BURSA VE ÇEVRESİNDE YAYILIŞI OLAN TARAXACUM F.H. WIGG. (ASTERACEAE) TÜRLERİ ÜZERİNDE TAKSONOMİK ARAŞTIRMALAR Narmin ABDULLAYEVA T.C. BURSA ULUDAĞ ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ BURSA VE ÇEVRESİNDE YAYILIŞI OLAN TARAXACUM F.H. WIGG. (ASTERACEAE) TÜRLERİ ÜZERİNDE TAKSONOMİK ARAŞTIRMALAR Narmin ABDULLAYEVA Doç. Dr. Gül KUŞAKSIZ (Danışman) YÜKSEK LİSANS TEZİ BİYOLOJİ ANABİLİM DALI BURSA-2018 2 ÖZET Yüksek Lisans Tezi BURSA VE ÇEVRESİNDE YAYILIŞI OLAN TARAXACUM F.H. WIGG. (ASTERACEAE) TÜRLERİ ÜZERİNDE TAKSONOMİK ARAŞTIRMALAR Narmin ABDULLAYEVA Bursa Uludağ Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Biyoloji Anabilim Dalı Danışman: Doç. Gül Kuşaksız Bu çalışmada, Bursa ve çevresinde yayılış gösteren Taraxacum F.H. Wıgg. (Asteraceae) türlerinin morfolojik, anatomik ve palinolojik özellikleri araştırılmıştır. Bursa ve çevresinde 3’ü endemik olmak üzere 7 Taraxacum türü yayılış göstermektedir. Bu taksonlar; Taraxacum turcicum Soest, T. pseudobrachyglossum Soest, T. serotinum Poir., T. minimum Heldr. ex Nyman, T. hyberniforme Soest, T. aznavourii Soest, T. buttleri Soest türleridir. Çalışmanın morfoloji bölümünde taksonların gövde, yaprak, çiçek, meyve özellikleri belirlenmiş, fotoğrafları çekilmiş ve deskripsiyonları hazırlanmıştır. Anatomik çalışmalarda gövde enine, yaprak enine ve yüzeysel kesitler alınarak anatomik özellikleri belirlenmiştir. Ayrıca kesitlerin fotoğrafları çekilerek çalışmaya eklenmiştir. Yapılan palinolojik çalışmalarda, polenler orta büyüklükte, monad, polen tipi trizonokolporattır. T. turcicum, T. pseudobrachyglossum, T. minimum, T. aznavourii ve T. buttleri türlerinin polen şekli prolat-sferoidal, T. serotinum ve T. hyberniforme türlerinin polen şekli prolat-sferoidal, oblat-sferoidal olarak saptanmıştır. Türlerin polen ornamentasyonu echinatae olduğu tespit edilmiştir. Polenlerin ışık mikroskobunda fotoğrafları çekilerek çalışmaya ilave edilmiştir. Anahtar Kelimeler: Taraxacum, Asteraceae, Taksonomi, Türkiye Florası, Bursa. 2018, ix + 96 sayfa. i ABSTRACT MSc Thesis TAXONOMICALLY RESEARCHES ON TARAXACUM F.H. WIGG (ASTERACEAE) SPECIES DISTRIBUTED IN AND AROUND BURSA Narmin ABDULLAYEVA Bursa Uludağ University Graduate School of Natural and Applied Sciences Department of Biology Supervisor: Doç. Dr. Gül KUŞAKSIZ In this study, morphological, anatomical and palynological features Taraxacum F.H. Wıgg. (Asteraceae) species which have a widespread in and around Bursa. There are 7 Taraxacum species, 3 species of which are endemic. These taxa; Taraxacum turcicum Soest, T. pseudobrachyglossum Soest, T. serotinum Poir., T. minimum Heldr. ex Nyman, T. hyberniforme Soest, T. aznavourii Soest, T. buttleri Soest. In the morphology section of the study, stem, leaf, flower and fruit characteristics of the taxa were determined, photographs were taken and their descriptions were prepared. In anatomical studies, anatomical features of stem and leaf cross and surface sections were determined. In addition, photographs of the sections were added to the study. In the palynological studies, pollen is a medium size, monad, pollen type trizonocolporate. The pollen shape of T. turcicum, T. pseudobrachyglossum, T. minimum, T. aznavourii and T. buttleri prolate-spheroidal, T. serotinum and T. hyberniforme pollen shape of prolat-spheroidal, oblat-spheroidal. The polen ornamentation of these species was determined to be echinate. The pollen was photographed in the light microscope and ıllustrated to the study. Key Words: Taraxacum, Asteraceae, Taxonomy, Flora of Turkey, Bursa. 2018, ix + 96 pages. ii TEŞEKKÜR Bu araştırmanın hazırlanmasında, yürütülmesinde ve sonuçlanmasında, tüm süreçlerinde yardımlarını ve sonsuz desteklerini gördüğüm değerli danışman hocam Sayın Doç. Dr. Gül Kuşaksız’a en içten teşekkür ve saygılarımı sunarım. Tez çalışması süresince desteklerini esirgemeyen Doç. Dr. Özer Yılmaz başta olmak üzere tüm hocalarıma saygılarımı sunarım. Herbaryum çalışmalarım sırasında desteklerini esirgemeyen Biyolog Burcu Kıymet Töre’ye, tez çalışmalarım sırasında yardımlarını gördüğüm çalışma arkadaşlarım Ceren Aktürk ve Merve Özerkan’a teşekkür ederim. Yüksek Lisans süresince maddi manevi yardımlarını benden esirgemeyen başta eşim Orhan İsmayılov, babam Azer Abdullayev ve annem İlhame Abdullayeva olmak üzere tüm aileme teşekkür ederim. Narmin ABDULLAYEVA 15/09/2018 iii İÇİNDEKİLER Sayfa ÖZET ........................................................................................................................................... i ABSTRACT ............................................................................................................................... ii TEŞEKKÜR .............................................................................................................................. iii SİMGELER ve KISALTMALAR DİZİNİ ............................................................................... vi ŞEKİLLER DİZİNİ .................................................................................................................. vii ÇİZELGELER DİZİNİ .............................................................................................................. ix 1. GİRİŞ ...................................................................................................................................... 1 2. KURAMSAL TEMELLER .................................................................................................... 3 2.1. Compositae (Asteraceae) Familyasının Genel Özellikleri .................................................. 3 2.1.1. Cichorioideae (Liguliflorae) Altfamilyası ........................................................................ 4 2.1.2. Tribus Lactuceae (Cichorieae).......................................................................................... 4 2.2. Taraxacum Wıgg. cinsinin Genel Özellikleri ...................................................................... 4 2.3. Taraxacum Wıgg. Cinsinin Türkiye’deki Durumu ............................................................. 5 3. MATERYAL VE YÖNTEM................................................................................................ 11 3.1. Arazi Çalışmaları ............................................................................................................... 11 3.2. Laboratuvar Çalışmaları .................................................................................................... 11 3.2.1. Morfolojik Çalışmalar .................................................................................................... 12 3.2.2. Anatomik Çalışmalar: ..................................................................................................... 14 3.2.3. Palinolojik Çalışmalar: ................................................................................................... 15 4. BULGULAR ........................................................................................................................ 16 4.1. Morfolojik Bulgular ........................................................................................................... 16 4.1.1. Taraxacum turcicum Soest in Acta Bot. Neerl. 17:495, f. 8 (1968). .............................. 17 4.1.2. Taraxacum pseudobrachyglossum Soest in Acto Bot. Neerl. 17:492, f. 7 (1968). ........ 21 4.1.3. Taraxacum serotinum Poir. Encycl. [J. Lamarck & al.] Suppl. 4. 420. 1816 [14 Dec 1816] Sadl. Fl. Pest. ed. I. 2: 243. ............................................................................................ 25 4.1.4. Taraxacum minimum (Heldr. ex Nyman) Consp. Fl. Eur. 2: 437. 1879 [Oct 1879]. ..... 29 4.1.5. Taraxacum aznavourii Soest in Acta Bot. Neerl. 17:491, f. 6 (1986). ........................... 33 4.1.6. T. hyberniforme Soest in Acta Bot. Neerl. 17:485, f. 2 (1968). ..................................... 37 4.1.7. Taraxacum buttleri Soest in Notes Roy. Bot. Gard. Edinb. 33:263 (1974). .................. 41 4.2. Anatomik Bulgular ............................................................................................................ 45 iv 4.3. Palinolojik Bulgular ........................................................................................................... 72 5. TARTIŞMA VE SONUÇ ..................................................................................................... 80 5.1. Morfolojik çalışmalar ...................................................................................................... 80 5.2. Anatomik Çalışmalar ......................................................................................................... 86 5.3. Palinolojik Çalışmalar ....................................................................................................... 87 KAYNAKLAR ......................................................................................................................... 90 ÖZGEÇMİŞ .............................................................................................................................. 95 v SİMGELER ve KISALTMALAR DİZİNİ Simgeler Açıklama A Polen Çapı (Uzun eksen) B Polen Çapı (Kısa eksen) Kısaltmalar Açıklama BULU Uludağ Üniversitesi, Fen- Edebiyat Fakültesi Herbaryumu cm Santimetre ˚C Celcius Degree (Santigrad Derece) Ed. Editör E Ekzin kalınlığı gr Gram I İntin kalınlığı km² Kilometrekare LM Light microsope ml Miligram μm Mikrometre m Metre mm Milimetre Plg Por uzunluğu Plt Por genişliği Sin. Sinonim vi ŞEKİLLER DİZİNİ Sayfa Şekil 4.1. T. turcicum türünün a: yayılış ortamı, b: genel görünüşü...........................................18 Şekil 4.2. T. turcicum türünün aken ve meyvesinin genel görünüşü...........................................19 Şekil 4.3. T. pseudobrachyglossum türünün a: yayılış ortamı, b: genel görünüşü.....................22 Şekil 4.4. T. pseudobrachyglossum türünün (a) aken ve (b) meyvesinin genel görünüşü...........23 Şekil 4.5. T. serotinum türünün genel görünüşü.........................................................................26 Şekil 4.6. T. serotinum türünün (a) aken ve (b) meyvesinin genel görünüşü..............................27 Şekil 4.7. T. minimum türünün a: yayılış ortamı, b: genel görünüşü...........................................30 Şekil 4.8. T. minimum türünün (a) aken ve (b) meyvesinin genel görünüşü...............................31 Şekil 4.9. T. aznavourii türünün genel görünüşü........................................................................34 Şekil 4.10. T. aznavourii türünün (a) aken ve (b) meyvesinin genel görünüşü...........................35 Şekil 4.11. T. hyberniforme türünün çiçek durumu....................................................................38 Şekil 4.12. T. hyberniforme türünün (a) aken ve (b) meyvesinin genel görünüşü.......................39 Şekil 4.13 . T. buttleri türünün çiçek durumu.............................................................................42 Şekil 4.14. T. buttleri türünün (a) aken ve (b) meyvesinin genel görünüşü................................43 Şekil 4.15. T. turcicum türünün gövde enine kesiti (x20)...........................................................46 Şekil 4.16. T. turcicum türünün yaprak enine kesiti (x10)..........................................................47 Şekil 4.17. T. turcicum türünün yaprak ana damar enine kesiti (x10).........................................47 Şekil 4.18. T. turcicum türünün yaprak yüzey kesiti (x40).........................................................48 Şekil 4.19. T. turcicum türünün yaprak iletim demeti (x20).......................................................48 Şekil 4.20. T. pseudobrachyglossum türünün gövde enine kesiti (x20).....................................50 Şekil 4.21. T. pseudobrachyglossum türünün gövde enine kesiti (x10).....................................50 Şekil 4.22. T. pseudobrachyglossum türünün yaprak ana damar enine kesiti (x10)...................51 Şekil 4.23. T. pseudobrachyglossum türünün yaprak ana damar enine kesiti (x10)...................51 Şekil 4.24. T. pseudobrachyglossum türünün yaprak iletim demeti (x20).................................52 Şekil 4.25. T. pseudobrachyglossum türünün yaprak yüzey kesiti (x20)...................................52 Şekil 4.26. T. seratinum türünün gövde enine kesiti (x20)........................................................54 Şekil 4.27. T. seratinum türünün gövde enine kesiti (x10).........................................................54 Şekil 4.28. T. seratinum türünün yaprak ana damar enine kesiti (x10).......................................55 Şekil 4.29. T. seratinum türünün yaprak ana damar enine kesiti (x10).......................................55 vii Şekil 4.30. T. seratinum türünün yaprak yüzey kesiti (x20).......................................................56 Şekil 4.31. T. seratinum türünün yaprak iletim demeti (x20).....................................................56 Şekil 4.32. T. minimum türünün gövde enine kesiti (x20)..........................................................58 Şekil 4.33. T. minimum türünün gövde enine kesiti (x10)..........................................................58 Şekil 4.34. T. minimum türünün yaprak ana damar enine kesiti (x10)........................................59 Şekil 4.35. T. minimum türünün yaprak enine kesiti (x10).........................................................59 Şekil 4.36. T. minimum türününyaprak yüzey kesiti (x20).........................................................60 Şekil 4.37. T. minimum türünün yaprak iletim demeti (x20)......................................................60 Şekil 4.38. T. aznavourii türünün gövde enine kesiti (x20)........................................................62 Şekil 4.39. T. aznavourii türünün gövde enine kesiti (x10)........................................................62 Şekil 4.40. T. aznavourii türünün yaprak ana damar enine kesiti (x10)......................................63 Şekil 4.41. T. aznavourii türünün yaprak enine kesiti (x20).......................................................63 Şekil 4.42. T. aznavourii türünün yaprak yüzey kesiti (x40)......................................................64 Şekil 4.43. T. aznavourii türünün yaprak iletim demeti (x20)....................................................64 Şekil 4.44. T. hyberniforme türünün gövde enine kesiti (x20)...................................................66 Şekil 4.45. T. hyberniforme türünün gövde enine kesiti (x10)...................................................66 Şekil 4.46. T. hyberniforme türünün yaprak ana damar enine kesiti (x10).................................67 Şekil 4.47. T. hyberniforme türünün yaprak enine kesiti (x20)..................................................67 Şekil 4.48. T. hyberniforme türünün yaprak yüzey kesiti (x20).................................................68 Şekil 4.49. T. hyberniforme türünün yaprak iletim demeti (x20)...............................................68 Şekil 4.50. T.turcicum polenlerinin ışık mikroskobu görüntüleri (x100)...................................72 Şekil 4.51. T.pseudobrachyglossum polenlerine ait ışık mikroskobu görüntüleri (x100)..........73 Şekil 4.52. T.serotinum polenlerine ait ışık mikroskobu görüntüleri (x100)..............................74 Şekil 4.53. T. minimum polenlerine ait ışık mikroskobu görüntüleri (x100)..............................75 Şekil 4.54. T.hyberniforme polenlerine ait ışık mikroskobu görüntüleri (x100)........................76 Şekil 4.55. T.aznavourii polenlerine ait ışık mikroskobu görüntüleri (x100).............................77 Şekil 4.56. T.buttleri polenlerine ait ışık mikroskobu görüntüleri (x100)..................................78 viii ÇİZELGELER DİZİNİ Sayfa Çizelge 2.1. Türkiye Florası’nda yer alan Taraxacum taksonlarının seksiyonlara göre dağılımı, takson ve endemik taksonların sayıları (Davis 1975)…………………………….5 Çizelge 3.1. Bitki örneklerinin toplandığı istasyonlar...............................................................13 Çizelge 4.1. Taraxacum turcicum türünün morfolojik özellikleri..............................................20 Çizelge 4.2. Taraxacum pseudobrachyglossum türünün morfolojik özellikleri........................24 Çizelge 4.3. Taraxacum serotinum türünün morfolojik özellikleri............................................28 Çizelge 4.4. Taraxacum minimum türünün morfolojik özellikleri.............................................32 Çizelge 4.5. Taraxacum aznavourii türünün morfolojik özellikleri...........................................36 Çizelge 4.6. Taraxacum hyberniforme türünün morfolojik özellikleri......................................40 Çizelge 4.7. Taraxacum buttleri türünün morfolojik özellikleri............................................... 44 Çizelge 4.8. Taraxacum taksonlarına ait gövde enine kesit ölçümlerinin karşılaştırılması.......69 Çizelge 4.9. Taraxacum taksonlarına ait yaprak enine kesit ölçümlerinin karşılaştırılması......70 Çizelge 4.10. Taraxacum taksonlarına ait yaprak ana damar enine kesit ölçümlerinin karşılaştırılması...................................................................................................71 Çizelge 4.11. Taraxacum taksonlarına ait pollen özelliklerinin karşılaştırılması.......................79 Çizelge 5.1. İncelenen taksonlara ait morfolojik verilerin diğer çalışmalarla karşılaştırılması..84 Çizelge 5.2. Çeşitli araştırmalara ait Taraxacum türlerinin morfolojik ölçümleri......................85 Çizelge 5.3. Taraxacum taksonlarının palinolojik özelliklerinin karşılaştırılması.....................89 ix 1. GİRİŞ Türkiye, Avrupa ve Orta Doğu’nun en zengin biyolojik çeşitliliğine sahip olan ülkeler arasında üst sıralarda yer almaktadır. 814.578 km²’lik yüz ölçümünde olan ülkemizin biyolojik çeşitliliğin zengin olması, üç biyocoğrafik bölgenin kesişim noktasında yer alması, coğrafyası, yükselti farklılığının olması ve iklim özelliklerinden kaynaklanmaktadır. Türkiye, Dünya karalarının % 0,6’ sını kapsamasına karşın, dünyadaki tüm bitki türlerinin % 2,6’sını barındırır (Gökyiğit 2013). En güncel verilere göre ülkemiz yaklaşık üçte biri (3649 tür) endemik olan 11707 bitki taksonuna ev sahipliği yapmaktadır (Güner 2012). Her on günde bir yeni bir bitkinin keşfedildiği ülkemiz, flora zenginliği açısından doğal varlıklarımız arasında yer almaktadır (Güner 2012). Dünya’da 1100 cins ve yaklaşık 25000 tür ile temsil edilen Asteraceae familyası Antartika kıtası dışında, yeryüzünün hemen hemen her yerinde geniş bir yayılış göstermektedir. Özellikle Amerika’nın güneybatısı ve Meksika, Brezilya’nın güneyi ve And Dağları boyunca, Akdeniz Bölgesi, Güneybatı Asya, Orta Asya, Güney Afrika ve Avustralya’da yoğun olarak bulunmaktadır (Heywood 1978). Asteraceae familyasının büyük bölümünü, ılıman bölgelerde yayılış gösteren otsu formlar meydana getirir (Seçmen ve ark., 2000). Türkiye Florasında tür sayısı bakımından en zengin üç familya içerisinde birinci sırada yer alan Asteraceae Türkiye’de yayılış gösteren 134 cins ve 1209 türü bulunmaktadır (Davis ve ark. 1988, Özhatay ve Kültür 2006, Doğan 2007). Taraxacum cinsi dünyada yaklaşık olarak 2500 tür ve 43 seksiyon ile Kuzey Yarımküre’de ve Avrupa’nın tüm ülkelerinde yayılış göstermektedir. Türkiye’de 50 tür ile temsil edilen lateks taşıyan çok yıllık otsu bitkilerdir (Davis 1975, Davis ve ark.1988, Baytop 1996, Baytop 1999, Güner ve ark. 2000). Rüzgarın hafif tohumlarını kilometrelerce uzağa iletmesi sayesinde hızla yayılma gösterirler. Taraxacum; Yunanca; taraxos-hastalık, akos-tedavi kelimelerinin birleşmesinden oluşur (Blumental ve Goldberg 2000). İngilizce’de ‘dandelion’ olarak isimlendirilen karahindiba bitkisi, bu ismini dişli yapraklarından dolayı Fransızca ‘dent-de- lion’ (aslan dişi) kelimelerinden alır. Fransızca’da bu bitki diüretik etkisinden dolayı alt ıslatan (pissenlit) olarak isimlendirilir (Schütz ve ark. 2004). Ülkemizde Taraxacum türlerine genel olarak verilen ad Karahindiba’dır (Baytop 1997). Taksonomisi oldukça problemli olan bu apomiktik cins üzerine dünya çapında bir çok çalışma yapılmıştır (Richards., John, 1968). Bu 1 çalışma ile Bursa ve çevresinde yayılışı olan Taraxacum Wigg. (Asteraceae) türlerinin morfolojik, anatomik, palinolojik özelliklerinin araştırılması amaçlanmıştır. 2 2. KURAMSAL TEMELLER 2.1. Compositae (Asteraceae) Familyasının Genel Özellikleri Tek yıllık, iki yıllık veya çok yıllık otsu veya bazen çalı şeklinde bitkilerdir. Yapraklar alternat veya bazen karşılıklı dizilişli, nadiren stipulalı, tam, dişli, loblu veya değişik şekillerde parçalanmıştır. Serbest çiçekler genellikle çok sayıda (nadiren tek), sapsız ve bir veya çok sıralı bıraktelerden oluşan koruyucu bir involukrum ile çevrili bir kapitulum içinde biraraya toplanmıştır. Kapitulum bazen ikincil olarak kapituluma benzer bir baş (psödosefalyum) meydana getirir. Reseptakulum çıplak veya pul, uzun tüy, sert kıl taşımaktadır. Çiçekler epigin ya hepsi erdişi ve protandri, veya dişi, erkek (en azından fonksiyonel olarak) veya sterildir. Kaliks ovaryumun tepesinde tüy, sert kıl, pul veya dikenden oluşmuş bir papus şeklinde, veya sürekli bir taç şeklinde ya da tamamen eksiktir. Korolla birleşik petalli, tüpsü (huni şeklinde, veya alt kısmında dar silindirik, üstte çan şeklinde), ipliksi, dilsi veya nadiren iki dudaklı, genelikle 3 veya 5 dişli olup, nadiren eksiktir. Stamenler (4-)5 petallere bağlı (epipetal), filamentler genellikle serbest, anterler ise stilus etrafında bir silindir biçiminde yanyana birleşmiştir (singenezik), nadiren serbest, içe doğru açılırlar. Ovaryum alt durumlu, bir bazal anatrop ovüllüdür, stilus genellikle tepede ikiye ayrılmıştır. Disk şeklinde çiçeklerin stilusları çoğunlukla anter silindirinden poleni alan toplayıcı tüyler taşımaktadır. Meyva genellikle tepesinde sapsız veya gaga biçiminde kalıcı veya düşücü papus taşıyan bir akendir (Davis 1975). Compositae familyası 1100 e yakın cins ve 25000 e yakın türü ile çiçekli bitkilerin en zengin familyasıdır. Türkiye’de 134 cins ve 1209 tür ile temsil edilir (Davis ve ark. 1988, Özhatay ve Kültür 2006, Doğan 2007). Familya bitkilerinin çoğu Compositae tipi salgı tüyü ve örtü tüyleri taşır. Bu familya; Asteroideae (Tubuliflorae) ve Cichorioideae (Liguliflorae) olmak üzere iki alt familyaya ayrılır. Asteroidae alt familyasında kapitulumdaki tüm çiçekleri tüpsü (tubilat) veya ortadaki çiçekler tüpsü, kenardaki çiçekler dilsidir. Bu altfamilya 10 tribus içerir. Cichorioideae (Liguliflorae) altfamilyası ise 1 tribus içerir (Davis 1975, Zeybek N. ve Zeybek U. 1994, Baytop 1996). 3 2.1.1. Cichorioideae (Liguliflorae) Altfamilyası Bu altfamilyadaki bitkilerde kapitulumu oluşturan çiçeklerin hepsi ligulat (dilsi) tır. Lateks boruları bulunur (Davis 1975, Baytop 1996). 2.1.2. Tribus Lactuceae (Cichorieae) Süt borusu taşıyan, otsu, nadiren dikenli, farklı renkte çiçekleri olan bitkilerdir. Yapraklar alternat veya tabanda toplanmış olup, tam ya da parçalıdır. Kapitulum homogamdır. Bütün çiçekler dilsi ve hermafrodit olup, dilsi çiçek 5-dişli, sarı, mavi veya morumsu, nadiren beyazdır. İnvolukrum otsu veya zarımsıdır; fillariler bir yada birkaç-sıralıdır. Kapitulum tablası palealı veya çıplaktır. Anterler tabanda ok şeklindedir. Stilus dallanmış, silindir şeklinde ve az çok ipliksidir. Akenler sıklıkla tepede gagalıdır. Papus yok ya da tüylü, nadiren pulludur. Kuzey Yarım Küre’de yaygın bir tribustur (Davis 1975). 2.2. Taraxacum Wıgg. cinsinin Genel Özellikleri Çiçek sapı skapusa benzer, tüysüz veya örümcek ağımsı şekilde ipliksi tüylü olup; çok yıllıklar. Yapraklar tabanda, rozet şeklinde ve geriye lopludur. Kapitulum homogamdır. Çiçekler dilsi, tek başına veya nadiren bazısı skapusun üzerindedir. İnvolukrum oblong-kampanulat; fillariler çok sıralı, iç taraftakiler dik, eşit, dıştakiler yayık veya geriye kıvrıktır. Fillariler bazen uca doğru kamburumsu veya boynuzludur. Kapitulum tablası çıplaktır. Çiçekler sarı, nadiren beyaz olup; dilsi çiçekler bazen sırttan renkli çizgilidir. Akenler oblong, silindirik, 10-damarlı, çeşitli renklerde, genellikle üstte kısa dikencikli (murikat veya tuberkulat); tepede daralmış konik veya silindirik konik uzantılı beyaz silindirik bir gaga taşır, nadiren gagasızdır. Papus çok sıralı, ince, kısa, sert tüylerden dolayı pürüzlü ve kalıcıdır (Davis 1975). Dünyada 2500 tür içeren bu cins 43 seksiyon altında gruplandırılmıştır. Türkiye’de 11 seksiyon ve 50 tür ile temsil edilmektedir (Davis 1975, Davis ve ark. 1988, Güner ve ark. 2000). 4 2.3. Taraxacum Wıgg. Cinsinin Türkiye’deki Durumu Türkiye’de 50 takson ile temsil edilen Taraxacum Wıgg. cinsi Türkiye Florası’na (Davis 1975) göre Leptocephala van Soest, Rhodotricha Hand.-Mazz, Serotina van Soest, Oligantha van Soest, Spuria DC, Prodr, Scariosa Hand.-Mazz, Orientalia Hand.-Mazz, Vulgaria Hand.- Mazz, Erythrocarpa Hand.-Mazz, Erythrosperma Dahlst, Palustria olmak üzere 11 seksiyona ayrılmıştır. Türkiye’deki türlerin seksiyonlara göre dağılım Çizelge 2.1.’de verilmiştir. Çizelge 2.1. Türkiye Florası’nda yer alan Taraxacum taksonlarının seksiyonlara göre dağılımı, takson ve endemik taksonların sayıları (Davis 1975) Seksiyon Takson sayısı Endemik takson sayısı Leptocephala 2 - Rhodotricha 2 - Oligantha 2 - Spuria 3 - Scariosa 9 - Orientalia 4 1 Vulgaria 3 - Erythrocarpa 10 1 Erythrosperma 6 3 Serotina 1 - Palustria 1 - 5 Bursa ve çevresinde yayılışı olan Taraxacum türleri Serotina van Soest, Scariosa Hand.- Mazz., Erythrosperma Dahlst. Seksiyonlarına aittir; Serotina van Soest Seksiyonunun Genel Özellikleri Akenleri soluk renklerde, gagalı, papusları kirli beyaz, 8 mm’ye kadar uzar. Kapitula oldukca büyük 2-5 cm genişliğinde. Ligula sarı, nadiren hafif turuncu-sarı. Yaprakları derimsi. Kserofitik bitki kısa araknoid indumentum ile örtülü. Bitkinin çiçekleme zamanı yaz sonu ve sonbahar. Ülkemizde yetişen türler şu şekildedir: 1) T. serotinum (Waldst. & Kit.) Poiret in Lam., Encycl. suppl. 4:420 (1816). Scariosa Hand.-Mazz. Seksiyonunun Genel Özellikleri Akenleri hafif kırmızımsı, soluk renklerde, spinuloz, üstte silindirik koni,gaga genellikle kısa 7 mm’ den az. Papuslar beyaz veya beyaz’ a yakın. Kapitula küçük (yaklaşık 2.5 cm genişliğine kadar). Dış fillariler dik ve geniş kenarlı, küçük boynuz şeklinde veya kambura benzer küçük çıkıntılı. Ligula açık sarı. Çiçekleme zamanı sonbahar ve ilkbahar ayları. Ülkemizde yetişen türler şu şekildedir: 1) T. bithynicum DC, Prodr. 7:149 (1838). Ic: Hand.-Mazz., Monogr. Tarax. t. 4 f. 7 (1907). 2) T. aleppicum Dahlst. in Acta Horti Berg. 9:14, f. 6 t. 1.20-22 (1926). 3) T. graecum Dahlst. in Acta Horti Berg. 9:6, f. 2, 3 t. 1. 5-10 (1926). 4) T. hellenicum Dahlst. in Acta Horti Berg. 9:11, f. 5 t. 1.16-19 (1926). 5) T. hyberniforme van Soest in Acta Bot. Neerl. 17:485, f. 2 (1968). 6) T. hybernum Stev. in Bull. Soc. Nat. Mosc. 29:410 (1856). 7) T. minimum (Briganti ex Guss.) Terrac. in Atti Ist. Incorags Nap. ser. 2,6:359 (1869). 6 8) T. sintenisii Dahlst. in Acta Horti Berg. 9:21, f. 9 t. 1, 27-30 (1926). 9) T. uzunoglui van Soest in Notes R.B.G. Edinb. 33:264, (1974). Erythrosperma Dahlst. Seksiyonunun Genel Özellikleri Akenleri kırmızı, kahverengi veya soluk renklerde, silindirik koni, gagalı, beyaz papuslu. Kapitula oldukça küçük. Ligula genellikle soluk sarı. Dış fillariler dik veya uçta geriye kıvrılmış, sıklıkla donuk yeşil, küçük boynuzlu veya kambura benzer küçük çıkıntılı. Ülkemizde yetişen türler şu şekildedir: 1) T. aznavourii van Soest in Acta Bot. Neerl. 