Kaynağı (1) (2) 1987 (1 ) 1988 (1) 1987-1988 (2) 1987 (1) 1988 ( 1) 1987-1988 (2) 1987 (1) 1988 (1) 1987-1988 (2) Bloklar 3 6 3.3 2.0 2.7 0 .11 0.05 0.08 28,1_6 .9 1391.1 2104.0 Yıllar - 1 - - 77.8** - - 6.20* * - 181.7 Cesltler(AJ 1 1 79.3** 2.2 27.5** 3.17** 6.03** 9.02** 2972.1 268.3 2513.2 Aıotıar(BJ 4 4 1.1 75.3** 43.3**• 0 .05 0 .77** 0 .53*" 6750.2** 15769.3** 20026.8* .. ÇeşltıcYııınt. - 1 - - 53.9** - - 0.18 - - 727.2 AıotxYııınt. - 4 - - 33.2** - - 0 .29** - - 2492.6 A xBint. 4 4 2.6 8.7•• 8.1* 0.01 0.07 0.05 986.8 286.8 695.8 en AıcBıcYıl ı nt. - 4 - - 3.2 - - 0.03 - - 577.8 Hata 27 54 3.1 2.2 2.6 0.07 0.05 0 .06 1457.2 508.9 983.0 . Tablo: 2 Azot-Tane Verimine lllşklrt Polin om Analizi Sonuçlan (KO) Varyas)•on 1987-1988 Kaynağı Sb 1987 i988 Birleştirilmiş Vnileri Azot Dozları 4 6 750.2 15769.2 20026.8 Linear Regresyon 1 13302.5 . 56647.3• 62425.8• q uadratl k Regresyon 1 12415.3• 3953.2 15189.9 . Quadratik Sapma 2 641.5 1238.2 2491.6 Hata 27(54) 1 1457.2 508.9 983.0 • : 0. 05 düzeyinde ıstatıstıki olarak önemli 1 :Iki ytlın blrlestlrllmlş hata serbestlik derecesi Bitki hoyıı aitki boyti de~erleri ataştırmada yalnız oİg\Uılaşına dönemi son\1nda sap- tanmış ve ortalama de~erler Tablo 3'te verilmiştir. Tablodan da görüldü~ gibi bet iki yılda da Chr. 1617/82 çeşiti Rex'e göre daha faıla bir boylanma ve ge· lişme göstermiştir. . ~~3 . Yıilarıri eetk ve Aıot boztarının Ortalama Bitki boyu De§erlerf (cm) AZOT DOZLARI : Çeşit Çeşit Or. Yıl Yıtiat Çeşıtler Nb N9 N12 Nı s NıA Ort. (iki Yıl) Ortal Chr. 161 7/82 ! 24.4 . 133.2 130.!i 136.2 143.1 ' 133.58 126.68 1987 Rex 83.4 90.3 97.0 98.8 108. 7 95.6b 101.5b Azot Ort. 103.9e 111.7b 1ı3.8b 117.5b i25.9a 114.6 Chr. 1617/ 82 100.9 107.2 124.2 128. 8 138.0 119.8 1988 Rex 86.5 . 103.4 . 114.3 115.0 117.9 107.4 Azot Ort. 93.7d 105.3e 119.3b 121.9b 128.06 113.6 Azot Ort. (Iki yıl) 98.8d lOS. Se l16.5b 119.7b 126.98 Not: AYnı harfi ta siyan gruplar ı s•atlstlkl o lara k farksızdır . Aytıı durtım tld yd ottatam.atarındıt da ortaya Çilcm4tit (stta Ue 126.6 ve iOi.S tm). Aficak çeşitleriri boy farklıtıktartttın 1988 yılıııda daha az olması çeşit ı yı1 interliksiyontıb\ıtt do~astba nedett oİmtıŞtut. Azot dozlannın het ild yilda da etkisi öttemlidir. Aiöt dot\1 arttıkça, beklenildiıi gibi, bitki boyu da artmakta· dtt. tki yıl ortalamallti't da azotwı bu ettdsitıi do~aınaktadır. Öte yandan N9 ve No fttot dozlartntıl ildnd yılda biri.