T. C. ULUDAĞ ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ İŞLETME ANABİLİM DALI MUHASEBE FİNANSMAN BİLİM DALI DEVLET DESTEKLİ YATIRIM PROJELERİNDE YATIRIMCININ YAPTIĞI HATALAR VE KARŞILAŞILAN SORUNLAR VE TRB1 BÖLGESİNDE UYGULAMA (YÜKSEK LİSANS TEZİ) Eray Utku ÖZEK BURSA - 2018 T. C. ULUDAĞ ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ İŞLETME ANABİLİM DALI MUHASEBE FİNANSMAN BİLİM DALI DEVLET DESTEKLİ YATIRIM PROJELERİNDE YATIRIMCININ YAPTIĞI HATALAR VE KARŞILAŞILAN SORUNLAR VE TRB1 BÖLGESİNDE UYGULAMA (YÜKSEK LİSANS TEZİ) Eray Utku ÖZEK Danışman: Prof. Dr. Sait Yüksel KAYGUSUZ BURSA - 2018 ÖZET Yazar Adı ve Soyadı : Eray Utku ÖZEK Üniversite : Uludağ Üniversitesi Enstitü : Sosyal Bilimler Enstitüsü Anabilim Dalı : İşletme Bilim Dalı : Muhasebe Finansman Tezin Niteliği : Yüksek Lisans Tezi Sayfa Sayısı : XVİ + 120 Mezuniyet Tarihi : …../…../2018 Tez Danışmanı : Prof. Dr. Sait Yüksel KAYGUSUZ DEVLET DESTEKLİ YATIRIM PROJELERİNDE YATIRIMCININ YAPTIĞI HATALAR VE KARŞILAŞILAN SORUNLAR VE TRB1 BÖLGESİNDE UYGULAMA Ülkemizde yatırım teşvik uygulamaları, sanayinin geliştirilmesi amacıyla 1913’te çıkarılan Teşviki Sanayi Kanunu Muvakkatı’na kadar uzanmaktadır. Günümüzde aynı amaçla imalat sanayii yatırım projelerine birçok destek verilmektedir. Hibe desteği, vergi muafiyetleri, vergi indirimleri, faizsiz krediler, faiz indirimli krediler, yatırım yeri tahsisi, istihdam destekleri gibi birçok unsur yatırımcıları yatırım kararını olumlu yönde etkilemektedir. Ancak yatırım teşviklerinden yararlanarak yapılan birçok yatırımın kaderi atıl duruma düşmek olmuştur. Bu durumun nedenlerini tespit etmek amacıyla TRB1 bölgesinde 2012-2017 yıları arasında çeşitli kurumlardan hibe desteği almış veya teşvik belgesiyle yatırım yapmış imalat işletmeleriyle anket yapılmış ve yüz yüze görüşülmüştür. Birinci bölümde yatırım projeleri ele alınmış, ikinci bölümde devlet desteği veren kurumlar/kuruluşlar ve destek unsurları verilmiştir. Üçüncü bölümde ise katılımcı işletmelerin demografik özellikleri, devlet desteklerine karşı tutumları, yaptıkları hatalar ve karşılaştıkları sorunların yer aldığı araştırma anketinin frekans analizleri yapılmış ve bu konularla ilgili bulgulara yer verilmiştir. Anahtar Sözcükler: Yatırım, Teşvik, Hibe, Devlet, Destek, Proje, İmalat iv ABSTRACT Name and Surname : Eray Utku ÖZEK University : Uludag University Institution : Social Science Institution Field : Business Administration Branch : Accounting and Finance Degree Awarded : Master Page Number : XVİ + 120 Degree Date : …../…../2018 Supervisor (s) : Sait Yüksel KAYGUSUZ Professor of Uludağ University INVESTORS’ MISTAKES AND ENCOUNTERED PROBLEMS IN STATE- SUPPORTED INVESTMENT PROJECTS AND AN APPLICATION IN THE TRB1 REGION The investment incentive practices in our country extended to the “Temporary Law of Industrial Encouragement” which was issued in 1913 for the purpose of developing the industry. Today, much support is given to manufacturing industry investment projects for the same purpose. Many factors, such as grant support, tax exemption, tax deduction, interest-free credit, interest-discounted credit, investment location support, employment support, etc., are affecting the investment decision positively. However, many investments made by taking advantage of investment incentives have fallen into the idle state. In order to determine the causes of this situation, a survey and face-to-face interviews were conducted with the manufacturing enterprises that received grant support or investment incentives from various institutions in TRB1 region between 2012-2017. In the first part investment projects are dealt with, in the second part the institutions/organizations and support elements giving state support are given. In the third part, the frequency analysis of the survey where participant enterprises' demographic characteristics, their attitudes towards state supports, their mistakes and problems they encountered were analyzed and findings related to these topics were included. Keywords: Investment, Incentive, Grant, State, Support, Project, Manufacturing v İÇİNDEKİLER ÖZET ...................................................................................................................... İV ABSTRACT ............................................................................................................ V İÇİNDEKİLER ...................................................................................................... Vİ TABLOLAR ........................................................................................................... Xİ ŞEKİLLER .......................................................................................................... Xİİİ GRAFİKLER ...................................................................................................... XİV KISALTMALAR ................................................................................................. XV GİRİŞ ........................................................................................................................ 1 1. BÖLÜM YATIRIM PROJELERİ VE KAVRAMLAR 1.1 YATIRIM VE YATIRIMCI KAVRAMLARI ............................................. 2 1.2 PROJE VE YATIRIM PROJESİ .................................................................. 3 1.2.1 Proje Süreci ............................................................................................... 4 1.2.2 Yatırımın Amacı ........................................................................................ 6 1.3 YATIRIM PROJESİ TÜRLERİ .................................................................... 6 1.3.1 Yenileme (İkame) Yatırımları ................................................................... 7 1.3.2 Genişleme (Tevsi) Yatırımları ................................................................... 7 1.3.3 Ar-Ge Yatırımları ...................................................................................... 7 1.3.4 Mamul ve Pazarın Geliştirilmesine Yönelik Yatırımlar ............................ 8 1.3.5 Zorunlu Yatırımlar ..................................................................................... 8 1.4 YATIRIM PROJELERİNİN HAZIRLANMASI ......................................... 9 1.4.1 Proje Fikrinin Belirlenmesi ....................................................................... 9 1.4.2 Ön Eleme ................................................................................................. 10 1.4.3 Ön Yapılabilirlik Çalışması (Ön Fizibilite) ............................................. 11 1.5 YAPILABİLİRLİK ÇALIŞMASI ............................................................... 12 1.5.1 Ekonomik Analiz ..................................................................................... 13 1.5.1.1 Sektör Analizi ..................................................................................... 14 1.5.1.2 Pazar Analizi ....................................................................................... 15 1.5.1.2.1 Pazarlama anlayışının değişimi .................................................... 16 1.5.2 Teknik Analiz .......................................................................................... 17 vi 1.5.2.1 Ürün Özelliklerinin Belirlenmesi........................................................ 17 1.5.2.2 Ürünün Dış Görünümü ....................................................................... 18 1.5.2.2.1 Ambalaj ........................................................................................ 18 1.5.2.3 Üretim Teknolojisinin Belirlenmesi ................................................... 19 1.5.2.4 Üretim Sürecinin Belirlenmesi ........................................................... 21 1.5.2.5 Kuruluş Yeri Seçimi ........................................................................... 21 1.5.2.5.1 Kuruluş yeri seçimine etki eden faktörler .................................... 22 1.1.1 Mali Analiz .............................................................................................. 24 1.5.2.6 Sabit Sermaye Yatırım Giderleri ........................................................ 26 1.5.2.7 İşletme Sermayesinin Belirlenmesi .................................................... 27 1.5.2.8 Kaynak Maliyeti ................................................................................. 28 1.6 YATIRIM PROJESİNİN SEÇİMİ .............................................................. 29 1.6.1 Basit Kârlılık (Rantabilite) Oranları ........................................................ 30 1.6.2 Geri Ödeme Süresi Yöntemi ................................................................... 31 1.6.3 Net Bugünkü Değer Yöntemi .................................................................. 31 1.6.4 Net Bugünkü Değer Oranı (Kârlılık İndeksi) Yöntemi ........................... 31 1.6.5 İç Kârlılık (İç Verim) Oranı Yöntemi...................................................... 32 2. BÖLÜM YATIRIMLARA DEVLET DESTEKLERİ (TEŞVİKLERİ) 2.1 DEVLET TEŞVİKLERİNİN TARİHSEL GELİŞİMİ .............................. 35 2.1.1 Türkiye’de Devlet Desteklerinin Gelişimi .............................................. 36 2.2 DEVLET DESTEĞİ VEREN KAMU KURULUŞLARI VE BU KURUMLARIN YATIRIM TEŞVİK ARAÇLARI ....................................................... 42 2.2.1 Ekonomi Bakanlığı Teşvik Sistemi ......................................................... 42 2.2.1.1 Genel Yatırım Teşvik Uygulamaları................................................... 46 2.2.1.2 Bölgesel Teşvik Uygulamaları............................................................ 46 2.2.1.3 Stratejik Yatırımlar ............................................................................. 50 2.2.1.4 Büyük Ölçekli Yatırımlar ................................................................... 51 2.2.1.5 Öncelikli Yatırımlar ............................................................................ 52 2.2.1.6 Teşvik Unsurları ................................................................................. 55 2.2.1.6.1 Gümrük Vergisi Muafiyeti ........................................................... 55 vii 2.2.1.6.2 KDV İstisnası ve İadesi ................................................................ 55 2.2.1.6.3 Faiz Desteği .................................................................................. 56 2.2.1.6.4 Sigorta Primi İşveren Hissesi Desteği .......................................... 56 2.2.1.6.5 Sigorta Primi İşçi Hissesi Desteği ................................................ 56 2.2.1.6.6 Gelir Vergisi Stopajı Desteği ....................................................... 56 2.2.1.6.7 Vergi İndirimi ............................................................................... 57 2.2.1.6.8 Yatırım Yeri Tahsisi ..................................................................... 57 2.2.1.7 Teşvik İstatistikleri ............................................................................. 57 2.2.1.7.1 Bölgesel Teşvik Uygulamaları ..................................................... 57 2.2.1.7.2 Genel Teşvik Uygulamaları ......................................................... 60 2.2.1.7.3 Büyük Ölçekli Yatırımlar ............................................................. 62 2.2.1.7.4 Stratejik Yatırımlar ....................................................................... 63 2.2.2 Bölgesel Kalkınma Ajansları Tarafından Verilen Destekler ................... 64 2.2.2.1 Mali Destekler..................................................................................... 67 2.2.3 KOSGEB Destekleri ................................................................................ 70 2.2.3.1 Girişimcilik Destek Programı ............................................................. 71 2.2.3.2 Kredi Faiz Desteği .............................................................................. 73 2.2.3.3 Genel Destek Programı ....................................................................... 73 2.2.3.4 KOBİGEL - KOBİ Gelişim Destek Programı .................................... 73 2.2.3.5 Diğer Destekler ................................................................................... 74 2.2.4 TÜBİTAK Destekleri .............................................................................. 74 2.2.4.1 Teknogirişim Sermayesi Desteği (Bireysel Genç Girişim-BİGG) ..... 75 2.2.4.2 Patent Destek Programı ...................................................................... 75 2.2.4.3 Sanayi Ar-ge Projeleri Destekleme Programı ..................................... 77 2.2.4.4 Diğer Destekler ................................................................................... 77 2.2.5 Tarım Ve Kırsal Kalkınmayı Destekleme Kurumu (TKDK) .................. 78 2.2.6 Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı Kırsal Kalkınma Yatırımlarının Desteklenmesi Programı (KKYDP) ................................................................................ 80 2.2.7 Cazibe Merkezleri Programı .................................................................... 81 2.2.7.1 Destek Paketleri ve Unsurları ............................................................. 82 2.2.7.1.1 Yatırım ve Üretim Destek Paketi ................................................. 83 2.2.7.2 Cazibe Merkezleri Programı’nda Son Yapılan Değişiklikler (2018) . 85 viii 3. BÖLÜM DEVLET DESTEKLİ YATIRIM PROJELERİNDE YATIRIMCININ YAPTIĞI HATALAR VE KARŞILAŞILAN SORUNLAR VE TRB1 BÖLGESİNDE UYGULAMA 3.1 ARAŞTIRMANIN KONUSU ....................................................................... 86 3.2 ARAŞTIRMANIN KAPSAMI ve ÖRNEKLEM ........................................ 86 3.3 ARAŞTIRMANIN AMACI .......................................................................... 87 3.4 ARAŞTIRMANIN YÖNTEMİ ..................................................................... 87 3.5 ANKET FORMUNUN TANITIMI .............................................................. 87 3.6 VERİLERİN ANALİZ YÖNTEMİ VE İSTATİSTİK TEKNİKLERİ .... 88 3.7 FREKANS ANALİZLERİ ............................................................................ 88 3.7.1 Anketi Dolduran Kişinin İşletmedeki Pozisyonu .................................... 88 3.7.2 İşletmelerin Yaşı ...................................................................................... 89 3.7.3 İşletmelerin Çalışan Sayıları .................................................................... 89 3.7.4 İşletmelerin Kapasite Kullanım Oranları ................................................. 90 3.7.5 İşletmelerin Hukuki Statüleri................................................................... 91 3.7.6 Yatırım Yerlerine Göre İşletme Sayıları ................................................. 91 3.7.7 Yatırım Yerlerine Göre İşletmelerin Yıllık Ciroları ................................ 92 3.7.8 Devlet Desteği İle Yapılan Yatırım Türü ................................................ 93 3.7.9 İşletme Sahiplerinin Tecrübe Yılı............................................................ 94 3.7.10 Devlet Desteği Alınan Kurumlar ............................................................. 94 3.7.11 Alınan Destek Unsurları .......................................................................... 95 3.7.12 Danışmanlık Hizmeti Alınması ve Memnuniyet Durumu ....................... 96 3.7.13 Fizibilite Çalışması Nasıl Yapıldı? .......................................................... 97 3.7.14 İşletmelerin Alternatif Finansal Araçlardan Yararlanma Durumu .......... 97 3.7.15 İşletmelerin Devlet Desteklerine İlişkin Tutumları ................................. 98 3.7.16 İşletmelerin Destek Alma Sürecinde Yatırımlarında Yaptıkları Hatalar. 98 3.7.17 İşletmelerin Destek Veren Kurumda Gördükleri Olumsuzluklar ............ 99 3.7.18 İşletmelerin En Çok Sorun Yaşadığı Konular ....................................... 100 3.7.19 İşletmelerin Destek Aldıkları Kurum Sayısı ......................................... 101 3.8 ARAŞTIRMANIN HİPOTEZLERİ VE ANALİZLER ........................... 102 3.8.1 Yatırım Kararı ile İşletme Yaşı ve Kapasite İlişkisi .............................. 103 ix 3.8.2 Desteklerin Yeterliğine Göre İşletmelerin Aldığı Destek Sayısı........... 104 3.8.3 Çalışan Sayısı ile Yıllık Ciro İlişkisi ..................................................... 105 3.8.4 Finansman Sorunu Olan İşletmelerin Kapasite Kullanım Oranı ........... 105 3.8.5 Araştırma Hipotezlerinin Kabul / Ret Durumu ..................................... 106 SONUÇ VE ÖNERİLER .................................................................................... 107 EK 1: ANKET FORMU ...................................................................................... 110 KAYNAKLAR ..................................................................................................... 115 x TABLOLAR Tablo 1: Ağırlıklı Ortalama Sermaye Maliyeti Hesaplaması .................................. 29 Tablo 2: 21.07.1981 Tarihli Bakanlar Kurulu Kararı İle KÖY Kapsamına Giren İller ...................................................................................................................................... 39 Tablo 3: 2002-2012 Yılları Arasında Uygulanan Teşvik Paketleri ......................... 41 Tablo 4: Yatırım Teşvik Uygulamalarında Bölgeler ............................................... 43 Tablo 5: 2012/3305 sayılı Kararda, 22.02.2017 Tarihine Kadar Gerçekleştirilen Değişiklikler ........................................................................................................................ 44 Tablo 6: Farklı Teşvik Türleri ve Sağlanan Destek Unsurları ................................. 45 Tablo 7: Bölgesel Desteklerden Faydalanabilecek Sektörler Ve Bölgeler İtibariyle Asgari Yatırım Tutarları Veya Kapasiteleri 1 ..................................................................... 47 Tablo 8: Bölgesel Desteklerden Faydalanabilecek Sektörler Ve Bölgeler İtibariyle Asgari Yatırım Tutarları Veya Kapasiteleri 2 ..................................................................... 48 Tablo 9: Bölgesel Yatırım Teşvik Uygulamaları ..................................................... 49 Tablo 10: Stratejik Yatırımlara Sağlanan Destek Unsurları .................................... 51 Tablo 11: Büyük Ölçekli Yatırım Konuları ve Asgari Sabit Sermaye Tutarları ..... 52 Tablo 12: Öncelikli Yatırımlara Yönelik Teşvik Uygulamasında Sağlanan Destekler ............................................................................................................................................. 54 Tablo 13: 2012-2016 Yılları Arasında Sektörlere Göre Komple Yeni Yatırım Bölgesel Teşvik Belge Adetleri ve Sabit Yatırım Tutarları ................................................ 58 Tablo 14: 2012-2016 Yılları Komple Yeni Yatırım Bölgesel Teşvik Kapsamında İstihdam Verileri .................................................................................................................. 59 Tablo 15: 2012-2016 Yılları Arasında Sektörlere Göre Komple Yeni Yatırım Genel Teşvik Belge Adetleri ve Sabit Yatırım Tutarları ............................................................... 60 Tablo 16: 2012-2016 Yılları Komple Yeni Yatırım Genel Teşvik Kapsamında İstihdam Verileri .................................................................................................................. 61 xi Tablo 17: 2012-2016 Yılları Arasında Sektörlere Göre Komple Yeni Yatırım Büyük Ölçekli Yatırım Teşvik Belge Adetleri ve Sabit Yatırım Tutarları.......................... 62 Tablo 18: 2012-2016 Yılları Arasında Sektörlere Göre Komple Yeni Yatırım Büyük Ölçekli Yatırım İstihdam Verileri ............................................................................ 63 Tablo 19: 2012-2016 Yılları Arasında Sektörlere Göre Komple Yeni Yatırım Stratejik Yatırım Teşvik Belge Adetleri ve Sabit Yatırım Tutarları ................................... 63 Tablo 20: 2012-2016 Yılları Arasında Sektörlere Göre Komple Yeni Yatırım Stratejik Yatırım İstihdam Verileri ...................................................................................... 64 Tablo 21:İstatistiki Bölge Birimleri Sınıflaması ...................................................... 66 Tablo 22: Bölgesel Kalkınma Ajansları ve Kapsamındaki İller .............................. 67 Tablo 23: KOBİ Sınıflandırması ............................................................................. 71 Tablo 24: KOSGEB Girişimcilik Destek Programı Destek Unsurları .................... 72 Tablo 25: TÜBİTAK Patent Destek Programı Kapsamında Gerçek ve Tüzel Kişilere Sağlanacak Hibe Destek ve Ödül Tutarları Tablosu .............................................. 76 Tablo 26: IPARD Kapsamındaki İller ve Desteklenen Tedbir Kalemleri ............... 79 Tablo 27: Yatırım Türlerinin Frekansları ve Yüzdeleri ........................................... 93 Tablo 28: İşletmelerin Devlet Desteklerine İlişkin Tutumları ................................. 98 Tablo 29: İllere Göre İşletmelerin En Çok Sorun Yaşadığı Konular .................... 100 Tablo 30: Şimdi Olsa Aynı Yatırımı Yapıp Yapmama Kararının İşletme Yaşı ve Kapasite ile İlişkileri .......................................................................................................... 103 Tablo 31: İşletmelerin Devlet Desteklerinin Yeterliğine Karşı Tutumlarına Göre Aldıkları Destek Sayısı ...................................................................................................... 104 Tablo 32: İşletmelerin Çalışan Sayısı İle Yıllık Ciroları Arasında İlişki .............. 105 Tablo 33: Finans Sorunu ile Kapasite Kullanım Oranı İlişkisi .............................. 105 Tablo 34: Araştırma Hipotezlerinin Kabul / Ret Durumu ..................................... 106 xii ŞEKİLLER Şekil 1: Girişimcinin Ekonomik Gelişmedeki Rolü .................................................. 3 Şekil 2: Pazarlama Anlayışının Evrimi .................................................................... 16 Şekil 3: Kapasite Kısıtı ............................................................................................ 20 Şekil 4: Kuruluş Yeri Seçimi ................................................................................... 23 Şekil 5: Yatırım Bütçelemesi Aşamaları ................................................................. 25 Şekil 6: Bölgesel Kalkınma Ajansları Tarafından Sağlanabilen Destekler ............. 68 Şekil 7: Cazibe Merkezleri Programı Kapsamındaki İller ....................................... 81 xiii GRAFİKLER Grafik 1: Yatırım Değerlendirme Teknikleri ve Kullanılma Oranları (%) .............. 30 Grafik 2: Anketi Dolduran Kişinin İşletmedeki Pozisyonu ..................................... 88 Grafik 3: İşletmelerin Yaşı ...................................................................................... 89 Grafik 4: Çalışan Sayılarına Göre İşletme Sayıları ................................................. 89 Grafik 5: İşletmelerin Kapasite Kullanım Oranları ................................................. 90 Grafik 6: İllere Göre Kapasite Kullanım Oranları ................................................... 90 Grafik 7: İşletmelerin Hukuki Statüleri ................................................................... 91 Grafik 8: Yatırım Yerlerine Göre İşletme Sayıları .................................................. 91 Grafik 9: Yatırım Yerlerine Göre İşletmelerin Yıllık Ciroları ................................ 92 Grafik 10: TRB1 Bölgesi İşletmelerinin Yıllık Ciro Yüzdeleri .............................. 92 Grafik 11: İşletmelerin Devlet Desteği İle Yaptıkları Yatırım Türleri .................... 93 Grafik 12: İşletme Sahiplerinin Tecrübe Yılı .......................................................... 94 Grafik 13: Devlet Desteği Veren Kurumlardan Destek Alan İşletme Sayısı .......... 94 Grafik 14: Destek Alınan Kurum Sayısı ................................................................. 95 Grafik 15: Destek Unsurlarından Yararlanan işletme Sayıları ................................ 96 Grafik 16: Danışmanlık Hizmeti Alan İşletmelerin Memnuniyet Durumları ......... 96 Grafik 17: Fizibilite Çalışması Yapılma Şekli ......................................................... 97 Grafik 18: Alternatif Finansal Araçların Kullanım Oranları ................................... 97 Grafik 19: İşletmelerin Yatırım Projelerinde Yaptıkları Hatalar ............................. 99 Grafik 20: Destek Veren Kurumlarda Görülen Olumsuzluklar ............................... 99 Grafik 21: İşletmelerin Destek Aldıkları Kurum Sayısı ........................................ 