17:491, f. 6 (1968). 2) T. buttleri van Soest in Notes R.B.G. Edinb. 33:263 (1974). 3) T. gracilens Dahlst. in Acta Horti Berg. 9:30, f. 14 t. 1.47-49 (1926). 4) T. pseudobrachyglossum van Soest in Acta Bot. Neerl. 17:492, f. 7 (1968) (Endemik) 5) T. thracicum van Soest in Proc. Koninkl. Nederl. Akad. Wetensch., ser. C, 69:448, f. 8 (1966). 6) T. turcicum van Soest in Acta Bot. Neerl. 17:495, f. 8 (1968) (Endemik) Taraxacum cinsi ile ilgili yapılmış olan çalışmalar; Baytop (1999), Taraxacum cinsinin içerdiği sütün safra kesesi ve mesane taşlarını yok ettiği ve mesane iltihaplarına karşı etkili olduğunu belirlemiştir. Sımeanu (2001), Taraxacum bessarabicum (Hornem.) morfolojisi ve anatomisi ile ilgili bazı verileri sunmuştur. Yapraklarda homojen mezofil ve her iki yüzünde anomasitik tip stomalar olduğunu belirtilmiştir. Koç (2002), Taraxacum’ un sarılık ve dalak hastalıklarında etkili sonuçları olduğunu bildirmiştir. 7 Müller (2006), Taraxacum officinale basit yaprağının, heterolog knox1 genlerinin yapısal olarak bileşik bir yaprak haline dönüştürülebileceğini göstermiştir. Weryszko-Chmıelewska ve Chwıl (2006), Taraxacum officinale polenlerini üç farklı alandan toplanmış bitki örneklerini esas alarak araştırmıştır. Sonuç olarak polen tipi trizonokolporat, radyal olarak simetrik ve izopolar. Büyüklük bakımından, orta büyüklükte olduğunu belirlemişlerdir. Jafari ve Assadi (2007), İran’ da yayılış gösteren Taraxacum aurantıacum (Asteraceae) türünün morfolojik ve anatomik özelliklerini incelemişlerdir. Aquaro ve ark. (2008), Taraxacum sect. Palustria ait 4 türün morfoloji, sitotaksonomi ve dağılımını araştırmıştır. Türler; T. carthusianorum, T. lilianae, T. multisinuatum ve T. siculum. Çalışmada türler arasındakı farklılık ve benzerlikler belirtilmiştir. Kuntz ve ark. (2008), Taraxacum officinale türünün özellikle kök ve yapraklarının ratlara uygulanmasıyla endojen antioksidan profilinde gelişim gözlenimleri yapmışlardır. Marciniuk ve Rudzińska-Langwald (2008), Taraxacum cinsinin polen çeşitliliğini kromozom seviyesine göre seçilmiş türlerde incelemiştir. Polenin çeşitliliği ve reprodüksiyon yolu arasında bir ilişki olduğunu belirlemişler. Sonuca göre, zorunlu apomik olan triploidal türlerin poleni, büyük bir değişkenlik ve yüksek oranda deforme polen tanecikleri ile karakterizedir. Opsiyonlu apomik olan tetraploidler, nispeten eşit büyüklükte düzenli polenlere sahiptir. Pentaploidal Taraxacum mendax türünde ve kromozom sayısı bilinmeyen türlerde (T. portentosum ve T. platyglossum), bu taksonların opsiyonlu apomik olduğunu göstermişlerdir. Sigstedt ve ark. (2008), Taraxacum cinsinin son yıllarda yapılan çalışmalarda prostat ve göğüs kanseri üzerinde antitümör etkisi olduğunu göstermişlerdir. Marcınıyk ve Vasut (2009), Taraxacum scanicum için yaptıkları çalışmada bu türün polen morfolojisini; aken, dış brakte, çiçek gibi önemli karakterlerin morfolojisini incelemişler. Taraxacum scanicum, Taraxacum prunicolor ve Taraxacum cristatum türlerinin önemli morfolojik karakterleri arasındakı farklılıkları belirten bir çalışma yapmışlardır. Peruzzi ve ark. (2009), Taraxacum sect. Erythrocarpa’ yı Sicilya'da ilk kez kaydetmişler. Sect. Erythrocarpa içinde, yeni türlerin kendine özgü bir özelliğinin olduğunu, nispeten kısa bir gaga 8 ve daha açık renkte akenlere sahip olduklarını belirlemiş ve önceki araştırıcıların bunu T.obovatum sect. Obovata olarak isimlendirdiğini bildirmişler. Bednorz ve Maciejewska-Rutkowska (2010), Taraxacum pieninicum ile yaptıkları çalışmada bu türün ışık mikroskobu ve taramalı elektron mikroskobu (SEM) ile ekzin yapısı, ornemantasyon şekli ve morfolojik özellikleri göz önüne alınarak bir araştirma yapmışlar. Ayrıca, taramalı elektron mikroskobu (SEM) ile akenin dış yüzeyini, spinlerini, papus tüylerini ve gaga yapısını araştırmışlardır. Düzcan (2010), yüksek lisans tezinde Karahindiba (Taraxacum officinale) bitkisinden süperoksit dismutaz ve peroksidaz enzimlerinin karakterizasyonuna ait çalışma yapmıştır. Popescu ve ark. (2010), Taraxacum officinale türünün kök, gövde, yaprak ve çiçeklerinin karşılaştırmalı farmakolojik analizini yapmıştır. Mikroskobik inceleme sonucunda türün pappus, lateks boruları, düzensiz kalınlaşmış duvarlara sahip olduğu, epidermal hücrelerde depozit olarak inülin toplandığını söylemişlerdir. Ayrıca çiçek ve yapraklar, gövde ve köklere kıyasla daha yüksek miktarda polifenol içerdiğini bildirmişlerdir. Uysal (2011), yüksek lisans tezinde tıbbi bitki olarak kullanılan Taraxacum cinsine ait endemik Taraxacum farinosum Hausskn. et. Bornm. ve Taraxacum mirabile Wagenitz türlerinin antimikrobiyal aktivitelerini araştırmıştır. Sonuç olarak, Taraxacum farinosum ve Taraxacum mirabile ekstraktlarının hiçbirinin test edilen bakteri suşlarına karşı potansiyel bir antibakteriyal aktiviteye sahip olmadığını belirtmiştir. Keçeçi (2011), yüksek lisans tezinde Erzincan Spikor Dağı’ndan toplanan Taraxacum bessarabicum (Hornem.) Hand.-Mazz. subsp. bessarabicum alt türünün toprak üstü kısımlarının metanol ekstresinin diklormetan ve etil asetat fraksiyonları kimyasal bileşikleri açısından incelenmiştir. Savadkoohi (2012), Taraxacum cinsine ait 17 türün aken mikro-morfolojisini taramalı elektron mikroskobu (SEM) ile incelemiştir. Türlerin aken uzunluğu ve rengi, ornamentasyonu, gaga uzunluğu, papus uzunluğu ve rengi gibi önemli karakterleri belirlemiştir. Adam ve Yiğitoğlu (2012), Taraxacum officinale türünün vitamin ve minarellerce de çok zengin olduğunu gösteren bir çalışmaları mevcuttur. 9 Musiał ve ark. (2012), yumurtalık ve özellikle diploid karahindiba T. linearisquameum ve triploid T. gentile'deki ovül anatomisini karşılaştırmalı olarak incelemişlerdir. Rasanen (2013), Finlandiya’da Taraxacum sect. Taraxacum ait 6 yeni türün morfolojisini yakın ilişkili türlerle karşılaştırmış ve bilinen dağılımlarını belirtmiştir. Janyerkye ve ark. (2014), T. officinale ve Aster alpinus türlerinin polenlerini incelemiş, çalışma sonucunda A. alpinus poleninin T. officinale poleninden daha büyük olduğunu belirlemişlerdir. Gedik ve ark.(2014), Taraxacum cinsine ait olan iki endemik türü karyolojik yönden araştırmıştır. T. bellidiforme ve T. revertens türlerinin karyolojisi hakkında daha önceden herhangi bir çalışma yapılmamış olup türlerin kromozom sayısı ve karyotip analizi ilk defa bilim dünyasına sunulmuştur. Aktaş (2014), yüksek lisans tezinde ratlarda paracetamol ile hepatoksisite oluşturulup, Taraxacum officinale etanol ekstraktının hepatoksisite üzerine, kan ve karaciğer dokusundaki bazı biyokimyasal parametrelere ve karaciğer dokusunun histopatolojisi üzerine etkilerini araştırmıştır. Akyol (2016), kalsiyum oksalat monohidrat kristal büyümesinin engellenmesi amacıyla karahindiba ekstraktı ile laboratuar ortamında çalışma yapmış ve yapılan bu çalışmalardan olumlu sonuçlar almıştır. Sevin (2017), T. officinale bitkisini fitoterapi yönünden değerlendirmiştir. Uhlemann (2017), Taraxacum sect. Erythrosperma ait olan T. acrocuspidatum, T. annetteae, T. croaticum, T. edessicoides, T. parnassicum, T. princeps, T. starmuehleri, T. tanyolobum, T. taraxacoides ve T. veglianum türlerinin morfolojisini, dağılımını ve akrabalık ilişkilerini araştırmış, elde ettiği verilere göre türlerin anahtarını oluşturmuştur. 10 3. MATERYAL VE YÖNTEM 3.1. Arazi Çalışmaları T. turcicum, T. pseudobrachyglossum, T. serotinum, T. minimum, T. hyberniforme, T. aznavourii ve T. buttleri türlerine ait örnekler, Bursanın farklı lokasyonlarından 2017 Nisan, Mayıs ve Haziran aylarında, çiçekli ve meyveli dönemlerinde toplanmıştır. T. turcicum türüne ait örnekler Bursa Görükle Lojmanlar çevresinden, T. pseudobrachyglossum türünü ait örnekler Bursa Uludağ Üniversitesi Kampüsü Ziraat Fakültesi çevresinden, T. serotinum türüne ait örnekler Bursa Merinosun alt kısımları yol kenarlarından, T. minimum türüne ait örnekler Bursa Kumla Şahintepe taşlık çayır alanlardan, T. hyberniforme türüne ait örnekler Bursa Demirtaş Çim Kayağı Tesislerinin güneyinden, T. aznavourii türüne ait örnekler Bursa Gürsu çıkışı- Dışkaya köyünden, T. buttleri türüne ait örnekler ise Bursa Uludağ Wolfram Madeni üstleri, kayalık alanlardan toplanmıştır. Farklı istasyonlardan alınan bitki örnekleri, herbaryum kurallarına uygun olarak preslenip kurutulduktan sonra laboratuar çalışmalarına hazır hale getirilmiştir. Örnekler BULU herbaryumunda saklanmaktadır. Arazi çalışmaları sırasında anatomik araştırmalar için alınan örnekler % 70’lik alkol içerisinde saklanmıştır. 3.2. Laboratuvar Çalışmaları T. turcicum, T. pseudobrachyglossum, T. serotinum, T. minimum, T. hyberniforme, T. aznavouri ve T. buttleri türlerine ait laboratuar çalışmalarını, araziden toplanan ve uygun şekilde kurutularak saklanan örnekler üzerinde yapılan morfolojik araştırmalar; kurutulmuş bu örneklerdeki çiçeklerden alınan polenler ile palinolojik araştırmalar; % 70’lik alkol içerisinde muhafaza edilen örnekler ile anatomik araştırmalar yapılmıştır. Bu çalışmalarda izlenen yol ve yöntemler şu şekildedir. 11 3.2.1. Morfolojik Çalışmalar Morfolojik çalışmalar için 7 ayrı istasyonda alınan bitki örnekleri ayrı ayrı morfolojik olarak incelenmiştir. Her bir populasyondan toplanan bireyler için bitki boyu, bitki örneklerinde gövde ve yaprak sayı, yaprak boyu ve eni, fillari uzunluğu ve genişliği, fillari şeffaf kenar genişliği, dış brakte ölçümleri, ovaryum uzunluğu, ligula uzunluğu ve genişliği, stigma, stilus, aken ölçümleri ve renkleri, koni, papus, gaga, skapus uzunluğu, kapitulum gibi kriterler kullanılarak ölçümler yapılmıştır. Her bir ölçülebilen karakter için 10–30 ölçüm yapılmıştır. Özellikle meyve kısımlarının ve bazı mikro karakterlerin milimetrik oküler ile ölçümlerinin yapılabilmesi için OLYMPUS SZ 51 stereo mikroskobu kullanılmıştır. 12 Çizelge 3.1. Bitki örneklerinin toplandığı istasyonlar Herbaryum Takson İstasyon Toplanan Yükseklik Birey sayı Toplayan No tarih 42348 T. turcicum Bursa: Görükle; 15.04.2017 155 m 12 Narmin Lojmanlar çevresi Abdullayeva 42349 T. pseudobrachyglossum Bursa: Uludağ 16.04.2017 155 m 10 Narmin Üniversitesi Abdullayeva Kampüsü; Ziraat Fakültesi çevresi 42350 T. serotinum Bursa: Merinosun 26.04.2017 150 m 10 Narmin alt kısımları yol Abdullayeva kenarı 42351 T. minimum Bursa: Kumla; 03.05.2017 650 m 9 Gül Kuşaksız Şahintepe taşlık çayır Narmin Abdullayeva Betül Uğur 42352 T. hyberniforme Bursa: Demirtaş 10.10.2017 450 m 10 Gül Kuşaksız Çim Kayağı Tesisleri güneyi Narmin Abdullayeva 42353 T. aznavourii Bursa: Gürsu 10.10.2017 451-566 m 10 Gül Kuşaksız çıkışı-Dışkaya köyü Narmin Abdullayeva 17640 T. buttleri Bursa; Uludağ; 07.08.2003 2000-2100 5 R. Günay Wolfram Madeni m üstleri, kayalık Ö. Yılmaz 13 3.2.2. Anatomik Çalışmalar: Anatomik çalışmalar kapsamında % 70’lik alkolde saklanan bitki örneklerinin gövde ve yapraklarından elle kesitler alınmıştır. Alınan kesitlerin boyama süresince lamdan düşmemeleri için yapıştırma işlemi albumin-Mayer adı verilen Mayer’in albumini eriyiği ile yapılmıştır. Lam’a sabitlenen dokular safranin ile boyandıktan sonra gliserin- jelatinle sabit preparat haline getirilmiştir. Albumin-Mayer Hazırlanması: Günlük bir yumurtanın akı, akışkanlık kazanabilmek için temiz bir cam büret ya da tüpte, cam bir bagetle kuvvetlice karıştırılır ve filtre kâğıdından süzülür. Süzülen yumurta akı, aynı ölçüde gliserinle karıştırılır. Karışıma pirinç büyüklüğünde timol katılır (Özban 1994). Gliserin-Jelâtinin Hazırlanması: Jelâtin 1-2 saat suda ıslatılır ve buna gliserin ile koruyucu katılır. Karışım sıcak su banyosunda 10-15 dakika 75 ̊ C nin altında, homojen oluncaya kadar karıştırılarak ısıtılır. Eğer ısıtma işlemi 75 ˚C nin üstünde yapılırsa jelâtin metajelatine dönüşür ve bu daha sonra kullanılırken oda sıcaklığında sertleşmez. Karışım soğutulup buzdolabında saklanır. Kullanılacağı zaman 60˚C etüvde eritilir (Özban 1994). Safraninin hazırlanması: 100 ml % 50 etanol 1 g safranin (%1) ile karıştırılır (Bozdağ ve ark. 2016). Gövde ve yaprak anatomilerini tanımlamada kullandığımız sabit preparatlar Uludağ Üniversitesi Histoloji laboratuarında bulunan NİKON ECLIPSE E100 marka mikroskoba bağlı kamera ile çekilmiştir. 14 3.2.3. Palinolojik Çalışmalar: Işık Mikroskobu Çalışmaları Palinolojik çalışmalar için herbaryum örneklerinden alınan polenler kullanılmıştır. Işık mikroskobunda incelemek için hazırlanan polen preparatları Wodehouse (1935) yöntemine göre hazırlanmıştır. Çiçeğin anterlerinden alınan polenler temiz bir lam üzerine konularak üzerine % 96’lık etil alkol damlatılmış ve alkolün buharlaşması için 35˚C civarında olan ısıtıcıda alkolün uçması beklenmiştir. Daha sonra ısıtıcıda sıvı hale getirilmiş bazik fuksinli gliserin-jelâtinden bir damla damlatılarak üzerine lamel kapatılmış ve lam ters çevrilerek tespit olması beklenmiştir (Wodehouse1935). Polenlerin ölçümü ve incelenmesi, x100’ lük objektifte NİKON ECLIPSE E100 marka kameralı mikroskop aracılığıyla yapılmıştır. Mikroskobik ölçümlerde polen çapı (A-B), ekzin kalınlığı (E), intin kalınlığı (I), por sayısı, porlar arası mesafe, por uzunluğu (Plg), por genişliği (Plt) ve spinül uzunluğu gibi özellikler dikkate alınmıştır. Elde edilen değerler, 7 istasyondan alınan çiçeklerle preparatlar yapılmıştır ve her bir istasyon için polen özelliklerinin ayrı ayrı ortalama ve standart sapmaları hesaplanmış; aynı tür içinde farklı populasyonlarda polen özelliklerinde varyasyon olup olmadığı incelenmiştir. Sonuçlar tablo şeklinde bulgular kısmına eklenmiştir (Bednorz ve Maciejewska-Rutkowska 2010) (Çizelge 4.11). 15 4. BULGULAR 2017 Nisan- Haziran ayları arasında 7 farklı istasyondan alınan bitki örnekleri üzerinde yapılan morfolojik, anatomik ve palinolojik çalışmalar sonucunda aşağıdaki bulgular saptanmıştır. 