öti yıla göre daha kısa bitki boyu vermeleri azot x yıl interaksiyonunun önemli çıktrlastı:ia nedeıı oltnuşhtr. Yat~dat Sayu1 kolza bitldsilide yattdal ııayisı heıtt \ıejetaHt ve lıetn de genetatil gelişme . ite itgtlidit. O nedetı1e bu araştırıitada göileneıi öıelliktetden biri olmUştur -s. (Tablo: 4). Her iki yılın ve bunların ortalamasına göre Rex çeşiti, diğer çeşide göre daha fazla sayıda dal oluşturmuştur (sıra ile 5.62 ve 4.16 adet). Öte yandan, her iki yılda da artan azot dozlarının yandal sayısını artırdığı görülıne}ctedir. Özellikle N15 ve N18 azot uygulamalarında daha fazla dal sayısı elde olun- muştur. Chr. 1617/82 Çeşidinin ikinci deneme yılında daha düşük dal sayısı ver- mesi yıl x çeşit interaksiyonunu önemli çıkarmıştır. Bütün azot dozları Rex çeşitinde, diğer çeşite göre daha fazla dal vermişken, gübresiz koşullarda (No) çeşitlerin dal sayıları birbirine yakın çıkmıştır. Bu durum önemli çıkan çeşit x azot interaksiyonunun varlığı ile ortaya çıkmıştır. Şüphesiz çeşitlerin dal sayısı yönünden azot dozlarına tepkileri de farklıdır. Nitekim, azot Rex çeşitinde daha fazla dal sayısı oluşturmuştur. Tablo: 4 Yı llar, Çeşit ve Azot Dozlarının Ortalama Dal Sayısı DeOerleri (Adet) AZOT D O ZLA RI Çe şit Çeşit Or. Yıl Yıl !u Çeşitler No Ng Nı2 Nı s Nı s Ort. (iki yıl) On. Chr. 1617/82 3.6b 4.6a 4.3a 4 .6a 4 .9a 4.4b 4 . 16b 1987 Rex 4. 1d 4 .7cd 5.5bc 6.8a 5.7b 5.4a 5.62a Azot Ort. 3.84d 4.65c 4.90bc 5.7la 5.31ab 4 .88 Chr. 1 617/82 3.3c 3.4c 3.5bc 4.8a 4 .6ab 3.9b 1988 Rex 3.6c 5.4b 6 .3 ab 6.9a 7 .2a 5.8a Azot Ort. 3.42a 4.4 1b 4 .871) 5.87a 5 .90a 4.89 Azot Ort. (Iki yıl) 3.63c 4.53b 4.88b 5.79a 5.61a Not! Aynı harfi taşıyan gruplar ıstatist i k i olarak farksızdır. Anasapta Hamup Sayısı Harnup sayısı verimle pozitif ilişkili bir özelliktir ( Göksoy ve Turan 1987). Yıllar üzerinden bulunmuş ortalama değerlere bakıldığında Chr. 1617/82 nolu çeşitin Rex'e göre daha fazla harnup verdiği görülvr (36.6 ve 28.0 adet) (Tablo: 1 \ Tablo: 5 Yıllar, Çeşit ve Azot Dozla'l!''" Ortala~a Ana Sap Başına Harnup ~~yışı (Adet)· \· AZOT DO ZLARI Çeşit Çe~it Ort. Yıl Yıllar Çeşitler No N9 Nıı Nı s Nı s Or t. (iki yıl) Ort . Chr. 1617/82 30.1 32.3 36.9 4 2.3 44.3 37.2a 36.6 a 1987 Rex 22 .5 26.5 27. 7 33. 1 3 7.9 29.6p 28 .0b Azot Ort. 26.3·c 29.4bc 32.3b 37.7a 41.1a 33.4a Chr. 1617/ 82 30.8 28 .5 37.3 '36.9 46.0 35.9a 1988 Rex 1 7.0 22.2 30.9 -28 .5 33.5 26.4b Azot Ort. 23.9c 2 5.3c 32.7b 34.1b 39.8a 31.2b Azot Ort . (iki yıl) 2 5 .1c 27.4 C 33.2 b 35. 2 b 40.4a Not : Aynı harfi ta ş ı ya n gruplar Ist atistiki ola ra k farksızdır. - 7 - 5~. Azot~ da hamu p sayısına etkisi önemlidir ve ilgili tablodan da görüldüAü gi- bı genelUkle doz arttıkça harnup sayısı da artmaktadır ve N18 dozunda maksimu- ~ ul~~tır (40.4 adet). Ayrıca, 1987 yılı ikinci yıla göre daha yüksek harnup ure tmıştır . Hamup Başına Tane Sayısı Yıl, çeşit, azot ve bunların interaksiyonlarınıq harnup başına tane sayısı üzerine etkide bulundugu saptarımıştır (Tablo: 6). . Tablo: 6 Yıllar, Çeşit ve Azot Dozlarının Ortalama Harnup Başına Tane Sayısı (Adet) AZOT DOZLARI Çeşit Çeşit On. Yıl Yıllar Çeşitler No N9 Nı ı N ı s Nı s Ort. (iki yı l) Ort. Ch r. 1617/82 24.1 24.5 26.4 25.7 24.7 25.1a 23.3a 1987 Rex 22.7 22. 