101 xiv KISALTMALAR AB: Avrupa Birliği ABD: Amerika Birleşik Devletleri AR-GE: Araştırma Geliştirme BKA: Bölgesel Kalkınma Ajansı CMP: Cazibe Merkezleri Programı EPO: Avrupa Patent Ofisi GATT: Gümrük Tarifeleri ve Ticaret Anlaşması IMF: Uluslararası Para Fonu IPARD: Kırsal Kalkınma için Katılım Öncesi Yardım Aracı İBBS: İstatistiki Bölge Birimleri Sınıflandırması İŞGEM: İş Geliştirme Merkezi İŞKUR: Türkiye İş Kurumu JPO: Japonya Patent Ofisi KDV: Katma Değer Vergisi KGF: Kredi Garanti Fonu KKO: Kapasite Kullanım Oranı KKYDP: Kırsal Kalkınma Yatırımlarının Desteklenmesi Programı KOBİ: Küçük ve Orta Boy İşletmeleri KÖY: Kalkınmada Öncelikli Yöreler NUTS: AB İstatistiki Bölge Birimleri Sınıflandırması OECD: Ekonomik İşbirliği ve Kalkınma Teşkilatı OSB: Organize Sanayi Bölgesi SCM: Sübvansiyonlar ve Telafi Edici Tedbirler Anlaşması SGK: Sosyal Güvenlik Kurumu xv TKDK: Tarımsal ve Kırsal Kalkınmayı Destekleme Kurumu TOBB: Türkiye Odalar ve Borsalar Birliği TPE: Türk Patent Enstitüsü TÜBİTAK: Türkiye Bilimsel ve Teknolojik Araştırma Kurumu TÜİK: Türkiye İstatistik Kurumu TYDTA: Türkiye Yatırım Destek ve Tanıtım Ajansı USPTO: ABD Patent Ofisi WIPO: Dünya Fikri Mülkiyet Örgütü WTO: Dünya Ticaret Örgütü YİKOB: Yatırım İzleme ve Koordinasyon Başkanlığı xvi GİRİŞ Yatırım projelerinin başarılı bir planlama ile hayata geçirilmesi iktisadi kalkınmanın temel dinamiklerinden birini teşkil etmektedir. Finansman, üretim, yönetim, pazarlama, insan kaynakları gibi işletme fonksiyonlarının doğru bir şekilde yapılandırılması yatırım projesinin uzun ömürlü bir işletmeye dönüşmesinin ilk adımlarıdır. Özellikle imalat sanayii yatırımlarında dışsal olumsuzluklardan ayrı olarak yapılan planlama hataları ve bilgi eksikliği kaynakların etkin kullanılmamasına ve atıl işletmelerin çoğalmasına sebebiyet vermektedir. Yatırımın devlet desteği ile yapıldığı durumlarda ise hem yatırımcının hem kamu kaynağının israfı söz konusu olmaktadır. Devlet desteği olarak ifade edilen unsur çoğunlukla hibe desteğidir ve yatırım kararında oldukça etkili olmaktadır. Teşvik sisteminde ve İŞKUR desteklerinde olduğu gibi diğer dolaylı destekler de sektörüne göre önemli avantajlar sunmaktadır. Bu nedenle bu çalışmada hibe desteği almış ve teşvik belgesiyle yatırım yapmış (teşvik unsurlarından yararlanmış) işletmelerle görüşme ve yüz yüze anket tekniği kullanılmıştır. Çalışmada işletmelerin demografik özelliklerinin yanı sıra devlet destekli yatırım projelerini gerçekleştirirken yaptıkları hatalar, karşılaştıkları sorunlar ve devlet desteklerine karşı tutumları tespit edildikten sonra; kapasite, çalışan sayısı, işletme yaşı, yatırım kararı, desteklerin yeterliği, yıllık ciro, sorun yaşanılan alanlar ve alınan desteklere göre ilişkiler analiz edilmiştir. Bu şekilde işletmeler için hata yaptıkları konularda bir farkındalık yaratma ve işletmelerin en zayıf oldukları konulara yönelik çalışmalara vesile olma amacı güdülmüştür. Ayrıca devlet destekli projelerin yeterince etki analizinin yapılmaması ve devlet desteğiyle yapılmış sonrasında atıl duruma düşmüş işletmelerin sayısının artması bu çalışmayı yapma isteğini ortaya çıkarmıştır. Daha önce yapılan çalışmalar genel olarak devlet desteklerinin etkileri üzerine olmuştur. Ancak bu çalışmada yatırımcı gözünden ve yatırımcı psikolojisi ile değerlendirmeler yapılmıştır. Araştırma bölge işletmeleri ziyaret edilerek yapıldığı için güvenilir bilgiler elde edilmiştir. Sektör sorunları, rekabet zorlukları, destek süreçleri gibi konular hakkında işletme sahipleri ve yetkililerinden görüş alınmıştır. Devlet desteklerinin uygulanma yöntemlerini gözden geçirme, yatırımcı hataları nedeniyle beşeri sermayeye odaklanma ve kamu kaynaklarının etkin kullanımı noktasında çalışma önem arz etmektedir. 1 1. BÖLÜM 1 YATIRIM PROJELERİ VE KAVRAMLAR Bu bölümde yatırım ve yatırımcı kavramları açıklanacaktır. Ayrıca yatırım projeleri türleri ve yatırım projelerinin süreçleri ele alınacaktır. 1.1 YATIRIM VE YATIRIMCI KAVRAMLARI Yatırım kavramı ekonomik ve finansal bağlamda gelecekte gelir getirecek ya da değer artışı sağlayacak faaliyetlerle yapılan harcamaları ifade etmektedir. Teorik ekonomiye göre yatırım, sermaye mallarının üretimidir. Bu sermaye malları; bir bina, bir 1 fabrika, bir yol ya da bir eğitim olabilir ve hepsi gelecekteki üretim için kullanılır. Üretimde kullanılacak makine, teçhizat, bina gibi değerlere yapılan yatırımlara reel yatırımlar da denilmektedir. Eğer bu değerler işletmede bir yıldan uzun bir süre kalacaksa 2 bu da sabit varlık yatırımını ifade eder. Finansal çerçevede yatırım ise paraya çevrilebilir bir aktif varlığın satın alınmasıdır. Bu aktif varlıklar; hisse senedi, tahvil, yatırım fonu gibi ortaklık ya da alacaklılık hakkı 3 sağlayan menkul kıymetlerdir. Bu finansal araçlara yapılan yatırımlar finansal yatırımdır. Ancak bir gayrimenkul yatırımı ya da altın yatırımı da değer artışını ya da değerin korunmasını amaçladığı için finansal yatırım sayılır. Reel yatırım olabilmesi için üretimde kullanılacak sabit sermaye mallarına yönelik bir harcama yapılması gerekir. Yatırımcı ise hem ekonomik hem de finansal yatırım alanlarında yaptığı harcama ya da katlandığı maliyetle gelecekte sermayesini büyütmeye çalışan kişidir. Bunu yaparken gerek reel yatırımlara ortak olarak, gerek finansal araçlar satın alarak yatırım yapar. Yatırımcı bir kişi olabileceği gibi bir kuruluş da olabilir. Örneğin yatırım ortaklığı şirketleri sermaye piyasası araçları ile yatırım yapan kuruluşlardır. Bu tez çalışmasında söz konusu olan yatırım türü reel yatırımlardır. Bu yatırımların ve girişimciliğin ekonomik ve toplumsal kalkınmaya katkısı nedeniyle, devlet çeşitli 1 Hiriyappa B., Investment Management, edited by B. Hiriyappa, New Age International Pvt. Ltd., Publishers, 2008, ProQuest Ebook Central, https://ebookcentral.proquest.com/lib/uludag- ebooks/detail.action?docID=418810, (16.12.2016) 2 Lale Karabıyık, Adem Anbar, Sermaye Piyasası ve Yatırım Analizi, 1.b, Bursa, Ekin Basım Yayın Dağıtım, 2010, s. 2. 3 Devaux , Stephen A., Managing Projects as Investments : Earned Value to Business Value, CRC Press, 2015, Industrial Innovation Series, EBSCOhost, ekutuphane.uludag.edu.tr, (16.12.2016) 2 alanlarda girişimcilere ve yatırımcılara destekler sağlamaktadır. Bu destekler işini yeni kuracak olan girişimcilere verildiği gibi mevcut işletmenin kapasitesini arttırmak, yeni ürün üretmek gibi amaçlarla yatırım yapacak olan işletme sahiplerine de verilmektedir. Çalışmada bu destekler karşısında yatırımcının ve girişimcilerin tutumları incelenecektir. Devlet destekli yatırım projelerinde atılacak doğru adımlar hem etkin kamu kaynağı kullanımını sağlayacak hem de ekonomik ve toplumsal gelişime katkı sağlayacaktır. Başarılı bir yatırım projesinin faydaları girişimciden ülke ekonomisine kadar aşağıdaki şekilde görülmektedir. 4 Şekil 1: Girişimcinin Ekonomik Gelişmedeki Rolü • Kişisel Başarı Kişisel Düzey • Kişisel Gelişim • Kişisel Gelir • Bireysel Tatmin Firma Düzeyi • İstihdam • Kaynakların Ekonomiye Girişi • Yeni Ürün, Servis, Teknoloji Makro Düzey • Arz ve Talebin Artması • Ekonomik Büyüme 1.2 PROJE VE YATIRIM PROJESİ Bir amaca ulaşmak için daima bir sistem izlenmektedir. İşletme de amaçlarına ulaşmaya çalışırken belirli sistemleri uygular. Sistem; birbiriyle karşılıklı etkileşim yaratarak çalışıp bir dizi amaca ulaşan ilişkili unsurlar bütünüdür. Projede esasında bir sistemi ifade eder. Birbiriyle ilişkili etkinliklerin, insanların, araçların, kaynakların, süreçlerin ve diğer varlıkların ortak bir gaye peşinde bir araya geldiği sistem projedir. Bu 4 Hüseyin Çırpan, Girişimcinin Yol Haritası, MÜSİAD Yönetim Kitaplığı, Nisan 2008, İstanbul, s. 14. 3 ortak gaye fiziksel bir ürün üretmek, bir hizmet sağlamak ya da belirli bir sonuca ulaşmak 5 olabilir. Projenin belirli bir şartnamesi, bütçesi, başlangıç ve bitiş tarihi vardır. Proje sürecinde bu kıstaslara uyarak kaynaklar tüketilir. Amaca ulaşma sürecinde bir dizi değişken ve faktör etkili olmaktadır. Bu faktörler:  Gerçekçi bir amaç,  Rekabet,  Müşteri memnuniyeti  Kesin bir amaç,  Kârlılık,  Üçüncü kişiler,  Pazar durumu, 6  Uygulama süreci ve algılanan proje değeridir. Yatırım kısaca sermaye mallarının üretimidir. Sermaye mallarının üretimi ise sermaye harcamasıyla olmaktadır. Gelecekte bir fayda getirmesi amaçlanan sermaye harcamasının yukarıda belirtilen proje kıstasları çerçevesinde gerçekleştirilmesi bir yatırım projesini ifade etmektedir. Yatırım projelerine karar verilirken birçok analiz yapılması gerekir. Çünkü yapılan harcamalar uzun vadede sonuç verir ve genellikle yüksek tutarlarda nakit çıkışı gerektirir. Dolayısıyla yatırım projesinin iyi planlaması zamanın ve kaynakların 7 etkin kullanımı açısından son derece önemlidir. 1.2.1 Proje Süreci İyi tasarlanmış bir proje başarılı bir yatırıma giden yol haritasıdır. Çoğu zaman tecrübeli yatırımcıların yatırımları bile proje planındaki hatalar yüzünden başarısızlığa uğrayabilmektedir. Bu yüzden yatırım projesinin iyi planlanmış olması gerekmektedir. İlgili bilgilerin derlenmesi ve analiziyle, yatırım sahibinin ve ortaklarının sermaye taahhüdünden önce projenin değerini anlamaları sağlanır. Böylece yatırım kararı bu dinamikler doğrultusunda verilir. Yatırım kararı için temel oluşturan operasyon öncesi 5 Adedeji B. Badiru, Project Management, CRC Press, December, 2011, s. 16. 6 Andrew Munns, Bassam F. Bjeirmi, “The Role of Project Management in Achieving Project Success”, International Journal of Project Management Vol. 14, No.2, pp.81-87, 1996. 7 Arman T. Tevfik, Yatırım Projeleri, 1.b., İstanbul, Literatür Yayınları, 2012, s. 4. 4 planlama çalışmaları ve sonrasında yatırım tamamlanıp devreye alındığı süreç proje 8 geliştirme sürecini ifade eder. Proje yönetimi Proje Yönetim Enstitüsü’ne göre beş ana 9 başlığı içerir.  Proje başlangıcı o En iyi kaynak limitlerini veren projenin seçimi o Projenin faydalarının tanımlanması o Projenin uygulanması için izinlerin alınması o Proje yöneticisini atanması  Proje planlaması o Çalışma şartlarının tanımlanması o İşin niteliği ve niceliğinin tanımlanması o Gerekli kaynakların tanımlanması o İş programının yapılması o Çeşitli risklerin değerlendirilmesi  Proje uygulaması o Proje takımı üyeleriyle anlaşma o İşi yönlendirme ve yönetme o Takım üyelerinin kendilerini geliştirmesi için onlarla çalışma  Proje İzleme ve Kontrol o Süreci izleme o Gerçek çıktıyla beklenen çıktının karşılaştırılması o Sapmaları ve etkileri analiz etme o Ayarlamaları yapma 8 Sussman, David, Lech Kurowski, Investment Project Design, edited by David Sussman, and Lech Kurowski, John Wiley & Sons, Incorporated, 2011. ProQuest Ebook Central, https://ebookcentral.proquest.com/lib/uludag-ebooks/detail.action?docID=661460, s.33-34, (25.12.2016) 9 Harold R. Kerzner, Project Management, edited by Harold R. Kerzner, John Wiley & Sons, Incorporated, 2013. ProQuest Ebook Central, https://ebookcentral.proquest.com/lib/uludag ebooks/detail.action?docID=1113482, s.3, (27.12.2016) 5  Proje Kapanışı o Bütün işlerin tamamlandığını doğrulama o Sözleşmenin sözleşmeye uygun şekilde kapatılması o Ücretlerin finansal kapanışı o İdari evrakların kapanışı. 1.2.2 Yatırımın Amacı Yatırım kavramını finansal ve ekonomik bağlamda tanımlamıştık. Her iki bağlamda yatırım çeşitli araçlarla yapılmaktadır. Bu bir sermaye piyasası aracı, bir gayrimenkul, bir üretim tesisi ya da varlık olabilir. Bu çalışmanın konusu olan araç sabit sermaye yatırımlarıdır. Ülkelerin büyümesinde ve kalkınmasında önemli rol oynayan sermaye, kısaca belirli bir dönemde üretilen mal ve hizmettir. Bu mal ve hizmetin, üretim sürecinde kullanılması yatırımı ifade etmektedir. Dolayısıyla sermaye birikiminin fazla olması yatırımların oranını arttırmakta ve ekonomik büyümeye katkı sunmaktadır. Yapılan araştırmaların büyük bir kısmında sabit sermaye yatırımlarının ekonomik büyüme üzerinde 10 pozitif etkiye sahip olduğu görülmektedir. İşletme özelinde yatırımın amacı ise yatırım türüne göre değişmektedir. Yatırım türüne göre hedefler değişse de amaç ortaktır. Bu amaç işletmenin büyümesidir. Yatırımlar sonucu üretim miktarı, satış hacmi, öz sermaye, istihdam sayısı, kâr gibi faktörlerdeki artış büyüme olarak tanımlanır. Bu büyüme gerçekleştikçe yatırım tutarlarında da artış 11 görülür. 1.3 YATIRIM PROJESİ TÜRLERİ İşletmelerin yatırım kararı almasıyla başlayan yatırım projesi süreci bu kararı destekleyici bilgilerle ilerler. En iyi kaynak limitini belirleme ve projenin faydalarının tanımlanmasıyla proje başlar. Projenin türünün belirlenmesi ve amaçlanan faydanın belirlenmesi sermayenin etkin kullanılması noktasında büyük önem arz eder. 10 Murat Çetin, “Sabit Sermaye Yatırımları ve Ekonomik Büyüme: Ampirik Bir Analiz”, Eskişehir Osmangazi Üniversitesi İİBF Dergisi, s. 211-230 11 Süleyman Yükçü v.d., Finansal Yönetim, 1.b., İzmir, Vizyon Yayınları, 1996, s. 758. 6 1.3.1 Yenileme (İkame) Yatırımları İşletmenin mevcut faaliyetlerini sürdürdüğü makineler gibi sabit aktifler ömrünü tamamlayabilir ya da kullanılamaz hale gelebilir. Bu durumda bu sabit aktifler işletmenin faaliyetini sürdürmesi amacıyla yüzeysel bir araştırmayla yenilenir. Fakat maliyetleri düşürmek amacıyla yatırım yapılıyorsa fayda-maliyet analizi gibi detaylı analizler yapılıp 12 bu sonuçlara göre karar verilmelidir. 1.3.2 Genişleme (Tevsi) Yatırımları Mevcut işletmenin büyümesiyle ve faaliyetlerini genişletme kararıyla yeni sabit sermaye varlıklarına ihtiyaç duyulur. Büyümeyle yeni Pazar bulmak, Pazar payını geliştirmek gibi amaçlar hedeflenebilir. Bunun için işletmenin kapasitesini arttırması 13 gerekmektedir. Bu doğrultuda yapılan yatırım bir genişleme projesidir. Kapasite artırımıyla işletme daha çok ürettiği için maliyet-hacim avantajı elde eder ve birim başına düşen sabit maliyet tutarı azalır. İşletmenin yeni bir makine alıp farklı ürün üreterek mamul çeşitliliğini artırması, hammadde tedarik ettiği işletmeyi veya mamul sattığı işletmeyi satın alması genişleme yatırımlarıdır. Bu yatırım türüyle işletme pazarda rekabetçiliğini artırır 14 veya korur. 1.3.3 Ar-Ge Yatırımları Araştırma ve geliştirme yatırımları işletmenin yöneticilerinin verdiği önemli kararlardandır. Bu yatırımlar yöneticileri paydaşların menfaati doğrultusunda hareket 15 etmelerini sağlar. Ar-Ge harcamaları geri döndürülemezdir. Ayrıca Ar-Ge çalışmalarının gelecekteki getirisi kesin değildir. Ar-ge yatırımlarında amaç ara mallar için yeni tasarımlar aramaktır. Laboratuvar, 16 donanım, sermaye malları ve araştırmacılar gibi emek sermayesi bu doğrultuda birleşir. Ar-ge yatırımları daha çok yenilikçi yoğun sektörlerde söz konusu olmaktadır. Çünkü Ar- 12 Sait Y. Kaygusuz, Şükrü Dokur, İşletmelerde Stratejik Planlama ve Bütçeleme, 1.b., Bursa, Dora Basım Yayın Dağıtım, 2009, s. 139. 13 Yükçü v.d., a.g.e., s. 775. 14 Tevfik, a.g.e., s. 20. 15 Chen, L.-Y., et al. “Managerial Incentives and R&D Investments: The moderating effect of the directors’ and officers liability insurance”, North American Journal of Economics and Finance (2016), http://dx.doi.org/10.1016/j.najef.2016.10.007, 16 Charles I. Jones, John C. Williams, “Too Much of a Good Thing? The Economics of Investment in R&D”, Journal Of Economic Growth 5, (March 2000), no. 1: 65-85., doi:10.1023/A:1009826304308 7 ge’nin odaklandığı şey yeni ürün üretimidir. Bu yatırımlar daha çok ileri teknoloji endüstrilerinde elzemdir. Çünkü ileri teknoloji yatırımlarında yatırımcının değerlendirilmesinde çeşitli asimetrik bilgi problemleri olabilmektedir. Yatırım belirli riskler içeriyor ve başarısızlık riski yüksekse dış finansman yani borçlanma uygun değildir. Ancak ileri teknoloji ar-ge yatırımlarında bu borçlanmanın çok üzerinde büyük oranlarda 17 getiri şansı bulunmaktadır. Düşük teknoloji ile çalışan ye da küçük imalat işletmeleri ise ar-ge yatırımı yapmaması veya gereksiz yatırım yapması durumunda ürettiği ürünlerin taklit edilmesi söz konusu olmaktadır. Bu durumda yeni ürün kavramı anlamını hızla kaybetmekte ve pazar payı daralmaktadır. Bu açıdan ar-ge yatırımları işletmelerin Pazar payını artırmaları ve 18 ekonomik büyümeleri için önemli bir faktördür. Ayrıca ar-ge yatırımları yenilikçilik ve patentli ürün üretimi konularında ilk aşamayı teşkil eder. Ülke ekonomisi ve yaşam 19 standartlarının yükselmesi adına ar-ge yatırımları önem arz etmektedir. 1.3.4 Mamul ve Pazarın Geliştirilmesine Yönelik Yatırımlar İşletmeler mevcut sabit yatırım varlıklarıyla belirli ürünleri üretebilirler. Mevcut ürünü geliştirmek ya da yeni ürün üretmek için yatırıma ihtiyaç duyarlar. Bu tür yatırımlarla yeni ürün üretilmesinin yanında yeni pazarlar hedeflenir ve mevcut pazar geliştirilir. Örneğin ayran ve yoğurt üreten bir işletmenin peynir üretmek için yatırım yapması bu tür yatırımlardandır. Mamul ve pazarın geliştirilmesine yönelik yatırımlar işletmenin pazardaki yerini sağlamlaştırır. Bu tip yatırım kararları verilirken ayrıntılı 20 olarak analiz edilmelidir. 1.3.5 Zorunlu Yatırımlar Bu yatırımlar işletmenin kararı dışında olan ve çoğunlukla yasal gereklilikler nedeniyle yapılan yatırımlardır. Atık yönetimi, havalandırma sistemi, güvenlik tedbirleri gibi yatırımlar zorunlu yatırımlardır. Örneğin ülkemizde telekomünikasyon alanında 17 Brown, James R., Gustav Martinsson, and Bruce C. Petersen. 2017. "What promotes R&D? Comparative evidence from around the world." Research Policy 46, no. 2: 447-462. (02.01.2017) 18 Kartal Demirgüneş, Gülbahar Üçler, “Ar-Ge Yatırımları ve Büyüme:İmalat Sektörü Üzerine Ampirik Bir Çalışma”, Istanbul University Journal of the School of Business Administration, May2016, Vol. 45 Issue 1, p53-64. 19 Şermin Saatçioğlu (Patent Uzmanı), “Ar-Ge Harcamaları ve Patent Başvuruları İle Sektörlerin ve Firmaların Ticari Başarıları Arasındaki İlişki”, www.anahtar.sanayi.gov.tr, (15.01.2017) 20 Kaygusuz, Dokur, a.g.e., s. 139. 8 yapılan 4.5G ihalesindeki yerli ürün zorunluluğu nedeniyle GSM firmaları ülkemize yatırım yapmak zorunda kalmışlardır. Bu da ihale şartı nedeniyle zorunlu bir yatırımdır. 1.4 YATIRIM PROJELERİNİN HAZIRLANMASI Çoğunlukla yüksek tutarlarda kaynak gerektiren sabit sermaye yatırımı kararlarının özenli bir analiz ve planlamayla alınması gerekmektedir. Bu yatırımların başarısız olması durumunda zaman, kaynak, motivasyon gibi kayıplar doğmaktadır. Yatırım projelerinin hazırlanmasında gerekli özenin gösterilmesi ve doğru bilgilerle yola çıkılması hem kişisel hem de milli servetin korunması noktasında ciddi önem arz etmektedir. Bu çalışmada söz konusu yatırım projeleri yeni yatırım projesi olarak imalat sanayi projeleridir. Ülkemizde yeni kurulan işletmelerin önemli bir kısmının erken yıllar içerisinde kapandığını gözlemlenmektedir. Bu nedenle bir yatırım projesini hayata geçirmeden önce gerekli analizler ve hazırlıkların yapılması gerekir. Bir yatırım projesinin 21 ilerleyişi aşağıdaki adımları izler:  Proje Fikrinin Belirlenmesi  Ön Fizibilite Etüdü  Fizibilite Etüdü  Projenin Değerlendirilmesi  Projenin Uygulanması. 1.4.1 Proje Fikrinin Belirlenmesi Yatırım yapma niyetinde olan girişimci kişi projesini hazırlamadan önce çeşitli analizlerle gelecekte gelir elde edip edemeyeceğini araştırır. Projenin fikrini belirleyen girişimci bunu kendi tecrübeleri, sezgileri ve öngörülerine dayanarak yapar. Bu yüzden her yatırım fikri sahibinin düşünce yapısına göre farklılık gösterir. Fikri olan girişimci risk alarak bu fikrini projelendirip ilerletebilir. Ancak bir yatırım fikri bulunmayan girişimci adayının ya da yatırımcının ise fikir edinmek için bazı unsurları analiz etmesi gerekmektedir. Proje fikri bir ihtiyacı karşılamalıdır ya da içerdiği yenilikle bir ihtiyaç doğurmalıdır. Örneğin; Apple firması iphone 7 ürünüyle piyasaya sürdüğü kablosuz 21 Halil Sarıaslan, Yatırım Projelerinin Hazırlanması ve Değerlendirilmesi, 7.b., Ankara, Siyasal Kitabevi, 2014, s. 45. 9 kulaklık yeni bir ihtiyaç doğurmuştur. Bu yenilikten sonra kablosuz kulaklık bir ihtiyaç durumuna gelmiştir. Yatırımcı eğer bir ihtiyacı tespit etmek ve bu ihtiyaca cevap verecek bir ürün 22 üretmek istiyorsa aşağıdaki unsurları iyi analiz etmelidir:  Sektördeki işletmelerin işleyişini incelemek ve sorunlarını tespit etmek  İşletmelerin tedarik ettiği girdileri ve bu girdilerin kalitesini ve miktarını tespit etmek  Yatırım yapılacak yerin konumu ve lojistik maliyetlerini incelemek  Demografik verileri ve tüketim alışkanlıklarını incelemek  Kanunların getirdiği zorunlulukları takip etmek Bu analizlerin ve yatırım fikrinin ana amacı bir kısıtı ortadan kaldırmak, bir ihtiyacı gidermektir. Yatırımın bu fonksiyonu ürünün talep edilmesi, satılması ve işletmenin kâr elde etmesi için elzemdir. Kimi zaman da önce ürün belirlenip sonra ihtiyaç durumu 23 araştırılabilir. Bu durumda aşağıdaki faaliyetler izlenebilir:  Yurt dışında üretilen ürün deneyimlerinden yararlanmak  Fuarlara katılma ve yeni ürünleri gözlemlemek  Çeşitli sebeplerle atıl kalan tesisin işletmeye alınmasını analiz etmek  Teknolojik gelişmeleri takip etmek  Yerel kaynaklardan yararlanmak ve bunları ticari ürüne dönüştürmek. Bütün bu unsurlar yatırımcının bilgisi, deneyimleri ve donanımıyla birleşir. Kimi zaman sade bir fikir ile yola çıkılarak etkili bir girişimcilik ile de yatırım gerçekleştirilebilir. Burada önemli olan sermaye mallarını ve sermayeyi etkin kullanmaktır. 1.4.2 Ön Eleme Yatırım öncesi süreçte üretilen proje fikirleri ve alternatifleri değerlendirilir. Bu noktada en uygun zamanda, en uygun maliyetle en yüksek geliri elde etmek için en kaliteli proje konsepti belirlenir. Optimum proje tasarımını bulmak için proje alternatifleri değerlendirilirken kısa vadeli planlardan kaçınılmalı ve borç finansmanına hemen 22 Sarıaslan, a.g.e., s. 46. 23 Tevfik a.g.e., s. 36. 10 başvurulmalıdır. En doğru projenin seçimi için zaman ve emek harcanması gerekir. Bu harcanan zaman ve emek çoğunlukla yatırımcıya pozitif olarak döner. Projenin araştırılması, tasarlanması ve geliştirilmesi sürecinde; yatırımcı, ticari bankalar, kalkınma bankaları, ekipman ve malzeme satıcıları, muhtemel müşteriler, devlet desteği veren kurumlar, danışmanlık firmaları, ruhsatlandırma makamları, sigorta acenteleri gibi unsurlar yatırım fikrinin ve bilgisinin potansiyel kaynaklarıdır. Bu kaynaklarla beraber yatırım projesinin tanımlanması için kapsamlı bir değerlendirme yapılmadan önce bazı ön kriterler belirlenmelidir. Bunlar:  Piyasanın minimum büyüklüğü ve büyüme oranı  Minimum ve maksimum yatırım seviyesi  Ticari eğilim potansiyeli  Bazı performans göstergeleri için yaklaşık hedefler  Yerel kaynaklara erişim (miktar, nitelik, fiyat) imkânı  Uygun teknolojiye erişim imkânı  Ülkenin ve bölgenin ekonomik durumu  Proje fikrinin sanayi ve kalkınma politikalarına uygunluğu  Altyapı yeterliği gibi minimum koşullardır. Daha sonraki aşamalarda ise yatırımın geri dönüşü, geri ödeme süresi, kârlılık oranları gibi kesin performans göstergeleri ile kriterler 24 tamamlanmaktadır. 1.4.3 Ön Yapılabilirlik Çalışması (Ön Fizibilite) Yatırım kararının alınması ve bu kararın uygulanması için kurulan proje sistemi ciddi bir organizasyonu ve araştırmayı gerektirmektedir. Proje fikrinin belirlenmesinden işletme dönemine kadar olan süreçte alanında uzman kişiler tarafından gerekli analizler, planlamalar ve uygulamalar gerçekleştirilir. Proje birbirini takip eden süreçlerden oluştuğu için bu uzman kişilerin analizleri ve kararları sonraki süreçleri etkilemektedir. Analiz çalışmalarının doğruluğu ve projenin detaylarının net olarak ortaya koyulması finansal kuruluşlardan ve diğer yatırımcılardan kaynak temini noktasında da bu nedenle önem 24 Sussman, David, Kurowski, a.g.e., s. 40., (22.01.2017) 11 taşımaktadır. Bu analizler yapılırken ileriki aşamaların iyi görülmesi adına ön araştırmalar 25 yapılmalıdır. Yatırım projeleri, yüksek miktarda harcama ve zaman gerektirdiği için projenin 26 hazırlanma sürecinde aşağıdaki ön araştırma konuları ele alınır:  Yatırım ihtiyacının belirlenmesi  Yatırım ihtiyacının şekillendirilmesi  Alternatif yatırım mallarının belirlenmesi  Yatırıma ilişkin gerekli bilgilerin toplanması  Yatırım mallarının ön kontrolünün yapılması Ön yapılabilirlik çalışmasıyla yatırım projesinin başarılı olacağına kanaat getiriliyorsa; pazar durumu, teknoloji seçimi, maliyetler vb. konularda ne ölçüde bilgi gerektiği tespit edilir. Yatırım projesinin karakterine göre bazı konularda ise herhangi bir veriye ihtiyaç duyulmayabilir. Bu durumda ihtiyaçların belirlenmesi ve fizibilite için 27 kaynak kullanımı planlanması kolaylaşır. 1.5 YAPILABİLİRLİK ÇALIŞMASI Yapılabilirlik çalışması (Fizibilite Etüdü) projeyle ilgili birçok faktörün son derece özenli bir şekilde açıklanmasıyla yürütülmesidir. Birleşmiş Milletler Sınai Kalkınma Örgütü (UNIDO), endüstriyel fizibilite çalışmalarının standardizasyonuna yardım için bir 28 el kitabı yayınlamıştır. Bu çalışma aşağıdaki ana bileşenleri içermektedir:  Proje ihtiyaçları (projenin arka planı ve süreçleri)  İdari tablo  Projenin başlıca girdileri (personel, malzeme, para, makineler, yöntemler)  Talep ve pazar araştırmaları (Talep ön görüleri, birincil ve ikincil bilgi, piyasa analizi, tahmin teknikleri, satış tahminleri ve pazarlama) 25 Ahmet Cavlı, Yatırım Projeleri Rehberi, 2.b., İstanbul, İstanbul Ticaret Odası Yayınları, Yayın No: 1995- 21, 1995 26 İ. Doğan Karagül, Fizibilite Raporu Hazırlama Esasları ve Örnekleri, İstanbul Ticaret Odası Yayınları Yayın No: 1996-27, 1996 27 Sarıaslan, a.g.e., s. 50. 28 Rama Chandra Mishra, Tarun Soota, Modern Project Management., New Delhi : New Age International (P) Ltd., Publishers, c2005., 2005. EBSCOhost, ekutuphane.uludag.edu.tr, (23.01.2017) 12  Teknik Analiz (Ürün şekli, üretim yöntemi seçimi, hammadde gereksinimi ve ulaşılabilirliği, tesis boyutu ve faaliyet ölçüsü, teknik beceriler, faaliyet analizi)  Kuruluş yeri analizi ve iş gücü (vasıflı / vasıfsız) gereksinimleri  Finansal analiz çıktıları ve proje maliyeti (sermaye yatırımı, finans kaynağı, bozulma noktaları, proje nakit akışları)  Ekonomik analiz (kârlılık, nakit akışı analizi, gölge fiyatlardaki fayda ve maliyetler)  Ekolojik analiz (çevresel zarar, alınacak restorasyon önlemleri)  Fayda-maliyet analizi (Toplumsal gelişmenin yöneldiği ticari alanlar, kamu sektörü kullanımı ve devletin rolü)  Projenin uygulanması Fizibilite en yakın anlamda projenin tahmini gelirlerinden projenin tahmini giderlerinin çıkarılmasıyla kâr ya da zarar durumunu gösteren rapordur. Kapsamlı bir yapılabilirlik çalışması; nakit akışları, sapma hassasiyetleri, performans göstergeleri gibi unsurları analiz ederek daha ileri seviye bir rapor sunar. Yapılabilirlik çalışması, bireysel ya da kurumsal amaçlara mevcut kaynaklarla ve belirli kısıtlarla planlandığı gibi ulaşılıp 29 ulaşılmayacağı bilgisini verir. 