4.1. Morfolojik Bulgular Araştırma alanındakı Taraxacum F.H. Wıgg. Teşhis anahtarı 1. Papus açık menekşe, hafif kahverengi veya kismen kirli beyaz 3. serotinum 1. Papus tamamen beyaz, nadiren çok az kirli beyaz 2. Bitki çoğunlukla bodur, silindir şeklinde, dış fillarilerin kenarları 0.25 mm’ den kiçik Sect. Erythrosperma 2. Bitki büyük veya çok sağlam; dış fillarilerin kenarı 0.25 mm’ den büyük Sect. Scariosa Sect. Scariosa 1. Yaprağın lateral lopları obtus; aken sarımsı esmer 4. minimum 1. Yaprağın lateral lopları kısa akut; aken turuncu-kırmızı 6. hyberniforme Sect. Erythrosperma 1. Aken kırmızımsı 7. buttleri 1. Aken soluk renklerde veya kirlimsi sarı 2. İçteki yaprakların terminal lopları obtus veya obtusa yakın, bazen lingulat 2. pseudobrachyglossum 2. İçteki yapraklar akut 16 3. Aken (koni dahil) 5 mm, gaga 9-10 mm 1. turcicum 3. Aken (koni dahil) 3.5 mm, gaga 7-8 mm 5. aznavourii 4.1.1. Taraxacum turcicum Soest in Acta Bot. Neerl. 17:495, f. 8 (1968). Tip: Türkiye. A2 Bursa: Görükle - Lojmanlar çevresi, 155 m, 15 Nisan 2017, N. Abdullayeva 42348 (Holotip. G! iso. WU!). 11.5-26.5 cm boyunda, dik gövdeli, kalın tabanlı, çok yıllık otsular. Skapus 10-25 cm seyrek tüylü, bitki meyveye geçtiğinde tüy yapısı azalıyor, çiçekte yoğun tüylü. Yapraklar 4-8 adet, 6.5-16 cm x 1.8-5.3 cm dar, çok sivri, yan lopları tamamen dişli; lopların arası subulat-dentat. Yaprak seyrek basit tüylü, ana damar yoğun tüylü. Fillariler 13-19 mm x 1.5-5.2 mm; şeffaf kenar 0.2-1.7 mm genişliğinde, hemen hemen ovat, az yatık, sonra geriye kıvrık. Dış fillari 4- 16 mm x 1.5-4 mm. Kapitulum 1.5-4 cm. Ligula uzunluğu 6-17 mm, ligula genişliği 1-2.1 mm, açık sarı, stigma 1-2.2 mm kirli yeşilimsi, kurumuş şekilde ise siyahımsı, stilus 3-8 mm. Ovaryum 2.3-5.5 mm. Akenleri soluk renklerde, 2.6-4.8 mm x 0.8-1 mm, koni 0.1-1 mm, papus 5-8.2 mm, gaga 5-12.6 mm (Çizelge 4.1 ve Şekil 4.1, 4.2). Çiçeklenme: Ilkbahar, yaz, sonbahar ayları. Türkiye’ deki Yayılışı: Batı, Güney batı, Kuzey doğu Anadolu, Endemik. Yetişme yeri: Tarlalar, 155m. 17 a b Şekil 4.1. T. turcicum türünün a: yayılış ortamı, b: genel görünüşü 18 a b Şekil 4.2. T. turcicum türünün (a) aken ve ((b) meyvesinin genel görünüşü 19 Çizelge 4.1. Taraxacum turcicum türünün morfolojik özellikleri Ölçüm Standart En yüksek En düşük Taraxacum turcicum sayısı Ortalama(mm) sapma değer(mm) değer(mm) Bitki boyu(cm) 14 22,1 5,58 26,5 11,5 Skapus uzunluğu(cm) 47 16,89 5,67 25 10 Bitkide gövde sayı 26 13 Bitkide yaprak sayı 8 4 Yaprak boy(cm) 128 12,47 1,56 16 6,5 Yaprak eni(cm) 128 3,13 0,69 5,3 1,8 Fillari uzunluğu 142 16,9 0,94 19 13 Fillari genişliği 142 3,49 0,93 5,2 1,5 Fil. şeffaf kenar gen. 142 1 0,22 1,7 0,2 Dış fillari uzunluğu 156 12,7 0,95 16 4 Dış fillari genişliği 156 2,84 0,49 4 1,5 Kapitulum(cm) 47 2,64 0,8 4 1,5 Ligula uzunluğu 126 9,43 1,13 17 6 Ligula genişliği 126 1,22 0,22 2,1 1 Stigma 126 1,96 0,21 2,2 1 Stilus 126 5,1 0,53 8 3 Ovaryum uzunluğu 126 3,63 0,35 5,5 2,3 Aken uzunluğu 177 3,27 0,24 4,8 2,6 Aken genişliği 177 0,99 0,02 1 0,8 Koni uzunluğu 177 0,6 0,14 1 0,1 Gaga uzunluğu 177 9,2 0,93 12,6 5 Papus uzunluğu 177 7,23 0,42 8,2 5 20 4.1.2. Taraxacum pseudobrachyglossum Soest in Acto Bot. Neerl. 17:492, f. 7 (1968). Tip: Türkiye. A2 Bursa: Uludağ Üniversitesi Kampüsü; Ziraat Fakültesi çevresi, 155 m, 16 Nisan 2017, N. Abdullayeva 42349 (Holotip. G!). 14.5-28.5 cm dik gövdeli, çok yıllık otsu bitkiler. Skapus 9.72-27 cm. Skapus ve yapraklar basit tüylü. Dış yapraklar 2.9-18 cm x 0.7-4 cm obovat, dişler tabana yönelik, içte 3-4 yan loplu, üçgen, tabana yönelik ±sivri, hemen hemen dişli; Uç lopu 2,5 mm'ye kadar uzar. Kapitulum 2.5-3.06 cm. Fillariler 11-18 mm x 1.5-5 mm, şeffaf kenar 0.2-1.2 mm genişliğinde, yayık, uçları geriye kıvrık, ovat. Dış fillari 6-14 mm x 1-4mm. Ligula uzunluğu 6.5-13 mm, ligula genişliği 1-1.8 mm, ovaryum 2.8-5 mm, açık sarı, stigma 1.5-2.2 mm siyahımsı, stilus 4-7 mm. Akenleri soluk renklerde, 2.6-3.5 mm x 1mm, 0.5-1 mm koni; Gaga 7.5-11 mm, papus 5-8 mm (Çizelge 4.2 ve Şekil 4.3, 4.4). Çiçeklenme: Nisan- Mayıs. Türkiye’ deki Yayılışı: Batı Anadolu, Endemik. Yetişme yeri: Tarlalar, 155m. 21 a b Şekil 4.3. T. pseudobrachyglossum türünün a: yayılış ortamı, b: genel görünüşü 22 a b Şekil 4.4. T. pseudobrachyglossum türünün (a) aken ve (b) meyvesinin genel görünüşü 23 Çizelge 4.2. Taraxacum pseudobrachyglossum türünün morfolojik özellikleri Taraxacum Ölçüm standart En yüksek En düşük pseudobrachyglossum sayısı ortalama(mm) sapma değer(mm) değer(mm) Bitki boyu(cm) 12 22,64 4,54 28,5 14,5 Skapus uzunluğu(cm) 45 20,39 5,67 27 9,72 Bitkide gövde sayı 45 4 7 1 Bitkide yaprak sayı 130 11 15 4 Yaprak boy(cm) 110 10,68 1,35 18 2,9 Yaprak eni(cm) 110 2,18 0,43 4 0,7 Fillari uzunluğu 129 14,92 0,49 18 11 Fillari genişliği 129 2,8 0,69 5 1,5 Fil. şeffaf kenar gen. 129 0,92 0,14 1,2 0,2 Dış fillari uzunluğu 128 9,48 0,55 14 6 Dış fillari genişliği 128 2,34 0,4 4 1 Kapitulum(cm) 45 2,73 0,27 3,06 2,5 Ligula uzunluğu 120 9,01 0,53 13 6,5 Ligula genişliği 120 1,18 0,12 1,8 1 Stigma 120 1,99 0,05 2,2 1,5 Stilus 120 5,32 0,54 7 4 Ovaryum uzunluğu 120 3,66 0,3 5 2,8 Aken uzunluğu 132 3,11 0,09 3,5 2,6 Aken genişliği 132 1 0,016 1 1 Koni uzunluğu 132 0,9 0,13 1 0,5 Gaga uzunluğu 132 8,63 0,47 11 7,5 Papus uzunluğu 132 6,3 0,39 8 5 24 4.1.3. Taraxacum serotinum Poir. Encycl. [J. Lamarck & al.] Suppl. 4. 420. 1816 [14 Dec 1816] Sadl. Fl. Pest. ed. I. 2: 243. Sinonim: Leontodon serotinum Waldst. & Kit., Pl. Rar. Hung. 2:119, t. 114 (1805); Taraxacum libanoticum D C., Prodr. 7:149(1838)! T.haussknechtii Uechtr. Ex Hausskn. İn Mitt. Thür. Bot. Ver. 7:49 (1895)! Ic: Reichb., Ic. Fl. Germ. 19:t. 1402 (1860); Hegi, Ill. Fl. Mittel- Eur. 6(2): f. 764, a, c, d, (1928). Tip: Türkiye. A2 Bursa: Merinosun alt kısımları yol kenarı, 150 m, 26 Nisan 2017, N. Abdullayeva 42350. Bitki 16-36.5 cm, yoğun araknoid. Yapraklar 6.3-28 cm x 1.5-7.2 cm, hemen hemen derimsi, tam veya genellikle parçalı yada kısa loplu. Skapus 14.5-34.5 cm, uzunluğu boyunca araknoid. Fillari 9-19 mm x 1-4 mm, 0.1-1.1 mm genişliğinde şeffaf kenarlı, bazen daha az veya çok; dış fillari 7-13 mm uzunluğunda, 1.5-4 mm genişliğinde kahvemsi-kırmızımsı, linear veya darca üçgenimsi, tepede geriye kıvrık. Kapitulum 3-4 cm genişliğinde; ovaryum 4-5.5 mm, ligula 6- 12.5 mm x 0.6-1.5 mm, stigma 1-2.2 mm açık sarı, stilus 2-7 mm. Aken uzunluğu 2.5-3 mm, aken genişliği 0.5-1 mm soluk kahverengi, tepeye yakın küçük dikencikli, koni 0.5-1 mm, gaga 5-10 mm; papus soluk kahverengi, 4-7mm ( Çizelge 4.3 ve Şekil 4.5, 4.6). Çiçeklenme: Haziran- Ekim. Türkiye’ deki Yayılışı: Batı, orta, kuzey, Güney Anadolu. Yetişme yeri: Kurak alanlar, step, araziler, 400-2400m. 25 Şekil 4.5. Doğal ortamında T. serotinum türünün genel görünüşü 26 a b Şekil 4.6. T. serotinum türünün (a) aken ve (b) meyvesinin genel görünüşü 27 Çizelge 4.3. Taraxacum serotinum türünün morfolojik özellikleri Ölçüm standart En yüksek En düşük Taraxacum serotinum sayısı ortalama(mm) sapma değer(mm) değer(mm) Bitki boyu(cm) 11 23,33 6,35 36,5 16 Skapus uzunluğu(cm) 16 24,82 7,15 34,5 14,5 Bitkide gövde sayı 16 3 1 4 Bitkide yaprak sayı 78 7 5 8 Yaprak boy(cm) 76 16,73 4,4 28 6,3 Yaprak eni(cm) 76 3,79 0,83 7,2 1,5 Fillari uzunluğu 129 13,75 0,75 19 9 Fillari genişliği 129 2,64 0,54 4 1 Fil. şeffaf kenar gen. 129 0,68 0,27 1,1 0,1 Dış fillari uzunluğu 119 10,32 0,62 13 7 Dış fillari genişliği 119 2,63 0,41 4 1,5 Kapitulum(cm) 16 2,63 0,79 4 3 Ligula uzunluğu 120 8,63 0,96 12,5 6 Ligula genişliği 120 1,05 0,18 1,5 0,6 Stigma 120 1,64 0,16 2,2 1 Stilus 120 4,45 0,43 7 2 Ovaryum uzunluğu 120 4,44 0,32 5,5 4 Aken uzunluğu 132 2,9 0,11 3 2,5 Aken genişliği 132 0,99 0,03 1 0,5 Koni uzunluğu 132 0,74 0,03 1 0,5 Gaga uzunluğu 132 8,16 0,48 10 5 Papus uzunluğu 132 5,8 0,42 7 4 28 4.1.4. Taraxacum minimum (Heldr. ex Nyman) Consp. Fl. Eur. 2: 437. 1879 [Oct 1879]. Sinonim: Leontodon minimum Briganti ex Guss., Fl. Sic. Syn. 2,1:397(1843). Ic: Acta Horti Berg. 9: f. 7 t. 1, 23-26 (1926). Tip: Türkiye. A2 Bursa: Kumla - Şahintepe taşlık çayır, 650 m, 3 Mayıs 2017, G. Kuşaksız, N. Abdullayeva 42351 (Holotip: [Sicily] Sicula, Gussone G-DC!). 12-19 cm boyunda, çok yıllık otsu bitkidir. Skapus 11-17 cm, yoğun tüylü Yapraklar 3.1-9 cm x 0.6-2.5 cm, lopları kısa ve obtus, az dişli, üçgenimsi; yan loplar dişli; tepe lopları deltat veya 3-parçalı, obtus; yaprak sapı hafif mor ve ya soluk yeşil, seyrek basit tüylü. İnvolukrum ovat. Fillari 11-18 mm x 1.5-4 mm, ovat, 0.2-1 mm şeffaf kenar genişliği; dış fillari uzunluğu 4.5-11 mm, dış fillari genişliği 2-4 mm, ± yatık. Kapitulum 2-3.5 cm, ligula 5-10 mm x 1-2 mm, stigma 1-2.5 mm yeşilimsi, stilus 3-6 mm. Aken 3-4 mm x 0.8-1 mm, kırmızımsı veya soluk renklerde, koni 1-1.5 mm. Papus 5-6 mm, kirli beyaz; gaga 6-10.5 mm uzunluğunda (Çizelge 4.4 ve Şekil 4.7, 4.8). Çiçeklenme: Ekim- Nisan. Türkiye’ deki Yayılışı: Batı, Güney Anadolu. Yetişme yeri: Kurak alanlar, 1-2400m. 29 a b Şekil 4.7. T. minimum türünün a: yayılış ortamı, b: genel görünüşü 30 a b Şekil 4.8. T. minimum türünün (a) aken ve (b) meyvesinin genel görünüşü 31 Çizelge 4.4. Taraxacum minimum türünün morfolojik özellikleri Ölçüm standart En yüksek En düşük Taraxacum minimum sayısı ortalama(mm) sapma değer(mm) değer(mm) Bitki boyu(cm) 9 15,9 3,17 19 12 Skapus uzunluğu(cm) 35 13,8 3,11 17 11 Bitkide gövde sayı 35 4 6 2 Bitkide yaprak sayı 172 14 23 6 Yaprak boy(cm) 90 6,14 0,38 9 3,1 Yaprak eni(cm) 90 1,53 0,09 2,5 0,6 Fillari uzunluğu 82 13,42 0,35 18 11 Fillari genişliği 82 2,76 0,11 4 1,5 Fil. şeffaf kenar gen. 82 0,82 0,15 1 0,2 Fillari sayı 80 12 13 10 Dış fillari uzunluğu 93 6,95 0,35 11 4,5 Dış fillari genişliği 93 2,94 0,15 4 2 Dış fillari sayı 80 10 13 8 Kapitulum(cm) 35 2,3 0,43 3,5 2 Ligula uzunluğu 60 7,89 0,08 10 5 Ligula genişliği 60 1,55 0,09 2 1 Stigma 60 1,95 0,17 2,5 1 Stilus 60 4,39 0,04 6 3 Ovaryum uzunluğu 60 2,55 0,06 4 1,5 Aken uzunluğu 96 3,18 0,11 4 3 Aken genişliği 96 1 0,02 1 0,8 Koni uzunluğu 96 1,02 0,08 1,5 1 Papus uzunluğu 96 5,68 0,06 6 5 Gaga uzunluğu 96 8,08 0,24 10,5 6 32 4.1.5. Taraxacum aznavourii Soest in Acta Bot. Neerl. 17:491, f. 6 (1986). Tip: Türkiye. A2 Bursa: Gürsu çıkışı - Dışkaya köyü, 451-566 m, 10 Ekim 2017, G. Kuşaksız, N. Abdullayeva 42353 (Holotip. G!). 5.5-13 cm boyunda, çok yıllık otsu bitkidir. Skapus 4-11 cm. Yaprak 2.8-8.5 cm x 0.6-2.5 cm araları çok sayıda yan lopludur; bunlar yayık; genellikle tırnaklı, sivri yan loplar genellikle büyük dişli; tepe lopu küçük, 1 cm. Fillariler 12-16 mm x 1-3 mm; 0.5-1 mm şeffaf kenar genişliği, lanseolat, geriye kıvrık, belirsiz kenarlı, kambur değil. Dış fillari uzunluğu 3-6 mm, dış fillari genişliği 1-2.1 mm. Ligula 7-13 mm x 1-2 mm,soluk sarı; stigma 1.5-3 mm gri- yeşilimsi, stilus 3-6 mm. Ovaryum 2-5.5 mm. Akenler 3.5-5.5 mm, soluk renklerde, koni 1-2 mm; gaga 2.5-8.5 mm; papus 5-7 mm (Çizelge 4.5 ve Şekil 4.9, 4.10). Çiçeklenme: Eylül- Ekim. Türkiye’ deki Yayılışı: Batı Anadolu, Endemik. Yetişme yeri: Taşlık alanlar, 450-566m. 33 Şekil 4.9. T. aznavourii türünün genel görünüşü 34 a b Şekil 4.10. T. aznavourii türünün (a) aken ve (b) meyvesinin genel görünüşü 35 Çizelge 4.5. Taraxacum aznavourii türünün morfolojik özellikleri Ölçüm standart En yüksek En düşük Taraxacum aznavourii sayısı ortalama(mm) sapma değer(mm) değer(mm) Bitki boyu(cm) 12 8,9 2,88 13 5,5 Skapus uzunluğu(cm) 39 7,2 2,79 11 4 Bitkide gövde sayı 39 3 2 Bitkide yaprak sayı 68 12 12 Yaprak boy(cm) 63 5,32 0,78 8,5 2,8 Yaprak eni(cm) 63 1,2 0,24 2,5 0,6 Fillari uzunluğu 126 14,43 0,4 16 12 Fillari genişliği 126 1,93 0,44 3 1 Fil. şeffaf kenar gen. 126 0,7 0,25 1 0,5 Fillari sayı 98 34 23 Dış fillari uzunluğu 139 4,86 0,7 6 3 Dış fillari genişliği 139 1,43 0,21 2,1 1 Dış fillari sayı 147 20 13 Ligula uzunluğu 120 8,7 0,87 13 7 Ligula genişliği 120 1,36 0,23 2 1 Stigma 120 2,02 0,2 3 1,5 Stilus 120 4,27 0,65 6 3 Ovaryum uzunluğu 120 3,97 0,63 5,5 2 Aken uzunluğu 108 4,49 0,26 5,5 3,5 Aken genişliği 108 1 0,02 1,5 1 Koni uzunluğu 108 1,03 0,06 2 1 Gaga uzunluğu 108 6,53 0,66 8,5 2,5 Papus uzunluğu 108 6,11 0,34 7 5 36 4.1.6. T. hyberniforme Soest in Acta Bot. Neerl. 17:485, f. 2 (1968). Tip: Türkiye. A2 Bursa: Demirtaş Çim Kayağı Tesisleri güneyi, 450 m, 10 Ekim 2017, G. Kuşaksız, N. Abdullayeva 42352 (Holotip. G!). 8-18.5 cm boyunda, çok yıllık otsu bitkidir. Skapus uzunluğu 6.5-17 cm, köke yakın hafif kırmızımsı; Kapitulum 1.8-3 cm. Gövde ve yapraklar glabrous ve ya seyrek basit tüyler. Yapraklar 3-6 cm x 0.5-1 cm, grimsi-yeşil, ile soluk yaprak sapı; yan loplar c.3, deltat± sivri, az dişli veya dişsiz veya küçük dişli; loplararası geniş; tepe lop ±sivri, mukronulat. Fillariler 11-13 mm x 1.5-4 mm; 0.5-1 mm şeffaf kenar. Dış fillari uzunluğu 3-7 mm, dış fillari genişliği 1-4 mm ± yatık,ovat, genellikle geniş kenarlı, koyu yeşil ile genellikle siyahımsı orta damar ve koyu kamburlu. Ligula 11-7 mm x 1-2 mm gri-violet dış çizgili. Stigma 1.5-2.5 mm; stilus 3- 4.5 mm. Ovaryum 2-3.5 mm; Aken 3-4 mm x 1 mm kırmızı- kahverengi kaba dikençikli; 1 mm koni. Gaga 3-7 mm uzunluğunda; papus 3.5-5.5 mm uzunluğunda (Çizelge 4.6 ve Şekil 4.11, 4.12). Çiçeklenme: Eylül- Kasım. Türkiye’ deki Yayılışı: Batı, Güneydoğu Anadolu. Yetişme yeri: Kurak alanlar. 