1 22.0 22.2 22.2 22.3b 22.lb Azot Ort . 23.4 23.3 2 4.2 23.9 23.4 23.61 Chr. 1617/8 2 15.5d 19.6c 22.3b 25.1a 24.8a 21.5 1988 Rex l9.5 b 19.5b 23. 1a 23.9a 23.7a 21 .9 Azot Ort. l7.5d 19.5c 22.7b 24.5a 24.3a 2l.7b Azot Ort. (Iki y ı l) 20.5b 21.4b 23.4a 24.2a 23. Ba Not: Aynı harfi taşıyan gruplar ıstatist iki olarak farksızdır. İki yıllık ortalama degeriere göre Chr. 16F/82'nin Rex'e göre daha yüksek tane sayısı verdigi (23.3 ve 22.1 adet) ancak bu üstünlügün yıldan yıla degiştiği söylenebilir (Tablo: 6). Öte yandan, N12 ve daha yüksek azot dozları d~ük doz· lara göre harnup başına tane sayısını arttırmıştır. fakat bu etki azot x yıl inte· raksiyonu nedeniyle birinci deneme yılında ortaya çıkmamıştır. Çeşitlerin azotun bu etkisine karşı tepkileri de oldukça yakındır. 1(){)0 Tane Ağırlıgı Denemeye alınan çeşitlerden Chr. 1617/82, Rex'e göre daha iri tane ver· miştir (3.78 ve 3.11 gr) (Tablo: 7). Çeşitlerin bu farklılıgı her iki yıl için de geçer· lid ir. Öte yandan, iki yıllık ortalama degeriere bakıldığında artan azot dozlarının 1000 tane agırlığını da arttırdıgını görebiliriz. İkisi arasında dogrusal bir ilişki var· dır. Fakat azotun bu etkisi ilk deneme yılında görülmemiş ve bu durum azot x yıl interaksiyonunu önemli çıkarmıştır. Yıllara ait ortalama değerlere bakıldıgında ise 1986-87 yılının daha yüksek 1000 tane agırlığı verdigi görülür (3.72 ve 3.16 gr). - 8 - Tablo: 7 Yıllar, Çeşit ve Azot Dozlarının Ortalama 100o-Tane AQırlıQı Degerieri (gr) AZOT DOZLARI Çc:~iı Çqiı Ort. Y ıl Yıllar Çeşitler No N9 Nı 2 Nı s Nı s On. (iki yıl) Ort. C hr. 1617/62 3.95 3.90 4.10 4.05 4 .02 4.0oa 3 .78a 1967 Rex 3 .35 3.37 3.50 3 .57 3.40 3.440 3 . 110 Azot Ort. 3.65 3.64 3.60 3.81 3 .7 1 3.72a Ch r . 1 61 7/62 3.27 3.23 3.53 3.70 4.05 3.55a 198 6 Rex 2.30 2.73 2.75 3.03 3.10 2.760 3 .160 Az o t Ort. 2 . 76d 2.97cd 3. 14bc 3.36ao 3.57a Azot Ort. (Iki yıl) 3.2~c 3.31bc 3.47ab 3 .58a 3.64a Not: Aynı harfi taşıyan gr uplar ıstatıst iki olarak farksızdır. Tane Verimi İki yıllık deneme sonuçlarına ait dekara tane verimleri Tablo 8'de veril- miştir. Bütün deneme yıllarına ve iki yıllık ortalamalara göre tane verimi yönün- den çeşitlerin verimlerinin farksız oldukları bulunmuştur. Chr. 1617/82 için 140 kg ve Rex için ise 151 kg kadardır. Her iki çeşidin verim düzeyinin ayru oldugu daha önce yapılan bir araştırmada saptanmıştı (Göksoy ve Turan, 1986) . Azotun verim üzerine etkisi, her iki yıl denemelerinde de önemli çıkmıştır. Birinci yıl de- nemesinde N9 ve daha yüksek gübre dozlarının, gübresize (100.9 kg) göre daha fazla