1.5.1 Ekonomik Analiz Ekonomi planları yapılırken ulusal ve bölgesel ölçüde kararlar alınmaktadır. Devlet bazı yatırım projelerini bu projelerin belirlenen hedeflere ve kaynaklara uygun olması durumunda desteklemektedir. Bu destekleme durumu ekonomik analiz için bir miktar kolaylık sağlayabilmektedir. Fakat bunun dışındaki durumlarda yatırımcının kendisi ve yatırım yapılacak çevre etkili olmaktadır. Yatırım projelerinin ekonomik analiz ihtiyacı ulusal ve uluslararası değişen piyasa koşulları nedeniyle ortaya çıkmaktadır. Piyasanın en iyi bölüşümü sağladığı düşünülse de pazar mekanizması kaynakların ulusal ve bölgesel bazda en iyi bölüşümünü sağlayamaz. Rekabetin zayıf olması, devlet müdahaleleri (vergiler, sübvansiyonlar, kotalar) gibi etkenler pazarı etkileyerek projenin maliyet ve gelir 29 Alina Oprea, “The importance of investment feasibility analysis”, Journal of Property Investment & Finance, 2010, 28:1, 58-61 13 hesaplarında gerçek değeri yansıtmayan sonuçlar doğurabilmektedir. Ekonomik analiz 30 yapılırken genel olarak aşağıdaki adımlar izlenmektedir: 1. Sektörün ve Ürünün Tanımı 2. Yatırımın Yararlanacağı Teşvik Tedbirleri 3. Arz Durumu ve Beklenen Gelişmeler 3.1. Sektörün Üretim Kapasitesi 3.2. Kapasitede Beklenen Gelişmeler 3.3. Üretim 3.4. Sektörel Kapasite Kullanım Oranları (KKO) 4. Dış Ticaret 4.1. İhracat 4.2. İthalat 4.3. Dış Ticaret Dengesi ve Karşılama Oranı 5. Talep 5.1. Yurt İçi Talep 5.2. Toplam Talep 5.3. Talep Tahmini 6. Arz-Talep Karşılaştırması 7. Girdi Piyasası ve Girdi Fiyatları 8. Satış Fiyatları ve Rekabet Olanakları 9. Firma Analizi ve Tesis İçin Öngörülen Ekonomik KKO 1.5.1.1 Sektör Analizi Yatırım projesinin hayata geçmesi durumunda içinde faaliyet göstereceği ticari ekosistem piyasayı, faaliyet alanı ise sektörü ifade etmektedir. Proje konusu ürünün veya faaliyetin hangi sektöre dâhil olduğunu belirleyen yatırımcı ulusal ve uluslararası boyutta daha sistemli bilgiler elde edebilmektedir. Yine yatırımın ilgili sektöründeki vakıf, dernek, meslek kuruluşları gibi kaynaklar analizi kolaylaştırmaktadır. Ayrıca üretilecek ürünün yasal ya da geleneksel sektörel standartları bulunuyorsa bu standartlara uygunluklar da 31 incelenmelidir. Ürünün küresel ve ulusal sektördeki üretim miktarı, pazar payı sahipleri, dış ticareti, kullanım alanları, talebi gibi değişkenler analiz edilir. Bu analizleri yapabilmek için aşağıdaki bilgilerin mevcut olması gerekir: 30 Sussman, David, Kurowski, a.g.e., (23.01.2017) 31 Yatırım Projelerinin Değerlendirilmesi Seminer Notları, 1.b.,Ankara, Türkiye Kalkınma Bankası A.Ş. Yayını, 2009, s. 161. 14  Ürün tüketim eğilimleri  Nüfus ve gelir durumuyla ilgili ekonomik göstergeler  İthalat ve ihracat verileri  Sektörün üretim miktarı ve kurulu kapasitesi  Sektörde faaliyet gösteren firmaların kurulu kapasiteleri  Yurt içi üretim verileri  Kanunlar ve mevzuat verileri  Ürünle ilgili hammadde ve tamamlayıcı ürün verileri  Ürünün gelişim eğilimleri. Bu veriler çeşitli kurum ve kuruluşlardan edinilebilmektedir. Bunların bazıları şunlardır: Kalkınma Bakanlığı (sektör raporları), Ekonomik İşbirliği ve Kalkınma Teşkilatı (OECD), Türkiye İstatistik Kurumu (TÜİK), Türkiye Odalar ve Borsalar Birliği (TOBB), Türkiye Yatırım Destek ve Tanıtım Ajansı (TYDTA), sanayici ve üretici 32 dernekleri/vakıfları, üniversiteler, sektör birlikleri vb. 1.5.1.2 Pazar Analizi Yatırım projelerinin başarıya ulaşması ve sürdürülebilir olması ülke ekonomisine ciddi katkılar sunmaktadır. Sürdürülebilir bir yatırım projesi için proje öncesi, üretilecek ürünün hedef kitlesi, fiyatı, özellikleri, üretim miktarı gibi unsurların belirleneceği bir piyasa araştırması yapılması gerekir. Yatırımcının içinde bulunduğu ticari ekosistem en genel anlamıyla piyasadır ve yatırımcı piyasa koşullarına göre karar almaktadır. Piyasa araştırması yapılmadan gerçekleştirilen yatırımlar eksik kapasite, arz fazlalığı, işletme sermayesi planlama hataları gibi sorunları beraberinde getirebilmektedir. Bu durumda hem yatırımcı kendi sermayesinden olmakta hem de sermaye malları ülke ekonomisi için bir 33 kayıp teşkil etmektedir. Yatırım projesinin birbirleriyle ilişkili olan süreçlerinden olan pazar araştırması ile yatırım sonucunda belirlenen hedefler nicel verilerle değerlendirilir. Pazarlama alanındaki gelişmeler; toplumun ve bireylerin davranışları, teknoloji, küreselleşme, alışkanlıklar gibi unsurlarla ilgilidir. Yatırım projesi gerçekleştirildikten sonra işletmenin rekabet gücü elde etmesi, pazar koşullarını ve pazarlama alanındaki gelişmeleri takip etmesine bağlıdır. 32 Tevfik, a.g.e., s. 60. 33 Karagül, a.g.e, s.27 15 1.5.1.2.1 Pazarlama anlayışının değişimi Pazarlama anlayışının evrimine bakıldığında ilk ortaya çıkan olgunun ürün merkezli yaklaşım olduğu görülmektedir. Bu; sanayi devrimiyle birlikte gelen kitlesel üretimin, sürekli talep karşısında ürünü daha çok kişiye satma düşüncesidir. Henry Ford’un Model T otomobili için : “Her müşteri, istediği renkte bir arabaya sahip olabilir, tabi renk siyah olduğu sürece.” cümlesi ürün merkezli yaklaşımı ifade eder. İkinci aşama olarak bilgi teknolojilerinin gelişmesi ve haberleşme imkânlarının artmasıyla ortaya çıkan tüketici merkezli yaklaşımdır. Müşteri yönelimli bu anlayışta tüketicinin ihtiyaç ve taleplerini karşılamak, ona alternatif sunmak esastır. Dolayısıyla pazarlama kampanyaları müşteriye odaklanan bir perspektif sunmaktadır. Bu nedenle müşteri pazarlama kampanyasına maruz kalan konumdaki pasif bir hedef durumundadır. Bu olgu ise müşteri yönelimli pazarlamaya negatif bir bakış açısı getirmektedir. Üçüncü aşama olan “Pazarlama 3.0” diye adlandırılan anlayışta ise insanları sadece tüketici olarak ele almayan değerlere dayalı bir durum söz konusudur. Tüketiciler küreselleşen dünyada ortaya çıkan sosyal ve ekonomik sorunlara artık duyarsız değildirler. Dünyayı daha yaşanılabilir bir yer kılma adına değerlere sahip şirketler, tüketicinin bu insani tutumunu desteklemektedir. Dolayısıyla toplumsal sorunlarla ilgili çözümler sunmak isteyen bu şirketler insan ruhuna dokunan bir pazarlama aktivitesi yapmaktadırlar. 34 Aşağıdaki şekilde pazarlama anlayışının tarihsel evrimi görülmektedir. Şekil 2: Pazarlama Anlayışının Evrimi 34 Philip Kotler, Hermawan Kartajaya, Iwan Setıawan, Pazarlama 3.0, İstanbul, 2.b., Optimist Yayım Dağıtım: 221, 2012, s.16 16 1.5.2 Teknik Analiz Yatırım konusu bir ürünün üretilmesinde, yan ürün ya da tamamlayıcı ürünler kullanılabilir. Ürün dokusu olarak bilinen, ürünü meydana getiren bütün bileşenler, uygun teknolojiyi kullanarak; işletme, kaynak ve ekonomi ölçeğine göre belirlenmelidir. Üretim sürecinin seçimi; yatırım büyüklüğü, faktörlerin değerlendirilmesiyle mümkün 35 olmaktadır. Teknik analiz, uygun ekonomik koşullar altında yatırım konusu ürünün imalat süreçlerini belirler ve bu süreçlerde rol alan makine, ekipman, teknoloji gibi unsurları sistem yaklaşımı içerisinde koordine eder. Bir imalat projesinde bu koordinasyon oldukça önemlidir. Çünkü birbirini etkileyen ve ardışık faaliyetler söz konusudur. Bu sistemin doğru kurulması ve etkin işlemesi verimlilik ve kapasite kullanımı gibi göstergeleri 36 güçlendirmektedir. 1.5.2.1 Ürün Özelliklerinin Belirlenmesi Proje fikrinin ilk aşamalarında belirlenen ürünün tüm özellikleriyle tanımlanması üretim yöntemi, pazarlama stratejisi, mali amaçlar gibi değişkenleri belirler. Yatırım projesinin amacı yatırımın kârlı olması ve büyümesidir. Bu da tüketici memnuniyetini sağlayan kalitede üretime ve organizasyona bağlıdır. Bu nedenle yeni ürün üretiminde ilk amaç tüketici memnuniyetini kazanacak bir model izlemektir. Ürün bir ihtiyaca cevap verme ya da bir ihtiyaç oluşturma noktasında somut bir tanımlama gerektirir. Bunlar ürünün pazarlama özellikleridir ve ekonomik analiz kapsamında pazar analiziyle güvenilir veriler elde edilebilir. Fakat ürünü meydana getiren süreçlerin ve mamullerin özellikleri teknik analizle incelenir ve satış fiyatı gibi pazar özellikleri ürünün yapısal özelliklerine göre değişebilir. En sonunda teknik olarak da tanımlanan ürün tüketiciye sunulur. Bu 37 sayede ürünün kullanım alanları, teknik özellikleri gibi detaylar da kesinleşir. 35 Mishra, Soota, a.g.e., s. 41. 36 Sarıaslan, a.g.e., s. 59. 37 Francis Fehr, Yeni Ürün Tasarlamak, Üretmek Ve Pazarlamak, Hiperlink, 1989, EBSCOhost,search.ebscohost.com/login.aspx?direct=true&db=e011xww&AN=701384&lang=tr&site=ehos- live, (25.01.2017) 17 1.5.2.2 Ürünün Dış Görünümü Yatırım projesinin konusu olan ürünün her zaman bir tasarımı olmayabilir ya da tasarım öncelikli olmayabilir. Örneğin bir çimento ya da deterjan üreticisi için tasarım sadece ürünün ambalajı için söz konusu olmaktadır. Bu durumlarda ürünün fonksiyonlarını yerine getirmesi için ürün ambalajına gerekli bilgiler yazılabilir ve ambalaj kullanım kolaylığı sağlayacak şekilde tasarlanabilir. Eğer ürün endüstriyel bir tasarım gerektiriyorsa tasarımı daha çok önem taşımaktadır. Çünkü ürünün işlevselliği doğrudan ürünün teknik olarak doğru tasarlanmasına bağlıdır. Bunun için günümüz teknolojisinde bilgisayar destekli tasarım programları bulunmaktadır. Bu programlarla ürün üretilmeden önce çeşitli simülasyonlarla ürün görülebilmektedir. Ayrıca ebatlar, yerleşim yeri, montaj bilgileri, gerekli üretim teknolojisi gibi unsurlar net olarak belirlenebilmektedir. Son yıllarda yaygınlaşan üç boyutlu yazıcılar sayesinde ise ürünün tasarımı prototip olarak çıktı alınabilmektedir. Bu imkânlarla üretilecek ürüne son şeklini verme yolunda maliyet avantajı ve kolaylıklar sağlanmaktadır. 1.5.2.2.1 Ambalaj Ambalaj hem ürünün satışında hem de muhafazasında rol oynayan önemli bir faktördür. Teknik ve ticari koşullar göz önüne alınarak ambalajlama işlemi yapılmalıdır. Teknik açıdan ürünün muhafaza olacağı şartlar (sıcak, soğuk, vakum, ışık vb.) sağlanırken, ticari açıdan ürünün sürüleceği pazar, reklam çalışmaları gibi unsurlar göz önüne alınarak ambalajlama yapılmalıdır. Diğer yandan satış ve mali şartlar da belirlenmelidir. Ürünün rafta ya da tezgâhta satılmasına kadar ambalaj değişiklik göstermektedir. Örneğin indirim mağazalarında ürün kolisi açılınca stant olabilen ambalajlar görülmektedir. Ambalajın bu özelliği mağaza konseptine uyum sağlamaktadır ve mağaza içi operasyon kabiliyetine katkı sunmaktadır. Ürün hakkında tüketiciye bilgi aktaran ambalaj en anlaşılır ve düzenli şekilde tasarlanmalıdır. Kullanma talimatı, marka ismi, ürün cinsi, renk gibi faktörler rakip 18 markalara kıyasla değerlendirilmelidir. Bunlarla beraber yasal olarak yazılması gerekenler 38 de yazılmalıdır. 1.5.2.3 Üretim Teknolojisinin Belirlenmesi Teknoloji kelimesi iki Yunanca kelimeden oluşmaktadır. Teche, bir şey yapmak için gerekli beceri; loges ise bilgi anlamına gelmektedir. Yani teknoloji bir işin yapılma bilgisidir. Bir yatırım projesinin konusu ürünlerin üretilmesi ve hizmet sunulmasında kullanılan bilgi, hammadde, araçlar, süreçler, yöntem ve sistemlerin hepsi teknolojidir. 39 Teknoloji, projenin amaçladığı hedeflere ulaşmak için bir araçtır. Yapılabilirlik çalışması çeşitli alanlarda uzmanların, birbirini etkileyen ve devamı niteliğinde olan çalışmalarıdır. Üretim teknolojisi belirlenirken bundan; yatırımcı, çalışanlar, çevre, üretilen ürün gibi pek çok faktör etkilenir. Bu nedenle kullanılan teknolojinin üretime, çalışanlara, çevreye ve sermayedar olan yatırımcıya olan etkileri analiz edilmelidir. Burada esas faaliyet seçilen teknoloji ile (üretim yöntemiyle) en etkin, en ekonomik ve en verimli üretimi gerçekleştirmektir. Bunun için üretim hattının her aşamasındaki teknoloji belirlenmeli ve bu aşamalar arası sürekliliği sağlayacak planlama yapılmalıdır. Ayrıca kullanılan makineler zorunlu haller dışında, az bakım-onarım 40 gerektiren ve karmaşık olmayan sistemlere sahip olanlar arasından seçilmelidir. Teknoloji seçiminde dikkat edilmesi gereken unsurlardan birisi de kapasite kısıtlarıdır. Yatırım projesinin tamamı bir zincirdir. Bu zincirin her bir halkası bir aşamayı temsil eder. Bu aşamaların herhangi birinde çeşitli problemler nedeniyle bir darboğaz oluşabilmektedir. Bu darboğazlar ya da zayıf halkalar, bütün sistemin çıktısını etkiler ve aynı zamanda geliştirilmesi gereken noktaları ifade eder. İşte 1984 yılında Dr. Eliyahu M. Goldratt tarafından ortaya atılan kısıtlar teorisi bu kısıtlamaları belirlemeyi ve yönetmeyi amaçlar. Üretim teknolojisi seçiminde belirli bir makine, işçi veya süreç kısıt olabilir. Bu kilit süreçler sistemin tamamı tarafından üretilen akışı kısıtlayabilmektedir. Örneğin makine hattında dakikada 2 birim ürün işleyen bir makineden sonra dakikada 1 birim ürün 38 Fehr, a.g.e., s. 39., (25.01.2017) 39 Lalitha Ramakrishnan, C.S.G Krishnamacharyulu, Management of Technology, Himalaya Publishing House, 2008, s. 3. 40 Feray Odman Çelikçapa, “Teknoloji Tahmini ve Planlaması”, Teknoloji Yönetimi, editörler: Sait Y. Kaygusuz, Feray Odman Çelikçapa, Bursa, Dora Basım-Yayın, 2010, s. 201. 19 işleyen makine geliyorsa iki makine arasında yığılma(birikme) olacaktır. Yani dakikada 1 birim ürün sonraki makinede işlem görmeden iki makine arasında birikecektir. Burada dakikada 1 birim ürün işleyen makine kısıt oluşturmaktadır. Eğer dakikada 2 ürün işleyen makine, 1 birim ürün işleyen makineden sonra gelseydi bu durumda da atıl kapasite söz konusu olmaktadır. Örnek durumda sistemin bir bütün olarak çalışmasını engelleyen durumlar mevcuttur. İşte kısıtlar teorisi sistemin bir bütün olarak çalışmasını engelleyen 41 nedenleri ortadan kaldırmaya ve süreçleri iyileştirmeye odaklanmaktadır. Aşağıdaki şekilde makine hattında atıl kapasite ve darboğaz olmak üzere iki kısıt görülmektedir. 1 numaralı hattaki M2 makinesi gelen 2 birim ürünün 1 birimini işlediği için kısıt oluşturarak stok birikmesine sebep olur. 2 numaralı hatta ise dakikada 1birim ürün işleyen M2 makinesi, dakikada 2 birim ürün işleyen M1 makinesine ürün göndermektedir. M1 makinesinin kullanılmayan bir birimi kırmızı kutucuk ile gösterilmiştir. Burada ise M1 makinesinde atıl kapasite oluşmuştur. Her iki durumda da düşük kapasitede ürün gönderen makinenin kapasitesi çeşitli yöntemlerle artırılarak 42 sistemin bütünü iyileştirilebilir. Şekil 3: Kap asite Kısıtı 41 www.tocinstitue.org/theory-of-constrains.html, (02.02.2017) 42 Eliyahu M.Goldratt, Jeff Cox, Amaç, İstanbul, Özel basım, çev. Ayşe Bilge Dicleli, Optimist Yayınları, 2015 20 1.5.2.4 Üretim Sürecinin Belirlenmesi Üretim süreci hammadde ya da yarı mamul olarak işleme giren ürünün nihai mal haline gelene kadar geçtiği evreleri ifade etmektedir. Teknoloji seçimi yapıldıktan sonra diğer üretim imkânlarıyla birlikte belirli bir zamanda belirli bir miktarda üretim gerçekleşmektedir. Bu işletmenin kapasitesini göstermektedir. Kapasiteyi ise üretim yöntemi, makine ekipman seçimi, yatırım maliyetleri, hammadde temini gibi unsurlar 43 etkilemektedir. Üretim yönetimin birbirini takip eden süreçleri akış şemasında izlenmektedir. Bu akış şemasının başından sonuna kadar girdi-çıktı ilişkisi izlenmektedir. Bu akış şemasının başından sonuna kadar girdi-çıktı ilişkisi oluşturmaktadır. Yine akış şemasının her aşamasında gerekli işlemler, işlenen ve atık ürünlerin miktarı gibi veriler belirlenmektedir. Buna madde balansı denilmektedir. Bu sayede üretim giderleri ve maliyet unsurları da belirlenebilmektedir. Üretim sürecinin planlanmasında bir diğer destek noktası da dalgalanan talep ve mamul stokudur. Ekonomik analiz ile tahmin edilen talep ve satış verileriyle oluşturulan 44 üretim programı yıllık kapasite kullanım oranını da verecektir. Diğer yandan üretim sürecinde gereken iş gücü ve bu iş gücünün örgütsel yapısı belirlenmelidir. Üretim akışına göre belirlenen makine ekipman yerleşimi ve makinelerin ve süreçlerin gerektirdiği bilgiye göre iş gücü planlaması değişebilmektedir. Üretim sürecindeki faaliyetlerin süreleri ve bu faaliyetlerin gerektirdiği personel sayısı hesaplanarak iş gücü planlaması 45 yapılabilmektedir. 1.5.2.5 Kuruluş Yeri Seçimi Yatırım projesi hazırlanırken verilecek stratejik kararlardan biri de kuruluş yeri seçimidir. Çünkü kuruluş yerinin coğrafi ve kendine has özellikleri işletmenin uzun vadeli üretim ve pazarlama faaliyetlerini etkilemektedir. Bu karar stratejik bir nitelik taşıdığı için ve diğer bütün sermaye mallarının konumlandırılması bu karara bağlı olduğu için değiştirilmesi yüksek maliyetli olmaktadır. 43 Tevfik, a.g.e., s. 105. 44 Karagül, a.g.e., s. 96. 45 Sarıaslan, a.g.e., s. 141. 21 Kuruluş yerinin seçimi lojistik faaliyetleri doğrudan etkiler. Lojistik faaliyetlerin maliyetleri ise üretilen ürün fiyatını etkiler Bu maliyetlerin belirlenmesi ve kontrolü 46 işletmenin kuruluş yeriyle ilişkilidir. Kuruluş yeri seçiminde işletmenin en yüksek gelir getirebilecek ve en düşük giderle faaliyet göstereceği konum esastır. Bu optimizasyon için kuruluş yerinde bütün faktörler bulunmayabilir. Kuruluş yeri seçiminde birçok unsur etkilidir. Her bir unsurun işletmenin ana faaliyetlerinde ne kadar etkili olduğu belirlenmeli ve buna göre ağırlıklandırılmalıdır. Eğer yatırım hammaddeye yakın bir yerde ya da kaynağın yanı başında yapılacaksa bu kısıtlar kuruş yeri için yeterli olmaktadır. Örneğin mineralli su şişeleme tesisi kurulacaksa su kaynağının olduğu yer kuruluş yeri olmaktadır. 1.5.2.5.1 Kuruluş yeri seçimine etki eden faktörler Yatırım projesinin ekonomik analizde yatırımın içinde yaşayacağı ortam ülke pazarı ve sektör olmaktadır. Kuruluş yeri seçimi yapılırken de ülke seçimi, bölge seçimi ve yer seçimi olarak genelden özele bir yaklaşım izlenmektedir. Ülkelerin yabancı yatırımcıya olan teşvikleri, ülke kaynakları ve imkânları gibi faktörler yatırım yeri seçimini etkilemektedir. Bölge olarak ele alındığında da ülkemizde kalkınmada öncelikli bölgelere çeşitli devlet destekleri verilmektedir. Yatırım yeri kararı bu desteklerden de etkilenmektedir. Örneğin 2017 yılında Kalkınma Bakanlığı tarafından yürütülen Cazibe Merkezleri programı ile Doğu ve Güneydoğu Anadolu bölgesindeki 23 il için yatırım yeri tahsisi, sıfır faizli yatırım kredisi, anahtar teslim fabrika binası gibi destekler yatırımcıların yer seçimlerini etkilemiştir. Kuruluş yeri seçiminde bir bölgede etkili olan diğer faktörler şunlardır:  İhtiyaç duyulan hammaddenin yeterliği  Enerji ve teknik alt yapı imkânları  Bölgenin iş gücü potansiyeli ve nitelikli personel durumu  Bölgenin iklimi ve coğrafi özellikleri  Organize Sanayi Bölgesi’nin ya da sanayi sitesinin varlığı  47Bölgede devlet tarafından uygulanan yatırım teşvikleri. 46 Hakan Eygü, Onur Yıldırım, “Kuruluş ve Tesis Yeri Seçimine Etki Eden Faktörlerin Lojistik Resesyon Yardımıyla Analizi”, Atatürk Üni. Sos. Bil. Enst. Dergisi, Aralık 2016, , Aralık 2016 20(4): 1635- 1648 22 Kuruluş yeri olarak ülke seçimini ise Lv ve Spigarelli(2016) çalışmalarında aşağıdaki tabloda görüldüğü gibi üç başlıkta ele almışlardır. Bunlar: kurumsal mesafe, ev 48 sahibi ülke cazipliği ve ikili ilişkilerdir. Şekil 4: Kuruluş Yeri Seçimi _________________________ 47 Hüseyin Şahin, Yatırım Projeleri Analizi, Bursa, 4.b., Ezgi Kitabevi, 2009 48 Ping Lv, Francesca Spigarelli , (2016),"The determinants of location choice", International Journal of Emerging Markets, Vol. 11 Iss 3 pp. 333 - 356 23 1.1.1 Mali Analiz İşletmelerin temel amacı kâr elde etmek ve sistemli bir şekilde büyümektir. Bu amaçlara ulaşmak ise sermaye mallarına olan yatırımlarla mümkün olmaktadır. Sermaye mallarına(duran varlıklara) yapılan yatırımlar uzun vadeli olduğundan, bu yatırım kararları zaman, kaynak, kapasite gibi birçok faktörü analiz eden bir projeyle ele alınmalıdır. Kaynakların doğru zamanda ve etkin kullanımı özenli bir sermaye bütçelemesi ile mümkün olmaktadır. Yatırım projesinin birbiriyle ilişkili olan her aşamasına ve üretim mallarının seçimine karar verirken mali tekniklerle işletmeyi uzun yıllar etkileyecek olan yatırım kararları alınabilmektedir. Sermaye bütçelemesi ile nicel verilerin elde edilmesiyle 49 oluşturulacak öngörüler, yatırım kararı için kilit göstergeler durumundadır. 49 Yükçü v.d., a.g.e., s. 762. 24 50 Yatırım bütçelemesi birbirleriyle ilişkili olan aşağıdaki adımlardan oluşmaktadır. Şekil 5: Yatırım Büt çelemesi Aşamaları 50 Kaygusuz, Dokur, a.g.e., s. 137 25 Yukarıdaki birbirini tamamlayan aşamaların neticeye ulaşması için her aşamada etkin bir ekip çalışması ve uzmanların yer aldığı bir organizasyon gerekir. Yatırım bütçelemesinde önceki bölümlerde ele alınan ekonomik ve teknik analiz sonucunda verilen kararların etkisi büyüktür. Makine ve teçhizat harcamaları, pazarlama giderleri, hammadde fiyatları gibi yatırımın tümüyle ilgili olan faaliyetler bu aşamada bütçelenmektedir. Bu nedenle projenin tanımlandığı ön fizibilite aşamasından sonra geliştirilen yatırım projesi mali analiz sonucu elde edilen nicel verilerle daha güvenilir kararlar alabilmektedir. Mali analizle projenin kuruluş aşamasında ihtiyaç duyulan toplam yatırım tutarı ve bu miktarın hangi kaynaklarla finanse edileceği belirlenir. Kuruluştan sonra ise işletmenin faaliyete başlaması için gereken işletme sermayesi ve işletmenin giderleri belirlenir. 1.5.2.6 Sabit Sermaye Yatırım Giderleri Yatırım projesinin kuruluş aşamasında uzun yıllar kullanılacak sabit sermaye mallarının temini için yapılan harcamalar sabit sermaye giderleridir. İşletmenin fiziksel yapısını ve sistemini kurmak için yapılan harcamalardır. Sabit sermaye malları bir defaya mahsus alındığı için ekonomik ve teknik analizler özenli bir şekilde yapılmalı ve karar verilmelidir. Sabit sermaye yatırım tutarı devlet desteklerinde de dikkate alınan bir konudur. Teşvik sistemi gibi belirli sektörlerde veya genel olarak belirlenen asgari sabit 51 sermaye tutarları mevcuttur. Sabit sermaye harcamaları aşağıdaki tabloda görülmektedir. Sabit sermaye yatırımının ölçeği işletmenin kullanacağı teknoloji, üretim miktarı, ürün gamı, talep vb. unsurlara göre değişkenlik gösterir. Maliyetlerin bir izdüşümü olarak sermaye mallarının tutarlarının kategorize edilmesi proje harcamalarının ön görülmesini kolaylaştırmaktadır. Böylece yatırım fonu doğru zamanda yapılan harcamalarla kullanılmış olur. Çünkü planlanmamış bir harcamaya karşı yatırım fonunun nakit olarak tutulması faiz maliyetine yol açacaktır. Bu nedenle yatırım fonu belirli bir zaman ve plan çerçevesinde kullanılmalıdır. Harcamalar içerisinde ithal sermaye malları bulunuyor ise bunun için yatırım fonunda ilgili para birimi ve döviz kullanımı da belirlenmelidir. Yatırım projesinin sağlıklı bir şekilde tamamlanması için yatırım bütçelemesinin ve yatırım fonu kullanımının 52 özenli bir çalışma ile belirlenmesi gerekmektedir. 51 Sarıaslan, a.g.e., 167 52 Şahin, a.g.e., s. 32. 26 1.5.2.7 İşletme Sermayesinin Belirlenmesi Yatırım projesinin kuruluş aşamasından sonra kurulan tesisin faaliyete başlaması için hammadde, nakit, demirbaş gibi dönen varlıklara ihtiyacı vardır. Dönen varlıklar bir yıl ya da bir çalışma dönemi içerisinde nakde çevrilebilen değerlerdir. İşletmenin faaliyetinin sürekliliği için gerekli bu dönen varlıklara işletme sermayesi, çalışma sermayesi ya da döner sermaye denilmektedir. Dönen varlıkların sabit, değişken ve sürekli olan bölümleri göz önünde 53 bulundurulmadan tümüyle ele alınması brüt işletme sermayesini ifade eder. Net işletme sermayesi ise sürdürülebilir kaynaklar ile sürdürülebilir araçlar arasındaki fark veya sabit sermaye ile sabit kıymetler arasındaki farkı ifade etmektedir. Pozitif bir çalışma sermayesi işletme döngüsünün kısa vadeli finansman ihtiyaçlarını karşılayan uzun vadeli bir finansal denge durumunu ifade eder. İşletme sermayesi pozitif bir fark elde ederek işletme ile ilgili mevcut faaliyetin finanse edilmesi için tasarlanmıştır ve kullanılan sabit sermayenin bir 54 parçasıdır. Yatırım projelerinde sık görülen hatalardan biri de işletme sermayesinin yanlış planlanması ve ya hiç planlanmamasıdır. Yatırım projesinin bina, makine, ekipman gibi sabit sermaye malları tamamlandıktan sonra işletme sermayesi nakit olarak temin edilir. İşletme döneminde ise üretim ve pazarlama gibi işletme faaliyetlerinden elde edilen gelir ile nakit ihtiyacı karşılanır. İşletme döneminde seçilen kapasite ile çalışmak için bazı giderler oluşmaktadır. Bu giderler için nakit planlaması, işletmenin yıllık normal üretim faaliyeti göz önüne alınarak yapılır. Üretim modeline ya da yöneticilerin kararına göre bu planlamalar aylık ya da günlük olarak da yapılabilir. Bu planlama genel olarak bütçe 55 oluşturmayı ifade etmektedir. İşletme dönemindeki çalışma sermayesi bütçelemesi ileriki dönemler için bir öngörü niteliğinde olduğu için fon akışları çeşitli yöntemlerle analiz edilir. İşletmenin bütün varlıklarının ve kaynaklarının bulunduğu bilançonun yılsonu ve sonraki dönemler 53 Oktay Güvemli, Yatırım Projelerinin Düzenlenmesi Değerlendirilmesi ve İzlenmesi, İstanbul, 7.b., Atlas Yayın Dağıtım, Kasım 2001, s.456 54 Mihaela Nicoară, “Balance Sheet Based Financial Diagnosis - Working Capital Working Capital Needs, Net Worth And Net Treasuty”, Annals of the University of Oradea, Economic Science Series, 2015, Vol. 24 Issue 2, p228-236. 