37 Şekil 4.11. T. hyberniforme türünün çiçek durumu 38 a b Şekil 4.12. T. hyberniforme türünün (a) aken ve (b) meyvesinin genel görünüşü 39 Çizelge 4.6. Taraxacum hyberniforme türünün morfolojik özellikleri Taraxacum Ölçüm standart En yüksek En düşük hyberniforme sayısı ortalama(mm) sapma değer(mm) değer(mm) Bitki boyu(cm) 10 13,42 4,66 18,5 8 Skapus uzunluğu(cm) 21 11,98 4,69 17 6,5 Bitkide gövde sayı 21 3 1 Bitkide yaprak sayı 48 11 5 Kapitulum(cm) 21 2,13 0,53 3 1,8 Yaprak boy(cm) 22 3,67 0,46 6 2 Yaprak eni(cm) 22 0,74 0,19 1 0,5 Fillari uzunluğu 102 12,31 0,58 13 11 Fillari genişliği 102 2,53 0,72 4 1,5 Fillari sayı 45 13 10 Fil. şeffaf kenar gen. 102 0,94 0,11 1 0,5 Dış fillari uzunluğu 105 5,1 0,85 7 3 Dış fillari genişliği 105 1,89 0,35 4 1 Dış fillari sayı 43 11 10 Ligula uzunluğu 108 9,05 0,97 11 7 Ligula genişliği 108 1,8 0,22 2 1 Stigma 108 2,05 0,18 2,5 1,5 Stilus 108 4,13 0,38 4,5 3 Ovaryum uzunluğu 108 2,78 0,22 3,5 2 Aken uzunluğu 96 3,53 0,29 4 3 Aken genişliği 96 1 0 1 1 Koni uzunluğu 96 1 0 1 1 Gaga uzunluğu 96 5,19 0,6 7 3 Papus uzunluğu 96 4,28 0,23 5,5 3,5 40 4.1.7. Taraxacum buttleri Soest in Notes Roy. Bot. Gard. Edinb. 33:263 (1974). Sinonim: T.hepaticolor van Soest in Proc. Koninkl. Nederl. Akad. Wetensch., ser. C, 69:380 (1966) f. Erythrocarpum; ? T. Armeniacum Schischkin in Grossh., Fl. Kavk. 4:246 (1934). Tip: Türkiye. A2 Bursa: Uludağ - Wolfram Madeni üstleri, kayalık, 2000-2100 m, 7Ağustos 2003, R.Günay, Ö.Yılmaz 17640 (Holotip. Hb. Buttler). 5-13 cm boyunda, çok yıllık otsu küçük bitkidir. Yaprakları 2.5-8.5 cm x 0.3-1 cm, az, kısa, üçgenimsi yan loplu ve ±obtus tepe loplu; yaprak sapı pembe. Skapus 3-11 cm; kapitulum 0.5- 2 cm; involukrum parlak yeşil. Fillariler 7-14 mm x 1-2.5 mm; 0.1-1 mm şeffaf kenarlı. Dış fillari küçük, uzunluğu 3-6 mm; dış fillari genişliği 0.6-2 mm, keskin şekilde uçta geriye kıvrık. Ligula 5-7 mm x 1-1.5 mm, soluk sarı; stigma 1.5-2 mm, kirli sarı veya yeşilimsi. Stilus 2.5-4 mm. Ovaryum 2-3.5 mm. Aken uzunluğu 2.5-4.5 mm, aken genişliği 0.5-1 mm, koyu kahverengi-kırmızı; koni 0.5-1 mm; gaga 2.5-5.5 mm; papus 3-6 mm (Çizelge 4.7 ve Şekil 4.13, 4.14). Çiçeklenme: Nisan- Haziran. Türkiye’ deki Yayılışı: Batı, orta, kuzey, Güney Anadolu. Yetişme yeri: Yol kenarları, tarlalar, kayalık alanlar, 150-2300m. 41 Şekil 4.13. T. buttleri türünün çiçek durumu 42 a b Şekil 4.14. T. buttleri türünün (a) aken ve (b) meyvesinin genel görünüşü 43 Çizelge 4.7. Taraxacum buttleri türünün morfolojik özellikleri Ölçüm standart En yüksek En düşük Taraxacum buttleri sayısı ortalama(mm) sapma değer(mm) değer(mm) Bitki boyu(cm) 5 8,7 2,99 13 5 Skapus uzunluğu(cm) 47 6,17 1,31 11 3 Bitkide gövde sayı 47 5 1 Bitkide yaprak sayı 104 35 16 Yaprak boy(cm) 65 5,41 1,09 8,5 2,5 Yaprak eni(cm) 65 0,54 0,13 1 0,3 Fillari uzunluğu 60 10,23 1,02 14 7 Fillari genişliği 60 1,5 0,36 2,5 1 Fil. şeffaf kenar gen. 60 0,54 0,19 1 0,1 Fillari sayı 40 12 7 Dış fillari uzunluğu 60 3,8 0,77 6 3 Dış fillari genişliği 60 1,18 0,3 2 0,6 Dış fillari sayı 42 9 6 Kapitulum(cm) 47 1,13 0,38 2 0,5 Ligula uzunluğu 60 5,96 0,77 7 5 Ligula genişliği 60 1,19 0,12 1,5 1 Stigma 60 1,85 0,24 2 1,5 Stilus 60 2,7 0,65 4 2,5 Ovaryum uzunluğu 60 2,63 0,31 3,5 2 Aken uzunluğu 60 3,66 0,27 4,5 2,5 Aken genişliği 60 0,98 0,05 1 0,5 Koni uzunluğu 60 0,85 0,17 1 0,5 Gaga uzunluğu 60 3,61 0,42 5,5 2,5 Papus uzunluğu 60 4,1 0,42 6 3 44 4.2. Anatomik Bulgular Gövde Anatomisi: Taraxacum turcicum türünün gövde enine kesiti incelendiğinde, gövde kesitinin en dış kısmı 8,75 μm kalınlığında, düz kutikula tabakasıdır. Daha sonra tek sıra halınde dizilmiş, genellikle dikdörtgen şeklinde, 18,26 μm epidermis hücreleri ve yer yer epidermis hizasında bulunan stoma hücreleri görülür. Epidermis’in altında 2-3 sıra halinde, boyut olarak epidermis hücrelerinden büyük olan levha kollenkimasi hücreleri vardır ve onunda altında 5-6 sıralı, 316 μm genişliğinde korteks tabakası bulunur. Endodermis ve perisıkl hücreleri tam belirgin değildir. İzodiyametrik ve oval parankimatik hücreler içerisinde, açık kollateral tipteki 93 μm floem, 130 μm genişliğinde ksilem, vasküler demetler tek bir daire içerisinde düzgün yerleşmiş şekildedir. Kambiyum tabakası belirgin değildir. Ksilemi oluşturan trakeler 24 x 16 μm olarak belirlenmiştir. Öz bölgesi parankimatik özellikteki hücrelerden oluşur (Şekil 4.15). Yaprak Anatomisi: Taraxacum turcicum türünün yaprağından alınan enine kesitlerde, unifasial yaprak tipinde ve 245 μm kalınlığındadır. Mezofil tabakası homojen 6-7 sıralı, parankimatik hücrelerden oluşur. Üst kutikula 6,43 μm, üst epidermis ise 19,74 μm kalınlığındadır. Alt kutikula 5,46 μm, alt epidermis 22,49 μm kalınlığında tek sıralı dikdörtgen hücrelerden oluşur. Bu yaprak amfistomatik tipte stoma taşır. Stomalar yaprağın hem alt , hem üst yüzeyinde epidermis seviyesiyle aynı düzeyde bulunan mezomorf tiptedir. Yaprağın alt yüzeyinde stomalar 27 x 22 μm, üst yüzeyde ise 38 x 22 μm olarak belirlenmiştir. Komşu hücrelerinin şekli ve düzenine göre anomositik stoma (düzensiz komşu hücreli) tipindedir (Şekil 4.16 ve Şekil 4.17). Yaprakta çok hücreli tüy ve papilla benzeri yapılar vardır. İletim demetleri açık kollateral tiptedir ve iletim demetini dışardan tek sıra halinde demet kını çevreler. Sklerenkimanın altında floem ve onun altında ksilem yer alır. Sklerenkima 112 μm, floem 29 μm, ksilem 106 μm kalınlığındadır. Ksilemi oluşturan trakeler 31,39 x 23.33 μm olarak belirlenmiştir (Şekil 4.18 ve Şekil 4.18). 45 Şekil 4.15. T.turcicum türünün gövde enine kesiti (x20); k- kutikula, e- epidermis, lk- levha kollenkimasi, kt- korteks, f- floem, ks-ksilem, tk- trake, pö- parankimatik öz 46 Şekil 4.16. T.turcicum türünün yaprak enine kesiti (x10); ü.k-üst kutikula, ü.e-üst epidermis, m-mezofil, a.e-alt epidermis, a.k-alt kutikula Şekil 4.17. T.turcicum türünün yaprak ana damar enine kesiti (x10); k-kutikula, e-epidermis, sk-sklerenkima, f-floem, ks-ksilem 47 Şekil 4.18. T.turcicum türünün yaprak yüzey kesiti (x40) Şekil 4.19. T.turcicum türünün yaprak iletim demeti (x20) 48 Gövde Anatomisi: Taraxacum pseudobrachyglossum türünün gövde enine kesiti incelendiğinde, gövde kesitinin en dış kısmı 9 μm kalınlığında, düz kutikula tabakasıdır. Daha sonra tek sıra halınde dizilmiş, genellikle dikdörtgen şeklinde, 17 μm epidermis hücreleri ve yer yer epidermis hizasında bulunan stoma hücreleri görülür. Epidermisin altında 1-2 sıra halinde, boyut olarak epidermis hücrelerinden büyük olan levha kollenkimasi hücreleri vardır ve onunda altında 8-9 sıralı, 292 μm genişliğinde parankima hücrelerinden oluşan korteks tabakası bulunur. Endodermis ve perisıkl hücreleri tam belirgin değildir. Parankimatik hücreler izodiyametrik ve oval tiptedir, açık kollateral iletim demetleri 83 μm floem, 114 μm genişliğinde ksilem, vasküler demetler tek bir daire içerisinde düzgün yerleşmiş şeklindedir. Kambiyum belirgin değildir. Ksilemi oluşturan trakeler 19 x 13 μm olarak belirlenmiştir. Öz bölgesi parankimatik özellikteki hücrelerden oluşur (Şekil 4.20 ve Şekil 4.21). Yaprak Anatomisi: Taraxacum pseudobrachyglossum türünün yaprağından alınan kesitlerde, yaprak homojen mezofil içerir. Üst kutikula 8,43 μm, üst epidermis ise 14,89 μm kalınlığındadır. Alt kutikula 7,33 μm, alt epidermis 13,05 μm kalınlığında tek sıralı dikdörgen hücrelerden oluşmuş. Bu yaprak amfistomatik tipte stoma taşır. Stomalar yaprağın hem alt, hem üst yüzeyinde epidermis seviyesiyle aynı düzeyde bulunan mezomorf tiptedir. Yaprağın alt yüzeyinde stomalar 28 x 23 μm, üst yezeyde ise 29 x 23 μm olarak belirlenmiştir. Komşu hücrelerinin şekli ve düzenine göre anomositik stoma (düzensiz komşu hücreli) tipindedir (Şekil 4.22 ve Şekil 4.23). Yaprağın ana damar genişliği 410 μm olup içi boş şekildedir. İletim demetleri açık kollateral tiptedir ve iletim demetini dışardan tek sıra halinde demet kını çevreler. Sklerenkimanın altında floem ve onun altında ksilem yer alır. Sklerenkima 16,35 μm, floem 21,38 μm, ksilem 64 μm kalınlığındadır. Ksilemi oluşturan trakeler 19,5 x 11 μm olarak belirlenmiştir (Şekil 4.24 ve Şekil 4.25). 49 Şekil 4.20. T. pseudobrachyglossum türünün gövde enine kesiti (x20); k- kutikula, e- epidermis, lk- levha kollenkimasi, kt- korteks, sk-sklerenkima, f- floem, ks-ksilem, tk- trake Şekil 4.21. T. pseudobrachyglossum türünün gövde enine kesiti (x10) 50 Şekil 4.22. T. pseudobrachyglossum türünün yaprak ana damar enine kesiti (x10); k-kutikula, e-epidermis, d-demet kını, sk-sklerenkima, f-floem, ks-ksilem Şekil 4.23. T. pseudobrachyglossum türünün yaprak ana damar enine kesiti (x10) 51 Şekil 4.24. T. pseudobrachyglossum türünün yaprak iletim demeti (x20) Şekil 4.25. T. pseudobrachyglossum türünün yaprak yüzey kesiti (x20) 52 Gövde Anatomisi: Taraxacum seratinum türünün gövde enine kesiti incelendiğinde, gövde kesitinin en dış kısmı 11 μm kalınlığında, düz kutikula tabakasıdır. Daha sonra tek sıra halınde dizilmiş, genellikle dikdörgen şeklinde, 20 μm epidermis hücreleri ve yer yer epidermis hizasında bulunan stoma hücreleri görülür. Epidermisin altında 2-3 sıra halinde, boyut olarak epidermis hücrelerinden büyük olan levha kollenkimasi hücreleri vardır ve onunda altında 5-6 sıralı, 276 μm genişliğinde korteks tabakası bulunur. Endodermis ve perisıkl tabakası tam belirgin değildir. Açık kollateral tipteki iletim demetleri, 73 μm floem, 125 μm genişliğinde ksilem, vasküler demetler tek bir daire içerisinde düzgün yerleşmiş şekildedir. Ksilemi oluşturan trakeler 20 x 13 μm olarak belirlenmiştir. Öz bölgesi parankimatik özellikteki hücrelerden oluşur (Şekil 4.26 ve Şekil 4.27). Yaprak Anatomisi: Taraxacum seratinum türünün yaprağından alınan kesitlerde, üst kutikula 11 μm, üst epidermis ise 19 μm kalınlığındadır. Alt kutikula 13 μm, alt epidermis 21 μm kalınlığında tek sıralı oval hücrelerden oluşmuştur. Epidermisin altında 3-4 sıra halinde oval şeklinde uzamış palizat parankiması yerleşir ve altında birkaç sıra halinde, hücre araları geniş boşluklu uzanmış şekilli sünger parankiması hücreleri görülür. Bu yaprak amfistomatik tipte stoma taşır. Stomalar yaprağın hem alt, hem üst yüzeyinde epidermis seviyesiyle aynı düzeyde bulunan mezomorf tiptedir. Yaprağın alt yüzeyinde stomalar 28 x 22 μm, üst yüzeyde ise 27 x 19 μm olarak belirlenmiştir. Komşu hücrelerinin şekli ve düzenine göre anomositik stoma (düzensiz komşu hücreli) tipindedir (Şekil 4.28 ve Şekil 4.29). Yaprakta çok hücreli tüy ve papilla benzeri yapılar vardır. İletim demetleri açık kollateral tiptedir ve iletim demetini dışardan 1-2 sıra halinde demet kını çevreler. Sklerenkima belirgin değildir, floem ve onun altında ksilem yer alır. Floem 113 μm, ksilem 147 μm kalınlığındadır. Ksilemi oluşturan trakeler 29,26 x 24,06 μm olarak belirlenmiştir (Şekil 4.30 ve Şekil 4.31). 53 Şekil 4.26. T. seratinum türünün gövde enine kesiti (x20); k- kutikula, e- epidermis, lk- levha kollenkimasi, kt- korteks, sk-sklerenkima, f- floem, ks-ksilem Şekil 4.27. T. seratinum türünün gövde enine kesiti (x10) 54 Şekil 4.28. T. seratinum türünün yaprak ana damar enine kesiti (x10); k-kutikula, e-epidermis, sk-sklerenkima, f-floem, ks-ksilem, tk-trake, pa-papilla Şekil 4.29. T. seratinum türünün yaprak ana damar enine kesiti (x10); k-kutikula, e-epidermis, f-floem, ks-ksilem, pp-palizat parankiması, sp-sünger parankiması 55 Şekil 4.30. T. seratinum türünün yaprak yüzey kesiti (x20) Şekil 4.31. T. seratinum türünün yaprak iletim demeti (x20) 56 Gövde Anatomisi: Taraxacum minimum türünün gövde enine kesiti incelendiğinde, gövde kesitinin en dış kısmı 6 μm kalınlığında, düz kutikula tabakasıdır. Daha sonra tek sıra halınde dizilmiş, genellikle dikdörtgen, oval, 24,7 μm epidermis hücreleri ve yer yer epidermis hizasında bulunan stoma hücreleri görülür. Epidermisin altında 9-10 sıralı, 341 μm genişliğinde korteks tabakası bulunur. Endodermis ve perisıkl tabakası tam belirgin değildir. Geniş ve oval parankimatik hücreler içerisinde, açık kollateral tipteki iletim demetleri, 131 μm floem, 202 μm genişliğinde ksilem, vasküler demetler tek bir daire içerisinde düzgün yerleşmiş şekildedir. Ksilemi oluşturan trakeler 23 x 20 μm olarak belirlenmiştir. Öz bölgesi parankimatik özellikteki hücrelerden oluşur (Şekil 4.32 ve Şekil 4.33). Yaprak Anatomisi: Taraxacum minimum türünün yaprağından alınan kesitlerde, yaprak homojen mezofil içerir ve 130 μm kalınlığındadır. Mezofit 8-9 sıralı, yuvarlak büyük hücrelerden oluşmuştur. Üst kutikula 6,2 μm, üst epidermis ise 15,7 μm kalınlığındadır. Alt kutikula 7 μm, alt epidermis 19,25 μm kalınlığında tek sıralı oval ve dikdörtgen hücrelerden oluşmuştur. Bu yaprak amfistomatik tipte stoma taşır. Stomalar yaprağın hem alt, hem üst yüzeyinde epidermis seviyesiyle aynı düzeyde bulunan mezomorf tiptedir. Yaprağın alt yüzeyinde stomalar 31 x 27 μm, üst yezeyde ise 31 x 24 μm olarak belirlenmiştir. Komşu hücrelerinin şekli ve düzenine göre anomositik stoma (düzensiz komşu hücreli) tipindedir (Şekil 4.34 ve Şekil 4.35). Yaprakta çok hücreli tüy ve papilla benzeri yapılar vardır. İletim demetleri açık kollateral tiptedir ve iletim demetini dışardan tek sıra halinde demet kını çevreler. Sklerenkimanın altında floem ve onun altında ksilem yer alır. Sklerenkima 92 μm, floem 40 μm, ksilem 160 μm kalınlığındadır. Ksilemi oluşturan trakeler 12,89 x 11,12 μm olarak belirlenmiştir (Şekil 4.36 ve Şekil 4.37). 