tane verimi sağladığı fakat bunların kendi aralarında farksız oldugu saptan- mıştır. Fakat N12 dozunda sağlanan verim oldukça yüksektir (176.9 kg) . İkinci deneme yılında verim yönünden çok daha farklı sonuçlar elde edilmiştir. Nite- kim Tablo 8'den de görüldüğü gibi en yüksek verim N ıs'de ortaya çıkarken (191.1 kg) bunu N15, N12 ve daha düşük azot dozları izlemiştir . İki yıllık ortala- ma değerlere baluldığında artan azot dozlarının verimi de arttırdığı dikkat çek- Tablo: 8 Yıllar, Çeşit ve Azot Dozlarının Ortalama Tane Verimi Değerleri (kg/da) AZOT DOZLARI Çc~iı Çqiı Orı. Yıl Yıllar Çeşit lc:r No N9 Nı ı Nı s Nı s O rı . (iki yıl } Ort. Ch r . 1617/62 104. 6 136.4 163.0 138.4 ı47.0 1311.3 139.8 1987 Rex 97. 1 141.4 190.9 187. 7 1 6 0 .6 155.5 151.0 Azot Ort. 100.9b 1 39.9a 1 76.9a ı63.la 1 53.8a 1 46.9 Chr. 1617/62 77.6 124.5 146.4 164.8 191.4 141.3 198 8 Rex 69.9 140.7 167.9 1 63.1 1 90.6 ı 46.5 14 3.9 Azot Ort. 73.7d 132.6c 1 56.1 b 163.90 19 1.1-a Azo t Ort. (Iki yıl) 87.3c 136.30 163.5a ı 67.5a ı 72.5a Not: Aynı harfi ta şıyan gruplar ıstatıstiki olarak farksızd ır . - 9 - mektedir. Nitekim, Tablo 2'den de anlaşılacatı gibi verim-azot dozu ilişkisi doA- rusal {linear~ dır ve bitkilerin daha yüksek doılarda azot isteyebilece~ vurgula- maktadır. İki yıllık sonuçlara göre üç dozun (Nu, N15 ve N1s) en yüksek verim artışı sağladıtı ve önemsiz olmakla birlikte daha yüksek dozlarm daha fazla verim verdiği söylenebilir. Azotun yıllara ve çeşitlere göre etkisi ise farksız bulun- muştur. TARTIŞMA İki ümitvar çeşitin azot gereksinimlerini saptamak amacı ile yapılan ve iki yıl süren bu araştırınada tane verimi yanmda onun oluşmasına katkıda bulunan önemli verim komponentleri de gözlenmiştir. Araştırma . ayrıca, iki çeşitin karşılaştırılmasma ve bunlarm azota olan tepkilerinin farklı olup olmadıklarının belirlenmesine de yardımcı olmuştur. Gözlenen bütün verim komponentlerine {bitki boyu, yandal sayısı, anasap- ta harnup sayısı, harnup başma tane sayısı ve 100-tane atırlı~) azotun etkisi önemli çıkmış ve yine tümünde azot dozları arttıkça söz konusu komponentler de artmıştır. Azotun bu etkisi aynı karakterleri araştıran ço~u araştıncılar tara. tından da ortaya konulmuştur {Sessous ve Shell, 1940; Anderssoıı ve ark., 1956; Bunting, 1969; Almond ve ark., 1986). Ancak azotun 1000-tane ~lı~ üzerine etkisi di~erlerine göre biraz daha az olmuştur. Ayrıca, yandal sayısı yönünden çeşitlerin azota tepkileri aynı olmamış ve Rex çeşiti çok dah~ fazla dal ür et- miştir. --:; Denemeye alınan çeşitlerden Chr. 1617/82, bitki boyu, harnup sayısı, bar- nup başma tane sayısı ve 1000 tane a~lı& yönünden Rex çeşitini geçmiştir. Bu sonuçlar daha önceki yıllarda elde edilen bulgulara paraleldir {G öksoy ve