55 Yatırım Projelerinin Değerlendirilmesi Seminer Notları, Türkiye Kalkınma Bankası A.Ş. Yayınları, 1.b., Ankara, Nisan 2009, s.284 27 tahminiyle proforma analizi yapılabilir. Bilançoda varlıklar fazla ise işletme yeni kaynaklar bulmalı ve yatırımlarını kısıtlamalıdır. Eğer kaynak tarafı fazla ise işletmenin yeni yatırım yapmaya uygun olduğu değerlendirilir. Yatırım projesinin başarılı bir şekilde uygulanması için bütün harcamalar zamanında yapılmalıdır. Çünkü yatırım projesi birbiriyle bağlantılı ve birbirinin devamı olan süreçlerden oluşmaktadır. Sürenin uzamasıyla sonraki süreç için temin edilen kaynak önceki sürecin uzamasından dolayı kullanılamayabilir. Bu nedenle 56 projenin gerektirdiği kaynak zaman kavramı çerçevesinde ele alınmalıdır. 1.5.2.8 Kaynak Maliyeti Yatırım projelerinin gerçekleştirmesinde belirli zaman çerçevesinde belirli kaynaklar kullanılmaktadır. Yatırımcı sermaye mallarının yani varlıkların finansmanında öz kaynak ve ya yabancı kaynak ya da her ikisini birlikte kullanmaktadır. Her durumda tercih edilen kaynağın bir maliyeti olmaktadır. Eğer yabancı kaynak tercih edilirse bunun maliyeti faiz olmaktadır. Yatırımlarda sadece yabancı kaynak kullanımı ise doğru bir davranış değildir. Örneğin yatırımlara devlet desteklerinin bazılarında öz kaynak kullanım şartı aranmaktadır. Şart olarak aranmasa dahi değerlendirmede önemli bir faktör olarak rol oynamaktadır. Bu nedenle yatırım kararı verilirken öz kaynak kullanımı da değerlendirilmeli, eğer yabancı kaynak ve öz kaynak birlikte kullanılıyorsa bunların maliyeti belirlenmelidir. Bu iki kaynağın maliyeti ağırlıklı ortalama sermaye maliyetini ifade etmektedir. Yatırımcının sahip olduğu kaynağı işletmede kullanmasının fırsat maliyeti ise öz kaynak maliyetini ifade etmektedir. Yani yatırımcı söz konusu yatırımı yapmasaydı hangi yatırımı yapardı ve nasıl bir gelir elde ederdi sorularının cevabıdır. Öz kaynak maliyeti hesaplanırken adi hisse senetleri, imtiyazlı hisse senetleri ve dağıtılmayan kârlar gibi öz kaynak unsurları da dikkate alınmalıdır. Yatırım projesinde kullanılan her kaynağın toplam kaynağa oranı ve kullanılan kaynağın maliyeti çarpılarak ağırlıklı ortalama sermaye maliyeti bulunur. Aşağıda bilançonun pasif tarafında yer alan kaynakların çeşidi ve oranı 57 ile ağırlıklı ortalama sermaye maliyetinin hesaplanması görülmektedir. 56 Akif Emiroğlu, Ticari Açıdan Yatırım Projeleri, İstanbul, 1.b., Ekin Kitabevi, 2002, s.156 57 Sait Yüksel Kaygusuz, Şükrü Dokur, Yönetim Muhasebesi, Bursa, 1.b., Dora Yayıncılık, 2012, s. 135. 28 Tablo 1: Ağırlıklı Ortalama Sermaye Maliyeti Hesaplaması Ağırlık Ağırlıklı Kaynak Türü Tutar Maliyet Payı Maliyet Kısa Vadeli Yabancı kaynaklar Banka Kredileri 10.000,00 %4 %18 %0,70 Uzun Vadeli Yabancı Kaynaklar Banka Kredileri 80.000,00 %32 %16 %5,10 Öz kaynaklar İmtiyazlı hisse senedi 100.000,00 %40 %15 %6,00 Dağıtılmayan kârlar 20.000,00 %8 %16 %1,30 Adi hisse senedi 40.000,00 %16 %18 %2,90 Toplam 250.000,00 %100 %16,00 Tabloda görüldüğü üzere ağırlıklı ortalama sermaye maliyeti %16’dır. Bu hesaplamalarda yukarıdaki maddelerin cari piyasa değerlerinin kullanılması daha gerçekçi sonuçlar vermektedir. Bunların dışında risk ve belirsizlikler de bu maliyetlerin değişmesine neden olabilmektedir. İşletmeyle ilgili ya da piyasayla ilgili riskler ve belirsizlikler faiz 58 oranı gibi değişkenleri etkileyebilmektedir. 1.6 YATIRIM PROJESİNİN SEÇİMİ Çalışmanın konusu olan ticari anlamda yatırım projelerinin amacı kâr elde etmek ve büyümektir. Projenin kârlılığını değerlendirmek ve diğer yatırım alternatifleri arasından seçim yapmak için çeşitli yöntemler mevcuttur. Yatırımın tamamlanıp faaliyete geçtiği dönem ve yatırım ömrü boyunca gelir-gider ön görüsünde bulunan bu yöntemler paranın zaman değerini dikkate alan ve almayan yöntemler olarak ikiye ayrılmaktadır. Paranın zaman değerini dikkate almayan yöntemler:  Basit Kârlılık (Rantabilite) Oranları  Geri Ödeme Süresi Yöntemi 58 Aynı yer. 29 Paranın zaman değerini dikkate alan yöntemler:  Net Bugünkü Değer Yöntemi  Net Bugünkü Değer Oranı (Kârlılık İndeksi) Yöntemi  İç Kârlılık (İç Verim) Oranı Yöntemi 59 Olarak ele alınmaktadır. Çalışmanın konusu yatırım projeleri analizi gibi detaylı bir konu olmadığından bu yöntemlerin bazıları kısaca açıklanacaktır. Yöntemlerin hepsinin eleştirildiği ve eksik kaldığı noktalar mevcuttur. Aşağıda diğer en çok kullanılan yatırım 60 değerlendirme teknikleri ve kullanılma oranları görülmektedir. Grafik 1: Yatırım Değerlendirme Teknikleri ve Kullanılma Oranları (%) Uyarlanmış NBD 10,78 Kârlılık Endeksi 11,87 Simülasyon Analizi 13,66 Defter Getiri Oranı 20,29 Reel Opsiyonlar 26,59 İskontolu Geri Ödeme… 29,45 F/K Oranları 38,92 Duyarlılık Analizi 51,54 Geri Ödeme Süresi Yöntemi 56,74 İskonto Oranı 56,94 Net Bugünkü Değer (NBD) 74,93 İç Karlılık Yöntemi 75,61 0 20 40 60 80 1.6.1 Basit Kârlılık (Rantabilite) Oranları Proje değerlendirmesinde kullanılan en basit yöntemdir. Yatırımın yıllık net kârının, toplam ilk yatırım tutarına oranıdır. Net kâr işletmenin normal bir yılındaki vergi ve faizden sonrakini kârını ifade eder. Toplam yatırım tutarı ise işletmenin kuruluşunda 59 Sarıaslan, a.g.e., s. 214. 60 Diren Mecit, Turan Atılgan (2007, Temmuz), “Yatırım Kararlarının Değerlendirilmesinde Reel Opsiyonlar Yaklaşımı Ve Hazır Giyim Sektörüne Bir Uygulaması”, http://idealonline.com.tr/makale/oku/323632, (24.03.2017), s. 201. 30 faiz gider dışında yaptığı harcamaları ifade eder. Projenin yatırım finansmanında yabancı kaynak mevcutsa normal bir yıldaki faiz gideri net kâra eklenir ve toplam yatırım tutarına oranlanır. Eğer öz kaynak için hesaplanacaksa normal yıldaki net kâr öz kaynaklara oranlanır. Toplam yatırım tutarından öz kaynakların çıkarılmasıyla da toplam borç elde 61 edilmiş olur. Bu yöntemle yatırımcı en yüksek kârlılığı sağlayan projeleri karşılaştırabilir. 1.6.2 Geri Ödeme Süresi Yöntemi Yapılan yatırımın ne kadar sürede kendi yatırım tutarını karşılayacağı bu yöntemle belirlenir. Bu sürenin kısa olması kâra geçişin daha çabuk olmasına ve kaynaklardan daha etkin yararlanılmasına imkân verir. Örneğin projede yabancı kaynak kullanıldı ise daha düşük vadeli borçlanma sağlanabilir. Burada yatırım kararı süre ölçüsüne göre verilir. Bu hesaplama yapılırken yatırımın ve yatırımın sağladığı değerlerin güncel olmasına da dikkat 62 edilmelidir. 1.6.3 Net Bugünkü Değer Yöntemi Bu yöntemde yatırım projesinin dönemler itibariyle gelecekteki nakit giriş ve çıkışlarının farkları hesaplanır ve bu farkların bugünkü değerleri belirlenir. Projenin nakit giriş ve çıkışlarının bugünkü değer ile farkları toplamı projenin net bugünkü değerini verir. Net bugünkü değer iskontolu bir nakit akış yöntemidir. Yani gelecekteki değerin bugünkü değere indirgenmesiyle değerlendirme yapılır. Bu indirgeme kaynağın maliyeti oranında yapılır. Bu yüzden sermaye maliyeti arttıkça yatırımın net bugünkü değeri düşmektedir. Sermaye maliyeti azaldıkça ise net bugünkü değer artmaktadır. Bu yöntemle farklı sermaye 63 maliyetlerine sahip projeler arasında seçim yapılabilmektedir. 1.6.4 Net Bugünkü Değer Oranı (Kârlılık İndeksi) Yöntemi Bu yöntem de net bugünkü değer yöntemi gibi gelecekteki değerin bugünkü değere indirgenmesiyle hesaplanır. Farklı olarak nakit girişlerinin bugünkü değerinin, nakit çıkışlarının bugünkü değerine oranlanmasıdır. Bir birimlik kâr oranı 1’den büyük veya sıfıra eşitse nakit çıkışlarından fazla getiri sağlayacağı anlamına gelmektedir. Projeler arası seçim yapılırken de net bugünkü değer oranı büyük olan proje seçilebilmektedir. Net 61 Emiroğlu, a.g.e., s. 329. 62 Güvemli, a.g.e., s. 151. 63 Kaygusuz, Dokur, İşletmelerde Stratejik Planlama ve Bütçeleme, s. 162. 31 bugünkü değer oranı değerlendirilirken sadece kârlılık oranı değil kâr tutarı da değerlendirilmelidir. Çünkü bu oran ve tutarlar işletmenin diğer büyüme oranlarını etkileyebilmektedir. Net bugünkü değer oranı yöntemi ile net bugünkü değer gibi farklı 64 sermaye maliyetlerine sahip projeler arasında seçim yapılabilmektedir. Kârlılık indeksi yatırımın gelecekteki nakit akımlarının bugünkü değerinin başlangıç maliyetine bölünmesi olduğu için fayda-maliyet oranı olarak da bilinir. Kârlılık indeksi yatırılan bir birim paranın karşılığının net bugünkü değerini verir. Böylece verilen paranın en iyi karşılığını almayı ölçümler. Bu yatırım için harcanan paranın her biriminin yarattığı değerdir. Bu sebeple devlet yatırımlarında ve diğer kâr amacı gütmeyen 65 yatırımlarda bir performans ölçüsü olarak kullanılmaktadır. 1.6.5 İç Kârlılık (İç Verim) Oranı Yöntemi İç kârlılık oranı bir yatırımın herhangi bir dönemdeki nakit akışlarının net bugünkü değerini sıfıra eşitleyen orandır. Yani bir nakit akışının bugünkü değerlerinin toplamını 66 sıfıra eşitleyen iskonto (faiz) oranıdır. O halde iç kârlılık oranı cebirsel bir eşitliktir. Net bugünkü değerler toplamının sıfır olduğu iskonto oranın hesaplanmasıyla sermaye maliyeti 67 tespit edilir ve yatırımla ilgili karar verilir. Bu oranın hesaplanmasında Microsoft Excel programı ve ya başka bilgisayar programları ile net bugünkü değer oranı gibi iç kârlılık oranı da hesaplanabilmektedir. Diğer yöntemlerde olduğu gibi iç kârlılık yöntemi de nakit akışlarının kronolojisini ayırmaması, dönemlerde eşit riski varsayması gibi belirli konularda eleştirilmektedir. Bu yüzden projelerde tek bir yöntem değil diğer yöntemler de kullanılmalıdır. Etkili olan bütün faktörler değerlendirilmeli ve analiz edilmelidir. 64 A.Sinan Sarıaslan, Sermaye Bütçelemesinde Risk Analizi Yöntemleri Ve Değerlendirilmesi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Ankara, 2003, s. 26. 65 Stephen A.Ross, Randolph W. Westerfield, Bradford D. Jordan, Corporate Finance Fundamentals, 8. ed, McGraw-Hill, 2007, s. 287. 66 Michael Patrick Nick French , (2016),"The internal rate of return (IRR): projections, benchmarks and pitfalls", Journal of Property Investment & Finance, Vol. 34 Iss 6 pp. 2 67 Kaygusuz, Dokur, İşletmelerde Stratejik Planlama ve Bütçeleme, s. 147. 32 2. BÖLÜM 2 YATIRIMLARA DEVLET DESTEKLERİ (TEŞVİKLERİ) Yatırım projesinin fikir aşamasından gerçekleşme aşamasına kadar olan süreçte, birinci bölümde ele alınan fizibilite etüdü ve çeşitli analizler doğru bir yatırım kararının alınmasını desteklemektedir. Kuruluş yeri, sermaye yapısı, kaynak maliyeti (faiz), vergiler vb. unsurlar proje kararında oldukça önemli yer tutmaktadır. Çünkü bu unsurlar projenin kârlılığını ve sürdürülebilirliğini doğrudan etkilemektedir. Bu nedenle yatırımlara devlet destekleri yatırım fikirlerinin hayata geçirilmesinde büyük rol oynamaktadır. Yatırımlara devlet tarafından sağlanan avantajlar; teşvik, destek, yardım, sübvansiyon gibi çeşitli kelimelerle ifade edilmektedir. Ekonomik anlamda devlet desteği (teşvik); ülke ekonomisi için önem atfeden ya da bölgesel anlamda gelişme ekseni olan ekonomik faaliyetlerin ayni ve mali unsurlarla desteklenmesidir. Devlet, kalkınma politikaları ile ulusal ve bölgesel çapta belirlediği sektörlerin ve alanların gelişimi için ekonomiye teşvik araçlarıyla 68 müdahale etmektedir. Teşvikler genel olarak doğrudan yabancı yatırımları çekmek için bir politika aracı olarak kullanılmaktadır. Mali (vergi ve prim kolaylıkları gibi) , parasal (doğrudan parasal) ve düzenleyici olmak üzere sınıflandırılabilirler. Yatırım teşvikini neyin oluşturduğuna dair yeknesak bir tanım bulunmamaktadır. Kısmi bir tanım içeren tek uluslararası belge Dünya Ticaret Örgütü (WTO) anlaşmalarından olan Sübvansiyonlar ve Telafi Edici Tedbirler Anlaşması (SCM)’ dır. Hükümetler doğrudan yabancı yatırımları çekmek ve onlardan daha fazla faydalanmak için yatırım teşviklerinde üç ana kategoriyi kullanmaktadırlar:  Doğrudan parasal yardım ve imtiyazlı faiz oranlı krediler gibi finansal teşvikler,  Vergi indirimi, vergi istisnası, vergi ertelemesi gibi mali teşvikler,  Altyapı desteklemeleri, pazar öncelikleri, düzenleyici imtiyazlar, iş gücü ve 69 çevresel standartlardan muafiyetleri içeren diğer teşvikler. 68 Ahmet İncekara, Türkiye’de Teşvik Sistemi, İstanbul Ticaret Odası Yayın No: 1995-10, s. 9. 69 UNCTAD, Incentives, United Nations, New York and Geneva, 2004, s. 5. 33 Devlet destekleri ile bir ülkenin gelişmişlik durumu ve ihtiyaçlarına göre çeşitli amaçlar güdülebilmektedir. Devlet; dezavantajlı bölgelerin kalkındırılması, ihracatın artırılması, girişimciliğin artırılması, verimliliğin artırılması, belirli sektörlerde üstün rekabetçilik kazanma, istihdam sağlama, yabancı yatırım çekme vb. hedefler doğrultusunda 70 teşvik politikaları izlemektedir. Ülkemizde en kapsamlı olarak şuan, 15/6/2012 Tarihli ve 2012/3305 Sayılı Yatırımlarda Devlet Yardımları Hakkında Bakanlar Kurulu Kararı ile Ekonomi Bakanlığı’nın yürütmekte olduğu Yeni Teşvik Sistemi uygulanmaktadır. Bu kararda devlet desteklerinin amacı şu şekilde açıklanmıştır: “Bu Kararın amacı; kalkınma planları ve yıllık programlarda öngörülen hedefler doğrultusunda tasarrufların katma değeri yüksek yatırımlara yönlendirilmesine, üretim ve istihdamın artırılmasına, uluslararası rekabet gücünü artıracak ve araştırma- geliştirme içeriği yüksek bölgesel ve büyük ölçekli yatırımlar ile stratejik yatırımların özendirilmesine, uluslararası doğrudan yatırımların artırılmasına, bölgesel gelişmişlik farklılıklarının azaltılmasına, kümelenme ve çevre korumaya yönelik yatırımlar ile araştırma ve geliştirme faaliyetlerinin 71 desteklenmesine ilişkin usul ve esasları belirlemektir.” Yeni Teşvik Sistemi ayrıca ileriki başlıklarda detaylı olarak ele alınacaktır. Devlet destekleri yeni bir yatırım projesi için olduğu gibi işletme dönemindeki bir 72 yatırıma da uygulanmaktadır. Fakat devlet desteklerinin belirli sektörleri geliştirme amacının olması nedeniyle, bu sektörlerdeki yeni sabit sermaye yatırım projeleri bu tez çalışmasının konusuna daha uygun düşmektedir. Bazı kurumların verdiği desteklerde hem yatırım hem de işletme dönemi için destekler mevcuttur. Söz konusu destek türleri ve desteği veren kurumlar bu bölümde ele alınacaktır. Burada genel çerçeve sabit sermaye yatırımlarını etkileyen devlet destekleri olacaktır. 70 Mustafa Tezel, “Türkiye'de 1980-2010 Yılları Arasında Yatırımlara Sağlanan Teşviklerin İBBS Çerçevesinde Bölgesel Ve Sektörel Dağılımı Ve Bölgesel Gelişme Farkları İle İlişkisi”, Türkiye’de Bölgesel Kalkınma ve Teşvik Politikaları, 1.b., Nobel Akademik Yayınclık, ed. Mine Nur Bozdoğan, 2014, s. 293. 71 15/6/2012 Tarihli ve 2012/3305 Sayılı Yatırımlarda Devlet Yardımları Hakkında Bakanlar Kurulu Kararı, (19/6/2012 tarihli 28328 sayılı Resmi Gazete) 72 Güvemli, a.g.e., s. 164 34 2.1 DEVLET TEŞVİKLERİNİN TARİHSEL GELİŞİMİ Teşvik tedbirleri ilk olarak 19. yüzyılda İngiltere’nin sanayi devrimini gerçekleştirmesi ile artan rekabetten korunmak için Almanya ve Amerika’da ortaya çıkmıştır. Temel sebep serbest dış ticaret anlayışının hâkim olmasıyla ülkelerin rekabet etmekte zorlanmasıdır. Bunun sonucunda ülke içindeki sanayiyi korumak için dışarıdan gelen yabancı mallar gümrüğe tabi edilmektedir. Serbest dış ticaretin ülke ekonomisine olan zararları söz konusu oldukça korumacılık politikası devam etmekte ve bu koşullar ortadan kalkınca ise serbest dış ticarete dönülebilmektedir. 19. yüzyıl sonlarına doğru batı ülkelerinin refahının artmasıyla korumacılık tedbirlerinde azalma görülmüş ve Birinci Dünya Savaş’ına kadar serbest ticaret anlayışı 73 devam etmiştir. Savaş sonrası Avrupa’nın sanayi merkezleri zarar görmüş ve Amerika yeniden yapılanma için birçok ülkeye borç vermiştir. Almanya’da meydana gelen yüksek enflasyon ve sermaye yoksunluğu ekonomilerini dış borçlara bağımlı hale getirmiştir. Birinci Dünya Savaşı’ndan 1924’e kadar olan sürede savaş etkisi azalmıştır ancak 1929’a kadar geçen sürede tarım ürünleri fiyatlarının ve ücretlerin düşmesiyle işsizlik oranları artmış, talep düşmüş ve 1929’da New York Borsası’nın çökmesiyle “Büyük Buhran” 74 olarak bilinen kriz baş göstermiştir. Tarımsal ücretlerin düşüşü ve özel girişimlere olan güvenin azalmasıyla liberal iktisat politikaları zayıflamış ve devlet müdahaleleri söz 75 konusu olmuştur. Bu durumda Batı ülkeleri gelişmekte olan ülkeleri zor durumda bırakacak olan korumacı bir politika izlemişlerdir. İkinci Dünya Savaşı’na kadar çeşitli kısıtlama ve yasaklarla devlet, ekonomiye müdahale etmiştir. İkinci Dünya Savaşı’ndan sonra ise İngiltere ve ABD’nin öncülüyle IMF, OECD, Dünya Bankası, GATT (Gümrük Tarifeleri ve Ticaret Anlaşması) gibi oluşumlarla bir serbest ticaret imkânı oluşturmaya çalışmışlardır. Fakat ülkelerin birbirleriyle olan sanayileşme farkı ve ülkelerin sermaye durumu teşvik ve korumacılık politikalarını 73 Erdoğan Alkin, Arif Esin, Sanayileşmede Teşvik Sistemleri, TÜSİAD Yayın No: TÜSİAD-T/90.12.135, 1990, s. 2. 74 İbrahim Bakırtaş, Ali Tekinşen, “Dünya Savaşları Ve Büyük Buhran Arasındaki Etkileşimin Ekonomi Politiği”, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 2004, 83-100 75 Serpil Kahraman Akdoğu, "1929 Krizi Sonrasında Türkiye Ekonomisinde İktisat Politikası Arayışları: İktisadi Devletçilik”, Yönetim ve Ekonomi Araştırmaları Dergisi, Sayı:22 , 2014, s. 348-365 35 doğurmuştur. Daha hızlı kalkınma için katkı sağlayacak olan stratejik sektörler yurt içinde 76 teşvik edilirken yurt dışı ekonomik etkilerine karşı ise korumacı politikalar izlenmiştir. 2.1.1 Türkiye’de Devlet Desteklerinin Gelişimi Türkiye’de ilk yatırım teşvik faaliyeti İkinci Meşrutiyet’ten sonra 1913’de Teşviki Sanayi Kanunu Muvakkatı ile olmuştur. Bu kanunla teşvik tedbirlerinden yalnızca fabrikaların yararlanacağı belirtilmiştir. Fabrika tanımı yapılmayan bu kanunda teşvikten yararlanma şartları yer almıştır. Aşağıdaki maddelerden anlaşılacağı üzere, günümüz sanayi teşvik tedbirlerinde olduğu gibi imalat amacı güdülmüştür. Bu maddeler şunlardır:  Özel sektör işletmesi olmak,  Hammadde ve ya yarı mamul işlemek,  En az 5 beygirlik güç kullanmak,  Sabit yatırım tutarının 1000 lira değerinde olması,  Bir yıl içinde 750 iş günü tutarında işçi çalıştırmak. Bu şartları sağlayan yatırımlara bedelsiz arazi desteği, gümrük muafiyeti, çeşitli 77 vergi muafiyetleri gibi destekler verilmiştir. Ancak bu yasanın çıkmasından bir sene sonra 1914’de başlayan Birinci Dünya Savaşı bu süreci duraklatmıştır. Osmanlı Devleti bu savaştan yenik çıkmış ve ardından Milli Mücadele süreciyle Türkiye Cumhuriyeti kurulmuştur. Yeni kurulan cumhuriyetin milli bir sistemle ekonomik anlamda güçlenmesi için 17 Şubat 1923’de İzmir İktisat Kongresi toplanmıştır. Mustafa Kemal açılış nutkunda millet hâkimiyetinin iktisadi kalkınma ile sağlamlaşacağını ve yabancı sermayenin kontrollü kullanılması gerektiğini ifade etmiştir. İzmir İktisat Kongresi’nde esnaf, sanayici ve çiftçilerin istekleri doğrultusunda 28 Mayıs 1927’de Teşvik-i Sanayi kanunu çıkarılmıştır. 1913’de çıkarılan Teşviki Sanayi Kanunu Muvakkatı bu kanunun temelini 78 oluşturmaktadır. Teşvik-i Sanayi Kanunu ile teşvik niteliğinde aşağıdaki kararlar alınmıştır:  Gümrük vergileri ile sanayinin korunması ve sanayide girdi olarak kullanılan hammaddelerin ithalatında vergi muafiyeti sağlanması 76 Erdoğan Alkin, Arif Esin, a.g.e., s. 6. 77 A.Gündüz Ökçün, “Teşvik-i Sanayi Kanun-ı Muvakkatı, 1913”, Ankara Üniversitesi SBF Dergisi, 2014, C.30, S.1, ss. 25-44 78 Kadir Kasalak, “Teşvik-i Sanayi Kanunları ve Türkiye’de Sanayileşmeye Etkileri”, Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 2012, Sayı:27, ss.65-79. 36  Sanayi yatırımlarının teşvik edilmesi  Finansmana ve kredilere erişim imkânlarının artırılması  Ana bir ticaret bankasının kurulması  İpotek karşılığı tacirlere kredi verilmesi  Sanayiye teknik eleman yetiştirmek için eğitim kurumlarının ve sanayi odalarının açılması. Kongrede katılımcı kesimlerden gelen talepler doğrultusunda daha birçok karar alınmıştır. Ancak teşvik politikasıyla ilgili olanlar ele alınmıştır. İzmir İktisat Kongresi ile karma ekonomi politikası izlenmeye başlamıştır. Bu kongreden sonra para, bankacılık, mali sistemler, sanayicilik alanlarında gelişmeler sağlanmıştır. 1924’te milli banka vizyonuyla İş Bankası kurulmuş milli kuruluşlara kredi verme ve tasarrufları artırma amacı gütmüştür. Sanayi kuruluşları ile ilgili olarak ise 1925’te Osmanlı Devleti’nden kalan fabrikaları yönetmek ve iştirak suretiyle yeni sanayi kuruluşları kurma amacıyla Sanayi ve Maden Bankası kurulmuştur. 1926’da Ziraat Bankası anonim şirket haline getirilmiş ve 1930’da para piyasasını düzenleme amacıyla Merkez Bankası anonim şirket olarak 79 kurulmuştur. 1927’de çıkarılan Teşvik-i Sanayi kanunundan iki sene sonra dünya ekonomik buhranı ortaya çıkmıştır. Bu nedenle ülke içinde de devletçi ekonomi politikaları izlenmiştir. Temel sanayi kuruluşları devlet tarafından kurulmuş ve özel teşebbüsler için bir okul vazifesi görmüştür. 1927’de çıkarılan yasa 1942 yılında yürürlükten kaldırılmıştır. Bu tarihten sonra yabancı sermaye teşviki, turizm teşviki, petrol kanunu, tarımsal üretimi özendirme gibi üretim ve yatırım faaliyetlerine destek verilmiştir. Ancak teşvik uygulamalarının belirli bir sisteme bağlanması 1963 yılında Türkiye’nin planlı döneme geçmesiyle gerçekleşmiştir. Örneğin aynı yıl Gelir Vergisi Kanunu ile Türkiye’de ilk kez yatırım indirimi uygulanmıştır. Sonraki yıl yatırım mallarının ithalinde vergi muafiyeti 80 sağlanmıştır. Ayrıca 1968 yılında ilan edilen kararnameyle 22 il Kalkınmada Öncelikli Yöre ilan edilmiş ve teşvik uygulamaları gerçekleştirilmiştir. Daha sonra bu illerin sayısı yıllar itibariyle çıkan kararnamelerle artmıştır. 79 İ. Ceyhan Koç, “İzmir İktisat Kongresi’nin Türk Ekonomisinin Oluşumuna Etkileri”, Atatürk Üniversitesi Atatürk Dergisi, 2000, C.3, S.1, ss. 145-167 80 İncekara, a.g.e, s. 52 37 Yatırım teşvikleri küresel ekonomik krizlerin ve ülke içindeki ekonomik sıkıntıların etkili olması nedeniyle başarısız olmuştur. Bu nedenle 24 Ocak 1980 yılında alınan 81 ekonomik kararlar ile daha sistemli bir teşvik programına geçilmiştir. Kararlar aslında dünyada yayılan serbestleşme hareketlerinin bir sonucudur. Bu serbestleşme hareketi IMF ve Dünya Bankası yönlendirmesiyle gelişmiş ülkelerin serbest piyasa ve sermayenin serbest dolaşımı ilkelerini benimsemesiyle meydana gelmiştir. İstikrar ve yapısal uyum denilen bu sistemle devletin ekonomiye müdahalesini azaltmak, makroekonomik dengeyi sağlamak ve piyasaların serbestleştirilmesi gibi maddeler hedeflenmiştir. Türkiye’de planlı dönemdeki ithal ikameci anlayışın sona ermesinden sonra bu dönemde dışa açılan ve ihracata yönelik bir ekonomi politikası izlenmiştir. İthal ikameci anlayış döneminde yatırım malları oranın artması, ihracat gelirlerinin ve tasarrufların azalması Türkiye’yi kalkınma yolunda bir döviz ve enflasyon sorununa mahkûm etmiştir. Ekonomideki bu kötü gidişattan sonra alınan 24 Ocak 1980 kararları ile yabancı sermaye teşvik edilmiş, ithalat engelleri kaldırılmış, IMF’den 1,3 milyar dolar borç alınmıştır. Ayrıca büyük bir devalüasyon ile 1 Dolar, 47 TL’den 70 TL’ye çıkarılmıştır. İlkin ihracatta bir artış olmuştur fakat reel üretimin azalması, ithalatın artması ve politik nedenlerden dolayı dış 82 ticaret açığı yeniden büyümüştür. 1980’lere kadar bazı sektörlerde gelişme gösterilmiştir. 1980 kararlarından sonra ise teşvik edilecek yatırımlarda sektör ayrımı gözetilmiştir. Mevcut teşvik sistemine benzer şekilde öncelikli sektörler ve yatırım konuları belirlenmiştir. Sonrasında her yıl bu yatırım konuları ve sektörler kararnamelerle yeniden belirlenmiştir. Yine mevcut teşvik sistemindeki bölgelere benzer şekilde Kalkınmada Öncelikli Yöreler (KÖY), 21.07.1981 tarihli bakanlar kurulu kararı ile birinci ve ikinci derece olmak üzere ikiye ayrılmıştır. Yatırım teşviklerinde bu yöntemlerin izlenmesi yeni teşvik sistemiyle büyük oranda 83 benzerlik göstermektedir. Aşağıdaki tabloda 21.07.1981 tarihli bakanlar kurulu kararı ile 84 ilan edilen birinci ve ikinci derecede kalkınmada öncelikli iller görülmektedir. 81 Erdal Akdeve, Erdal Tanas Karagöl, “Geçmişten Günümüze Türkiye’de Teşvikler Ve Ülke Uygulamaları”, Dumlupınar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 2013, S.37, ss. 329-350 82 Mevlüt Karabıçak, “Türkiye’de Ekonomik İstikrarsızlığın Tarihsel Gelişim Süreci”, Süleyman Demirel Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi, 2000, C.5, S.2, ss. 49-65 83 Emre Eser, “Türkiye’de Teşvik Sistemleri ve Mevcut Sistemin Yapısına Yönelik Öneriler”, T.C Başbakanlık Devlet Planlama Teşkilatı İktisadi Sektörler ve Koordinasyon Genel Müdürlüğü, 2011, s. 77 84 http://www3.kalkinma.gov.tr, (09.05.2017) 38 Tablo 2: 21.07.1981 Tarihli Bakanlar Kurulu Kararı İle KÖY Kapsamına Giren İller I. DERECEDE KÖY (10 İL) II. DERECEDE KÖY (17 İL) 1. Ağrı 1. Adıyaman 2. Bingöl 2. Artvin 3. Bitlis 3. Çankırı 4. Gümüşhane 4. Çorum 5. Hakkâri 5. Diyarbakır 6. Muş 6. Elazığ 7. Siirt 7. Erzincan 8. Tunceli 8. Erzurum 9. Kars 9. Kahramanmaraş 10. Van 10. Kastamonu 11. Malatya 12. Mardin 13. Sinop 14. Sivas 15. Şanlıurfa 16. Tokat 17. Yozgat Bu gelişmelerden sonra teşvik uygulamaları kalkınma planlarıyla uyumlu şekilde ilerleme politikası güdülmüştür. Bölgesel ve sektörel teşvik uygulamaları devam etmiş, OSB’ler ve KÖY ’ler için yatırım avantajları sağlanmıştır. Kalkınma planlarından da anlaşılacağı üzere teşvik politikalarının amacı girişimcileri plan hedefleri doğrultusunda yönlendirmektir. Yatırımların ülke genelinde dengeli dağılımı için bölgelere göre teşvik uygulamaları tercih edilmiş ve kaynak kullanımı, teknoloji seçimi gibi kıstaslar etkili olmuştur. Yurt dışında yaşayan vatandaşların yatırımlarına, OSB’lere ve ihracata dönük 39 yatırımlar için ilave öncelik tanınmıştır. Buradan anlaşılacağı üzere döviz getirici 85 faaliyetler teşvik edilmiştir. Altıncı beş yıllık kalkınma planı döneminde, özellikle 1988 yılında Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası nezdinde "Kaynak Kullanımını Destekleme Fonu"nun kurulması ve finansal kiralama yoluyla yapılan yatırımların artırılmasının amaçlanması 86 finansal anlamda da gelişmelerin yaşandığını göstermektedir. Ayrıca planlarda ve teşvik yasalarında görülen teşvik faaliyetlerinin tek bir yasada toplanması ve bürokrasinin azaltılması çokça zikredilmiştir. Bu sorunlar günümüzde de geçerliliğini korumaktadır. 