57 Şekil 4.32. T. minimum türünün gövde enine kesiti (x20); k- kutikula, e- epidermis, st-stoma, lk- levha kollenkimasi, kt- korteks, sk-sklerenkima, f- floem, ks-ksilem, tk-trake, pö- parankimatik öz Şekil 4.33. T. minimum türünün gövde enine kesiti (x10) 58 Şekil 4.34. T. minimum türünün yaprak ana damar enine kesiti (x10); k-kutikula, e-epidermis, st-stoma, sk-sklerenkima Şekil 4.35. T. minimum türünün yaprak enine kesiti (x10); ü.k-üst kutikula, ü.e-üst epidermis, m-mezofil, a.e-alt epidermis, a.k-alt kutikula, t-tüy 59 Şekil 4.36. T. minimum türünün yaprak yüzey kesiti (x20) Şekil 4.37. T. minimum türünün yaprak iletim demeti (x20) 60 Gövde Anatomisi: Taraxacum aznavourii türünün gövde enine kesiti incelendiğinde, gövde kesitinin en dış kısmı 8 μm kalınlığında, düz kutikula tabakasıdır. Daha sonra tek sıra halınde dizilmiş, dikdörtgen şeklinde, 18,56 μm epidermis hücreleri ve yer yer epidermis hizasında bulunan stoma hücreleri görülür. Epidermisin altında 1-2 sıra halinde, boyut olarak epidermis hücreleriyle aynı boyutda olan levha kollenkimasi hücreleri vardır ve onunda altında 5-6 sıralı, 183 μm genişliğinde korteks tabakası bulunur. Endodermis ve perisıkl tabakası tam belirgin değildir. Geniş parankimatik hücreler içerisinde, açık kollateral tipteki iletim demetleri, 69 μm floem, 125 μm genişliğinde ksilem, vasküler demetler tek bir daire içerisinde düzgün yerleşmiş şekildedir. Ksilemi oluşturan trakeler 13 x 10 μm olarak belirlenmiştir. Kambiyum tabaksı belirgin değildir. Öz bölgesi parankimatik özellikteki hücrelerden oluşur (Şekil 4.38 ve Şekil 4.39). Yaprak Anatomisi: Taraxacum aznavourii türünün yaprağından alınan kesitlerde, üst kutikula 7 μm, üst epidermis ise 17 μm kalınlığındadır. Alt kutikula 6 μm, alt epidermis 17 μm kalınlığında tek sıralı oval hücrelerden oluşmuştur. Epidermisin altında 4-5 sıra halinde oval, izodiyametrik hücrelerden oluşan 87 μm palizat parankiması yerleşir ve altında 3-4 sıra halinde, hücre araları boşluklu silindirik 109 μm sünger parankiması hücreleri belirlenmiştir. Bu yaprak amfistomatik tipte stoma taşır. Stomalar yaprağın hem alt, hem üst yüzeyinde epidermis seviyesiyle aynı düzeyde bulunan mezomorf tiptedir. Yaprağın alt yüzeyinde stomalar 29 x 23 μm, üst yezeyde ise 24 x 21 μm olarak belirlenmiştir. Komşu hücrelerinin şekli ve düzenine göre anomositik stoma (düzensiz komşu hücreli) tipindedir (Şekil 4.40 ve Şekil 4.41). Yaprakta çok hücreli tüy ve papilla benzeri yapılar vardır. İletim demetleri açık kollateral tiptedir ve iletim demetini dışardan tek sıra halinde demet kını çevreler. Sklerenkimanın altında floem ve onun altında ksilem yer alır. Sklerenkima 73 μm, floem 30 μm, ksilem 126 μm kalınlığındadır. Ksilemi oluşturan trakeler 19,32 x 13,38 μm olarak belirlenmiştir (Şekil 4.42 ve Şekil 4.43). 61 Şekil 4.38. T. aznavourii türünün gövde enine kesiti (x20); k- kutikula, e- epidermis, kt- korteks, sk-sklerenkima, f- floem, ks-ksilem, tk-trake, pö- parankimatik öz Şekil 4.39. T. aznavourii türünün gövde enine kesiti (x10) 62 Şekil 4.40. T. aznavourii türünün yaprak ana damar enine kesiti (x10); k-kutikula, e-epidermis, sk-sklerenkima, f-floem, ks-ksilem, pp-palizat parankiması, sp-sünger parankiması Şekil 4.41. T. aznavourii türünün yaprak enine kesiti (x20); k- kutikula, e- epidermis, sp- sünger parankiması, pp-palizat parankiması, t-tüy 63 Şekil 4.42. T. aznavourii türünün yaprak yüzey kesiti (x40) Şekil 4.43. T. aznavourii türünün yaprak iletim demeti (x20) 64 Gövde Anatomisi: Taraxacum hyberniforme türünün gövde enine kesiti incelendiğinde, gövde kesitinin en dış kısmı 10,62 μm kalınlığında, düz kutikula tabakasıdır. Daha sonra tek sıra halınde dizilmiş, genellikle dikdörtgen şeklinde, 17,51 μm epidermis hücreleri ve yer yer epidermis hizasında bulunan stoma hücreleri görülür. Epidermisin altında 1-2 sıra halinde, boyut olarak epidermis hücrelerinden büyük olan levha kollenkimasi hücreleri vardır ve onunda altında 5-6 sıralı, 155 μm genişliğinde korteks tabakası bulunur. Endodermis ve perisıkl tabakası tam belirgin değildir. Geniş ve oval parankimatik hücreleri içerisinde, açık kollateral tipteki 80 μm floem, 98 μm genişliğinde ksilem, vasküler demetler sıralanmıştır. Ksilemi oluşturan trakeler 17 x 14 μm olarak belirlenmiştir. Öz bölgesi parankimatik özellikteki hücrelerden oluşur (Şekil 4.44 ve Şekil 4.45). Yaprak Anatomisi: Taraxacum hyberniforme türünün yaprağından alınan kesitlerde, üst kutikula 8 μm, üst epidermis ise 21 μm kalınlığındadır. Alt kutikula 6 μm, alt epidermis 21 μm kalınlığında tek sıralı oval hücrelerden oluşmuş. Epidermisin altında 3-4 sıra halinde, sık yerleşmiş, oval şeklinde 65 μm palizat parankiması yerleşir ve altında 5-6 sıra halinde, hücre aralarında boşluk olmayan, büyük yuvarlak şekilli 146 μm sünger parankiması hücreleri belirlenmiştir. Bu yaprak amfistomatik tipte stoma taşır. Stomalar yaprağın hem alt, hem üst yüzeyinde epidermis seviyesiyle aynı düzeyde bulunan mezomorf tiptedir. Yaprağın alt yüzeyinde stomalar 24 x 21 μm, üst yüzeyde ise 27 x 23 μm olarak belirlenmiştir. Komşu hücrelerinin şekli ve düzenine göre anomositik stoma (düzensiz komşu hücreli) tipindedir (Şekil 4.46 ve Şekil 4.47). Yaprakta çok hücreli tüy ve papilla benzeri yapılar vardır. İletim demetleri açık kollateral tiptedir. Sklerenkimanın altında floem ve onun altında ksilem yer alır. Sklerenkima 103,5 μm, floem 58 μm, ksilem 90 μm kalınlığındadır. Ksilemi oluşturan trakeler 22,35 x 15,73 μm olarak belirlenmiştir (Şekil 4.48 ve Şekil 4.49). 65 Şekil 4.44. T. hyberniforme türünün gövde enine kesiti (x20); k- kutikula, e- epidermis, kt- korteks, f- floem, ks-ksilem, tk-trake, pö- parankimatik öz Şekil 4.45. T. hyberniforme türünün gövde enine kesiti (x10) 66 Şekil 4.46. T. hyberniforme türünün yaprak ana damar enine kesiti (x10); sk-sklerenkima, f- floem, ks- ksilem, pp-palizat parankiması, sp-sünger parankiması Şekil 4.47. T. hyberniforme türünün yaprak enine kesiti (x20); ü.k-üst kutikula, ü.e-üst epidermis, pp-palizat parankiması, sp-sünger parankiması, a.e-alt epidermis, a.k-alt kutikula 67 Şekil 4.48. T. hyberniforme türünün yaprak yüzey kesiti (x20) Şekil 4.49. T. hyberniforme türünün yaprak iletim demeti (x20) 68 Çizelge 4.8. Taraxacum taksonlarına ait gövde enine kesiti ölçümlerinin karşılaştırılması Tür adı Gövde Enine Kesiti Kutikula Epidermis Korteks Floem Ksilem Trake boy Trake en (μm) (μm) (μm) (μm) (μm) (μm) (μm) T. turcicum 8.75 ±1.15 18.26 ±3.22 315.65 ±57.4 93.29 ±9.38 130.97±9.25 24.27 ±2.43 16.1 ±3.09 T. pseudobrachyglossum 9.09±1.43 16.95±4.15 292.09±64.6 83.19±34.8 113.83±83 18.52±2.96 12.89±2.54 T. serotinum 11.34±2.17 20.16±3.69 276.09±43.06 73.19±23.34 125.37±25.25 20.34±2.44 13.27±3.32 T. minimum 6±0.96 24.7±2.64 341.93±67.95 130.74±42.6 201.99±30.23 23.06±0.78 19.65±5.64 T. hyberniforme 10.62±5.06 17.52±4.28 155.27±19.25 80.25±21.79 98.09±25.81 17.13±2.33 13.6±2.41 T. aznavourii 7.63±1.53 18.57±2.3 183±25.6 68.64±17.25 124.86±20.23 12.69±3.11 10.42±4.56 69 Çizelge 4.9. Taraxacum taksonlarına ait yaprak enine kesiti ölçümlerinin karşılaştırılması Yaprak E nine Kesiti Tür adı T. turcicum T. pseudobrachyglossum T. serotinum T. minimum T. hyberniforme T. aznavourii Kutikula(üst) 6.43 ±2.2 8.43±3.58 10.67±5.41 6.2±3.13 7.98±0.63 7.06±0.97 (μm) Epidermis(üst) 19.74 ±5.35 14.89±5.05 18.82±8.34 15.7±7.39 21.17±0.34 17.07±1.67 (μm) Mezofil(μm) 245.79±3.17 belirgin değil belirgin değil 199.2±92.69 221.38±12.64 195.24±12.34 Kutikula(alt) 5.46 ±0.64 7.33±2.71 12.52±0.33 7.06±3.36 6.4±1.27 6.22±0.68 (μm) Epidermis(alt) 22.29 ±5.57 13.05±6.35 21.4±4.57 19.25±9.22 20.82±1.36 17.29±8.4 (μm) Stoma 38.14 ±6.59 28.73±2.73 27.22±2.38 31.43±2.32 27.3±2.44 23.88±3.49 boy(üst) (μm) Stoma en(üst) 22.33 ±1.88 23.2±1.22 18.64±1.62 24.33±1.44 23.05±2.3 23.38±1.14 (μm) Stoma boy(alt) 27.28±1.74 27.55±1.1 28.46±2.29 31.29±1.84 23.75±2.87 28.8±1.65 (μm) Stoma en(alt) 21.93 ± 1.34 23.2±1.22 21.71±1.45 26.87±2.59 21.64±1.52 23.38±1.14 (μm) 70 Çizelge 4.10. Taraxacum taksonlarına ait yaprak ana damar enine kesiti ölçümlerinin karşılaştırılması Tür adı Yaprak Ana Damar Enine Kesiti Sklerenkima(μm) Floem(μm) Ksilem(μm) Trake boy Trake en(μm) (μm) T.turcicum 112 μm 112.58±10.22 106.77 ±55.98 31.39 ±7.07 23.33±4.46 T.pseudobrachyglossum 16.35 μm 31.57±13.56 63.75±33.33 19.5±2.87 10.99±0.67 T.serotinum belirgin değil 122.03±28.49 103.95±28.46 29.27±3.04 24.06±5.42 T. minimum 92 μm 73.09±26.44 160.08±64.77 12.9±3.2 11.13±4.1 T. hyberniforme 73 μm 99.23±15.99 178.01±32.13 22.35±2.46 15.73±3.46 T. aznavourii 103.5 μm 69.6±12.89 125.98±8.4 19.32±1.94 13.39±1.75 71 4.3. Palinolojik Bulgular Wodehouse yöntemi ile yapılan palinolojik çalışmalar sonucunda T. turcicum türü için elde edilen verilere göre; polenler orta büyüklükte monad apertür tipi trizonokolporat nadiren tetrazonokolporat, polen şekli prolat-sferoidal; polen çapı A: 21,75-35,55 µm, B: 21,5-33,83 µm, A/B oranı 0,88-1,2; por sayısı 3-(4), porlar arası mesafe (mezoporium) 15,03-24,53 µm, por uzunluğu (Plg) 4,43-7,02 µm, por genişliği (Plt) 3,07-6,16 µm, Plg/Plt oranı 1,18, por şekli subprolat, ekzin kalınlığı (E) 0,91-2,25 µm, intin kalınlığı (I) 1,1-2,19 µm’dur. Polen ornamentasyonu echinate olduğu tespit edilmiştir (Şekil 4.50 ve Çizelge 4.11). Şekil 4.50. T.turcicum polenlerine ait ışık mikroskobu görüntüleri: Polar görünüş (x100) (BULU 42348) 72 T. pseudobrachyglossum türü için elde edilen verilere göre; polenler orta büyüklükte monad, apertür tipi trizonokolporat, polen şekli prolat-sferoidal; polen çapı A: 23,5-39,52 µm, B: 20,04- 38,45 µm, A/B oranı 0,9-1,2; por sayısı 3, porlar arası mesafe (mezoporium) 12,6-28,08 µm, por uzunluğu (Plg) 3,71-6,91 µm, por genişliği (Plt) 3,98-6,9 µm, Plg/Plt oranı 1,02, por şekli prolat-sferoidal, ekzin kalınlığı (E) 1,14-2,39 µm, intin kalınlığı (I) 1,14-2,64 µm’dur. Polen ornamentasyonu echinate olduğu tespit edilmiştir (Şekil 4.51 ve Çizelge 4.11). Şekil 4.51. T. pseudobrachyglossum polenlerine ait ışık mikroskobu görüntüleri: Polar görünüş (x100) (BULU 42349) 73 T. serotinum türü için elde edilen verilere göre: polenler orta büyüklükte monad, apertür tipi trizonokolporat nadiren tetrazonokolporat, polen şekli prolat-sferoidal, oblat-sferoidal; polen çapı A: 25,89-37,27 µm, B: 24,73-36,82 µm, A/B oranı 0,9-1,1; por sayısı 3-(4), porlar arası mesafe (mezoporium)15,9-24,48 µm, por uzunluğu (Plg) 3,79-7.06 µm, por genişliği (Plt) 3,37- 5,64 µm, Plg/Plt oranı 1,22, por şekli subprolat, ekzin kalınlığı (E) 1,14-2,07 µm, intin kalınlığı (I) 1,3-2,23 µm’dur. Polen ornamentasyonu echinate olduğu tespit edilmiştir (Şekil 4.52 ve Çizelge 4.11). Şekil 4.52. T. serotinum polenlerine ait ışık mikroskobu görüntüleri: Polar görünüş (x100) (BULU 42350) 74 T. minimum türü için elde edilen verilere göre; polenler orta büyüklükte monad, apertür tipi trizonokolporat, polen şekli prolat-sferoidal; polen çapı A: 21,03-35,84 µm, B: 23,32-37,18 µm, A/B oranı 0,8-1,09; por sayısı 3, porlar arası mesafe (mezoporium) 12,89-23,98 µm, por uzunluğu (Plg) 3,78-8,22 µm, por genişliği (Plt) 2,6-5,12 µm, Plg/Plt oranı 1,36, por şekli prolat, ekzin kalınlığı (E) 0,9-1,74 µm, intin kalınlığı (I) 1,18-2, µm’dur. Polen ornamentasyonu echinate olduğu tespit edilmiştir (Şekil 4.53 ve Çizelge 4.11). Şekil 4.53. T. minimum polenlerine ait ışık mikroskobu görüntüleri: Polar görünüş (x100) (BULU 42351) 75 T. hyberniforme türü için elde edilen verilere göre; polenler orta büyüklükte monad, apertür tipi trizonokolporat, polen şekli prolat-sferoidal, oblat-sferoidal; polen çapı A: 23,67-31,38 µm, B: 24,52-34,43 µm, A/B oranı 0,9-1,1; por sayısı 3, porlar arası mesafe (mezoporium)14,95-22,22 µm, por uzunluğu (Plg) 4,06-6,94 µm, por genişliği (Plt) 3,94-5,31 µm, Plg/Plt oranı 1,2, por şekli subprolat, ekzin kalınlığı (E) 0,86-1,63 µm, intin kalınlığı (I) 1,09-2,09 µm’dur. Polen ornamentasyonu echinate olduğu tespit edilmiştir (Şekil 4.54 ve Çizelge 4.11). Şekil 4.54. T. hyberniforme polenlerine ait ışık mikroskobu görüntüleri: Polar görünüş (x100) (BULU 42352) 76 T. aznavourii türü için elde edilen verilere göre; polenler orta büyüklükte monad, apertür tipi trizonokolporat, polen şekli prolat-sferoidal; polen çapı A: 24,81-30,24 µm, B: 20,09-31,52 µm, A/B oranı 0,8-1,3; por sayısı 3, porlar arası mesafe (mezoporium)18,14-22,92 µm, por uzunluğu (Plg) 3,67-6,71 µm, por genişliği (Plt) 2,92-5,1 µm, Plg/Plt oranı 1,14, por şekli subprolat, ekzin kalınlığı (E) 0,83-1,62 µm, intin kalınlığı (I) 1,01-2,54 µm’dur. Polen ornamentasyonu echinate olduğu tespit edilmiştir (Şekil 4.55 ve Çizelge 4.11). Şekil 4.55. T. aznavourii polenlerine ait ışık mikroskobu görüntüleri: Polar görünüş (x100) (BULU 42353) 77 T. buttleri türü için elde edilen verilere göre; polenler orta büyüklükte monad, apertür tipi trizonokolporat, polen şekli prolat-sferoidal; polen çapı A: 22,98-22,54 µm, B: 20,86-29,55 µm, A/B oranı 0,8-1,2; por sayısı 3, porlar arası mesafe (mezoporium)17,63-25,8 µm, por uzunluğu (Plg) 2,95-5,61 µm, por genişliği (Plt) 2,88-6,1 µm, Plg/Plt oranı 1,05, por şekli prolat-sferoidal, ekzin kalınlığı (E) 0,73-1,63 µm, intin kalınlığı (I) 1,01-2,19 µm’dur. Polen ornamentasyonu echinate olduğu tespit edilmiştir (Şekil 4.56 ve Çizelge 4.11). Şekil 4.56. T. buttleri polenlerine ait ışık mikroskobu görüntüleri: Polar görünüş (x100) (BULU 17640) 78 Çizelge 4.11. Taraxacum taksonlarına ait pollen özelliklerinin karşılaştırılması Por A B A/B Plg Plt Plg/Plt Mezoporium E I sayı T. turcicum 3-(4) 30,55±2,9 29,3±2,9 1,04 5,36±2,6 4,55±0,8 1,18 20,19±2,6 1,52±0,4 1,7±0,3 T. pseudobrachyglossum 3 29,73±5 28,64±5,4 1,04 5,2±1 5,1±0,9 1,02 19,86±3,7 1,5±0,2 1,85±0,2 T. serotinum 3-(4) 30,14±3,2 29,9±3 1 5,38±0,8 4,42±0,7 1,22 19,99±2,8 1,51±0,3 1,73±0,2 T. minimum 3 27,61±3,6 26,51±3,3 1,04 5,18±1,2 3,81±0,8 1,36 17,73±2,7 1,27±0,2 1,71±0,3 T. hyberniforme 3 27,53±2,4 27,09±2,1 1 5,34±0,9 4,45±0,6 1,2 18,6±1,5 1,22±0,2 1,55±0,2 T. aznavourii 3 28,58±2,6 27,9±1,5 1,02 4,94±0,9 4,33±0,6 1,14 20,8±1,1 1,18±0,2 1,55±0,3 T. buttleri 3 26,47±1,9 25,77±1,7 1,03 4,34±0,7 4,12±0,8 1,05 20,11±1,2 1,18±0,2 1,43±0,3 A-pollen çapı (Uzun eksen); B-pollen çapı (Kısa eksen); Plg- por uzunluğu; Plt-por genişliği; E-ekzin kalınlığı; I-intin kalınlığı. 