Turan, 1986). Yukarıda verilen özelliklerden bazılarmda yıllarm da önemli katkıda bu- lundu~ saptanmıştır. Ticari üretimde karlılı~ birinci derecede elde edilen ürün s~la~dan azot-tane verimi üzerinde daha fazla duru4uası gerekir. Bu araştırmada, azot dozlarmm verimi arttırdı~ açıktır. Bu bulgular hemen ço~ araştırmalarla aynı paraleldedir. Dekara 9, 12, 15 ve 18 kg azot dozlarmm gübresize bakarak s~a­ dı~ verim artışları% 56, % 87, % 91.9 ve % 97.6 dır. Şüphesiz bunlar küçüm- senmiyecek artışlardır. Araştırmada, N12, N15 ve Nıs kg'lık azot doıları arasın: daki verim farklılıklarmm önemli olmaması ve üstelik verim-azot doz.u arasındaki do~rusal ilişki hem uygun gübre dozunun belirleomesini güçleştir~ekt_e ~e. hem de 18 kg/da dan yüksek azot dozlarmda ürünün daha da artaca~ izlenunını ver- mektedir. Bitkilerde azot tüketimi çok sayıda faktörlerin yanında önemli dere~de . suya da ba~dır (Kacar, 1982). Kolzada azot alımının maksimum oldu~ çıçek- - 10- lenme ve harnup oluşumu dönemi su stresinin en fazla etkili olduğu dönemdir (Almond ve ark., 1986). Denemelerin yapıldığı her iki yılda da, çok yıllık ortala- maların tersine, çiçeklenme ve meyve tutumunun olduğu Nisan ve Mayıs ayların­ da düşen yağış son derecede yetersiz olmuştur. Bu durum azot alımını kısıtlaya­ rak 12,15 ve 18 kg'lık dozların verimlerinin eşit olmasına neden olmuş ve yüksek verim sağlayan tek bir azot dozunun ölçütınesini engellemiştir. Yukardaki neden- lerden dolayı ve ıslah edilmiş kültür çeşitlerinin klasik çeşitlere bakarak daha fazla besin maddesi isteği nedeniyle araştırmada uygun azot dozunun 12-18 kg/dek arasında değiştiğini söylemek · daha yerinde olacaktLr. Araştırdığımız çok sayıda kaynak, verilmesi gereken azot miktarının 10-30 kg/da arasında değiştiğini göstermektedir (Lööf, 1960; Bunting, 1%9; Benvenuti ve ark., 1974; Harris, 1977; Stoltenberg, 1982; Algan, 1985, Almond ve ark., 1986). Denemeye alınan çeşitlerin tane verimleri pek farklı değildir. Ancak, ikin- ci ve üçüncü dereceden biraz daha fazla dal içeren Rex çeşiti çok az da olsa bir üstünlük sağlamıştır. Deneme yıllannda özellikle ilkbahar aylarında oluşan yetersiz yağış ve ba- zı kültürel önlemlerin zamanında alınamaması tane veriminde genelde beklenen- den daha düşük değerlerin oluşmasına neden olmuştur. SONUÇ Yapılan adaptasyon çalışmalarıyla bölgemize oyabileceği saptanan bir kol- za ve bir de yağ şalgamı çeşitlerinin tabii iklim koşulları altında azotlu gübre ge- reksinimlerini tayin etmek için yapıl an bu araştırmada ulaşılan sonuçları şu şekilde özetlemek mümkündür. 1) Artan azot dozları bitki boyu, yandal sayısı , ha,rnup sayısı, harnup başına tane sayısı ve 1000-tane ağırlığı özelliklerinde önemli artışlar meydana ge- tifrniştir. A~cak, 1000-tane ağırlığındaki artışlar daha az oranda olmuştur. 