1995 yılından sonra nakdi destekler kaldırılmış ve Türkiye’nin Dünya Ticaret Örgütü’ne (WTO) üye olmasıyla teşvik araçları yeniden yorumlanmıştır. Yine Türkiye’nin 1 Ocak 1996’da Avrupa Birliği Gümrük Birliği’ne girmesiyle de AB hukuk kuralları ile devlet yardımları arasında uyumsuzluklar meydana gelmiştir. Destek oranları düşürülmüş 87 ve teşviklerin bölgesel ve sektörel amaçlarından uzaklaşılmıştır. Sonrasında 16 Ekim 1996’da çıkan yasayla Küçük ve Orta Boy İşletmeleri’nin (KOBİ) Yatırımlarında Devlet Yardımları Hakkında Karar yürürlüğe girmiştir. Bu yasayla AB Gümrük Birliği’ne girilmesi ile KOBİ’lerin rekabet edebilmeleri amaçlanmıştır. KOBİ’ler uygulanan desteklerden teşvik belgesi almak suretiyle yararlanmıştır. İşletmeler, Hazine Müsteşarlığı’nca düzenlenen teşvik belgesiyle, makine, teçhizat, hammadde alımlarında; KDV istisnası, damga vergisi istisnası, gümrük muafiyeti, yatırım kredisi gibi desteklerden 88 yararlanmışlardır. 2000’li yıllara gelindiğinde ekonomik kriz nedeniyle teşvik uygulamalarında aksamalar meydana gelmiştir. Bu yıllarda devlet destekleri ar-ge, istihdam, çevre, bölgesel kalkınma konularına yönelmesiyle teşvik uygulamaları çeşitli kurumlar tarafından sağlanmaya başlamıştır. 2000 yılında Küçük ve Orta Ölçekli İşletmelerin Yatırımlarında Devlet Yardımları Hakkında Karar ve 2002 yılında Yatırımlarda Devlet Yardımları 85 Beşinci Beş Yıllık Kalkınma Planı (1985-1989), http://www3.kalkinma.gov.tr, (10.05.2017) 86 Altıncı Beş Yıllık Kalkınma Planı (1990-1994), http://www3.kalkinma.gov.tr, (10.05.2017) 87 İsmail Çiloğlu, “Türkiye’de Uygulanan Teşvik Politikalarının Analizi”, Türkiye’de Bölgesel Kalkınma ve Teşvik Politikaları, 1.b., Nobel Akademik Yayınclık, ed. Mine Nur Bozdoğan, 2014, s. 99 88 Küçük ve Orta Boy İşletmelerin Yatırımlarında Devlet Yardımları Hakkında Karar (16.10.1996 tarih, 22789 sayılı T.C. Resmi Gazete). 40 89 Hakkında Karar ile teşvik sistemi günümüze kadar değişerek gelmiştir. Aşağıdaki tabloda 90 2002-2012 yılları arasındaki teşvik paketleri görülmektedir. Tablo 3: 2002-2012 Yılları Arasında Uygulanan Teşvik Paketleri TEŞVİK SİSTEMİ TEŞVİK UYGULAMALARI TEŞVİK ARAÇLARI -Gümrük Vergisi ve Toplu Konut İstisnası -Yatırım İndirimi 2002/4367 Sayılı Karar -KDV İstisnası -Vergi, Resim ve Harç İstisnası -Kredi İstisnası -Gelir Vergisi Stopajı Teşviki Kişi Başına Düşen Gelirin 1500 $ ’dan -Sigorta Primi İşveren Paylarında 2004/5084 Sayılı Kanun Teşvik Daha Düşük Olduğu İllerde -Bedelsiz Yatırım Yeri Tahsisi -Enerji Desteği A. Genel Teşvik Uygulamaları -KDV İstisnası -Gümrük Vergisi Muafiyeti B. Bölgesel Teşvik Uygulamaları -Vergi İndirimi 2009/15199 Sayılı Karar -Sigorta Primi İşveren Hissesi Desteği C. Büyük Ölçekli Yatırımların Teşviki -Yatırım Yeri Tahsisi A. Genel Teşvik Uygulamaları -KDV İstisnası -Gümrük Vergisi Muafiyeti B. Bölgesel Teşvik Uygulamaları Vergi İndirimi 2012/3305 Sayılı Karar -Sigorta Primi İşveren Hissesi C. Büyük Ölçekli Yatırımların Teşviki Desteği -Yatırım Yeri Tahsisi D. Stratejik Yatırımların Teşviki -Stratejik Yatırımların Teşviki 89 Eser, a.g.e., s. 80 90 Necmettin Çelik, “Teşvik Politikalarının Etkinliğinin Mekânsal Perspektiften Değerlendirilmesi”, Ege Akademik Bakış Dergisi, 2017, C.17, S.1, ss. 1-12 41 2.2 DEVLET DESTEĞİ VEREN KAMU KURULUŞLARI VE BU KURUMLARIN YATIRIM TEŞVİK ARAÇLARI Yatırım projesinin bir fikir olarak doğuşundan hayata geçirilmesine kadar olan her faaliyet belirli bir plan, zaman ve bütçe çerçevesinde ilerler. Bu faaliyetleri gerçekleştirmek için yatırımcı çeşitli maliyetlere katlanır ve bu maliyetler yatırımcının yatırımı yapmadan önceki aşamada karar mekanizmasında etkin rol oynar. Yatırım yerinin satın alınması veya kiralanması, sabit sermaye mallarının satın alınması, vergiler, sigorta primleri, yabancı kaynak maliyeti (faiz) vb. faktörler yatırım kararlarında belirleyici olmaktadırlar. Devlet tarafından belirlenen teşvik politikalarıyla bu faktörlerle ilgili kolaylıklar ve avantajlar sağlanarak yatırımların artması hedeflenir. Yatırım yeri tahsisi, vergi muafiyetleri, sigorta prim desteği, finansal hibe gibi yöntemler devlet destekleri arasında yer alır. Bu çalışmada çeşitli alanlarda verilen devlet destekleri; komple yeni yatırımlar, tevsi yatırımlar ve modernizasyon yatırımları için ele alınmaktadır. Devlet desteklerini mevzuat bilgisi bağlamından ziyade daha çok yatırım projesi açısından anlamı ve yatırım projesine etkisi bağlamında değerlendirmek amaçlanmıştır. Çünkü gelişmekte olan Türkiye’de değişik programlarla ilan edilen yatırım teşvikleri sürekli bir mevzuat güncellemesi gerektirmektedir. Bu açıdan devlet destekleri, 2012 yılında yürürlüğe giren 3305 sayılı Yatırımlarda Devlet Yardımları Hakkında Karar ve diğer kamu kuruluşlarının verdiği desteklere göre değerlendirilecektir. Devlet destekleri hususunda kurumların ve yatırım teşvik araçlarının çeşitlilik göstermesi nedeniyle destekler kurumlar bazında ele alınmıştır. 2.2.1 Ekonomi Bakanlığı Teşvik Sistemi 2012 yılında 3305 sayılı kararname ile “Yatırımlarda Devlet Yardımları Hakkında Karar” yürürlüğe girmiştir. “Bu Kararın amacı; kalkınma planları ve yıllık programlarda öngörülen hedefler doğrultusunda tasarrufların katma değeri yüksek yatırımlara yönlendirilmesine, üretim ve istihdamın artırılmasına, uluslararası rekabet gücünü artıracak ve araştırma- geliştirme içeriği yüksek bölgesel ve büyük ölçekli yatırımlar ile stratejik yatırımların özendirilmesine, uluslararası doğrudan yatırımların artırılmasına, bölgesel gelişmişlik farklılıklarının azaltılmasına, kümelenme ve çevre korumaya yönelik yatırımlar 42 ile araştırma ve geliştirme faaliyetlerinin desteklenmesine ilişkin usul ve esasları 91 belirlemektir.” Görüldüğü üzere teşvik politikasının amacı yine kalkınma planları doğrultusunda ve bölgesel gelişmişlik farklarının azaltılması üzerinedir. İlgili genel müdürlük Ekonomi Bakanlığı Teşvik Uygulama ve Yabancı Sermaye Genel Müdürlüğü’dür. Bu teşvik sisteminde iller 6 bölgeye ayrılmıştır ve teşvik unsurlarından bakanlık tarafından verilen yatırım teşvik belgesi almak suretiyle yararlanılır. Aşağıdaki tabloda iller ve ait oldukları 92 teşvik bölgeleri görülmektedir. Bölge sıralaması 6’ya yaklaştıkça destek unsurları ve oranları artmaktadır. Tablo 4: Yatırım Teşvik Uygulamalarında Bölgeler 1. Bölge 2. Bölge 3. Bölge 4. Bölge 5. Bölge 6. Bölge Ankara Adana Balıkesir Afyonkarahisar Adıyaman Ağrı Antalya Aydın Bilecik Amasya Aksaray Ardahan Bursa Bolu Burdur Artvin Bayburt Batman 93 Eskişehir Çanakkale Gaziantep Bartın Çankırı Bingöl İstanbul Denizli Karabük Çorum Erzurum Bitlis İzmir Edirne Karaman Düzce Giresun Diyarbakır Kocaeli Isparta Manisa Elazığ Gümüşhane Hakkâri Muğla Kayseri Mersin Erzincan Kahramanmaraş Iğdır Kırklareli Samsun Hatay Kilis Kars Konya Trabzon Kastamonu Niğde Mardin Sakarya Uşak Kırıkkale Ordu Muş Tekirdağ Zonguldak Kırşehir Osmaniye Siirt Yalova Kütahya Sinop Şanlıurfa Malatya Tokat Şırnak Nevşehir Tunceli Van Bozcaada ve Rize Yozgat Gökçeada İlçeleri Sivas 91 15.06.2012 Tarihli ve 2012/3305 Sayılı Yatırımlarda Devlet Yardımları Hakkında Bakanlar Kurulu Kararı, (19.06.2012 tarihli 28328 sayılı Resmi Gazete) 92 www.ekonomi.gov.tr, Değişikliklerin Dercedildiği Karar ve Tebliğ_03 05 2017, (20.05.2017) 93 Bozcaada ve Gökçeada İlçeleri hariç 43 Aşağıdaki tabloda “Yatırımlarda Devlet Yardımları Hakkında Karar ”da yıllar 94 itibariyle yapılan düzenlemeler görülmektedir. Bu mevzuatların son halleri devlet desteklerinden sorumlu kurumlar için temel kaynak niteliğinde olmaktadır. Tablo 5: 2012/3305 sayılı Kararda, 22.02.2017 Tarihine Kadar Gerçekleştirilen Değişiklikler Bakanlar Kurulu Kararı Yayımlandığı Resmi Gazete Karar Tarihi Karar Sayısı Tarihi Sayısı 15.06.2012 2012/3305 19.06.2012 28328 Bakanlar Kurulu Kararında Değişiklik Yapan Düzenlemeler 02.10.2012 2012/3802 13.10.2012 28440 28.01.2013 2013/4288 15.02.2013 28560 27.05.2013 2013/4763 30.05.2013 28662 27.01.2014 2014/6058 09.05.2014 28995 30.06.2014 2014/6588 06.08.2014 29080 15.12.2014 2014/7273 05.03.2015 29286 16.03.2015 2015/7496 08.04.2015 29320 20.08.2015 2015/8050 27.08.2015 29458 09.11.2015 2015/8216 19.11.2015 29537 29.02.2016 2016/8715 08.04.2016 29678 07.09.2016 2016/9139 05.10.2016 29848 13.02.2017 2017/9917 22.02.2017 29987 Destek unsurlarından yararlanmak için teşvik belgesi alınması gerektiği belirtilmişti. Yatırım teşvik belgesi müracaatı genel ve bölgesel teşvik belgesi kapsamında sabit yatırım tutarı (Arazi-arsa, bina-inşaat, makine ve teçhizat) 10 Milyon Türk Lirası’ndan az ise tercihen yatırımın yapılacağı yerdeki kalkınma ajansına ya da ticaret ve sanayi odasına yapılabilir. Müracaat kalkınma planları çerçevesinde sektörel, mali ve teknik açılardan değerlendirilir ve uygun görülmesi halinde teşvik belgesi düzenlenir. Müracaatta yatırımcı bilgileri, yatırım bilgileri (ürün akış şeması, yatırımın cinsi, öz kaynak, yabancı kaynak vs.), yerli ve ithal makine listeleri, beyan ve taahhüt formları istenmektedir. Teşvik belgesi tarihi önemlidir çünkü teşvik unsurlarından yararlanmak için bütün yatırım harcamaları belge tarihinin aralığı içerisinde gerçekleştirilmelidir. Yatırım teşvik belgesi alan işletmeler zaman zaman teşvik tarihi aralığında olmayan harcamaların 94 www.ekonomi.gov.tr, Değişikliklerin Dercedildiği Karar ve Tebliğ_03 05 2017, (20.05.2017) 44 faturalarını sabit yatırım tutarına dâhil ederek sorun yaşayabilmektedir. Bu durumda geçersiz faturalar sabit yatırım tutarında azalmaya yol açmaktadır. Yatırım teşvik uygulamaları aşağıdaki dört başlık çerçevesinde uygulanmaktadır. 1- Genel Yatırım Teşvik Uygulamaları 2- Bölgesel Yatırım Teşvik Uygulamaları 3- Büyük Ölçekli Yatırım Teşvik Uygulamaları 4- Stratejik Yatırım Teşvik Uygulamaları Yukarıdaki teşvik türlerine göre teşvik uygulamaları değişmektedir. Aşağıdaki 95 tabloda teşvik türlerine göre destek unsurları görülmektedir. Tablo 6: Farklı Teşvik Türleri ve Sağlanan Destek Unsurları Genel Yatırım Bölgesel Büyük Ölçekli Stratejik Yatırım Destek Unsurları Teşvik Yatırım Teşvik Yatırım Teşvik Teşvik Uygulamaları Uygulamaları Uygulamaları Uygulamaları KDV İstisnası     Gümrük Vergisi     Muafiyeti Vergi İndirimi    Sosyal Sigortalar Prim Desteği *    (İşveren Payı) Gelir Vergisi Stopajı ** ** ** ** İndirimi Sosyal Sigortalar Prim Desteği ** ** ** (Çalışan Payı) Faiz Oranı Desteği ***  Arazi Tahsisi    KDV İadesi  * Tersanelerin gemi inşa yatırımları için ** 6. bölgede gerçekleştirilecek yatırımlar için *** 3. 4. 5. ve 6. bölgelerdeki yatırımlar için Aşağıda teşvik türlerine yer verilmiş ve sonraki başlıkta bu destek unsurları açıklanmıştır. 95 www.invest.gov.tr, Yatırımcı Kılavuzu, (22.05.2017) 45 2.2.1.1 Genel Yatırım Teşvik Uygulamaları Kalkınma planlarında görüldüğü gibi planlanan yıllarda teşvik politikaları belirlenmiştir. Bu teşvik politikalarıyla desteklenecek sektörler ve yatırım konuları yatırım teşvik mevzuatında belirtilmiştir. Asgari sabit yatırım tutarı ve üzerindeki yatırımlar, bölgesel, büyük ölçekli ve stratejik teşvik şartlarını sağlamıyorsa ve teşvik edilmeyecek yatırımlar arasında değilse genel teşvik uygulamasından yararlanır. Asgari sabit yatırım tutarı 1. ve 2. bölgelerde 1 milyon TL, 3., 4., 5., ve 6. bölgelerde 500 bin TL olan yatırımlar genel teşvik kapsamına girmektedir. Ayrıca belirlenen asgari sabit yatırım tutarıyla birlikte belirlenen asgari kapasite ve diğer şartlar sağlanması gerekir. Genel teşvik belgesiyle aşağıdaki destek unsurlarından faydalanılabilir.  Gümrük vergisi muafiyeti  Katma değer vergisi (KDV) istisnası  Gelir vergisi stopajı desteği (6.bölge ve asgari 10 işçi)  Sigorta primi işveren hissesi desteği (tersanelerin gemi ve inşa yatırımları 96 için) 2.2.1.2 Bölgesel Teşvik Uygulamaları Bölgesel yatırım teşviklerinden yararlanmak için genel teşvik başlığında bahsedildiği gibi asgari sabit yatırım tutarı şartını ve yatırımın bölgesel teşvikten yararlanacak sektörler arasında olması gerekir. Aşağıdaki tabloda yatırım teşvik mevzuatında EK-2A’da asgari sabit yatırım tutarları ve desteklenecek sektörler 97 görülmektedir. 96 Teşvik Uygulama Rehberi, Fırat Kalkınma Ajansı, 2.b, Ağustos 2014 97 www.ekonomi.gov.tr, Değişikliklerin Dercedildiği Karar ve Tebliğ_03 05 2017, (20.05.2017) 46 47 Tablo 7: Bölgesel Desteklerden Faydalanabilecek Sektörler Ve Bölgeler İtibariyle Asgari Yatırım Tutarları Veya Kapasiteleri 1 48 Tablo 8: Bölgesel Desteklerden Faydalanabilecek Sektörler Ve Bölgeler İtibariyle Asgari Yatırım Tutarları Veya Kapasiteleri 2 Bölgesel kalkınma kavramından yola çıkılarak hedeflenen bu türdeki teşvik uygulamaları gelişmekte olan ülkemiz için ayrı bir önem arz etmektedir. Gerek iç göçün doğudan batıya olması gerek coğrafi ve diğer koşullar nedeniyle; beşeri sermaye, alt yapı imkânları, enerji kaynakları gibi unsurların ülke içinde eşit dağılmaması bölgesel gelişmişlik farkları doğurmaktadır. Bölgesel teşviklerin amacı bölgesel kalkınmayı istihdam ve yatırım politikalarıyla sağlamak ve geri kalmış bölgelerin potansiyellerine göre 98 mal ve hizmet üretimini desteklemektir. 99 Bölgesel teşvik unsurları süre ve oranları aşağıdaki tabloda görülmektedir. Teşvik unsurlarının Organize Sanayi Bölgeleri (OSB) için daha yüksek tutulduğu dikkat çekmektedir. OSB’de yapılan yatırımlar bir alt bölge desteklerinde yararlanmaktadır. Tablo 9: Bölgesel Yatırım Teşvik Uygulamaları Bölge Teşvik Unsurları I II III IV V VI KDV İstisnası VAR Gümrük Vergisi Muafiyeti VAR Vergi Vergi İndirim Oranı (%) 50 55 60 70 80 90 İndirimi Yatırıma OSB dışı 15 20 25 30 40 50 Katkı Oranı (%) OSB içi 20 25 30 40 50 55 Sosyal OSB dışı 2 yıl 3 yıl 5 yıl 6 yıl 7 yıl 10 yıl Sigortalar Prim Destek OSB içi 3 yıl 5 yıl 6 yıl 7 yıl 10 yıl 12 yıl Desteği Süresi (işveren Destek OSB dışı 10 15 20 25 35 Sınır yok Payı) Üst Sınırı (%) OSB içi 15 20 25 35 Sınır yok Sınır yok Arazi Tahsisi VAR Türk Lirası’na Endeksli Krediler 3 Puan 4 Puan 5 Puan 7 Puan Faiz Oranı (puan) YOK YOK Desteği Dövize Endeksli Krediler (puan) 1 Puan 1 Puan 2 Puan 2 Puan Sosyal Sigortalar Prim Desteği (Çalışan Payı) YOK YOK YOK YOK YOK 10 Yıl Gelir Vergisi Stopajı İndirimi YOK YOK YOK YOK YOK 10 Yıl 98 Mehmet Akyol, “Bölgesel Kalkınma Ve Yeni Yatırım Teşvik Sisteminin Ekonomik Etkilerinin Analizi”, Küresel İktisat ve İşletme Çalışmaları Dergisi, 2016, C.5, S.9, ss. 49-61 99 www.invest.gov.tr, Yatırımcı Kılavuzu, (27.05.2017) 49 Bölgesel teşvik uygulamalarında sağlanan faiz desteği tutarı 3. bölgede 500.000 TL, 4. bölgede 600.000 TL, 5. bölgede 700.000 TL ve 6. bölgede 900.000 TL’yi aşamaz. Tabloda sigorta primi işveren payı kısmındaki destek üst sınırı yapılan sabit yatırım tutarının yüzdesini ifade etmektedir. Örneğin birinci bölgede sosyal sigortalar işveren prim desteği tutarı sabit yatırım tutarının %10’unu geçemez. 2.2.1.3 Stratejik Yatırımlar Stratejik yatırım teşvik uygulamasında teşvik unsurlarından yararlanmak için bölge şartı ve belirli bir konu aranmamaktadır. Bunun yerine ithal edilen ürünlerin yurtiçinde üretimine yönelik yatırımlar ve Ekonomi Bakanlığı’nın belirlediği şartları taşıyan yatırımlar stratejik yatırım teşvik uygulamalarından yararlandırılır. Bu şartların hepsi birlikte sağlanması gerekmektedir. Şartlar aşağıdaki maddelerde görülmektedir.  Asgari yatırım tutarının 50 milyon TL’nin üzerinde olması. (Enerji yatırımı ise doğalgaza dayalı olmayan tesis kurulu gücü ile orantılanacak kısmı dâhil)  Yatırım konusu ürünün yurtiçi toplam üretim kapasitesinin ithal edilenden az olması  Bakanlıkça belirlenecek esaslar çerçevesinde, belge konusu yatırımla sağlanacak katma değerin asgari %40 olması  Yatırım sonucu üretilecek ürünle ilgili son bir yıl içerisinde gerçekleşen ithalat tutarının 50 milyon ABD dolarının üzerinde olması. Stratejik yatırım teşvik belgesine başvuru aşamasında yatırımın ekonomik, teknik ve mali açıdan incelendiği fizibilite raporu istenmektedir. Bu raporda söz konusu incelemelerde yurtiçi üretim kapasitesi ve ithalat miktarları gibi verilere son iki aylık resmi veriler kullanılarak yer verilmelidir. Stratejik yatırımlara sağlanan destek unsurları 100 aşağıdaki tabloda görülmektedir. 100 Soru ve Cevaplarla Yeni Yatırım Teşvik Sistemi, www.kpmg.com.tr, (29.05.2017) 50 Tablo 10: Stratejik Yatırımlara Sağlanan Destek Unsurları Destek Unsurları Tüm Bölgeler KDV İstisnası VAR Gümrük Vergisi Muafiyeti VAR Vergi İndirimi 90% Yatırıma Katkı Oranı 50% Sigorta Primi Destek Süresi 7 YIL ( 6. BÖLGEDE 10 YIL ) İşveren His. Yatırıma Katkı Desteği 15 (6. Bölgede Sınırsız) Oranı (%) 500 Milyon TL’nin üzerindeki yatırımların bina-inşaat KDV İadesi Desteği harcamaları için Yatırım Yeri Tahsisi VAR Faiz Desteği TL Kredilerde 5 Puan, Döviz Kredilerde 2 Puan, 5 yıl süre ile Gelir Vergisi Stopaj Desteği Sadece 6. Bölge Yatırımları için 10 yıl Sigorta Primi İşçi Hissesi Desteği (Destek Sadece 6. Bölge Yatırımları için 10 yıl Süresi) 2.2.1.4 Büyük Ölçekli Yatırımlar Aşağıdaki yatırım konuları ve asgari sabit yatırım tutarı şartını sağlayan yatırımlar büyük ölçekli yatırımlar teşvik uygulamalarından yararlandırılır. Desteklenen yatırım konularına bakıldığında ar-ge yoğun, uluslararası rekabette avantaj sağlayan ve ithalatta yer tutan yatırımlar olduğu görülmektedir. Büyük Ölçekli Yatırımlar, Türkiye’nin her 101 bölgesinde farklı oranlarda ve sürelerde desteklenmektedir. Büyük ölçekli yatırım teşvik uygulamaları kapsamında aşağıdaki yatırım konuları 102 ve asgari sabit yatırım tutarları desteklemeler için şarttır. Büyük ölçekli yatırımlara sağlanan destekler tablo 6’da görülmektedir. Bu destek unsurları sonraki başlıkta açıklanacaktır. 101 25 Soruda Yatırımlarda Devlet Yardımları, Serhat Kalkınma Ajansı, Nisan 2013, s.19 102 2012/3305 Sayılı Yatırımlarda Devlet Yardımları Hakkında Karar ve 2012/1 Sayılı Tebliğ EK-3 51 Tablo 11: Büyük Ölçekli Yatırım Konuları ve Asgari Sabit Sermaye Tutarları Asgari No Yatırım Konuları Yatırım Tutarı (Milyon TL) 1 Rafine Edilmiş Petrol Ürünleri İmalatı 1000 2 Kimyasal Madde ve Ürünlerin İmalatı 200 (Değişik:RG-8/4/2016-29678) Liman ve Liman Hizmetleri Yatırımları ile 3 200 Havalimanı Yatırımları Motorlu Kara Taşıtlarının İmalatı Yatırımları: 4 a)Motorlu Kara Taşıtları Ana Sanayi Yatırımları 200 b)Motorlu Kara Taşıtları Yan Sanayi Yatırımları 50 5 Demiryolu ve Tramvay Lokomotifleri ve/veya Vagon İmalatı Yatırımları 6 Transit Boru Hattıyla Taşımacılık Hizmetleri Yatırımları 7 Elektronik Sanayi Yatırımları 8 Tıbbi Alet, Hassas ve Optik Aletler İmalatı Yatırımları 9 İlaç Üretimi Yatırımları 10 Hava ve Uzay Taşıtları ve/veya Parçaları İmalatı Yatırımları 50 11 Makine (Elektrikli Makine ve Cihazlar Dâhil) İmalatı Yatırımları Metal Üretimine Yönelik Yatırımlar: [Maden Kanununda belirtilen IV/c grubu metalik madenlerin cevher 12 ve/veya konsantresinden nihai metal üretimine yönelik yatırımlar (bu tesislere entegre madencilik yatırımları dahil)] 2.2.1.5 Öncelikli Yatırımlar Öncelikli yatırımlar teşvik uygulamasında, yatırım teşvik sisteminde öncelikli olarak belirlenmiş konuların bölge ayrımı gözetmeksizin 5. bölge desteklerinden yararlandırılması söz konusudur. Eğer bu yatırımlar 6. Bölgede yapılırsa 6. Bölge desteklerinden yararlanmaktadır. Ayrıca yatırımın 5. bölgede OSB’de yapılması durumunda 6. bölge desteklerinden yararlandırılır. 6. bölgede OSB’de yapılması ise katkı oranı ve uygulama süreleri açısında daha avantajlı olmaktadır. Aşağıda belirtilen yatırım konuları, yatırımın hangi ilde yapıldığına bakılmaksızın beşinci bölge için belirlenen bölgesel destek paketinden faydalanacaktır: 1. Denizyolu ile yük ve/veya yolcu taşımacılığına yönelik yatırımlar. 2. Özel sektör tarafından yapılacak şehirlerarası yük ve/veya yolcu taşımacılığına yönelik demiryolu yatırımları ile şehir içi yük taşımacılığına yönelik demiryolu yatırımları. 52 3. Test merkezleri, rüzgâr tüneli ve bu mahiyetteki yatırımlar (otomotiv, uzay veya savunma sanayine yönelik olanlar). 4. Kültür ve Turizm Koruma ve Gelişim Bölgelerinde veya termal turizm konusunda bölgesel desteklerden yararlanabilecek nitelikteki turizm konaklama yatırımları. 5. Asgari elli bin metrekare kapalı alana sahip uluslararası fuar yatırımları (konaklama ve alışveriş merkezi üniteleri hariç). 6. Savunma Sanayii Müsteşarlığından alınacak proje onayına istinaden gerçekleştirilecek savunma alanındaki yatırımlar. 7. Maden istihraç yatırımları ve/veya maden işleme yatırımları (4/6/1985 tarihli ve 3213 sayılı Maden Kanununda tanımlanan I. grup madenler ve mıcır yatırımları ile İstanbul ilinde gerçekleştirilecek istihraç ve/veya işleme yatırımları hariç). 8. Özel sektör tarafından gerçekleştirilecek olan kreş ve gündüz bakım evleri ile okul öncesi eğitim, ilkokul, ortaokul ve lise eğitim yatırımları. 9. Bilim, Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı, TÜBİTAK ve KOSGEB tarafından desteklenen AR-GE projeleri neticesinde geliştirilen ürünlerin veya parçaların üretimine yönelik yatırımlar. 10. Motorlu kara taşıtları ana sanayinde gerçekleştirilecek asgari 300 milyon TL tutarındaki yatırımlar ve asgari 75 milyon TL tutarındaki motor yatırımları ile asgari 20 milyon TL tutarındaki motor aksamları, aktarma organları/aksamları ve otomotiv elektroniğine yönelik yatırımlar. 11. Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı tarafından düzenlenen geçerli bir maden işletme ruhsatı ve izni kapsamında 3213 sayılı Maden Kanununun 2 nci maddesinin 4-b grubunda yer alan madenlerin girdi olarak kullanıldığı elektrik üretimi yatırımları. 12. Ek4’te yer alan “Teşvik Edilmeyecek Yatırımlar” hariç olmak üzere Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığının vereceği proje onayına istinaden, yıllık asgari 500 TEP (ton eşdeğeri petrol) enerji tüketimi olan mevcut imalat sanayi tesislerinde gerçekleştirilecek, birim ürün başına en az %2 oranında enerji tasarrufu sağlayan ve yatırım geri dönüş süresi azami 5 yıl olan enerji verimliliğine yönelik yatırımlar. 13. Atık ısı kaynaklı olarak, bir tesisteki atık ısıdan geri kazanım yolu ile elektrik üretimine yönelik yatırımlar (doğal gaza dayalı elektrik üretim tesisleri hariç). 53 14. Asgari 50 milyon TL tutarındaki, sıvılaştırılmış doğal gaz (LNG) yatırımları ve yer altı doğal gaz depolama yatırımları. 15. Karbon elyaf üretimine veya karbon elyaf üretimi ile birlikte olmak kaydıyla karbon elyaftan mamul kompozit malzeme üretimine yönelik yatırımlar. 16. Ekonomik İşbirliği ve Kalkınma Teşkilatı (OECD) teknoloji yoğunluk tanımına göre yüksek teknolojili sanayi sınıfında yer alan ürünlerin üretimine yönelik yatırımlar (US-97 Kodu: 2423, 30, 32, 33 ve 353). 17. Maden Kanununa istinaden düzenlenmiş geçerli Arama Ruhsatı veya Sertifikasına sahip yatırımcıların ruhsatlı sahalarında yapacağı maden arama yatırımları. Tablo 12: Öncelikli Yatırımlara Yönelik Teşvik Uygulamasında Sağlanan 103 Destekler 1, 2, 3, 4 ve 5. BÖLGE 6. 6. BÖLGE ORGANİZE Destek Unsurları 5. ORGANİZE SANAYİ BÖLGEDE SANAYİ BÖLGESİNDE BÖLGELERDE BÖLGESİNDE KDV İstisnası VAR VAR VAR VAR Gümrük Vergisi Muafiyeti VAR VAR VAR VAR Vergi İndirim Oranı %80 %90 %90 %90 Vergi Uygulanacak Vergi Oranı %4 %2 %2 %2 İndirimi Yatırıma Katkı Oranı %40 %50 %50 %55 Sigorta Primi Uygulama Süresi 7 yıl 10 yıl 10 yıl 12 yıl İşveren Hissesi Destek Tutarının Azami %35 Limitsiz Limitsiz Limitsiz Desteği Miktarı Yatırım Yeri Tahsisi VAR YOK VAR YOK İç Kredi 5 Puan 5 Puan 7 Puan 7 Puan Faiz Desteği Döviz / Dövize Endeksli Kredi 2 Puan 2 Puan 2 Puan 2 Puan Azami Destek Tutarı (Bin TL) 700 700 900 900 Sigorta Primi Desteği YOK YOK 10 yıl 10 yıl Gelir Vergisi Stopajı Desteği YOK YOK 10 yıl 10 yıl 103 http://www.ekonomi.gov.tr, Öncelikli Yatırımların Teşviki, (31.05.2017) 54 2.2.1.6 Teşvik Unsurları Yatırımın sağladığı koşullara göre uygun olduğu teşvik türleri ve yararlanacağı teşvik unsurları önceki başlıklarda ele alınmıştı. Tüm bu teşvik unsurlarından yararlanmak için yatırım teşvik belgesinin düzenlenmesi gerekmektedir. Burada dikkat edilmesi gereken husus yatırım teşvik belgesinin alınmasıyla aslında bir yatırım taahhüdünde bulunulmasıdır. Örneğin bir yatırımcı bölgesel teşvik belgesi almış olsun. Fakat bölgesel teşvik kapsamında asgari sabit yatırım tutarı şartını sağlayamamış olsun. Bu durumda yatırım tamamlanmış olmaz ve tamamlama vizesi yapılamaz. “Teşvik belgesindeki kayıt ve koşulları yerine getirmeyen yatırımcıların teşvik belgeleri iptal edilebilir. Bu durumda sağlanan destekler, 6183 sayılı Amme Alacaklarının Tahsil Usulü Hakkında Kanun hükümleri çerçevesinde yatırımcıdan geri alınır.” Teşvik istatistikleri değerlendirilirken bu durum göz önüne alınmalıdır. Teşviklerin etkinliğinin doğru ölçülmesi için sadece teşvik belgesi alan yatırımlardan ziyade teşvik belgesi almış ve tamamlanmış yatırımlar değerlendirilmelidir. Bunun bir adım ötesinde ise yatırımın tamamlanmış fakat atıl durumda olması durumu vardır. Bu durumda yatırımcı teşvik unsurlarından yararlanmış, yatırımını tamamlamıştır. Fakat başka nedenlerden dolayı yatırımı atıl duruma düşebilmektedir. Destek unsurları yatırım projesini mali ve finansal açıdan avantajlı hale getirir ve yatırımcıyı yatırıma teşvik eder. Şimdi bu destek unsurları kısaca açıklanacaktır. 