79 5. TARTIŞMA VE SONUÇ 5.1. Morfolojik çalışmalar Taraxacum türlerine ait örnekler üzerinde yapılan morfolojik ölçümler sonucunda bitki boyu, bitki gövde sayısı, bitki yaprak sayısı, yaprak boyu, yaprak eni, fillari uzunluğu, fillari genişliği, fillari şeffaf kenar genişliği, dış fillari uzunluğu, dış fillari genişliği, fillari sayısı, dış fillari sayısı, ovaryum uzunluğu, ligula uzunluğu, ligula genişliği, stigma, stilus, aken uzunluğu, aken genişliği, koni uzunluğu, papus uzunluğu, gaga uzunluğu, skapus uzunluğu, kapitulum gibi karakterlerin ölçümleri yapılmıştır. Özellikle bitki boyu, bitkide gövde ve yaprak sayısı, yaprak boyu ve eni, fillari genişliği ve şeffaf kenar genişliği, dış fillari genişliği, fillari ve dış fillari sayısı, ovaryum uzunluğu, ligula uzunluğu, ligula genişliği, stigma, stilus, skapus uzunluğu, kapitulum gibi önemli karakterlerin ölçümleri ilk kez bu çalışmada belirtilmiştir. Davis (1975)’e göre endemik Taraxacum turcicum türünün akenleri 5 mm, koni 1-2 mm, gaga 9-10 mm’ dir. Yapılan çalışmadaki ölçümlerle karşılaştırıldığında farklılık görülmemiştir. Davis (1975) tarafından T. pseudobrachyglossum türünün yaprak uç lopu 2,5 mm, akenleri 5 mm, koni 1,5 mm, gaga 8-10 mm olarak verilmiştir. Yapılan çalışmadakı ölçümlerle karşılaştırıldığında farklılık görülmemiştir. Davis (1975) tarafından T. serotinum türünün fillari uzunluğu 1.5-2 cm, dış brakte uzunluğu 12 mm’ye kadar, reseptakulum 1.5-3.5 cm genişliğinde, aken uzunluğu 5mm (1-2 mm koni ile), gaga 5-9 mm, papus (5-)6-8 mm olarak verilmiştir. Yapılan çalışmadakı ölçümlerle karşılaştırıldığında farklılık görülmemiştir. Davis (1975) tarafından T. minimum türünün gaga uzunluğu 5.5 mm olarak verilmiştir. Yapılan çalışmada gaga uzunluğu 6-10.5 mm belirlenmiş ve farklılık göstermektedir. Davis (1975) tarafından T. aznavourii türünün yaprak tepe lopu 1 cm, akenler 3-5 mm, koni 1 mm, gaga 7-8 mm olarak verilmiştir. Yapılan çalışmada gaga uzunluğu 2.5-8.5 mm belirlenmiş ve farklılık göstermektedir. 80 Davis (1975) tarafından T. buttleri türünün dış brakte 3-5 mm genişliğinde, akenler 4-4.5 mm, koni 1.3 mm, gaga 8 mm olarak verilmiştir. Yapılan çalışmada gaga uzunluğu 2.5-5.5 mm belirlenmiş ve farklılık göstermektedir. Davis (1975) tarafından T.hyberniforme türünün aken uzunluğu 4 mm, koni 0.5 mm, gaga uzunluğu 6 mm, papus uzunluğu 5 mm olarak verilmiştir. Yapılan çalışmadakı ölçümlerle karşılaştırıldığında farklılık görülmemiştir. Soest (1968) çalışmasında T.hyberniforme türünün bitki boyu 4-10 cm, aken uzunluğu 4 mm, koni 0.5 mm, gaga uzunluğu 6 mm, papus uzunluğu 5mm olarak vermiştir. Yapılan çalışmada bitki boyu 8-18.5 cm belirlenmiş ve farklılık göstermektedir. Soest (1968) tarafından T. aznavourii türünün involukra 12 mm, akenler 3.5 mm, koni 0.8-1 mm, gaga 7 mm, papus 3.5 mm olarak verilmiştir. Yapılan çalışmada papus uzunluğu 5-7 mm belirlenmiş ve farklılık göstermektedir. Soest (1968) tarafından T. pseudobrachyglossum türünün bitki boyu 10-15 cm, involukrum 11- 13 mm, yaprak tepe lopu 2,5 mm, akenleri 5 mm, koni 1,5 mm, gaga 8 mm, papus 5 mm olarak verilmiştir. Yapılan çalışmada bitki boyu 14.5-28.5 cm belirlenmiş ve farklılık göstermektedir. Soest (1968) tarafından Taraxacum turcicum türünün bitki boyu 8-10 cm, involukrum 13-15 mm, akenleri 5 mm, koni 1-2 mm, gaga 9-10 mm, papus 4-4.5 mm olarak verilmiştir. Yapılan çalışmada bitki boyu 11.5-26.5 cm, papus 5-8.2 mm belirlenmiş ve farklılık göstermektedir. Dudas ve ark. (2016) çalışmasında T. serotinum türünün bitki boyu 12-35 cm, yaprak 10-20 x 2.5-5.5 cm, kapitulum 3 cm, dış fillari 30-46, 6-8 x 1-1.3 mm, aken uzunluğu 4.4-6.8 mm, koni 0.7-2 mm, gaga 7-9 mm, papus 6-8 mm olarak verilmiştir. Yapılan çalışmada dış fillari 10-12, 7-13 mm uzunluğunda, 1.5-4 mm genişliğinde, aken uzunluğu 3-4 mm belirlenmiş ve farklılık göstermektedir. 81 Savadkoohi ve ark. (2012) çalışmasında T.seratinum türünün aken uzunluğu 4.9 mm, aken genişliği 0.83 mm, koni 1.3 mm, gaga uzunluğu 7 mm, papus uzunluğu 6 mm olarak verilmiştir. Ayrica aken sarımsı, papus kahverengimsi renklerde olduğu, akenin orta ölçülü ornamentasyonlara sahip olduğu belirtilmiştir. Yapılan çalışmada aken renginin soluk kahverengi olduğu belirlenmiş ve farklılık göstermektedir. Dudas ve ark. (2013) çalışmasında Taraxacum sect. Erythrosperma ait T. erythrospermum, T. danubium, T. cristatum, T. prunicolor türlerinin aken ve dış brakte morfolojisini incelemiştir. T. erythrospermum türünün aken uzunluğu 1.8 – 4.3 mm, koni uzunluğu 0.2-1.5 mm, dış fillari uzunluğu 3.6-8.2 mm, dış fillari genişliği 0.9-3.1 mm, şeffaf kenar genişliği 0.12 mm olarak verilmiştir. T. danubium türünün aken uzunluğu 2.2-3.8 mm, koni uzunluğu 0.4-1 mm, dış fillari uzunluğu 4.5-5.9 mm, dış fillari genişliği 1.8-2.4 mm, şeffaf kenar genişliği 0.17 mm olarak verilmiştir. T. cristatum türünün aken uzunluğu 2.3-4.1 mm, koni uzunluğu 0.4-1.2 mm, dış fillari uzunluğu 6.1-8.1 mm, dış fillari genişliği 1.9-2.5 mm, şeffaf kenar genişliği 0.15 mm olarak verilmiştir. T. prunicolor türünün aken uzunluğu 3.4-3.9 mm, koni uzunluğu 0.8-1.1 mm, dış fillari uzunluğu 7.4-8 mm, dış fillari genişliği 2.2-2.6 mm, şeffaf kenar genişliği 0.14 mm olarak verilmiştir. Yapılan çalışmada Erythrosperma seksiyonuna ait T. pseudobrachyglossum ve Taraxacum turcicum taksonları incelenmiş, T. pseudobrachyglossum türünün dış fillari uzunluğu 6-14 mm, dış fillari genişliği 1-4 mm, Taraxacum turcicum türünün ise dış fillari uzunluğu 4-16 mm, dış fillari genişliği 1.5-4 mm belirlenmiştir. Bednorz ve Maciejewska-Rutkowska (2010) çalışmasında Taraxacum pieninicum türünün akenler kahverengimsi mor, meyve ortalama 18 mm (15-20 mm) uzunluğunda, oval eliptik şekilde olduğu belirlenmiştir. Aken uzunluğu 5 mm, koni uzunluğu 2 mm (pramit şekilli), gaga uzunluğu 10 mm olarak verilmiştir. Ayrıca aken birkaç sıralı her sırada 3-4 adet olmak üzere spinler olduğu ifade edilmiştir. Yapılan çalışmada ölçümlerle karşılaştırıldığında farklılık görülmemiştir. Marcınıyk ve ark. (2009) çalışmasında Taraxacum scanicum türünün akenleri kırmızı kahverengi 3,5-4 mm uzunluğunda farklı dizilişte spinlere sahip olduğu söylenilmiştir. Dış 82 brakteler yeşil renkte, yayık, 0,1-0,2 mm dar kenarlıdır. Yapılan çalışmada ölçümlerle karşılaştırıldığında farklılık görülmemiştir. Aquaro ve ark. (2008) çalışmasında Taraxacum carthusianorum türünün bitki boyu 10-22 cm, tepe lopu 1-1.5 cm, üçgenimsi, skapus uzunluğu 8-15 cm, involukrum 1.1-2.7 cm, aken uzunluğu 3.5 mm, koni 1 mm, gaga 9.5 mm, papus 6 mm, Taraxacum lilianae türünün bitki boyu 6-10 cm, tepe lopu 2-2.8 cm, üçgenimsi, skapus uzunluğu 2-5.5 cm, involukrum 1-2 cm, aken uzunluğu 2.7-3 mm, koni 0.7-0.9 mm, gaga 3.5-4.8 mm, papus 5 mm olarak verilmiştir. Yapılan çalışmada ölçümlerle karşılaştırıldığında T. carthusianorum türünün ölçüleri T. turcicum, T. lilianae türünün ölçüleri ise T. buttleri ile uyumluluk göstermektetir. 83 Çizelge 5.1. İncelenen taksonlara ait morfolojik verilerin diğer çalışmalarla karşılaştırılması Tür Bitki boyu Fillari Dış brakte Aken uzunluğu Koni uzunluğu Gaga uzunluğu Papus uzunluğu Kaynak uzunluğu gelişliyi T.turcicum 8-10 cm 13-15 mm 5 mm 1-2 mm 9-10 mm Davis (1975) T. pseudobrachyglossum 10-15 cm 11-13 mm 5 mm 1,5 mm 8-10 mm Davis (1975) T. serotinum 1.5-2 cm 12mm 5mm 1-2mm 5-9 mm (5-)6-8 mm Davis (1975) T. minimum 5.5 mm Davis (1975) T. aznavourii 12mm 3-5 mm 1 mm 7-8 mm Davis (1975) T. buttleri 3-5 mm 4-4.5 mm 1.3 mm 8 mm Davis (1975) T.hyberniforme 4-10 cm 4 mm 0.5 mm 6 mm 5 mm Davis (1975) T. serotinum 12-35 cm 6-8x1-1.3 4.4-6.8 mm 0.7-2mm 7-9 mm 6-8 mm Dudas ve ark. mm (2016) T.seratinum 4.9x0.83 mm 1.3 mm 7 mm 6 mm Savadkoohi ve ark. (2012) T.turcicum 22.1cm 16.9mm 12.7mm 3.27x0.99mm 0.6mm 7.23mm 9.2mm Bu çalışmada T. pseudobrachyglossum 22.6cm 14.92mm 9.48x2.34 3.11x1mm 0.9mm 8.63mm 6.3mm Bu çalışmada mm T. serotinum 23.3cm 13.75mm 10.32x2.63 2.9x0.99mm 0.74mm 8.16mm 5.8mm Bu çalışmada mm T. minimum 15.9cm 13.42mm 6.94x2.94 3.18x1mm 1.02mm 5.68mm 8.08mm Bu çalışmada mm T.hyberniforme 13.4cm 12.31mm 5.1x1.89 3.53x1mm 1mm 5.19mm 4.28mm Bu çalışmada mm T. aznavourii 8.9mm 14.43mm 4.86x1.43 4.49x1mm 1.03mm 6.53mm 6.11mm Bu çalışmada mm T. buttleri 22.6 cm 14.92mm 9.48x2.34 5.66x0.98mm 0.85mm 3.61mm 4.1mm Bu çalışmada mm 84 Çizelge 5.2. Çeşitli araştırmalara ait Taraxacum türlerinin morfolojik ölçümleri Takson Bitki boyu Fillari Dış brakte Aken Koni Gaga Papus Kaynak uzunluğu uzunluğu uzunluğu uzunluğu uzunluğu T.erythrospermum 3.6-8.2x0.9-3.1 1.8 – 4.3 0.2 - 1.5 mm Dudas ve mm mm ark.(2013) T. danubium 4.5-5.9x1.8-2.4 2.2 - 3.8 0.4 - 1 mm Dudas ve mm mm ark.(2013) T. cristatum 6.1-8.1x1.9-2.5 2.3 - 4.1 0.4 - 1.2 mm Dudas ve mm mm ark.(2013) T. prunicolor 7.4-8x2.2-2.6 3.4 - 3.9 0.8 - 1.1 mm Dudas ve mm mm ark.(2013) T. pieninicum 5 mm 2 mm 10 mm Bednorz ve Maciejewska- Rutkowska (2010) T. scanicum 3,5-4 mm Marcınıyk ve ark. (2009) T. carthusianorum 10-22 cm 1.1-2.7 3.5 mm 1 mm 9.5 mm 6 mm Aquaro ve cm ark. (2008) T. lilianae 6-10 cm 1-2 cm 2.7-3 mm 0.7-0.9 mm 3.5-4.8 5 mm Aquaro ve mm ark. (2008) 85 5.2. Anatomik Çalışmalar Gövde anatomik kesitleri incelendiğinde epidermisin üzerinde düz bir kutikula ile örtülü olduğu dikkati çekmektedir. Kutikula kalınlığı için en küçük değer T. minimum türünde 6±0.96 µm, en büyük değer T. serotinum türünde 11.34±2.17 µm’ dur. Epidermis T. pseudobrachyglossum türünde 16.95±4.15 µm olup en küçük değere, T. minimum türünde 24.7±2.64 µm ile en büyük değere sahiptir. Epidermisin altında yer alan korteks tabakası T. hyberniforme türünde 155.27±19.25 µm olup en küçük değere, T. minimum türünde 341.93±67.95 µm ile en büyük değere sahiptir. Endodermis ve perisıkl tabakası tam belirgin değildir. Geniş ve oval parankimatik hücreleri içerisinde, açık kollateral tipte vasküler demetler sıralanmıştır. Floem T. aznavourii türünde 68.64±17.25 µm ile en küçük değere, T. minimum türünde 130.74±42.6 µm ile en büyük değerdedir. Ksilem T. hyberniforme türünde 98.09±25.81 µm ile en küçük değerde, T. minimum türünde 201.99±30.23 µm ile en büyük değerdedir. Ksilemi oluşturan trakeler T. aznavourii türünde 12.69 x 10.42 μm olup en küçük değere, T. minimum türünde 23.06 x 19.6 5μm ile en büyük değere sahiptir. Yapraklar incelendiğinde üst ve alt kutikula T. minimum türünde en ince, T. serotinum türünde en kalındır. Üst epidermis T. pseudobrachyglossum türünde 14.89±5.05 µm ile en ince, T. hyberniforme türünde 21.17±0.34 µm en kalındır. Alt epidermis T. pseudobrachyglossum türünde 13.05±6.35 µm ile en ince, T. turcicum türünde 22.29±5.57 µm ile en kalındır. Yaprak amfistomatik tipte stoma taşır. Stomalar yaprağın hem alt, hem üst yüzeyinde epidermisle aynı düzeyde bulunan mezomorf tiptedir. Yaprağın üst yüzeyinde stomalar T. aznavourii türünde 23 x 23 μm ile en küçük değere, T. turcicum türünde 38 x 22 μm ile en büyük değere sahiptir. Alt yüzeyde ise T. minimum türünde 86 23 x 21 μm ile en küçük değere, T. hyberniforme türünde 31 x 26 μm ile en büyük değere sahiptir. Komşu hücrelerinin şekli ve düzenine göre anomositik stoma tipindedir. Yaprak enine kesitinde iletim demetleri açık kollateral tiptedir. Sklerenkimanın altında floem ve onun altında ksilem yer alır. Taraxacum taksonlarıyla ilgili çok az anatomik çalışma bulunmaktadır. Sımeanu (2001) çalışmasında Taraxacum bessarabicum türünün kök, yaprak ve gövde anatomisini incelemiştir. Gövde anatomi çalışmasında en dış kısım 1.35 µm kutikula onun altında 9 µm kalınlığında epidermis tabakası belirlenmiştir. Daha sonra 72 µm kalınlığındakı korteks (kabuk) iç ve dış olarak 2 kısım şeklinde gösterilmiştir. Endodermis ve sklerenkima hücreleri tam belirgin olmadığı, temel parankima içersinde, açık kollateral tipteki floem, ksilem ve vasküler demetler tek bir daire içerisinde düzgün şekilde yerleşmiş olduğu söylenmiştir. Büyük damarlar 78.75-123.75 µm, floem kanalları 4.5-9 µm, ksilem kanalları 6.75-11.25 µm olarak belirlenmiştir. Yaprak enine kesitinde, yaprak homojen mezofil içerir ve 180 µm kalınlığında olduğu gösterilmiştir. Üst epidermis 11.25 µm, kutikula 2.25 µm, alt epidermis 13.5 µm, kutikula 2.25 µm belirlenmiştir. Üst epidermis hücreler 29.25-45 µm uzunluğunda, 11.25-22.5 µm genişliğindedir. Yaprağın üst yüzeyindeki anomositik stomalar 18-22.5 µm uzunluğundadir. Alt epidermis hücreleri 33.75-49.5 µm uzunluğunda, 13.5-31.5 µm genişliğindedir. Yaprağın alt yüzeyindeki anomositik stomalar 20.25-24.75 µm uzunluğunda verilmiştir. 5.3. Palinolojik Çalışmalar Taraxacum taksonları için yapılan palinolojik çalışma ile bu çalışmadaki taksonlar için elde edilen bulgular karşılaştırıldığında bazı farklar görülmüştür. Bednorz ve Maciejewska-Rutkowska (2010) çalışmasında Taraxacum pieninicum türünün polen taneleri çoğunlukla orta büyüklükte izopolar; polar eksen (P) 24 μm (20-30 μm) ve ekvatoral eksen (E) 25 μm (20-32 μm), P / E ortalama değeri 1,06 (0,98-1,16) belirlenmiştir. Polen şekli prolat-sferoid, bazen oblat-sferoid ve sferoid şeklindedir ve dairesel polar görünüşe sahiptir. Polen apertürleri trizonokolporatdır. 10-13μm (spinlerin dahil edildiği) kalınlıkta ekzin 87 tabakasi belirlenmiş, yapılan çalışmada Taraxacum türleri için elde edilen verilere göre ekzin kalınlığı en fazla 4 μm olarak belirlenmiştir. Marcınıuk ve ark. (2009) çalışmasında Taraxacum scanicum türünün ortalama polen çapları: iç (ekzin içermeyen) 22.48 μm ve dış 33.83 μm olarak verilmiştir. Marcınıuk ve ark. (2010) çalışmasında Taraxacum sect. Palustria ait T. paucilobum türünün dış çapı 35.77 μm (20.9 -59.4 μm), iç çapı 24.32 μm (8.8-50.6 μm), T. portentosum türünün dış çapı 41.34 μm (27.5 -48.4 μm ), iç çapı 29.65 μm (19.8-39.6 μm), T. vindobonense türünün dış çapı 37.60 μm (19.8 -50.6 μm ), iç çapı 27.11 μm (22-34.1 μm), T. trilobifolium türünün dış çapı 39.90 μm (33 -59.4 μm), iç çapı 27.35 μm (19.8-37.4 μm), T. mendax türünün ise dış çapı 37.66 μm (28.6-46.2 μm ), iç çapı 26.44 μm (18.7-33 μm) olarak verilmiştir.Yapılan çalışmada en yüksek polen çapı T. turcicum türünün 30.55 μm, T.serotinum türünün 30.14 μm belirlenmiştir. Osman (2006) çalışmasında Taraxacum turcicum türünün polen tipi trizonokolporat nadiren tetrazonokolporat; polar ekseni (P) 34 μm (32-35 μm); ekvatoral eksen (E) 37 μm (35-43 μm); P / E değeri 0,92; polen şekli oblat-sferoidal, ekzin ornemantasyonu spinülat olarak belirlenmiştir. Bu çalışmada elde edilen verilerde, Taraxacum turcicum türünün polen tipi trizonokolporat nadiren tetrazonokolporat, polen şekli prolat-sferoidal; polen çapı A: 21,75- 35,55µm, B: 21,5-33,83µm, A/B oranı 0,88-1,2; ekzin ornamentasyonu spinülat olup yapılan çalışmayla uyumlu olduğu görülmüştür. Janyerkye (2014) çalışmasında T. officinale türünün polar ekseni (P) 29.5±0.77 μm (24.7-34.6 μm); ekvatoral eksen (E) 25.1±0.76 μm (21.4-30.4 μm) olarak verilmiştir. Weryszko-Chmielewska (2006) çalışmasında T. officinale türünün polar ekseni (P) 30.64 μm (21.19-39.12 μm); ekvatoral eksen (E) 33.09 μm (24.45-42.38 μm); P/E oranı 0.93 olarak verilmiştir. 