2) Dal sayısında önemli çıkan çeşit x azot interaksiyonu Rex çeşidinin da- ha fazla · yandal meydana getirdiğini göstermiştir. Benzer interaksiyonlar bitki boyunda, harnup başına tane sayısında da ortaya çıktığı halde genellikle istikrarlı olmamıştır. 3) Bazı verim komponentlerinde yılların, yıl x azot ve yıl x çeşit interak- siyonlannın önemli olduğu görülmüştür. 4) 12, 15 ve 18 kg N/da'lık dozlar en yüksek verim artışı sağlamıştır. Çok yıllık değerlere bakarak kurak geçen ilkbahar ayları azot alımını sınırlandırmış ve verimlerin farklı çıkmasını engellemiştir. Elde edilen verilere dayanarak önerile- bilecek azot dozunun 12-18 kg N/da olabileceğini söylemek mümkündür. 5) Rex çeşiti, fazla sayıda segonder ve tersiyer dal üretmesi nedeniyle di- ğer çeşite bakarak biraz daha verimli olmuştur. - 11 - KAYNAKLAR ALGAN, N. ı985: Islah Edilmiş Bazı Kolza (B. napus L. ssp. oleifera) Çeşitleri­ nin Değişik Yetiştirme Koşulları Altındaki Reaksiyonları Üzerinde Araş­ tırmalar, Doktora Tezi (Yayınlanmamış), E. Ü. Ziraat Fakültes~ Bomova. İzmir. ALMOND, J. A., T.C.K.; DAW KINS and M. F. ASKEW, ı986: Aspects of crop husbandry. Oilseed Rape edited by Scarisbrick, D. H. and R.W., -Daniels, p. 127-ı75. Collins Professional and Technica/ Books William Collins Sons and Co. Ltd. London. ANDERSSON, G., G. OLSSON and B. LÖÖF, 1956: Kombinerade sortoch kö- vegödslingsforsakmed höstraps. Sveriges Utsiidesfören, 66: 39-54. ANONYMOUS ı984: F.A.Q. monthly bulletin of statistics Vol. 7 January, 1984. BENVENUTl, A. G. LOTTI R. IZZO and G. VICENTINI, ı974: First Stages in The Diffusion of Rapeseed in ltaly, result of tests comparing varieties and nitrogen fertilization. 4. lntemationaler Raps Kongress Giessen. 181 - 192. BUNTING E. S. 1969: Oilseed crops in B ritain-A review article. Field Crop Abs- tracts 22: 215-223. GÖKSOYA T. ve Z. M. TURAN, 1986: Bazı Yağlık Kolza (Brassica napus ssp. oleifera) Çeşitlerinde Verim ve Kaliteye İlişkin Karakterler Üzerinde Araştırmalar. U.Ü. Ziraat Fakültesi Dergisi Cilt 5 (Baskıda) 1986. HARRIS P.B. ı977: Some oilseed rape questions ansvered.Arable Fanning, 4(5) 43 . . KACAR B. 1982: Gübreler ve Gübreleme Tekniği. T.C. Zir. Ban. Kültür Yay. No: ı, s. 80. LÖÖF B. 1960: The agronomy and present position of oilseed crops in Scandi- navia-A review of the literature. Field Crop Abstracts 13: ı- 7. SESSOUS G. and H. SCHELL ı940: Ergebnisse mehrjahriger Rapskulturver- suche. Pflbau, 16: 161-182. . STOLTENBERG, J. ı982: Wann und Wieviel Stickstoffbenötigt der Raps? Ale- tuelfes aus Acker-und Pflanzenbau-Kiel Heft 9: ı6ı-i63. TURAN Z.M. ı988: Araştırma ve Deneme Metodları Ders Notu. U.Ü. Zir. Fak. (Yayınlanmamış), Bursa. - 12-