2.2.1.6.1 Gümrük Vergisi Muafiyeti Teşvik belgesi kapsamında temin edilecek yatırım malı ithal makine ve teçhizat için, yürürlükteki İthalat Rejimi Kararı gereğince ödenmesi gereken gümrük vergileri tahsil edilmemektedir. 2.2.1.6.2 KDV İstisnası ve İadesi Teşvik belgesi kapsamında ithal edilen veya yurtiçinden temin edilen makine ve teçhizat yatırım malları için KDV bedelinin ödenmemesi KDV istisnasıdır. Bir malın istisnadan yararlanabilmesi için, öncelikle yatırım teşvik belgesi eki listede yer alması ve makine ve teçhizat niteliğinde olması, ayrıca mal ve hizmet üretiminde kullanılması, bu 55 üretim faaliyetlerinin tamamen veya kısmen indirim hakkı tanınan işlemlerden oluşması 104 gerekmektedir. 2.2.1.6.3 Faiz Desteği Faiz desteği teşvik belgesi kapsamında desteklenen yatırımlarda en az 1 yıl vadeli yatırım kredileri için teşvik belgesine kayıtlı sabit yatırım tutarının %70’ne kadar kullanılan kredi tutarının faizinin Ekonomi Bakanlığı tarafından karşılanmasıdır. Faiz desteği iç kredi, döviz ve dövize endeksli kredi ayrımına göre değişmektedir. Bölgesel teşvik uygulamasında faiz desteği azami tutarları değişiklik göstermektedir. Azami destek tutarı 3. bölgede 500.000, 4. bölgede 600.000, 5. bölgede 700.000 ve 6. bölgede 900.000 TL’dir. 2.2.1.6.4 Sigorta Primi İşveren Hissesi Desteği Yatırım teşvik belgesi ile yapılan yatırımda teşvik belgesinde kayıtlı istihdamı aşmamak kaydıyla istihdam edilenler için ödenen sigorta primi işveren hissesi desteğinin asgari ücrete tekabül eden kısmının bakanlık tarafından ödenmesidir. Bu teşvik unsurundan yararlanmak için teşvik dönemi öncesindeki sigorta primleri yatırılmış olmalıdır. Ayrıca yararlanıcının SGK borcu bulunmamalıdır. 2.2.1.6.5 Sigorta Primi İşçi Hissesi Desteği Yatırım teşvik belgesi ile yapılan yatırımda teşvik belgesinde kayıtlı istihdamı aşmamak kaydıyla istihdam edilenler için ödenen sigorta primi işçi hissesi desteğinin asgari ücrete tekabül eden kısmının bakanlık tarafından ödenmesidir. Söz konusu destek sadece 6. bölgede sağlanmaktadır. Tablo 9’da görüldüğü üzere yatırım tamamlama vizesi 105 yapıldıktan sonra 10 yıl süreyle bu destek sağlanmaktadır. 2.2.1.6.6 Gelir Vergisi Stopajı Desteği Gelir vergisi stopajı çalışanların ücretlerinin ödenmeden önce kaynakta kesilen gelir vergisidir. Gelir vergisi stopajı desteği teşvik belgesi kapsamında sağlanan ek istihdam için bu verginin tahsilinden vazgeçilmesidir. Bu destek sadece 6. bölgede ve 10 yıl süreyle uygulanmaktadır. 104 http://www.gib.gov.tr, (01.06.2017) 105 Mehmet Ali Yıldırım, Kerem Akın, Yeni Teşvik Rehberi, Doğu Anadolu Kalkınma Ajansı 56 2.2.1.6.7 Vergi İndirimi Teşvik belgesi kapsamında yapılan yatırımlar için yatırıma katkı oranları büyük ölçekli, bölgesel ve stratejik yatırımlarda belirtilmişti. Yatırıma katkı tutarına ulaşıncaya kadar vergi indirimi oranında indirimli gelir veya kurumlar vergisi uygulamasına devam edilir. Yatırım katkı tutarı bu vergi indirimiyle tahsilinden vazgeçilen tutardır. Yatırım katkı oranı ise yatırım katkı tutarının toplam yatırıma oranıdır. Örneğin bölgesel teşvik kapsamında 5. bölgede OSB içinde yapılan bir yatırım içim %50 olan yatırım katkı oranındaki tutara erişilinceye kadar %80 vergi indirim oranıyla %4 indirimli kurumlar 106 vergisi ödenecektir. 2.2.1.6.8 Yatırım Yeri Tahsisi Maliye Bakanlığınca belirlenen usul ve esaslar çerçevesinde bölgesel, stratejik ve büyük ölçekli yatırımlar kapsamında yatırım yeri tahsis edilebilmektedir. Bu usul ve esaslar gereği mülkiyeti Hazine’ye, özel bütçeli idarelere, il özel idarelerine ve belediyelere ait taşınmazlar ile devletin hüküm ve tasarrufu altındaki yerler tahsis edilecek 107 yatırım yerleridir. 2.2.1.7 Teşvik İstatistikleri Yatırım teşvik belgesinde sektör bilgisi, sabit sermaye tutarı, istihdam sayısı gibi bilgiler yer almaktadır. Aşağıda bu bilgelerle oluşturulan verilere yer verilmiştir. Fakat belgede yer alan bu veriler yatırımcının taahhüt ettiği bilgilerden ibarettir. Bu nedenle gerçekleşen yatırım tutarları ve istihdam sayıları her zaman belgedekiyle aynı olmayabilmektedir. Gerçekleşen yatırım bilgileri ise yatırım tamamlama ekspertizinden sonra ortaya çıkmaktadır. 2.2.1.7.1 Bölgesel Teşvik Uygulamaları 2001 yılından bu yana uygulanmakta olan ve T.C. Ekonomi Bakanlığı Teşvik Sistemi istatistikleri bu çalışmada ele alınırken komple yeni yatırımlar göz önünde bulundurulmuştur. Yeni yatırım projesindeki teşvik kullanımını tespit etme amacıyla komple yeni yatırımlara yer verilmiştir. Aşağıda 2012-2016 yılları arasındaki sektörlere 106 5520 sayılı Kurumlar Vergisi Kanunu Sirküleri, www.gib.gov.tr, (10.06.2017) 107 Kamu Taşınmazlarının Yatırımlara Tahsisine İlişkin Usul Ve Esaslar, Resmi Gazete, Sayı: 27338, Tarih: 03.09.2009 57 göre bölgesel teşvik belgesi kapsamında komple yeni yatırımların sayısı (belge adedi) ve sabit yatırım tutarları görülmektedir. Tablo 13: 2012-2016 Yılları Arasında Sektörlere Göre Komple Yeni Yatırım 108 Bölgesel Teşvik Belge Adetleri ve Sabit Yatırım Tutarları Belge Adedi Sabit Yatırım (Milyon TL) Y ILLAR 2012 2013 2014 2015 2016 2012 2013 2014 2015 2016 ENERJİ - - 1 - 1 - - 41 - 10 HİZMETLER 22 17 17 14 11 371 1.778 2.624 1.546 369 İMALAT 22 30 39 23 41 369 501 524 165 1.359 MADENCİLİK 2 10 7 2 2 10 34 183 35 8 TARIM 1 1 3 2 3 2 8 13 62 25 TOPLAM 47 58 67 41 58 752 2.322 3.385 1.808 1.771 HİZMETLER 420 684 671 768 644 6.063 7.127 10.799 11.286 9.403 İMALAT 511 728 592 571 533 5.474 5.865 5.831 4.185 6.098 MADENCİLİK 87 129 79 43 27 589 943 1.601 215 124 TARIM 62 58 57 92 79 500 481 418 494 460 ENERJİ 9 5 7 3 - 3.264 1.002 2.451 445 - TOPLAM 1.089 1.604 1.406 1.477 1.283 15.891 15.418 21.100 16.625 16.084 G. TOPLAM 1.136 1.662 1.473 1.518 1.341 16.643 17.740 24.485 18.434 17.856 108 Ekonomi Bakanlığı Yatırım Teşvik Verisi’ nden yararlanılarak yazar tarafından oluşturulmuştur. Sabit Yatırım sütunundaki toplamlar para birimi küsuratlarının yuvarlanması nedeniyle +/- 1 farklılık gösterebilir. 58 Yerli Sermaye Yabancı Sermaye Yine aynı yıllar arası sektörlere göre istihdam verileri aşağıda görülmektedir. Tablo 14: 2012-2016 Yılları Komple Yeni Yatırım Bölgesel Teşvik 109 Kapsamında İstihdam Verileri İstidam YILLAR 2012 2013 2014 2015 2016 ENERJİ - - 9 - 100 HİZMETLER 3.042 4.433 3.782 1.188 549 İMALAT 1.443 2.834 1.450 611 3.205 MADENCİLİK 21 192 202 50 12 TARIM 12 52 98 60 120 TOPLAM 4.518 7.511 5.541 1.909 3.986 HİZMETLER 37.212 47.867 45.999 50.196 39.217 İMALAT 31.126 42.051 31.277 27.450 30.120 MADENCİLİK 3.590 5.788 2.625 691 632 TARIM 2.005 2.008 1.459 1.843 1.879 ENERJİ 672 359 755 505 - TOPLAM 74.605 98.073 82.115 80.685 71.848 G. TOPLAM 79.123 105.584 87.656 82.594 75.834 Tablo 13 ve 14’de görüldüğü üzere belge adedi, sabit yatırım tutarı ve istihdam verilerinin en yüksek olduğu birinci sektör hizmetler, ikinci sektör ise imalat sektörüdür. 2013 yılından sonra bu verilerde düşüş yaşandığı görülmektedir. 109 Tablo 13’ün devamı niteliğindedir. 59 Yerli Sermaye Yabancı Sermaye 2.2.1.7.2 Genel Teşvik Uygulamaları Genel teşvik uygulamaları istatistiklerinde de komple yeni yatırımlar ele alınmıştır. Genel teşvik belgesi ile 6. bölge hariç KDV ve gümrük muafiyeti sağlandığı ve teşvikten yararlanmak için belirli bir sabit yatırım tutarının sağlanması gerektiği önceki bölümlerde belirtilmişti. Tabloda görüldüğü gibi belge sayısında ve sabit yatırım tutarında özellikle imalat sektöründe genel teşvik uygulaması daha fazla gerçekleşmiştir. Tablo 15: 2012-2016 Yılları Arasında Sektörlere Göre Komple Yeni Yatırım 110 Genel Teşvik Belge Adetleri ve Sabit Yatırım Tutarları Belge Adedi Sabit Yatırım (Milyon TL) YILLAR 2012 2013 2014 2015 2016 2012 2013 2014 2015 2016 ENERJİ 8 7 9 15 21 1.424 2.470 1.851 782 4.999 HİZMETLER 12 5 8 13 10 131 917 219 777 156 İMALAT 34 29 31 26 28 162 281 142 311 191 MADENCİLİK 1 - - - - 4 - - - - TARIM 1 - 1 2 - 1 - 7 8 - TOPLAM 56 41 49 56 59 1.722 3.668 2.218 1.877 5.346 HİZMETLER 409 333 390 510 386 3.976 5.954 6.854 6.127 8.317 İMALAT 592 481 346 277 237 2.779 3.766 3.141 2.373 3.887 MADENCİLİK 36 12 8 4 9 108 33 24 15 24 TARIM 22 11 11 32 29 63 37 37 72 67 ENERJİ 131 121 228 794 1.788 6.579 12.911 4.368 10.898 14.808 TOPLAM 1.190 958 983 1.617 2.249 13.505 22.701 14.423 19.485 27.103 G. TOPLAM 1.246 999 1.032 1.673 2.308 15.228 26.370 16.641 21.362 32.450 110 Ekonomi Bakanlığı Yatırım Teşvik Verisi’ nden yararlanılarak yazar tarafından oluşturulmuştur. Sabit Yatırım sütunundaki toplamlar para birimi küsuratlarının yuvarlanması nedeniyle +/- 1 farklılık gösterebilir. 60 Yerli Sermaye Yabancı Sermaye Yine aynı yıllar arası sektörlere göre genel teşvik uygulamaları kapsamında istihdam verileri aşağıda görülmektedir. Tablo 16: 2012-2016 Yılları Komple Yeni Yatırım Genel Teşvik Kapsamında 111 İstihdam Verileri İstidam YI LLAR 2012 2013 2014 2015 2016 ENERJİ 183 151 140 82 348 HİZMETLER 584 265 256 445 195 İMALAT 1.120 916 564 962 618 MADENCİLİK 35 - - - - TARIM 12 - 30 19 - TOPLAM 1.934 1.332 990 1.508 1.611 HİZMETLER 9.799 14.086 11.290 10.563 11.553 İMALAT 14.104 12.584 9.806 6.760 6.728 MADENCİLİK 563 112 119 55 39 TARIM 382 238 157 508 360 ENERJİ 1.783 2.066 1.071 3.225 3.985 TOPLAM 26.631 29.086 22.443 21.111 22.665 G. TOPLAM 28.565 30.418 23.433 22.619 24.276 Genel teşvik uygulamalarında istihdam ile ilgili destek unsurları (SGK prim destekleri) bulunmadığından istihdam sayısının bölgesel teşvik istihdam verilerinden düşük olduğu görülmektedir. Tablo 15’de görülen başka bir ayrıntı ise enerji yatırımlarında özellikle 2015 ve 2016 yıllarındaki belge adedi ve sabit yatırım tutarındaki artışlardır. İmalatta ise yıllar itibariyle düşüşler söz konusudur. 111 Ekonomi Bakanlığı Yatırım Teşvik Verisi’ nden yararlanılarak yazar tarafından oluşturulmuştur. 61 Yerli Sermaye Yabancı Sermaye 2.2.1.7.3 Büyük Ölçekli Yatırımlar Büyük ölçekli yatırım konuları ve asgari sabit yatırım tutarları Tablo 11’de ele alınmıştır. Aşağıda 2012-2016 yılları arasında verilen teşvik belgesi adedi ve sabit yatırım tutarları görülmektedir. Tablo 17: 2012-2016 Yılları Arasında Sektörlere Göre Komple Yeni Yatırım 112 Büyük Ölçekli Yatırım Teşvik Belge Adetleri ve Sabit Yatırım Tutarları Belge Adedi Sabit Yatırım (Milyon TL) YI LLAR 2012 2013 2014 2015 2016 2012 2013 2014 2015 2016 ENERJİ - - - 1 - - - 23.200 - HİZMETLER 1 - 1 - - 261 - 1.195 - - İMALAT 1 4 1 1 1 279 1.744 495 138 168 MADENCİLİK - - - - - - - - - - TARIM - - - - - - - - - - TOPLAM 2 4 2 2 1 540 1.744 1.690 23.338 168 HİZMETLER - - 2 1 3 - - 909 406 3.500 İMALAT 2 - 2 7 1 666 - 166 668 60 MADENCİLİK - - - - - - - - - - TARIM - - - - - - - - - - ENERJİ - 1 - - - - 11.500 - - - TOPLAM 2 1 4 8 4 666 11.500 1.075 1.074 3.559 G. TOPLAM 4 5 6 10 5 1.206 13.244 2.765 24.412 3.727 112 Ekonomi Bakanlığı Yatırım Teşvik Verisi’ nden yararlanılarak yazar tarafından oluşturulmuştur. Sabit Yatırım sütunundaki toplamlar para birimi küsuratlarının yuvarlanması nedeniyle +/- 1 farklılık gösterebilir. 62 Yerli Sermaye Yabancı Sermaye Aynı yıllar arasındaki istihdam verileri aşağıdaki gibidir. Tablo 18: 2012-2016 Yılları Arasında Sektörlere Göre Komple Yeni Yatırım 113 Büyük Ölçekli Yatırım İstihdam Verileri İstidam YIL LAR 2012 2013 2014 2015 2016 ENERJİ - - 187 - HİZMETLER 50 - - - - İMALAT 1.294 2.684 520 250 300 MADENCİLİK - - - - - TARIM - - - - - TOPLAM 1.344 2.684 520 437 300 HİZMETLER - - 49 2 6 1 6.5 10 İMALAT 520 - 235 604 100 MADENCİLİK - - - - - TARIM - - - - - ENERJİ - 500 - - - TOPLAM 520 500 727 665 6.610 G. TOPLAM 1.864 3.184 1.247 1.102 6.910 2.2.1.7.4 Stratejik Yatırımlar Aşağıdaki tablo stratejik yatırımlara dair çeşitli veriler içermektedir. Tablo 19: 2012-2016 Yılları Arasında Sektörlere Göre Komple Yeni Yatırım 114 Stratejik Yatırım Teşvik Belge Adetleri ve Sabit Yatırım Tutarları Belge Adedi Sabit Yatırım (Milyon TL) YIL LAR 2012 2013 2014 2015 2016 2012 2013 2014 2015 2016 İMALAT - - - 1 - - - - 145 - MADENCİLİK - - - 2 - - - - 408 - TOPLAM - - - 3 - - - - 553 - HİZMETLER - - - 2 - - - 10.503 - İMALAT 1 2 2 3 - 11.500 136 385 835 - MADENCİLİK 1 3 - - - 126 4.983 - - - TOPLAM 2 5 2 5 - 11.626 5.119 385 11.338 - G. TOPLAM 2 5 2 5 - 11.626 5.119 385 11.890 - 113 Ekonomi Bakanlığı Yatırım Teşvik Verisi’ nden yararlanılarak yazar tarafından oluşturulmuştur. 114 Ekonomi Bakanlığı Yatırım Teşvik Verisi’ nden yararlanılarak yazar tarafından oluşturulmuştur. Sabit Yatırım sütunundaki toplamlar para birimi küsuratlarının yuvarlanması nedeniyle +/- 1 farklılık gösterebilir. 63 Yabancı Yerli Sermaye Sermaye Yerli Sermaye Yabancı Sermaye Aynı yıllar arasındaki istihdam verileri aşağıdaki gibidir. Tablo 20: 2012-2016 Yılları Arasında Sektörlere Göre Komple Yeni Yatırım Stratejik Yatırım İstihdam Verileri İstidam YIL LAR 2012 2013 2014 2015 2016 İMALAT - - - 120 - MADENCİLİK - - - 260 - TOPLAM - - - 380 - HİZMETLER - - - 72 - İMALAT 800 148 170 1.587 - MADENCİLİK 196 1.268 - - - TOPLAM 996 1.416 170 1.659 - G. TOPLAM 996 1.416 170 1.659 - 2.2.2 Bölgesel Kalkınma Ajansları Tarafından Verilen Destekler Türkiye’de uygulanan teşvik politikalarına bakıldığında bölgeler arası gelişmişlik farklarının giderilmesi ve bölgesel kalkınma için potansiyelleri harekete geçirme amacının güdüldüğü görülmektedir. Bu amaçlar doğrultusunda ilk olarak 1968 yılında 22 il Kalkınmada Öncelikli Yöre olarak ilan edilmiştir. Planlı dönemle birlikte ise beş yıllık kalkınma planları ve bölge planları ile ülkemizin sürdürülebilir bir kalkınma sağlaması, bölgelerin potansiyellerinin değerlendirilmesi ve sosyoekonomik gelişmeler için amaç ve hedeflerin tespiti yapılmıştır. Avrupa Birliği (AB) uyum sürecinde ise AB’nin bölge sınıflandırmasına paralel ve istatistiki bilgi toplama ve planlama faaliyetlerine kolaylık sağlayan bir bölge sınıflandırmasına gidilmiştir. İller arasındaki ilişkiler dikkate alınarak 115 AB İstatistiki Bölge Birimleri Sınıflandırmasına (NUTS) paralel olarak 2002 yılında Bakanlar Kurulu Kararı ile İstatistiki Bölge Birimleri Sınıflandırması (İBBS) yapılmıştır. 3 düzeyden oluşan bu bölgeler aynı karar ile kalkınma politikalarına çerçeve kabul 116 edilmiştir. 115 NUTS: (The Nomenclature of Territorial Units for Statistics) 116 Ahmet Tamer, Kalkınma Ajansları Mevzuatı, Ankara, Adalet Yayınevi, 2012, s. 3. 64 Yabancı Yerli Sermaye Sermaye 2003 yılında AB müktesebatının bir parçası olarak Türkiye için AB Komisyonu tarafından Katılım Ortaklığı Belgesi açıklanmış ve yürürlüğe girmiştir. Bu belgede üyelik için alınması gereken önlemler, kısa ve orta vadeli öncelikler şeklinde, siyasi kriterler, ekonomik kriterler ve AB müktesebatına uyum başlıkları altında (mevcut durum itibarıyla 35 fasıl) sıralanmaktadır. Belgede Bölgesel Politika ve Yapısal Araçların Koordinasyonu başlığı altında Ulusal Kalkınma Planı ve NUTS 2 düzeyinde bölgesel kalkınma planları hazırlanması suretiyle, bölgesel farklılıkları azaltmayı amaçlayan bir ulusal ekonomik ve sosyal uyum politikasının geliştirilmesi ve bölgesel kalkınmayı yürütecek idari yapıların 117 güçlendirilmesi yükümlülüğü bulunmaktadır. Katılım Ortaklığı Belgesinden sonra Kalkınma Bakanlığı bölgesel gelişme politikasını yerelde uygulayıcı kurumsal yapının geliştirilmesi ve bu alandaki görevleri yerine getirmesi amacıyla Kalkınma Ajanslarını yetkilendirmiştir. Bu doğrultuda “kamu kesimi, özel kesim ve sivil toplum kuruluşları arasındaki işbirliğini geliştirmek, kaynakların yerinde ve etkin kullanımını sağlamak ve yerel potansiyeli harekete geçirmek suretiyle, ulusal kalkınma plânı ve programlarda öngörülen ilke ve politikalarla uyumlu olarak bölgesel gelişmeyi hızlandırmak, sürdürülebilirliğini sağlamak, bölgeler arası ve bölge içi gelişmişlik farklarını azaltmak üzere oluşturulacak kalkınma ajanslarının kuruluş, görev ve yetkileri ile koordinasyonuna ilişkin esas ve usulleri düzenlemek” amacıyla Kalkınma Ajanslarının Kuruluşu, 118 Koordinasyonu ve Görevleri Hakkında Kanun yürürlüğe girmiştir. Kalkınma Ajansları büyük şehirler istisna, genel olarak Düzey 2 bölge seviyesinde kurulmuştur. Aşağıda İBBS’ye göre bölgeler görülmektedir. Düzey 2’deki “Alt Bölgesi” şeklinde adlandırılan iller o bölgenin merkezidir ve o bölgedeki kalkınma ajansının merkezi (genel sekreterlik) o ildedir. 117 http://www.ab.gov.tr, (23.06.2017) 118 Kalkınma Ajanslarının Kuruluşu Koordinasyonu ve Görevleri Hakkında Kanun, Resmi Gazete, Kanun No. 5449, Kabul Tarihi: 25.1.2006 65 119 Tablo 21:İstatistiki Bölge Birimleri Sınıflaması Düzey 2 Bölgesi Düzey 3 Bölgeleri Düzey 1 Düzey 2 Kodu (Düzey 2 Kapsamındaki İller) İstanbul TR10 İstanbul Alt Bölgesi İstanbul TR21 Tekirdağ Alt Bölgesi Tekirdağ, Edirne, Kırklareli Batı Marmara TR22 Balıkesir Alt Bölgesi Balıkesir, Çanakkale TR31 İzmir Alt Bölgesi İzmir Ege TR32 Aydın Alt Bölgesi Aydın, Denizli, Muğla TR33 Manisa Alt Bölgesi Manisa, Afyon, Kütahya, Uşak TR41 Bursa Alt Bölgesi Bursa, Eskişehir, Bilecik Doğu Marmara TR42 Kocaeli Alt Bölgesi Kocaeli, Sakarya, Düzce, Bolu, Yalova TR51 Ankara Alt Bölgesi Ankara Batı Anadolu TR52 Konya Alt Bölgesi Konya, Karaman TR61 Antalya Alt Bölgesi Antalya, Isparta, Burdur Akdeniz TR62 Adana Alt Bölgesi Adana, Mersin TR63 Hatay Alt Bölgesi Hatay, Kahramanmaraş, Osmaniye TR71 Kırıkkale Alt Bölgesi Kırıkkale, Aksaray, Niğde, Nevşehir, Kırşehir Orta Anadolu TR72 Kayseri Alt Bölgesi Kayseri, Sivas, Yozgat Zonguldak Alt TR81 Bölgesi Zonguldak, Karabük, Bartın Batı Karadeniz Kastamonu Alt TR82 Bölgesi Kastamonu, Çankırı, Sinop TR83 Samsun Alt Bölgesi Samsun, Tokat, Çorum, Amasya Trabzon, Ordu, Giresun, Rize, Artvin, Doğu Karadeniz Trabzon Alt Bölgesi TR90 Gümüşhane Kuzeydoğu TRA1 Erzurum Alt Bölgesi Erzurum, Erzincan, Bayburt Anadolu TRA2 Ağrı Alt Bölgesi Ağrı, Kars, Iğdır, Ardahan Ortadoğu TRB1 Malatya Alt Bölgesi Malatya, Elazığ, Bingöl, Tunceli Anadolu TRB2 Van Alt Bölgesi Van, Muş, Bitlis, Hakkari TRC1 Gaziantep Alt Bölgesi Gaziantep, Adıyaman, Kilis Güneydoğu TRC2 Şanlıurfa Alt Bölgesi Anadolu Şanlıurfa, Diyarbakır TRC3 Mardin Alt Alt Bölgesi Mardin, Batman, Şırnak, Siirt Aşağıdaki tabloda bölge kodlarıyla birlikte 26 tane düzey 2 bölgesindeki 26 kalkınma ajansı görülmektedir. Kalkınma Ajanslarının Kuruluşu Koordinasyonu ve Görevleri Hakkında Kanun yürürlüğe girdikten sonra 2007 yılının başında ilk kurulan iki 120 ajans Çukurova Kalkınma Ajansı ve İzmir Kalkınma Ajansı olmuştur. 119 http://www.tuik.gov.tr 120 Erdal Arslan, “Kalkınma Ajansları Ve Kalkınma Ajanslarının Türkiye Ekonomisine Beklenen Katkıları”, Kamu-İş İş Hukuku Ve İktisat Dergisi, 2010, C.11, S.3, ss. 85-108 66 Tablo 22: Bölgesel Kalkınma Ajansları ve Kapsamındaki İller Düzey 2 Bölgesi Kalkınma Ajansı (KA) Düzey 3 Bölgeleri (Düzey 2 Kapsamındaki İller) Kodu TR10 İstanbul K.A. İstanbul TR21 Trakya K.A. Tekirdağ, Edirne, Kırklareli TR22 Güney Marmara K.A. Balıkesir, Çanakkale TR31 İzmir K.A. İzmir TR32 Güney Ege K.A. Aydın, Denizli, Muğla TR33 Zafer K.A. Manisa, Afyon, Kütahya, Uşak TR41 Bursa Eskişehir Bilecik K.A. Bursa, Eskişehir, Bilecik TR42 Doğu Marmara K.A. Kocaeli, Sakarya, Düzce, Bolu, Yalova TR51 Ankara K.A. Ankara TR52 Mevlana K.A. Konya, Karaman TR61 Batı Akdeniz K.A. Antalya, Isparta, Burdur TR62 Çukurova K.A. Adana, Mersin TR63 Doğu Akdeniz K.A. Hatay, Kahramanmaraş, Osmaniye TR71 Ahiler K.A. Kırıkkale, Aksaray, Niğde, Nevşehir, Kırşehir TR72 Orta Anadolu K.A. Kayseri, Sivas, Yozgat TR81 Batı Karadeniz K.A. Zonguldak, Karabük, Bartın TR82 Kuzey Anadolu K.A. Kastamonu, Çankırı, Sinop TR83 Orta Karadeniz K.A. Samsun, Tokat, Çorum, Amasya TR90 Doğu Karadeniz K.A. Trabzon, Ordu, Giresun, Rize, Artvin, Gümüşhane TRA1 Kuzeydoğu Anadolu K.A. Erzurum, Erzincan, Bayburt TRA2 Serhat K.A. Ağrı, Kars, Iğdır, Ardahan TRB1 Fırat K.A. Malatya, Elazığ, Bingöl, Tunceli TRB2 Doğu Anadolu K.A. Van, Muş, Bitlis, Hakkâri TRC1 İpekyolu K.A. Gaziantep, Adıyaman, Kilis TRC2 Karacadağ K.A. Şanlıurfa, Diyarbakır TRC3 Dicle K.A. Mardin, Batman, Şırnak, Siirt 2.2.2.1 Mali Destekler Kalkınma Ajansları destekleri mali ve teknik destek olmak üzere ikiye ayrılmaktadır. Teknik desteğin konusu; bölgedeki kurum ve kuruluşların bölgesel kalkınmaya katkı sağlayacak çalışmalarına eğitim, danışmanlık, uzman desteği olduğu için yatırım projesiyle ilgisi bulunmamaktadır. Bu nedenle ayrı bir başlık olarak ele alınmamıştır. Mali destekler ise Kalkınma Ajanslarının kurulduktan sonra en çok adının duyulmasını sağlayan destek programlarıdır. Bu destek türünde mali kaynak, projesi kabul edilen yararlanıcıya mevzuat hükümlerince aktarılmaktadır. Mali destekler, 67  Doğrudan finansman desteği,  Faiz desteği,  Faizsiz kredi desteği olmak üzere üçe ayrılır. Kalkınma Ajansları kuruluşlarından bu yana, mali destek alanında bu üç destek türünden sadece doğrudan finansman desteğine yönelmişlerdir. Aşağıdaki tabloda ajanslar 121 tarafından verilen destekler görülmektedir. Şekil 6: Bölgesel Kalkınma Ajansları Tarafından Sağlanabilen Destekler Teknik Destek Mali Destek Doğrudan Faiz Desteği Faizsiz Kredi Desteği Finansman Desteği Teklif Çağrısı Doğrudan Faaliyet Güdümlü Proje Yöntemiyle Desteği Desteği Bölgesel Kalkınma Ajanslarının (BKA) verdiği hibe desteği olarak bilinen destek teklif çağrısı yöntemiyle verilen destektir. Proje teklif çağrısı şartları ve konusu önceden belirlenmiş projelerin ajansa sunulmasını sağlanmasıdır. Ajans proje teklif çağrısına çıktığı zaman destek programına başvuru için gerekli bütün şartların ve önceliklerin yer aldığı başvuru rehberlerini potansiyel başvuru sahipleri için hazırlar. Yatırım projesini hazırlayan yatırımcının projesini bu başvuru rehberlerine göre yapması gerekmektedir. “Proje tekliflerini, başvuru rehberlerinde belirtilen esaslara göre teknik, ekonomik, sosyal ve mali açıdan değerlendirmek üzere, alanında en az beş yıllık uzmanlık ve tecrübe birikimi olan, yükseköğretim kurumları öğretim elemanları ile kamu kurum ve kuruluşları personelinden 121 Yatırımcı Rehberi, Fırat Kalkınma Ajansı 68 ajans tarafından uygun bulunanların ilgili kurumlarca görevlendirilmesi veya ajans tarafından diğer gerçek kişiler arasından hizmet alımı yoluyla seçilen uzmanlar değerlendirir. Bağımsız değerlendiriciler proje tekliflerini değerlendirdikten sonra yükseköğretim kurumları öğretim elemanları ile kamu kurum ve kuruluşları personeli arasından kendi istekleri ve kurumlarının muvafakatiyle ajans tarafından görevlendirilen alanında en az yedi yıllık tecrübeye sahip, en az beş üyeden oluşan değerlendirme komitesi değerlendirme yapar. Sonrasında Genel Sekreter destek almaya hak kazanan projeleri ajans 122 yönetim kuruluna sunar ve onaylanan proje sahipleri sözleşme imzalamaya davet edilir. Kalkınma ajansına sunulan projelerin her birinin bütçesi KDV hariç maliyetler üzerinden hazırlanır. Bu bütçenin en az yarsının proje sahibi tarafından karşılanmasına ise eş finansman denilmektedir. Yani ajans tarafından verilen destek (KOBİ yatırım projeleri için) KDV hariç proje bütçesi üzerinden en az % 20 en fazla % 50 oranında doğrudan finansman (hibe) desteğidir. Bu destekler bölgesel önceliklere ve ajanslara göre değişmektedir. Örneğin bir proje teklif çağrısı döneminde en az 100.000 ₺ en fazla 400.000 ₺ destek sağlanabilmektedir. Yani bu durumda eş finansman gereği toplam proje bütçesinin KDV hariç en az 200.000 TL olması gerekmektedir. Eğer KDV hariç proje bütçe 2.000.000 ₺ ise en fazla destek tutarı olan 400.000 ₺ destek alınır ve destek oranı en az oran olan % 20 olur. Yatırım projelerinde kalkınma ajansı mali destekleri KDV hariç bütçenin esas alınması ve sağlanan desteğin gelir olarak muhasebeleştirilmesi nedeniyle eleştirilmektedir. Çünkü gelir olarak muhasebeleştirilen destek tutarı bu durumda gelir vergisi oranında azalmaktadır. (Bu konuyla ilgili devlet desteklerini muhasebeleştirilmesi konusu da detaylı incelenebilir.) Bir diğer eleştiri ise Bölgesel Kalkınma Ajanslarının KOSGEB’in görevini yüklenmesi ve sadece hibe veren bir kuruluş olarak anılması konusudur. Ajansların bu esnek mali yapısı nedeniyle zaman zaman kalkınma ile ilgisi olmayan projelere de destek verilmesi söz konusu olmuştur. Nitekim aynı eleştirileri 65. hükümet kalkınma bakanı Sn. Lütfi Elvan da yapmış ve 2017 yılında kalkınma ajansları mali destek programına çıkmamıştır. Kalkınma Ajanslarının bölgelerindeki genç ve kadın girişimciliği artırması ve diğer görevleri olan veri üretimi, planlama, danışmanlık, tanıtım faaliyetlerini yapması yönünde bir yol tayin edilmiştir. 122 Kalkınma Ajansları Proje ve Faaliyet Destekleme Yönetmeliği, Resmi Gazete, 8 Kasım 2008, Sayı: 27048 69 2.2.3 KOSGEB (Küçük ve Orta Ölçekli İşletmeleri Geliştirme ve Destekleme İdaresi Başkanlığı) Destekleri Küçük ve Orta Ölçekli Sanayiyi Geliştirme ve Destekleme İdaresi Başkanlığı yani KOSGEB olarak bilinen bu kurum Bilim, Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı’na bağlı olarak görevini yerine getirmektedir. 