88 Çizelge 5.3. Taraxacum taksonlarının palinolojik özelliklerinin karşılaştırılması Takson Polen tipi Polen şekli Polar Ekvatoryal P/E Ornemantasyon Kaynak eksen(P) eksen (E) Taraxacum trizonokolporat prolate sferoid, 24 μm 25 μm 0.98- Spinulat (10-13μm) Bednorz ve pieninicum oblat küremsi 1.16 Maciejewska- veya sferoid (20-30 μm) (20-32 μm) Rutkowska (2010) Taraxacum 22.48 μm 33.83 μm Marcınıuk ve scanicum ark. (2009) Taraxacum 35.77 μm 24.32 μm (8.8- Marcınıuk ve paucilobum (20.9 - 50.6 μm) ark. (2010) 59.4μm) Taraxacum 41.34 μm 29.65 μm (19.8- Marcınıuk ve portentosum (27.5 – ark. (2010) 39.6 μm) 48.4 μm) Taraxacum 37.60 μm 27.11 μm (22- Marcınıuk ve vindobonense (19.8 - 34.1 μm) ark. (2010) 50.6μm) Taraxacum 39.90 μm 27.35 μm (19.8- Marcınıuk ve trilobifolium ark. (2010) (33 –59.4 37.4 μm) μm) Taraxacum dış çapı 26.44 μm (18.7- Marcınıuk ve mendax 37.66 μm 33 μm) ark. (2010) (28.6- 46.2 μm) Taraxacum trizonokolpat oblat-sferoidal 34 μm (32- 37 μm (35- 0,92 Spinulat Osman (2006) turcicum nadiren 35 μm) tetrazonokolporat 43 μm) Taraxacum 29.5±0.77 25.1±0.76 μm Janyerkye officinale μm (2014) Taraxacum 30.64 μm 33.09 μm 0.93 Weryszko- officinale (21.19-39.12 (24.45- Chmielewska μm) (2006) 42.38 μm) 89 KAYNAKLAR Adam, B., Yiğitoğlu, R. 2012. Tıbbi Biyokimya, 1. Baskı. İstanbul, Nobel Tıp Kitabevi, 189- 249. Aktaş, E. 2014. Ratlarda parasetamol ile oluşturulan hepatotoksisite Üzerine Taraxacum officinale etanol ekstraktinin etkisi. Yüksek Lisans Tezi, Atatürk Üniversitesi Sağlik Bilimleri Enstitüsü, Erzurum. Akyol, E. 2016. Kalsiyum Oksalat Monohidrat Kristal Büyümesine Karahindiba (Taraxacum Officinale) Bitkisinin Etkisinin İncelenmesi, Iğdır Univ. J. Inst. Sci. & Tech. 6(3): 97-105. Aquaro, G., Francesca, K. C., Peruzzi , L. 2008. The genus Taraxacum (Asteraceae) in Italy. I. A systematic study of Taraxacum sect. Palustria ,Italy,14 (1): 61 –67. Aquaro, G., Caparelli, K., Peruzzi, L. 2008. The genus Taraxacum (Asteraceae) in Italy. I. A systematic study of Taraxacum sect. Palustria, Phytologia Balcanica 14 (1): 61 –67, Sofia, 2008. Bozdağ, B., Kocabaş, O., Özdemir, C. 2016. Bitki Anatomisi Çalışmalarında El Kesitleri İçin Yeni Boyama Yöntemi. Marmara Pharmaceutical Journal, 20:184-190. Bednorz, L., Maciejewska-Rutkowska, I. 2010. SEM observation of pollen grains and fruits of the Pieniny Mountains Polish endemic species Taraxacum pieninicum (Asteraceae), Department of Botany, Pozna´n University of Life Sciences, Biologia 65/2: 209—212, 2010. Bartosz , J. P., Musiał, K., Świątek , P., Tuleja, M., Marciniuk, J., Grabowska, A. J. 2014. Synergids and filiform apparatus in the sexual and apomictic dandelions from section Palustria (Taraxacum, Asteraceae), 251:211–217. Baytop, A. 1996. The presence of Cyperus glomeratus L. in Turkey. Turkish J. Bot. 20(6): 535- 536. Baytop, T. 1997. Türkçe Bitki Adları Sözlüğü. Türk Dil Kurumu Yayınları:578, 2. baskı, ISBN: 975 – 16 – 0542 – 3, 512 sayfa. Baytop, T. 1999. Türkiye’de Bitkiler ile Tedavi, Geçmişte ve Bugün. Nobel Tıp Kitabevleri, II. Baskı ISBN: 975-420-021- 1.Đstanbul, 480s. Blumenthal, M., Goldberg, A., Brinckmann, J. 2000. Herbal medicine: Expanded commission E monographs. Integrative Medicine Communications, Newton, 78-83. 90 Chmielewska, W., Chwil. 2005. Lead-Induced Histological and Ultrastructural Changes in the Leaves of Soybean (Glycine max (L.) Merr.), Soil Science and Plant Nutrition 51(2):203-212. Dudas, M., Elias, P., Martonfi, P. 2016. Occurrence of Taraxacum serotinum (Waldst. et Kit.) Fisch. (sect. Dioszegia) in Slovakia, Thaiszia - J. Bot., Košice, 26 (1): 1-10, 2016. Davis, P.H. 1975. Flora of Turkey and the East Aegean Island, Edinburgh Univ. Press Vol. 5: 788-812, Edinburgh. Davis, P. H., R. R. Mill, and K. Tan. 1988. Flora of Turkey and The East Aegean Islands, Edinburg University Press, Vol. 10, Edinburg. Dogan, B., Duran, A., Hakki, E.E. 2007. Phylogenetic analysis of Jurinea (Asteraceae) species from Turkey based on ISSR amplication. Annales Botanici Fennici 44: 353–358. Dudaš, M., Šuvada, R., Martonfiova, L., Martonfi P. 2013. Differentiation of the taxa of the genus Taraxacum sect. Erythrosperma on the basis of morphological characters on achenes and outer bracts. – Thaiszia – J. Bot. 23 (2): 147-162. – ISSN 1210-0420. Dudas, M., Elias, P., Martonfi, P. 2016. Occurrence of Taraxacum serotinum (Waldst. et Kit.) Fisch. (sect. Dioszegia) in Slovakia, Thaiszia - J. Bot., Košice, 26 (1): 1-10, 2016. Düzcan, B. 2010. Karahindiba (Taraxacum Officinale) Bitkisinden Süperoksit Dismutaz Ve Peroksidaz Enzimlerinin Karakterizasyonu, Yüksek Lisans Tezi, Sakarya Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Sakarya. Erdoğan, E., Kaynak, G., Daşkın, R., Yılmaz, Ö. 2011. The vascular flora of Katırlı mountain (Bursa/Turkey), Biological Diversity and Conservation, 4/1:159-181. Erdoğan, E., Kaynak, G., Daşkın, R., Yılmaz, Ö. 2011. The vascular flora of Katırlı mountain (Bursa/Turkey). Biological Diversity and Conservation, 4/1:159-181. Gedik, O., Kıran, Y., Türkoğlu, İ. 2014. Taraxacum bellidiforme ve Taraxacum revertens Endemik Türlerinin Karyolojik Yönden Araştırılması, Fen Bilimleri Dergisi, 26(3) (2014) 146- 153. Günay, R. 2001. Bursa Şehir Florası, Uludağ Üni. Fen Bilimleri Enstitüsü, Bursa. Gökyiğit, A. N. 2013. Türkiye’ nin Biyolojik Zenginliği ve Korunması. Ali Nihat Gökyiğit Vakfı Yayınları, syf.8. Güner, A. (ed.) 2012. Türkiye Bitkileri Listesi (Damarlı Bitkiler). Nezahat Gökyiğit Botanik Bahçesi Yayınları Flora Dizisi 1, İstanbul, s. 333-337. 91 Güner, A., Özhatay, N., Ekim, T., BaĢer, K.H.C. (Eds.). 2000. Flora of Turkey and the East Aegean Islands. Vol 11. Edinburgh, University Press. Heywood., V. H. 1978. Flora Europaea: Notulae Systematicae ad Floram Europaeam spectantes, Botanical Journal of the Linnean Society, Volume 76, Issue 4, 1 June 1978, Pages 297–384. Jafari, E., Assadi, M. 2007. Taraxacum aurantiacum (Asteraceae), A new record for the flora of Iran. –Iran. Journ. Bot. 13 (1): 47-48. Tehran. Jones, G.D., Wilson, E.F. 2001. Pollen as indicators of source areas and foraging resources. http://pollen.usda.gov/ AtlasSEMPlates/Plates%2091 100/Plate% 20100.htm. Janyerkye, T., Munkhbayarlakh, S., Narantsetseg, L. 2014. Pollen Morphology and Total Protein of Taraxacum Officinale and Aster Alpinus, Health Sciences University of Mongolia, Ulaanbaatar, Mongolia, 17 (2014) A719–A813. Kadereit, Jw., Jeffrey, C. 2007. Flowering Plants. Eudicots: Asterales. Berlin, Germany: Springer. Keçeçi, Z. 2011. Taraxacum Bessarabicum (Hornem.) Hand.-Mazz. Subsp. Bessarabicum Türünün Toprak Üstü Kisimlarinin Kimyasal Bileşiklerı Üzerinde Araştirmalar, Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Universitesi Sağlık Bilimleri Enistitüsü, İstanbul. Koç, H. 2002. Doğrudan, doğadan bitkilerle sağlıklı yaşama. Gaziosmanpaşa Üniversitesi Ziraat Fakültesi Tarla Bitkileri Bölüm Yayını, Tokat, Ümit Ofset. Kuntz, E., Kuntz, H.D. 2008. Hepatology Textbook and Atlas, 3rd ed. Germany, Springer Press. Marciniuk, J., Rudzińska-Langwald, A., 2008. Morphologıcal Dıversıty Of Pollen From Selected Specıes Of The Genus Taraxacum, Accordıng To Theır Ploıdal Level , Department of Botany, University of Podlasie, Prusa 12, 08-110 Siedlce, Poland. Marcınıuk, J., Vasut, J., Marcınıuk, P., Czarna, A. 2009. Taraxacum Scanıcum Dahlst. Group(Sectıon Erythrosperma) In Poland: Chorology And Seed And Pollen Morphology Of The Mıcrospecıes, Department Of Botany, University Of Podlasie Prusa 12, 08-110 Siedlce, Poland. Marciniuk, J., Grabowska-Joachimiak, A., Marciniuk, P. 2010. Differentiation of the pollen size in five representatives of Taraxacum sect. Palustria, Department of Botany, University of Podlasie, Prusa 12, 08–110 Siedlce, Poland, 65/6: 954—957, 2010. 92 Mueller, J. E., Canze, M., Bryk, M. 2006. The Requirements for COMPASS and Paf1 in Transcriptional Silencing and Methylation of Histone H3 in Saccharomyces cerevisiae, GENETICS June 1, 2006 vol. 173 no. 2 557-567. Musial, K., Plachno, B., Swiatek, P., Marciniuk, J. 2013. Anatomy of ovary and ovule in dandelions (Taraxacum, Asteraceae), Protoplasma (2013) 250:715–722 DOI 10.1007/s00709- 012-0455-x. Osman, A. 2006. Pollen types of the Egyptian species of tribe Lactuceae (subfamily Cichorioideae-Compositae), South Valley University, Faculty of Science-Qena, Botany Department, Qena, Egypt Acta Bot. Croat. 65 (2), 161–180, 2006. Özban, N., Özmutlu, Ö. 1994. Mikropreparasyon Yöntemleri. İstanbul Üniversitesi Fen Fakültesi Yayınları, İstanbul. Özhatay, N., Kültür, F. 2006. Check-List of Additional Taxa to the Supplement Flora of Turkey III, Faculty of Pharmacy, Department of Pharmaceutical Botany, University of Istanbul, Istanbul-TURKEY, Turk J Bot 30 (2006) 281-316. Peruzzi, L., Aquaro, G., Caparelli, K. F ., Raimondo, F. M. 2009. The genus Taraxacum (Asteraceae) in Italy. III. A new species of T. sect. Erythrocarpa from Sicily. — Fl. Medit. 19: 73-79.. — ISSN 1120-4052. Popescu, M., Dinu, M., Ursache, D. 2010. Contributions to the pharmacognostical and phytobiological study on Taraxacum officinale (L.) Weber, Farmacia, 2010, Vol.58, 5. Richards., John, A. 1968. The biosystemattics of taraxacum, Durham theses, Durham University. Available at Durham E-Theses Online: http://etheses.dur.ac.uk/8829/. Rasanen, J. 2013. Six new Taraxacum (sect. Taraxacum) species (Asteraceae) from Finland and Sweden, Memoranda Soc. Fauna Flora Fennica 89: 42-56, 2013. Sigstedt, SC., Hooten, CJ., Callewaert, MC., Jenkins, AR., Romero, AE., Pullin, MJ., Kornienko, A., Lowrey, TK., Slambrouck, SV., Steelant, WF. 2008. Evaluation of aqueous extracts of Taraxacum officinale on growth and invasion of breast and prostate cancer cells international journal of oncology. International Journal of Oncology, 32, 1085-1090. Schutz, P. A., Distefano, C., Benson, J., Davis, H. A. 2004. The emotional regulation during test-taking scale. Anxiety, Stress & Coping: An International Journal, 17(3), 253-269. 93 Schmid, M., Vašut, R. J ., Oosterveld , P. 2004. Taraxacum prunicolor sp. nova, a new species of the Taraxacum scanicum group (sect. Erythrosperma), Feddes Repertorium, 115 3–4, 220– 229. Soest , J.L. 1968. New Taraxacum species and forms from Turkey, Acta Bot. Neerl. 17(6). Savadkoohi, F., Nejadsattari, T., Assadi, M., Jafari, E., Mehregan, I. 2012. Application of achene morphology in systematics of some Iranian Taraxacum (Asteraceae tribe Cichorieae) species. – Iran. J. Bot. 18: 249–261. Sımeanu, C. 2001. Morpho-anatomical studies on Taraxacum bessarabicum (Hornem.) hand- mazz species Fam. Compositae, Annals ofuniversity of Timişoara, ser. Biology, vol. III-IV, 2000-2001, pp. 39-44. Seçmen, Ö., Y. Gemici, G., Görk, L., Bekat, E., Leblebici. 2000. Tohumlu Bitkiler Sistematiği. Ege Üniversitesi Fen Fakültesi Kitaplar Serisi No: 116. İzmir. Sevin, S. 2017. Taraxacum Officinale Bitkisinin Fitoterapi Yönünden Değerlendirilmesi, Dönem Projesi, Gazi Üniversitesi Sağlik Bilimleri Enstitüsü, Ankara. Uysal, N. E. 2011. Taraxacum Farinosum Hausskn. Et Bornm. Ve Taraxacum Mirabile Wagenitz ekstraktlarinin antibakteriyal aktivitelerinin belirlenmesi, Yüksek Lisans Tezi, Selçuk Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Konya. Uhlemann, I. 2017. Die Gattung Taraxacum (Asteraceae, Cichorieae) sect. Erythrosperma im nördlichen Küstenbereich Kroatiens. Schlechtendalia 32: 1–24. Yildiz, B., Aktoklu, E. 2010. Bitki sistematiği: ilkin karasal bitkilerden bir çeneklilere, Palme Yayıncılık. Yildirim, H. 2014. Taraxacum rupicolum (Asteraceae): Doğu Anadolu’dan yeni bir Karahindiba (Taraxacum F.G.Wigg. ) türü, 1(3)2014:72-81. Zeybek, N., Zeybek, U. 1994. Farmasötik Botanik. Izmir, Ege Üniversitesi Basım Evi. Weryszko-Chmıelewska, E., Chwıl, M. 2006. Morfologia prezentera pylkowego i polimorfizm ziaren pylku Taraxacum officinale F. H. Wigg, ACTA AGROBOTANICA Vol. 59 z. 2 2006 s. 109 120. Wodehouse RR (1935). Pollen Grains, New York: McGraw-Hill. Weryszko-Chmielewska, E., Chwil, M. 2006. Morfologia prezentera pylkowego i polimorfizm ziaren pylku Taraxacum officinale F. H. Wigg., Acta Agrobotanica Vol. 59 z. 2 2006 s. 109 120. 94 ÖZGEÇMİŞ Adı Soyadı : Narmin ABDULLAYEVA Doğum Yeri ve Tarihi : Azerbaycan, 25.06.1995 Yabancı Dili : İngilizce Eğitim Durumu (Kurum ve Yıl) Lise : Göygöl (Azerbaycan) Samet Vurğun İsimli 3 numaralı okul Lisans : Gence Devlet Üniversitesi, Fen-Edebiyyat Fakultesi, Kimya- Biyoloji bölümü 2012 – 2016. İletişim : anemka1995@mail.ru Yayınları : Abdullayeva, N., Kuşaksız, G. 2018. Pollen and Achene Morphology of Taraxacum Wiggers (Asteraceae) Species Distributed ın and Around Bursa, Journal Of Scıentıfıc Perspectıves, Vol.3, July 2018. Abdullayeva, N., Kuşaksız, G. 2018. Bursa’da Yayılış Gösteren Endemik Taraxacum F.H. WİGG. (Asteraceae) türlerinin taksonomik özellikleri, I. Uluslararası Bitki Biyolojisi Kongresi, 10 – 12 Mayıs Konya. 95