1990 yılında kurulan bu kurumun asıl amacı; küçük ölçekli işletmeleri ülkemiz sanayisine kazandırmak ve bu işletmelerin sektördeki varlıklarını güçlendirmektir. Var olan işletmelerin ise rekabet güçlerinin arttırılması, AR-GE çalışmalarının geliştirilmesi ve küçük işletmelerin ihracat yapabilecek duruma getirilmesidir. Bu kurum, girişimciliğin desteklenmesi ve arttırılması amacı ile de çeşitli faaliyetlerde bulunmaktadır. Ülke ekonomisini canlandırmak, iş sahibi olmak isteyenlere destek sağlamak ve küçük ölçekli işletme sayısını arttırarak istihdam sorununa çözüm 123 bulmak temel hedefleri arasındadır. KOSGEB destekleri adından da anlaşılacağı üzere küçük ve orta ölçekli işletmeleri (KOBİ) desteklemektedir. KOBİ tanımı ilk kez 2005 yılında “Küçük ve Orta Büyüklükteki İşletmelerin Tanımı, Nitelikleri ve Sınıflandırılması Hakkında Yönetmeliği” ile yapılmıştır. Daha sonra 2012 yılında 28457 numaralı yönetmelik ile yeni bir tanım yapılmıştır. Bu yönetmeliğe göre KOBİ: “İki yüz elli kişiden az yıllık çalışan istihdam eden ve yıllık net satış hasılatı veya mali bilançosundan herhangi biri kırk milyon Türk Lirasını aşmayan ve bu Yönetmelikte mikro işletme, küçük işletme ve orta büyüklükteki işletme olarak sınıflandırılan ekonomik birimleri veya girişimleri” ifade etmektedir. Yönetmelikteki mikro işletme, küçük işletme ve orta büyüklükteki işletmelerin yıllık çalışan sayıları, yıllık satış hasılatı veya mali bilanço tutarlarına göre sınıflandırması aşağıdaki tabloda 124 görülmektedir. 123 www.kosgeb.gov.tr, (17.07.2017) 124 Küçük ve Orta Büyüklükteki İşletmelerin Tanımı, Nitelikleri ve Sınıflandırılması Hakkında Yönetmelikte Değişiklik Yapılmasına Dair Yönetmelik, Resmi Gazete, 4 Kasım 2012, Sayı: 28457 70 Tablo 23: KOBİ Sınıflandırması Yıllık Satış Hasılatı veya Mali İşletme Türü Çalışan Sayısı Bilanço Tutarı Mikro İşletme < 10 ≤ 1 Milyon Küçük İşletme 10 - 49 ≤ 8 Milyon Orta Büyülükteki İşletme 50 - 250 ≤ 40 Milyon KOSGEB destekleri yukarıdaki KOBİ’lere mevcut faaliyetleri ile ilgili gelişim, işbirliği, kredi faiz ve işletmelerin faaliyetleri ile ilgili birçok destek vermektedir. Bu desteklerden yeni bir yatırım projesine verilen destek, yani girişimcilik desteği olan destek “Girişimcilik Destek Programı” dır. Aşağıda diğer destekler de kısaca açıklanacaktır. 2.2.3.1 Girişimcilik Destek Programı KOSGEB’in en çok bilinen desteklerinden birisidir. Programın amacı ülkemizde girişimcilik kültürünün yaygınlaştırılması ve başarılı işletmelerin kurulmasıdır. Girişimci adayları iş kurma sürecinde yapılması gereken iş planı hazırlama, pazar analizi, finansal plan gibi konularda en 32 saatlik, halka açık ve ücretsiz bir eğitim almaktadırlar. Bu eğitimler üniversitelerin örgün eğitim programlarında, KOSGEB birimleri tarafından, KOSGEB ile işbirliği içerisinde başka bir kurum ya da KOSGEB tarafından yürütülen bir proje kapsamında verilebilmektedir. Bu eğitimi tamamlayanlar KOSGEB tarafından desteklenen sektörlerde destek alabilmektedirler. Bunun için eğitim sonrası KOSGEB veri tabanına kaydolup iş planı hazırlanmalıdır. İş planı ile başvuru yapılmakta ve KOSGEB kuruluna sunum yapılmaktadır. Projesi kabul edilen girişimci destek almaya hak kazanmakta ve ödeme talebinde bulunabilmektedir. Bu noktada kurulacak şirketin mali kaydı girişimcilik sertifikasından sonra olması gerekmektedir. Sunum esnasında makine- teçhizat satın alınmışsa hesap belgesi ve faturalar, satın alınmamışsa proforma faturalar hazırlanmalıdır. KOSGEB desteklediği sektörleri web sitesinde yer vermektedir. Girişimcinin başvuru tarihi itibariyle son bir yıl içerisinde bu sektör konularıyla ilgili şahıs işletmesinin bulunmaması gerekmektedir. Girişimcinin tüzel kişi statüsünde herhangi bir şirkette %50’ 71 den fazla ortaklığının olmaması gerekmektedir. Aşağıdaki tabloda destek unsurları ve 125 miktarları görülmektedir. Tablo 24: KOSGEB Girişimcilik Destek Programı Destek Unsurları DESTEK ORANI DESTEK ORANI ÜST LİMİTİ (%) (%) DESTEK UNSURU (TL) (1. ve 2.Bölge) (3., 4., 5. ve 6. Bölge) İşletme Kuruluş Desteği 2.000 - Kuruluş Dönemi Makine, Teçhizat, Ofis Donanım ve 18.000 60 70 Yazılım Desteği Geri Ödemesiz Kadın Girişimci, Kadın Girişimci, İşletme Giderleri Desteği 30.000 Gazi, Birinci Gazi, Birinci derecede şehit derecede şehit yakını veya yakını veya Engelli Engelli Girişimciye Girişimciye Geri Ödemesiz Destekler Toplamı 50.000 %80 uygulanır. %90 uygulanır. Geri Sabit Yatırım Desteği 100.000 Ödemeli KOSGEB girişimcilik desteğine KDV dâhil değildir. Örneğin makine-teçhizat alımı kapsamında KDV hariç 6000 ₺ harcamamız olduğunu varsayalım. 1. veya 2. bölgedeki bir kadın girişimci üzerinden hesaplarsak % 80 destek alınabilmektedir. Bu durumda 6000 TL’nin % 80 ‘i olan 4800 ₺ KOSGEB tarafından desteklenir. Tabloda görüldüğü gibi makine-teçhizat kaleminde destek üst limiti 18.000 ₺’dir. Yukarıdaki destekler işletmenin kuruluşundan itibaren 24 ay içerisinde gerçekleşen harcamaları kapsamaktadır. KOSGEB Girişimcilik Destek Programı’nın etkinliği girişimcilik eğitimi akabinde sertifika alan ve Girişimcilik Destek Programı’ndan yararlanan kişi sayısı ile ölçülebilir. KOSGEB birçok kurumla işbirliği ile girişimcilik eğitimi sertifika programları düzenlemektedir. Bu noktada verilen sertifika sayısından ziyade bu sertifikalar ile 125 www.kosgeb.gov.tr, (23.07.2017) 72 destekten yararlanan kişi sayısı ve bu destekle kurulan işletmelerin ayakta kalma süreleri analiz edilmelidir. Bu şekilde bir etki analizi daha doğru sonuçlar verecektir. Yine bu tür hibe uygulamaları ile girişimcilik kültürünün yaygınlaştırılması amaçlanırken bölgenin demografik özellikleri de göz önünde bulundurulmalıdır. Örneğin yapılan bir araştırmada ilde yaşayanlar ile ilçede yaşayanlar arasında girişimcilik kararını etkileyen faktörler 126 farklılık göstermiştir. Bu ve benzeri sebeplerden ötürü girişimciliğin sadece hibe ile değil aynı zamanda girişimci adaylarının kişisel donanımlarını artırmak ve demografik özelliklerini dikkate almak suretiyle de teşvik edilmesi gerekmektedir. KOSGEB bu destek kapsamında ayrıca belediyelere, yükseköğretim kurumlarına, Özel İdarelere, meslek kuruluşlarına ve kuluçka merkezlerine İş Geliştirme Merkezi (İŞGEM) desteği de vermektedir. Bina, mobilya, donanım, personel, eğitim, danışmanlık alanlarında yapılan harcamaları belirli limitlerde ve oranlarda desteklemektedir. 2.2.3.2 Kredi Faiz Desteği İşletmelerin en yaygın olan sorunlarından biri finansman sorunudur. Kaynak kullanım maliyetinin yüksek olduğu durumlarda yeni yatırım yapılamaz ürün kalitesi yükseltilemez ve istihdam sağlanamaz. KOSGEB, Kredi Faiz Desteği ile veri tabanına üye olan işletmelere belirlenen oranlarda faiz desteği sağlamaktadır. Genel olarak sıfır faizli kredi kullandırılmaktadır. İşletmeler web sistemi üzerinden KOSGEB ile protokol imzalayan banka şubelerine yapmaktadırlar. Banka başvuruyu değerlendirip KOSGEB’e 127 iletir ve onay verilen başvuru sahipleri bu destekten belirlenen süre içerisinde yararlanır. 2.2.3.3 Genel Destek Programı Genel işletme faaliyetlerinin iyileştirilmesi ve işletmelerin daha etkin çalışması için verilen mali desteklerdir. Eğitim, danışmanlık, fuar, tasarım gibi faaliyetlerde yine bölgelere göre çeşitli oranlarda ve limitlerde destek verilmektedir. 2.2.3.4 KOBİGEL - KOBİ Gelişim Destek Programı KOSGEB’in bu desteği bölgesel kalkınma ajansı desteklerine benzemektedir. Bu destekte de KDV karşılanmaz ve bina, inşaat, tefrişat vb. harcamalar uygun harcamalar 126 Ali Rıza İnce, Fuat Çamlıbel, Yunus Emre Birol, “KOSGEB Girişimcilik Eğitimine Katılan Kursiyerlerin Girişimcilik Kararını Etkileyen Sebepler Üzerine Bir Araştırma”, Isparta, Süleyman Demirel Üniversitesi İİBF Dergisi, C.21, S.1, Y.2016, s.113-123. 127 KOSGEB Kobi Kredi Faiz Desteği Yönergesi, www.kosgeb.gov.tr ,(25.07.2017) 73 değildir. “Bu programın amacı; ülkenin ulusal ve uluslararası hedefleri doğrultusunda, küçük ve orta ölçekli işletmelerin, ekonomideki paylarının ve etkinliklerinin arttırılması, rekabet güçlerinin ve sağladıkları katma değerin yükseltilmesi amacıyla hazırlayacakları projelerin desteklenmesidir.” KOBİGEL Gelişim Destek Programı’nı bir tevsi yatırım kaynağı olarak görebiliriz. Bu kapsamda harcamalar genelde makine-teçhizat alımları olmaktadır. Fakat uygun harcamalara nihai olarak KOSGEB Değerlendirme Kurulu karar vermektedir. Başvurular proje teklif çağrısı ile alınmaktadır. Proje süresi en az 6 ay en fazla ise 36 aydır. 2016 yılında geri ödemesiz destek tutarı en fazla 300.000 TL, geri ödemeli destek tutarı ise en fazla 700.000 TL olarak belirlenmiştir. Destek oranı 1. ve 2. bölgelerde en fazla % 60 diğer bölgelerde ise en fazla % 80’dir. 2.2.3.5 Diğer Destekler Yukarıda en yaygın KOSGEB destekleri verilmiştir. Aşağıda diğer KOSGEB destekleri yer almaktadır.  İş Birliği Güç Birliği Destek Programı  KOBİ Proje Destek Programı  AR-GE, İnovasyon ve Endüstriyel Uygulama Destek Programı  TEKNOPAZAR - Teknolojik Ürün Tanıtım ve Pazarlama Destek Programı  Uluslararası Kuluçka Merkezi ve Hızlandırıcı Destek Programı  Gelişen İşletmeler Piyasası Kobi Destek Programı  Tematik Proje Destek Programı  Laboratuvar Hizmetleri KOSGEB destekleri hakkında detaylı bilgi için kurumun il müdürlüklerinden bilgi alınabilmektedir. 2.2.4 TÜBİTAK (Türkiye Bilimsel ve Teknolojik Araştırma Kurumu) Destekleri TÜBİTAK 1963 yılında, Türkiye’de planlı ekonomi döneminin başlangıcında kurulmuştur. İlk kurulduğunda ismi “Türkiye Bilimsel ve Teknik Araştırma Kurumu” olan kurumun ismi 2005 yılında 5376 sayılı kanunla “Türkiye Bilimsel ve Teknolojik Araştırma Kurumu” olarak değişmiştir. “Türk Bilim Politikası; 1983-2003” çalışmasını hazırlanması 74 ve 1983 yılında Bilim ve Teknoloji Yüksek Kurulu’nun kurulmasından anlaşılacağı üzere TÜBİTAK’ın bilim ve teknoloji politikalarını belirleyerek hükümete yardımcı olmaktadır. Kurum akademik araştırmaları, sanayiyi, kamuyu ve genç araştırmacıları çeşitli projelerle ve hibelerle desteklemektedir. Çalışmanın konusu gereği TÜBİTAK’ın girişimcilere ve imalat sanayi yatırım projelerine verdiği desteklere yer verilecektir. Bu desteklerle kurum içinde ilgilenen birim “Teknoloji ve Yenilik Destek Programları Başkanlığı (TEYDEB)” dir. 2.2.4.1 Teknogirişim Sermayesi Desteği (Bireysel Genç Girişim-BİGG) Destek programının amacı girişimcilerin teknoloji ve yenilik alanındaki fikirlerini katma değer potansiyeli yüksek ve istihdam sağlayan ticari yatırım projelerine dönüşmesini desteklemektir. İş planındaki proje faaliyetleri için destek süresi en fazla on sekiz (18) aydır. Hibe desteği ise en fazla 150.000 TL’dir. Personel giderleri, seyahat giderleri, Alet, teçhizat, yazılım ve yayın alım giderleri, Malzeme ve sarf giderleri, Yurtiçi ve yurtdışı hizmet alım giderleri desteklenen gider kalemleri arasındadır. Programa başvuru için örgün öğrenim veren üniversitelerin:  Herhangi bir lisans programından 1 yıl içerisinde mezun olabilecek durumda öğrenci olmak,  Yüksek lisans veya doktora programına kayıtlı öğrenci olmak,  Lisans, yüksek lisans veya doktora derecelerinden herhangi birini en çok 10 yıl önce almış olmak şartları aranmaktadır. TÜBİTAK ‘ın bu desteği 1512 kodu ile bilinmektedir ve 2012 yılında yeni 128 düzenlemelerle Bireysel Genç Girişim (BİGG) ismini almıştır. 2.2.4.2 Patent Destek Programı Bu desteğin amacı ülkemizde alınan patent sayısının artırılması, gerçek ve tüzel kişilerin patent başvurusunda bulunmaları için teşvik etmektir. TPE (Türk Patent Enstitüsü), WIPO (Dünya Fikri Mülkiyet Örgütü), EPO (Avrupa Patent Ofisi), JPO (Japonya Patent Ofisi) veya USPTO (ABD Patent Ofisi)’dan herhangi birisine başvuru yaparak, başvuru numarası alan Türkiye Cumhuriyeti vatandaşları veya ülkemizde yerleşik 128 http://bigg.tubitak.gov.tr/, (28.07.2017) 75 olan şirketler, üniversiteler, kamu kurum ve kuruluşları bu Uygulama Esasları kapsamında öngörülen desteklerden faydalanabilirler. Bu desteğin TÜBİTAK kodu 1602’dir ve Ulusal Patent Başvurusu Araştırma ve İnceleme Raporu, Uluslararası Patent Başvuru Desteklerine uygun şartları sağlayan tüm 129 başvurular desteklenmektedir. Aşağıda hibe, destek ve ödül tutarları görülmektedir. Tablo 25: TÜBİTAK Patent Destek Programı Kapsamında Gerçek ve Tüzel Kişilere Sağlanacak Hibe Destek ve Ödül Tutarları Tablosu TPE TPE Araştırma ücreti Araştırma Raporu Rusya Patent Ofisi Rusya Araştırma ücreti Desteği İsveç, Avusturya, Danimarka 400.-€ Patent Ofisleri TPE TPE 1. İnceleme ücreti Ulusal İnceleme Rusya Patent Raporu Rusya Patent Ofisi 1. İnceleme ücreti Destekleri Desteği İsveç, Avusturya, Danimarka 400.-€ Patent Ofisleri Patent Başvurusu Vekil Desteği 250.-TL Ulusal Patent Tescil Ödülü 3.000.-TL Ulusal Patent Tescil Vekil Ödülü 2.000.-TL EPO 4.000.-TL Patent Başvuru PCT 2.000.-CHF Desteği JPO, USPTO 4.000.-TL USPTO 5.000.-TL Uluslararası Patent İnceleme EPO 5.000.-TL Raporu Destekleri Desteği JPO 10.000.-TL PCT* üyesi diğer ülkelere 5.000.-TL yapılan başvuru Patent USPTO, JPO veya EPO Tescil 10.000.-TL yapılacak her bir tescil Ödülü *PCT: Patent İşbirliği Anlaşmasına uygun olarak yapılan patent başvurusu 129 http://www.tubitak.gov.tr/tr/destekler/sanayi/ulusal-destek-programlari/1602/, (28.07.2017) 76 2.2.4.3 Sanayi Ar-ge Projeleri Destekleme Programı Sanayi Araştırma Teknoloji Geliştirme ve Yenilik Projeleri Destekleme Programı ile yeni ürün üretimi, mevcut üründe geliştirme ile kalite iyileştirilmesi veya yeni üretim teknolojilerinin geliştirilmesi konularında proje geliştiren şirketler desteklenmektedir. Destek süresi 36 aydır. Temel destek oranı %40’dır fakat ilave desteklerle beraber bu oran en fazla %60 olabilmektedir. Bu kapsamda aşağıdaki harcamalar desteklenmektedir:  Personel giderleri,  Proje personeline ait proje kapsamındaki seyahat giderleri kapsamında; uçak, tren, otobüs, gemi ile yapılan şehirlerarası ve uluslararası ekonomi sınıfı ulaşım giderleri,  Alet, teçhizat, yazılım ve yayın alım giderleri,  Malzeme ve sarf giderleri,  Yurt içi ve yurt dışı danışmanlık hizmeti ve diğer hizmet alım giderleri  Türkiye’deki üniversiteler, TÜBİTAK’a bağlı Ar-Ge birimleri, özel sektör Ar-Ge kuruluşları ve benzeri Ar-Ge kurum ve kuruluşlarına yaptırılan Ar- Ge hizmet giderleri. Projeler değerlendirilirken aşağıdaki kriterler göz önüne alınmaktadır.  Endüstriyel Ar-Ge İçeriği, Teknoloji Düzeyi,  Yenilikçi Yönü Proje Planının ve Kuruluş Altyapısının Proje İçin Uygunluğu  Proje Çıktılarının Ekonomik Yarara ve Ulusal Kazanıma Dönüşebilirliği. Ayrıca Maliye Bakanlığı tarafından uygulanan Ar-Ge İndirimi oranı 01.04.2008 tarihinde yürürlüğe giren 5746 sayılı Kanun ile %100’ e yükseltilmiştir. 2.2.4.4 Diğer Destekler TÜBİTAK’ın destekleri genel olarak 6 başlıkta ele alınmaktadır. Destekler:  Akademik  Sanayi  Kamu  Girişimcilik  Bilimsel Etkinlik  Bilim ve Toplum olmak üzere ayrılmaktadır. 77 Bu başlıklar altında ulusal ve uluslararası destekler yer almaktadır. Detaylı bilgi için TÜBİTAK web sitesi ziyaret edilebilir. 2.2.5 Tarım Ve Kırsal Kalkınmayı Destekleme Kurumu (TKDK) TKDK destekleri adından da anlaşılacağı üzere tarımsal ve kırsal kalkınma alanında destekler vermektedir. Ancak bu desteklerle yapılan gıda imalatı yatırımları çalışmanın konusu olan imalat sanayi yatırım projeleri kapsamına girmektedir. Bu nedenle kısaca açıklanacaktır. TKDK 2007 yılında 5648 sayılı “Tarım Ve Kırsal Kalkınmayı Destekleme Kurumu Kuruluş Ve Görevleri Hakkında Kanun” ile kurulmuştur. Kurumun görevi yararlanıcıların desteklerden azami ölçüde yararlanmasını sağlamak ve destek süreçlerini (değerlendirme, izleme, koordinasyon vb.) yönetmektir. TKDK tarafından uygulanan destek programının finansal kaynağı, Avrupa Birliği ve Türkiye Cumhuriyeti eş finansmanıyla gerçekleştirilen Avrupa Komisyonu tarafından 25 Şubat 2008 tarihinde onaylanan Kırsal Kalkınma (IPARD) Programı Fonudur. Destekleme proje teklif çağrısı yöntemi ile yapılır ve 42 ilde bu destek uygulanır. Destekten küçük ve orta ölçekli işletmeler olarak tanımlanan tüm tüzel ve gerçek kişiler yararlanabilmektedir. Başvuru sahibi gerçek kişi ya da tüzel kişi şirket ise Küçük ve Orta Ölçekli İşletmeleri Geliştirme ve Destekleme İdaresi Başkanlığı’na (KOSGEB) üye olmalıdır. Desteklenen projenin uygun harcamaları IPARD fonundan ve geri ödemesiz olarak kullandırılır. Makine-teçhizat alımı, hizmet alımı, inşaat işleri, görünürlük uygun harcama kalemleridir. Tüm sektörler için uygun harcamalar aşağıdaki gibidir:  AB standartlarına uygun kaliteli ve sağlıklı üretim için donanım  HACCP gıda güvenliği sertifikasına dayanan prosedürleri uygulamak için yapılacak yatırımlar  Paketleme için ekipman alımı  Nakliye için ekipman alımı (motorlu taşıt hariç)  Üretim süreçlerini planlamak ve yönetmek için bilişim teknolojileri donanım ve yazılımları. Uygun harcama tutarı parasal destekte esas alınmaktadır. Örneğin 2017 yılı IPARD 2. çağrı döneminde aşağıdaki uygun harcama sınırları belirlenmiştir: 78  Süt ve et sektörleri için en az 30.000 € en fazla 3.000.000 €  Süt toplama merkezleri için en az 30.000 € en fazla 1.000.000 €  Meyve ve sebze sektörü için en az 30.000 € en fazla 1.250.000 €  Su ürünleri sektörü için en az 30.000 € en fazla 1.500.000 €. 130 Aşağıda destek tedbirleri ve desteklenen 42 il görülmektedir. Tablo 26: IPARD Kapsamındaki İller ve Desteklenen Tedbir Kalemleri Destek Almak Amacıyla Kodu Alt Tedbir Adı ve Bütçe Kalemleri Başvuruların Yapılacağı ve Yatırımın Uygulanacağı İller Afyonkarahisar Kahramanmaraş Ağrı Karaman Aksaray Kars Amasya Kastamonu Bütçe Kalemi-1 (Süt işleme tesisleri) Süt ve Süt Ürünlerinin 103-1 Ankara Konya işlenmesi ve Pazarlanması Ardahan Kütahya Aydın Malatya Balıkesir Manisa Bütçe Kalemi-2 (Süt toplama merkezleri) Burdur Mardin Bütçe Kalemi-1 (Kırmızı et işleme Bursa Mersin Et ve Et ürünlerinin ve pazarlama) Çanakkale Muş 103-2 işlenmesi ve Pazarlanması Bütçe Kalemi-2 (Kanatlı eti işleme Çankırı Nevşehir ve pazarlama) Çorum Ordu 103-3 Meyve ve Sebzelerin işlenmesi ve Pazarlanması Denizli Samsun 103-4 Su ürünlerinin işlenmesi ve Pazarlanması Diyarbakır Sivas 302-1 Çiftlik Faaliyetlerinin Çeşitlendirilmesi ve Geliştirilmesi 302-2 Yerel Ürünlerin ve Mikro işletmelerin Geliştirilmesi Elazığ Şanlıurfa 302-3 Kırsal Turizm Erzincan Tokat Erzurum Trabzon Giresun Uşak 302-4 Kültür Balıkçılığının Geliştirilmesi Hatay Van Isparta Yozgat 130 http://www.tkdk.gov.tr, (03.08.2017) 79 2.2.6 Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı Kırsal Kalkınma Yatırımlarının Desteklenmesi Programı (KKYDP) Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı tarafından uygulanan Kırsal Kalkınma Yatırımlarının Desteklenmesi Programı (KKYDP) Ulusal Tarım Stratejisi Belgesi kapsamında 2006 yılında başlamıştır. Bu destekleme türünde de kalkınma ajanslarında olduğu gibi proje başvurusu, KDV hariç proje tutarı üzerinden yapılır. Programın çerçevesinde kırsal alanda ekonomik ve sosyal kalkınmayı sağlamak amacıyla gerçek ve tüzel kişilere ekonomik yatırımlarında ve basınçlı sulama sistemleri kurulumlarında hibe desteği sağlanmaktadır. Her yıl yayınlanan tebliğlerle KKYDP kapsamında desteklenecek yatırım konuları ve başvuru süreleri açıklanır. Tarıma Dayalı Ekonomik Yatırımların Desteklenmesi kapsamında:  Bitkisel ürün işlenmesi, paketlenmesi ve depolanması,  Hayvansal ürün işlenmesi, paketlenmesi ve depolanması,  Su ürünleri işlenmesi, paketlenmesi ve depolanması  Çelik silo,  Soğuk hava deposu,  Alternatif enerji kullanan seralar,  Alternatif enerji üretim tesisleri,  Tarımsal üretime yönelik modern sabit yatırımlar,  Hayvansal orjinli gübre işlenmesi, paketlenmesi ve depolanması Yatırım konularında KDV hariç proje tutarının %50’si hibe olarak verilmektedir. Toplu basınçlı sulama projelerinde ise KDV hariç proje tutarının %75 i hibe olarak verilmektedir. Bakanlık kayıt sistemine kayıtlı olan gerçek ve tüzel kişiler bulundukları ildeki İl Gıda Tarım ve Hayvancılık Müdürlüklerine KKYDP kapsamında başvurabilmektedir. Toplu basınçlı sulama projelerine Köye Hizmet Götürme Birlikleri de istenen şartlar kapsamında başvuru yapabilmektedir. Programın günümüze kadar 3 dönem olarak uygulaması gerçekleştirilmiştir. 3. dönem 2016-2020 yılları arasını 131 kapsamaktadır. 14 Eylül 2017 yılında 3. dönem 12. Etap Tebliği yayınlanmış olup kırsal ekonomik altyapı yatırım konularında aşağıdaki yatırım konuları da eklenmiştir: 131 http://www.tarim.gov.tr/Konular/Kirsal-Kalkinma/Projeler, (09.12.2017) 80  Kırsal turizm yatırımları,  Çiftlik faaliyetlerinin geliştirilmesine yönelik altyapı sistemleri,  El sanatları ve katma değerli ürünler, 132  Bilişim sistemleri ve eğitimi. 2.2.7 Cazibe Merkezleri Programı Cazibe Merkezleri Programı içeriği hasebiyle 1913 yılında çıkarılan Teşvik-i Sanayi Muvakkatı ile benzerlik göstermektedir. İmalat sanayi alanında destek verilmesi, sabit yatırım tutarı şartının yer alması, belirli bir sayıda işçi çalıştırma gibi şartlar her iki uygulamada da mevcuttur. Cazibe Merkezleri Programı 28.11.2016 yılında 9596 sayılı Bakanlar Kurulu Kararı ile yürürlüğe girmiştir. Bu süper teşvik paketi Doğu ve Güneydoğu Yatırım Destek Hamlesi olarak gündeme gelmiştir. Çoğu devlet desteği gibi Cazibe Merkezleri Programı da bölgeler arası kalkınmışlık farkını azaltmak için hayata geçirilmiştir. Program kapsamında 23 il bulunmaktadır. Bu iller aşağıdaki haritada görülmektedir. Şekil 7: Cazibe Merkezleri Programı Kapsamındaki İller Programın amacı imalat sanayini geliştirmek, yeni projeleri teşvik etmek ve işletme sermayesi yetersizliği nedeniyle yarım kalmış işletmeleri tekrar faaliyete geçirmektir. Bunların yanında çağrı merkezleri ve veri merkezleri kurulumu da desteklenmiştir. Destek 132 Kırsal Kalkınma Destekleri Kapsamında Tarıma Dayalı Yatırımların Desteklenmesi Hakkında Tebliğ (Tebliğ No: 2017/22), Resmi Gazete, 13 Eylül 2017, Sayı: 30179 81 programı Kalkınma Bakanlığı tarafından koordine edilmiş ve Kalkınma Bankası tarafından yürütülmüştür. Kalkınma Bankası’nın yürütücü olması verdiği danışmanlık hizmetiyle yatırım projelerinde fizibilite ve diğer unsurlar hakkında bizzat yatırımcıya yol göstermesi kaynakların etkin kullanımı noktasında bir avantaj olmuştur. Çünkü devlet desteğini yanlış kullanan yatırımcı hem kendi sermayesinden olmakta hem de kamu kaynağını israf etmiş olmaktadır. Cazibe Merkezleri Programı kapsamındaki desteklerden yararlanmak için;  İmalat sanayinde asgari sabit yatırım tutarının 2.000.000 TL (iki milyon Türk Lirası) olması,  Asgari istihdam sayısının 30 kişi olması,  Kredilendirilecek yatırımın asgari % 30’unun öz kaynaklardan karşılanması,  Çağrı merkezi yatırımları için asgari 200 kişi istihdam olması, 2  Veri merkezi yatırımı için asgari 5000 m beyaz alanın bulunması,  Üretim tesisi taşıma desteği için işletmenin 2 yıl faaliyette olması ve taşındığı yerde 200 kişilik istihdam taahhüdünde bulunulması gerekmektedir. Cazibe Merkezleri Programı’ndan yararlananlar aynı türden çakışan destek olmaması durumunda teşvik sisteminden de yararlanabilmektedir. Ayrıca CMP kapsamındaki illerin OSB’sinde yapılacak yatırımlar 6. bölge destek unsurlarından yararlandırılmaktadır. 2.2.7.1 Destek Paketleri ve Unsurları Cazibe Merkezleri Programı kapsamında aşağıdaki destek paketleri ele alınmıştır.  Yatırım ve Üretim Destek Paketi  Üretim Tesisi Taşıma Destek Paketi  Çağrı Merkezi Destek Paketi  Veri Merkezi Yatırım ve Enerji Destek Paketi 82 2.2.7.1.1 Yatırım ve Üretim Destek Paketi Cazibe Merkezleri Programı’nın imalat sanayi alanında en önemli desteklerinin olduğu paket Yatırım ve Üretim Destek Paketi’dir. Bu pakette aşağıdaki destekler bulunmaktadır:  Danışmanlık Hizmetleri Desteği  Bedelsiz Yatırım Yeri Tahsisi Desteği  Anahtar Teslim Fabrika Binası Yapım Desteği  Sıfır Faizli Yatırım Kredisi Desteği  İşletme Kredisi Desteği Danışmanlık hizmetini Kalkınma Bankası vermektedir. İşletmenin ihtiyacına göre danışmanlık hizmetini Kalkınma Bankası belirlemektedir. Danışmanlık hizmetini Banka kendisi verebileceği gibi hizmet satın alma yoluyla da verebilmektedir. Yatırım yeri tahsisinde ise öncelikle OSB içerisindeki boş parseller belirlenmekte ve bu parsellerin mülkiyeti İl Özel İdaresi veya Yatırım İzleme ve Koordinasyon Başkanlık’larına devredilmektedir. Bina ihalesi İl Özel İdaresi veya YİKOB tarafından 2 yapılır ve yatırımcıya kiralanır. Bina yapım desteği 2017 yılı için 20.000 m ‘yi ve 10.000.000 TL’yi geçememektedir. Yarım kalmış fabrika binası yatırımları da bu destekten faydalanabilmektedir. Bina desteği ile ya da kendi imkânlarıyla binasını yapmış yatırımcılar, tevsi yatırım yapacak olan yatırımcılar ve yatırımları yarım/atıl kalmış yatırımcılar faizsiz kredi desteğinden faydalanabilmektedir. Çağrı Merkezleri ve Veri Merkezleri kapsamında da makine, ekipman, donanım ve yazılım için faizsiz krediden yararlanılabilmektedir. Ayrıca üretim tesisini taşıyan ve ilave yatırım yapacak olan yatırımcılar da bu destekten yararlanabilmektedir. Ancak kullanılan kredinin toplam yatırım tutarının %70’i olması gerekmektedir. Bu noktada öz kaynak şartı aranmaktadır. Toplam yatırımın en az %30’u öz kaynaklardan karşılanması gerekmektedir. Krediye konu yatırımda makine, ekipman Yerli Malı Tebliği’ne uygun yerli malı belgesine sahipse veya yerli patentli üretim teknolojisi kullanılıyorsa kredi vadesi 3 yıl anapara ödemesiz dönem dahil 10 yıldır. Diğer durumlarda ise azami 2 yıl anapara ödemesiz 6 yıldır. 83 Faiz İndirimli İşletme kredisi desteği ise yatırımı yarım/atıl kalmış olanlar, işletme sermayesi ihtiyacı olanlar ve yatırım süreci devam edenler için uygulanır. Kredi tutarı banka tarafından belirlenir ve banka cari faiz oranının %50’si oranında faiz indirimli kredi kullandırılır. 1 yıl anapara ödemesiz dönem dâhil 4 yıl kredi vadesi bulunmaktadır. Üretim Tesisi Taşıma Paketinde ise tesisin taşınması ve montajı için 1.000.000 TL’ye kadar masraf banka tarafından nakdi olarak karşılanmaktadır. Bunun için taşınacak tesisin CMP kapsamında 23 il içerisinde olmaması ve bu tesisin bu illere taşınması gerekmektedir. Yatırım taşındığı yerdeki teşvik unsurlarından yararlanır. Çağrı Merkezi Yatırım Destek Paketinde yatırımcılar:  Bina Tahsisi Desteği,  Fiber İletişim Altyapısı Desteği,  Personel Eğitim Desteği,  Yatırım ve Üretim Desteği Paketindeki Yatırım Yeri Tahsisi, Bina Yapımı ve Faizsiz Yatırım Kredisi desteğinden faydalanabilmektedirler. Veri Merkezi ve Enerji Desteği Paketinde yatırımcılar:  Enerji Desteği (Aylık elektrik giderinin %30’unun karşılanması),  Fiber İletişim Altyapısı Desteği,  Yatırım ve Üretim Desteği Paketindeki Yatırım Yeri Tahsisi ve Faizsiz Yatırım Kredisi desteğinden faydalanabilmektedirler. Çağrı Merkezleri ve Veri Merkezleri kuruldukları bölgenin bölgesel teşviklerinden herhangi bir asgari yatırım tutarı şartı aranmaksızın söz konusu kararlarda belirtilen usuller 133 çerçevesinde yararlanabilmektedirler. Son yapılan değişiklik ile Cazibe Merkezleri Programı’nın Ekonomi Bakanlığı tarafından yürütülmesine ve programın kaynağının Ekonomi Bakanlığı bütçesinde yer alan ödeneklerden karşılanmasına karar verilmiştir. Desteklenecek yatırımlar ise Bakanlar 134 Kurulu kararıyla belirlenecektir. 133 Cazibe Merkezleri Programının Uygulanmasına İlişkin Usul ve Esaslar Hakkındaki Bakanlar Kurulu Kararı, Karar Sayısı:2016/9596, www.resmigazete.gov.tr, (09.08.2017) 134 Olağanüstü Hal Kapsamında Bazı Düzenlemeler Yapılması Hakkında Kanun Hükmünde Kararname, Karar Sayısı: KHK/696, www.resmigazete.gov.tr, (27.12.2017) 84 2.2.7.2 Cazibe Merkezleri Programı’nda Son Yapılan Değişiklikler (2018) Bu tez çalışmasının yapıldığı zaman diliminde açıklanan Cazibe Merkezleri Programı hakkında değişiklikler meydana geldiği için son değişikliklere yer verilmesine gerek duyulmuştur. Yeni değişiklikler önceki içeriği geçersiz kılmakta ancak programın ilerleyişinin görülmesi açısından çalışmadan kaldırılmamıştır. Cazibe Merkezleri Programı ile ilgili olarak 2017/11133 sayılı Bakanlar Kurulu Kararı ile CMP kapsamındaki illerin OSB’sinde yapılacak yatırımların 6. bölge şartlarında 6. bölge desteklerinden aynı oran, miktar ve sürelerde yararlanmasına karar verilmiştir. Ardından en son idaresi Ekonomi Bakanlığı’na verilen Cazibe Merkezleri Programı’nın detayları 2018/11201 sayılı Bakanlar Kurulu Kararı ile belli olmuştur. Bu kapsamda yatırım başlıkları yine imalat sanayi yatırımları, çağrı merkezi yatırımları ve veri merkezi yatırımı olarak üçe ayrılmaktadır. Program kapsamındaki desteklerden yararlanmak için tebliğde belirtilen bilgi ve belgelerle Ekonomi Bakanlığı’na başvurulmakta ve Cazibe Merkezleri Programı Değerlendirme Komitesinin değerlendirmesi sonrası teşvik belgesi düzenlenmektedir. Destek unsuru olarak 6. bölge şartlarında 6. bölge destekleri geçerli olmaktadır. Bu kapsamda Cazibe Merkezleri Programı dâhilinde teşvik belgesi alan yatırımın 6. bölge desteklerinden faydalanmak için OSB’de yapılmasına gerek yoktur. Fakat CMP kapsamında desteklenmeyen ya da CMP için asgari yatırım şartlarını sağlamayan yatırımlar CMP illerinin OSB’sinde yapılırsa 6. bölge desteklerinden faydalanabilmektedir. CMP kapsamında desteklenecek imalat sanayii yatırımları için belirlenen asgari yatırım tutarları:  Tunceli, Bayburt, Ardahan, Gümüşhane, Iğdır, Erzincan illerinde 2 milyon TL,  Hakkâri, Bingöl, Kars, Siirt, Bitlis, Muş, Şırnak illerinde 4 milyon TL,  Ağrı, Batman, Elazığ, Adıyaman, Erzurum, Malatya, Mardin, Van, Diyarbakır, Şanlıurfa illerinde 5 milyon TL olarak belirlenmiştir. Ayrıca CMP değerlendirme komitesi tarafından desteklenmesi uygun görülen yeni yatırımlardan enerji desteği ihtiva edenlerin, işletmeye geçilmesini müteakip gerçekleşen sabit yatırım tutarının % 25’ini aşmamak üzere aylık elektrik enerjisi giderlerinin azami %30’u üç yıl süreyle işletme bazında 10 milyon Türk Lirasına kadar Bakanlık bütçesinden karşılanabilmektedir. 85 3. BÖLÜM 3 DEVLET DESTEKLİ YATIRIM PROJELERİNDE YATIRIMCININ YAPTIĞI HATALAR VE KARŞILAŞILAN SORUNLAR VE TRB1 BÖLGESİNDE UYGULAMA 3.1 ARAŞTIRMANIN KONUSU İşletmelerin veya potansiyel yatırımcıların yatırım kararı almalarında ve yatırımlarını gerçekleştirmelerinde devlet destekleri, sağladığı avantajlarla yatırımı oldukça cazip hale getirmektedir. Fakat yatırım projesinin hazırlanmasında ve sonrasında meydana gelen olumsuzluklar nedeniyle devlet desteği alan birçok yatırımın atıl kalması veya eksik kapasite ile çalışması gibi sorunlar tezahür etmektedir. Bu çalışma hibe, istihdam destekleri, vergi muafiyetleri, vergi indirimleri, faizsiz kredi vb. destek unsurlarından yararlanan işletmelerin ve yatırımcıların yatırım projelerini gerçekleştirme sürecinde yaptıkları hatalar ve karşılaştıkları sorunları ele almaktadır. 3.2 ARAŞTIRMANIN KAPSAMI ve ÖRNEKLEM Çalışmanın 2. bölümünde yer alan bölgesel kalkınma ajanları başlığında Türkiye İstatistiki Bölge Birimleri Sınıflandırması (İBBS) sistemine değinilmişti. Bu araştırma Malatya, Elazığ, Bingöl ve Tunceli illerinden oluşan TRB1 Düzey 2 bölgesindeki imalat sanayiinde faaliyet gösteren ve yatırımlarında devlet desteği almış işletmeleri kapsamaktadır. Araştırmanın evreni TRB1 Bölgesi’nde imalat sanayiinde faaliyet gösteren ve 2012-2017 yılları arasında devlet desteği almış 427 adet KOBİ işletmesidir. Bu sayı destek veren kurumlardan alınan toplamı ifade etmektedir. Araştırma sınırı olarak işletmenin imalat sanayiinde faaliyet göstermesi, 2012-2017 yılları arasında devlet desteği almış olması ve TRB1 bölgesinde bulunması belirlenmiştir. Bölgede yatırımlara hibe veren kurumlardan (Fırat Kalkınma Ajansı, TKDK, KOSGEB, Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı, TÜBİTAK) ve teşvik belgesiyle yatırım yapan işletmeler çalışmada yer almaktadır. Teşvik uygulamasında işletmenin 2012-2017 yılları arasında yatırım tamamlama ekspertizinin ve vizesinin yapılmış olması şartı aranmıştır. Bu bağlamda örneklem amaçsal örneklem seçim yöntemiyle %92 güven seviyesi %8 hata payı ile 113 olarak belirlenmiştir. 86 3.3 ARAŞTIRMANIN AMACI Araştırmanın amacı Malatya, Elazığ, Bingöl ve Tunceli illerinden oluşan TRB1 bölgesinde 2012-2017 yıları arasında çeşitli kurumlardan hibe desteği almış veya teşvik belgesiyle yatırım yapmış imalat işletmelerinin yatırımlarında yaptığı hataları ve karşılaşılan olumsuzlukları tespit etmektir. Bu çerçevede işletmelerin yatırım kararlarında ve yatırım projelerini uygulamada daha bilinçli ve özenli davranmalarını sağlama hususunda farkındalık oluşturulması amaçlanmıştır. Ayrıca devlet hibe desteği ile yatırım yapılan birçok yatırım projesinin atıl kalması ile hem yatırımcının sermayesinin hem de kamu kaynağı israfının önlenmesi noktasında olumsuzlukların tespiti için bu çalışma gerçekleştirilmiştir. 3.4 ARAŞTIRMANIN YÖNTEMİ Araştırmada anket tekniği kullanılmıştır. Anketlerin yaklaşık olarak yarısı işletmeler ziyaret edilerek yüz yüze olarak geri kalan kısmı ise internet ortamında işletme yetkilileri tarafından doldurulmuştur. Araştırmanın konusu imalat sektöründe faaliyet gösteren işletmeler olduğu için illerin organize sanayi bölgeleri ziyaret edilmiştir. İşletmelerle yapılan yüz yüze anketin yanında görüşme tekniği de kullanılmıştır. İşletme sahiplerinin/yetkililerinin destek aldıkları bir kurumun yetkilisiyle görüşmeleri hem sorunlarını ve beklentilerini rahatça anlatmaları, hem de yaptıkları hataları daha samimi bir şekilde ifade etmelerinde etkili olmuştur. Anket soruları kasıtlı olarak kapalı uçlu olarak ve evet/hayır gibi kısa cevap seçenekleri verilerek tasarlanmıştır. Bunun sebebi işletmelerin kendilerine sık sık gelen anket formlarından şikâyetçi olmalarıdır. Fakat araştırmaya katılan işletmeler bu araştırma anketinin cevaplanabilir ve makul bir anket olduğunu ifade etmişlerdir. 3.5 ANKET FORMUNUN TANITIMI Anket soruları bölge işletmelerinin karakteristik özelliklerinden yola çıkılarak yazar tarafından özgün bir şekilde hazırlanmıştır. Anketin 1. sorusundan 8. sorusuna kadar araştırmaya katılan işletmeler ve anketi dolduran kişi hakkında sorular içermektedir. 9. soru ve sonrasında ise yatırımcının devlet desteklerine ve kendi yatırımına karşı tutumu, alternatif finansal araç kullanımı, danışmanlık memnuniyeti, yatırım türü, fizibilite, destek alınan kurumlar ve destek unsurları hakkında sorular yöneltilmiştir. 24. soruda devlet 87 destekli yatırım projesinde yatırımcının hataları, 25. soruda destek veren kurum ile ilgili olumsuzluklar ve 26. soruda işletmenin en çok sorun yaşadığı alanlara yer verilmiştir. 3.6 VERİLERİN ANALİZ YÖNTEMİ VE İSTATİSTİK TEKNİKLERİ Çalışma kapsamında toplanan veriler SPSS 25.0 İstatistik Paket Programı aracılığıyla analiz edilmiştir. Frekans tabloları, ortalama ve standart sapma gibi betimleyici istatistiklerin yanında parametrik olmayan veri analiz yöntemlerinden: Man Whitney U Testi ve Spearman Korelasyonu kullanılmıştır. Aşağıda önce frekans analizleri verilmiş ardından hipotezler test edilmiştir. 3.7 FREKANS ANALİZLERİ Araştırmaya katılan işletmelerin demografik özellikleri, yatırım yerleri, aldıkları devlet destekleri ve destek unsurları, yatırım türleri ve anketi dolduran kişilerin frekans analizleri aşağıda başlıklar halinde verilmiştir. 3.7.1 Anketi Dolduran Kişinin İşletmedeki Pozisyonu Anketi dolduran kişilerin işletmedeki pozisyonu, yatırım sürecinde yapılan hataların ve genel tutumun pozisyona göre değişim durumunu tespit etme yönüyle önem taşımaktadır. Anketi dolduranların %49’u (55 kişi) işletme sahibi, %31’i (35 kişi) yönetici, %20’si (23 kişi) departman müdürlerinden (çoğunlukla muhasebe) oluşmaktadır. Grafik 2: Anketi Dolduran Kişinin İşletmedeki Pozisyonu Departman Müdürü 20% İşletme Sahibi 49% Yönetici 31% 88 3.7.2 İşletmelerin Yaşı Araştırmaya katılan TRB1 bölgesindeki işletmelerin yaş aralıkları aşağıdaki grafikte görülmektedir. Minimum yaş 1 maksimum yaş 69 olarak tespit edilmiştir. Katılımcı işletmelerin (TRB1 Bölgesi) yaş ortalaması 15’tir. Grafik 3: İşletmelerin Yaşı 37 40 28 27 30 16 20 3 10 2 0 1-5 Yıl 6-10 Yıl 11-20 Yıl 21-28 Yıl 34-39 Yıl 57-69 Yıl İşletme Sayısı 3.7.3 İşletmelerin Çalışan Sayıları Araştırmaya katılan işletmelerden çalışan sayısı 1-10 kişi olan 34 işletme (%30,1), 11-50 kişi olan 51 işletme (%45,1) ve 51 ve üzeri olan 28 (%24,8) işletme bulunmaktadır. Grafik 4: Çalışan Sayılarına Göre İşletme Sayıları 51 60 50 34 28 40 30 20 10 0 1-10 Kişi 11-50 Kişi 51 ve Üzeri İşletme Sayısı 89 3.7.4 İşletmelerin Kapasite Kullanım Oranları Araştırmaya katılan işletmelerin beyanlarına göre kapasite kullanım oranları aşağıdaki gibidir. Grafik 5: İşletmelerin Kapasite Kullanım Oranları İşletme Sayısı %80-100 38 Kapasite %60-80 33 Kullanım Oranı %30-60 29 %10-30 13 Grafik 6: İllere Göre Kapasite Kullanım Oranları 2 9 %80-100 12 15 0 4 %60-80 11 Kapasite 18 Kullanım 3 Oranı 3 %30-60 14 9 8 0 %10-30 4 1 0 5 10 15 20 İşletme Sayısı Tunceli Bingöl Elazığ Malatya Kapasite kullanım oranlarına bakıldığında illerin gelişmişlik seviyeleriyle paralellik gösterdiği görülmektedir. Örneğin Tunceli ilindeki işletmelerin %61,5’i %10-30 kapasite kullanım oranına sahiptir. 90 3.7.5 İşletmelerin Hukuki Statüleri Araştırmaya katılan işletmelerin 6’sı gerçek kişi ticaret işletmesi, 88’i limited şirket, 19’u anonim şirkettir. İşletmelerin hukuki statüsüne göre oranları aşağıdaki grafikte görülmektedir. Grafik 7: İşletmelerin Hukuki Statüleri Gerçek Kişi Limited Anonim 17% 5% 78% 3.7.6 Yatırım Yerlerine Göre İşletme Sayıları Araştırmaya Malatya’dan 43, Elazığ’dan 41, Bingöl’den 16 ve Tunceli’den 13 işletme katılım sağlamıştır. Katılımcıların oransal dağılımı aşağıdaki grafikte yer almaktadır. Grafik 8: Yatırım Yerlerine Göre İşletme Sayıları Malatya Elazığ Bingöl Tunceli 12% 14% 38% 36% 91 3.7.7 Yatırım Yerlerine Göre İşletmelerin Yıllık Ciroları Grafik 9: Yatırım Yerlerine Göre İşletmelerin Yıllık Ciroları 1 Milyon ve altı 1 Milyon-8 Milyon arası 8 Milyon ve üzeri 64 27 25 24 22 15 9 8 12 9 3 3 3 1 1 Malatya Elazığ Bingöl Tunceli TRB1 Toplamı Grafik 10: TRB1 Bölgesi İşletmelerinin Yıllık Ciro Yüzdeleri TRB1 1 Milyon ve altı 1 Milyon-8 Milyon arası 8 Milyon ve üzeri 24% 19% 57% Bölge işletmelerinin büyük bir kısmı küçük işletmelerden oluşmaktadır. En yaygın ciro aralığı 1 Milyon – 8 Milyon aralığıdır. 8 Milyon ve üzeri ciro tutarına bakıldığında Malatya ilindeki işletme sayısının daha fazla olduğu görülmektedir. 92 3.7.8 Devlet Desteği İle Yapılan Yatırım Türü Araştırmaya katılan işletmelerin aldıkları destekle yaptıkları yatırım türleri aşağıda verilmiştir. Bir işletme hem komple yeni yatırım aşamasında hem de tevsi ve modernizasyon yatırımı olarak işletme döneminde destek alabilmektedir. Grafik 11: İşletmelerin Devlet Desteği İle Yaptıkları Yatırım Türleri 5% 2% 22% Komple Yeni11% Tevsi 15% Modernizasyon Komple Yeni + Tevsi 45% Tevsi + Modernizasyon Hepsi Her bir yatırım türü ayrı ayrı ele alındığında toplamda 39 komple yeni yatırım, 71 tevsi yatırım, 25 modernizasyon yatırım projesi gerçekleştirilmiştir. Tablo 27: Yatırım Türlerinin Frekansları ve Yüzdeleri Frekans Yüzde Komple Yeni 25 22,1 Tevsi 51 45,1 Modernizasyon 17 15,0 Komple Yeni + Tevsi 12 10,6 Tevsi + Modernizasyon 6 5,3 Hepsi 2 1,8 Total 113 100,0 93 3.7.9 İşletme Sahiplerinin Tecrübe Yılı Araştırmaya katılan işletmelerin beyan ettiği tecrübe yılları aşağıdaki grafikte yer almaktadır. İşletmelerin %71’inin tecrübe yılı 10 yıldan fazladır. %14’ünün 5-10 yıl arası, %8’inin 3-5 yıl arası, %6’sının 1-3 yıl arası, %1’nin ise tecrübesi bulunmamaktadır. Grafik 12: İşletme Sahiplerinin Tecrübe Yılı 0 (Sıfır) 1-3 Yıl 3-5 Yıl 5-10 Yıl 10 Yıl ve üzeri 1% 6% 8% 14% 71% 3.7.10 Devlet Desteği Alınan Kurumlar Devlet desteği veren (hibe ve teşvik) kurumlardan destek alan işletme sayısı aşağıdaki grafikte yer almaktadır. Grafik 13: Devlet Desteği Veren Kurumlardan Destek Alan İşletme Sayısı İşletme Sayısı 84 45 60 3 13 12 Ekonomi KOSGEB Bakanlığı Fırat TÜBİTAK Kalkınma Gıda Tarım Ajansı TKDKve Hayvancılık Bakanlığı 94 Aynı işletme birden fazla kurumdan destek alabilmektedir. Araştırmada bu şekilde birden fazla kurumdan destek alan işletmeler mevcuttur. Bir kurumdan veya daha fazla kurumdan destek alan işletme oranları aşağıdaki grafikte yer almaktadır. Grafik 14: Destek Alınan Kurum Sayısı Bir Kurumdan Destek İki Kurumdan Destek Üç Kurumdan Destek Dört Kurumdan Destek 8% 18% 39% 35% 3.7.11 Alınan Destek Unsurları Aşağıda her bir destek unsurundan yararlanan işletme sayısı görülmektedir. Araştırmanın konusu itibariyle hibe desteği çoğunluktadır. Onu takip eden istihdam desteğinin yatırımlarda önemli bir etkiye sahip olduğu anlaşılmaktadır. Nitekim emek yoğun sektörlerde istihdam destekleri tek başına yatırım kararını etkileyecek derecede önemli olabilmektedir. Özellikle yatırım teşvik sisteminde 6. bölge destekleri olan sigorta primi işçi ve işveren hissesinin birlikte verilmesi yatırımı oldukça cazip duruma getirmektedir. 95 Grafik 15: Destek Unsurlarından Yararlanan işletme Sayıları Yararlanan İşletme Sayısı 98 50 38 35 13 19 20 14 3.7.12 Danışmanlık Hizmeti Alınması ve Memnuniyet Durumu Araştırmaya katılan işletmelerin %71,7‘si devlet desteğine başvuru döneminde, %60,2’si yatırım döneminde, % 79,5’sı hem başvuru hem yatırım döneminde danışmanlık desteği almıştır. Burada danışmanlık özel sektör tarafından sağlanan danışmanlık hizmetini ifade etmektedir. Genel olarak danışmanlık hizmeti veren şahıs ve kurumlar yatırımcının başvurduğu kurumun başvuru işlemlerini takip etmektedir. Danışmanlık konusu hipotez testleri bölümünde ayrıntılı olarak ele alınacaktır. Aşağıda araştırmaya katılan işletmelerin ”Aldığınız danışmanlık hizmetinden memnun kaldınız mı?” sorusundan hareketle danışmanlık desteği hakkında memnuniyet durumlarını gösteren grafik yer almaktadır. Grafik 16: Danışmanlık Hizmeti Alan İşletmelerin Memnuniyet Durumları Hayır Evet Kısmen Kararsızım 3% 6% 34% 57% 96 3.7.13 Fizibilite Çalışması Nasıl Yapıldı? Araştırmaya katılan işletmelerin beyanlarına göre fizibilite çalışmasının ne şekilde yapıldığı aşağıdaki grafikte yer almaktadır. Grafik 17: Fizibilite Çalışması Yapılma Şekli İşletme Sayıları Fizibilite Yapmadık 9 Yeterince Uzmanlığı Bulunmayan Kişilere 2 Yaptırdık Alanında Uzman Kişilere Yaptırdık 30 Kendimiz Yaptık 72 Fizibilite çalışmasını kendilerinin yaptığını beyan eden işletmeler %72 ile çoğunlukta yer almaktadır. % 30’u alanında uzman kişilere, %2’si uzmanlığı bulunmayan kişilere fizibilite yaptırmıştır. %9’u ise fizibilite yapmamıştır. 3.7.14 İşletmelerin Alternatif Finansal Araçlardan Yararlanma Durumu Aşağıdaki grafikte her bir finansal aracın işletmeler tarafından kullanılma oranları yer almaktadır. Grafik 18: Alternatif Finansal Araçların Kullanım Oranları 13% 2% 3% Leasing 5% Risk Sermayesi 51% Faktoring, Forfaiting Vadeli İşlem 26% Kredi Garanti Fonu Hiçbiri 97 3.7.15 İşletmelerin Devlet Desteklerine İlişkin Tutumları Anket formunda yer alan 17. sorudan 23. soruya kadar olan sorular evet/hayır şeklinde kapalı uçlu sorular olduğu için bu başlık altında verilmiştir. Tablo 28: İşletmelerin Devlet Desteklerine İlişkin Tutumları Evet (%) Hayır (%) Devlet desteklerini etkin bir şekilde takip ediyor musunuz? 78 22 Devlet desteklerini yeterli buluyor musunuz? 37 63 Şimdi olsa aynı yatırımı yine yapar mıydınız? 85 15 Yatırım kararı almanızda devlet desteği etkili oldu mu? 80 20 Yatırım yerini seçmenizde devlet desteği etkili oldu mu? 49 51 Yatırım teşviklerinin genel ekonomide olumlu bir etkiye sahip olduğunu 95 5 düşünüyor musunuz? Aldığınız devlet desteği işletmenizi ileriye taşıdı mı? 92 8 3.7.16 İşletmelerin Destek Alma Sürecinde Yatırımlarında Yaptıkları Hatalar Devlet desteğiyle yapılan gerek komple yeni gerek tevsi ve modernizasyon yatırımlarında işletmelerin yaptıkları hatalar, yazarın çalıştığı kurum vesilesiyle bölgedeki yatırım projelerinde yapılan hatalar göz önüne alınarak belirlenmiştir. Araştırmaya katılan işletmelerin %47’si (53) herhangi bir hata yaptığını kabul etmemektedir. Geriye kalan %53’ü (60) en az bir hata yaptığını kabul etmektedir. Bu hatalar ve her bir hatanın araştırmaya katılan işletmeler tarafından yapılma oranı aşağıdaki grafikte yer almaktadır. Örneğin araştırmaya katılan 113 işletmenin %16,8’i yanlış makine seçimi yaptığını kabul etmiştir. Ya da 113 işletmenin %8’i yanlış kapasite seçimi yaptığını kabul etmiştir. 98 Grafik 19: İşletmelerin Yatırım Projelerinde Yaptıkları Hatalar 25,0 20,0 15,0 10,0 5,0 0,0 Yanlış Yanlış Yetersiz Yanlış Yanlış Yanlış Makine Kapasite Bilgi ve Fizibilite İşletme İnsan Seçimi Seçimi Tecrübe Çalışması Sermayesi Kaynakları Planlaması Planlaması Hata Oranları 16,8 8,0 15,9 13,3 17,7 21,2 3.7.17 İşletmelerin Destek Veren Kurumda Gördükleri Olumsuzluklar Yatırımlarında devlet desteği alan işletmelerin destek sürecinde yerine getirmeleri gereken sorumlulukları olmaktadır. Destek veren kurumun talep ettiği evraklar, kurumun ödeme yöntemi, makine alım yöntemi, başvuru sistemi vb. unsurlar işletme sahipleri tarafından sıklıkla eleştirilen konular arasında yer almaktadır. Aşağıdaki grafikte işletmelerin eleştirdiği olumsuzluklar ve maddelerin işaretlenme oranları yer almaktadır. Araştırmaya katılan işletmelerin %66’sı (75) en az bir olumsuzluk olduğunu düşünürken %34’ü (38) herhangi bir olumsuzluk olduğunu düşünmemektedir. Grafik 20: Destek Veren Kurumlarda Görülen Olumsuzluklar 40,0 30,0 20,0 10,0 0,0 Ödeme Bürokratik Kurum Makine Başvuru Olumsuzluklar Yöntemi Engeller Bilgilendir Alım Sistemi mesi Yöntemi İşaretlenme Oranı 24,8 33,6 17,7 31,0 6,2 99 Hatalar 3.7.18 İşletmelerin En Çok Sorun Yaşadığı Konular Araştırmaya katılan işletmelerin en çok sorun yaşadığı konuların işaretlenme sayıları ve yüzdeleri aşağıdaki tabloda yer almaktadır. Tablo 29: İllere Göre İşletmelerin En Çok Sorun Yaşadığı Konular İLLER VE İŞLETME SORUNLAR SAYILARI Finans Pazarlama Yönetim Üretim Muhasebe Tedarik Nitelikli Eleman Malatya (43) 23 17 6 8 3 7 36 Elazığ (41) 25 17 1 2 1 9 35 Bingöl (16) 8 6 1 0 1 4 14 Tunceli (13) 11 6 2 1 1 2 10 TRB1 Toplamı (113) 67 46 10 11 6 22 95 TRB1 YÜZDESİ (%) 59,3 40,7 8,8 9,7 5,3 19,5 84,1 Tabloda TRB1 Bölgesi yüzdelerine bakıldığında %84,1 ile en büyük sorunun nitelikli eleman olduğu görülmektedir. Nitelikli iş gücünün bölgeye gelmemesi coğrafi koşullardan da etkilenmektedir. Aynı zamanda bölgedeki beşeri sermayenin nitelik kazanacağı sanayi sektörü yeteri kadar gelişmiş değildir. Bölgede nitelikli işgücü ihtiyacı nedeniyle atıl durumda bekleyen işletmeler mevcuttur. Bilhassa Tunceli ve Bingöl illerinde bu durum daha belirgin bir şekilde ortaya çıkmaktadır. İkinci en çok sorun yaşanan konu ise %59,3 ile finans başlığıdır. Bu noktada plansız yatırımlar ve bölgesel zorluklar etkili olmaktadır. Bu zorluklar aynı zamanda %40,7 ile 3. en çok sorun yaşanılan pazarlama başlığını da etkilemektedir. Bölgede profesyonel pazarlama anlayışının hâkim olmaması ve pazar analizinin yapılmaması bu alanda da sorunların yaşanmasına neden olmaktadır. Yönetim, üretim ve muhasebe alanlarında sorun yaşayan işletme sayısının düşük olmasının sebebinin ise işletmelerin bu fonksiyonları yeterince anlamadığı düşüncesini ortaya çıkarmaktadır. Çünkü bu fonksiyonların etkin kullanılmaması sonucu diğer sorunlar baş göstermektedir. Örneğin muhasebe konusunda işletmeler genel olarak sadece mali kayıt tutmak algısına kapılmaktadırlar. Maliyet muhasebesi ve yönetim muhasebesi gibi 100 daha özele inen uygulamalar bulunmamaktadır. Bu nedenle işletmeler bu alanlarda sorun yaşadıklarını düşünmemektedir. Tedarik konusunda yaşanan sorun ise ülkemizde ithal hammadde kullanan işletmelerin ortak sorunudur. Döviz kurunun etkisi, yurtiçi alternatif hammadde eksikliği gibi unsurlar işletmeleri finansal açıdan sıkıntıya düşürmektedir. Ancak TRB1 bölgesi özelinde coğrafi nedenlerle tedarik konusunda sorun yaşayan Tunceli ili bulunmaktadır. Terör olayları nedeniyle bölgeye sevkiyat yapmak istemeyen, yapsa da ücretini artıran firmalar bölge işletmeleri tedarik noktasında çıkmaza sokmaktadır. 3.7.19 İşletmelerin Destek Aldıkları Kurum Sayısı Araştırmaya katılan işletmelerin büyük bir kısmı birden fazla kurumdan yatırım desteği almıştır. Aşağıda işletmelerin kaç adet kurumdan destek aldığını gösteren grafik yer almaktadır. Grafik 21: İşletmelerin Destek Aldıkları Kurum Sayısı Bir Kurumdan Destek İki Kurumdan Destek Üç Kurumdan Destek Dört Kurumdan Destek 8% 18% 39% 35% 101 3.8 ARAŞTIRMANIN HİPOTEZLERİ VE ANALİZLER H1: Araştıramaya katılan işletmelerin yaşı ile “şimdi olsa aynı yatırımı yapmam” görüşünde olanlar arasında ilişki vardır. H2: Araştıramaya katılan işletmelerin devlet desteklerinin yeterliğine karşı tutumları aldıkları destek sayısına göre farklılık göstermektedir. H3: Araştıramaya katılan işletmelerin çalışan sayısı ile yıllık cirosu arasında ilişki vardır. H4: Araştırmaya katılan işletmelerin finans sorunu yaşaması ile kapasite kullanım oranı arasında ilişki vardır. Hipotezlerin test edilmesi istatistiki yöntemlerle yapılmıştır. Anket verilerinin parametrik olmaması nedeniyle Man Whitney U ve Spearman Korelasyonu analizleri yapılmıştır. Man Whitney U testi parametrik veri analiz yöntemi olan bağımsız iki örnek t testinin parametrik olmayan alternatifidir. Bu analiz yönteminde grupların ortalama değerleri yerine medyanları karşılaştırılır. Bu analiz iki grubun anlamlı farklılık gösterip 135 göstermediğini test etmektedir. Spearman Korelasyonu, parametrik korelasyon analizi olan ve iki değişkenin doğrusal ilişkisinin derecesini ölçen Pearson Korelasyonu’nun parametrik olmayan alternatifidir. Spearman Korelasyonunda değişkenlerin değerleri yerine sıraları önem 136 kazanmaktadır. 135 Murat Çimen, Fen ve Sağlık Bilimleri Alanlarında SPSS Uygulamalı Veri Analizi, 1.b., Ankara, Palme Yayıncılık, 2015, s.267-271. 136 Ayşe Oğuzlar, İstatistiksel Veri Analizi 1, 1. b., Bursa, Ezgi Kitabevi Yayınları, 2007, s.62. 102 3.8.1 Yatırım Kararı ile İşletme Yaşı ve Kapasite İlişkisi Araştırmaya katılan işletmelerin yaşı ve kapasitesi ile “şimdi olsa aynı yatırımı yapar mıydınız?” sorusu arasındaki ilişki testi Spearman Korelasyonu aracılığıyla yapılmıştır. Tablo 30: Şimdi Olsa Aynı Yatırımı Yapıp Yapmama Kararının İşletme Yaşı ve Kapasite ile İlişkileri Korelasyonlar Şimdi Olsa Aynı İşletme Yatırımı Kapasite Yaşı Yapar mıydınız? Korelasyon ** 1,000 ,307 -0,001 İşletme Katsayısı Yaşı P Değeri 0,001 0,993 Şimdi Korelasyon ** ** Olsa Aynı ,307 1,000 ,283 Katsayısı Yatrımı Yapar P Değeri 0,001 0,002 mıydınız? Korelasyon ** -0,001 ,283 1,000 Kapasite Katsayısı P Değeri 0,993 0,002 Tablo 32’de görüldüğü üzere işletme yaşı ile şimdi olsa aynı yatırımı yapar mıydınız sorusuna verilen cevaplar arasında anlamlı bir ilişki olduğu P değerinin 0,001 < 0,05 olması ile tespit edilmiştir. Bu iki unsur arasındaki 0,3 korelasyon katsayısı pozitif yönlü zayıf bir ilişkiyi ifade etmektedir. Yani işletme yaşı küçüldükçe yatırımı bugün olsa yapmam kararı ortaya çıkmaktadır. Bu durum ülkemizdeki işletmelerin büyük kısmının ilk yıllarında kapanmasını da açıklamaktadır. Araştırmaya katılan işletmelerin kapasite kullanım oranı ile şimdi olsa aynı yatırımı yapar mıydınız sorusuna verilen cevaplar arasında anlamlı bir ilişki olduğu P değerinin 0,002 < 0,05 olması ile tespit edilmiştir. 0,28 korelasyon katsayısı iki unsur arasında pozitif yönlü zayıf bir ilişkinin olduğunu göstermektedir. İşletmelerin kapasite kullanım oranlarının düşük olması başlı başına yatırım kararından pişmanlık duyulmasına neden 103 olmayabilir. Fakat bu zayıf ilişki genel olarak düşük kapasiteyle çalışan işletmelerin şimdi olsa aynı yatırımı yapmam düşüncesinde olduğunu göstermektedir. 3.8.2 Desteklerin Yeterliğine Göre İşletmelerin Aldığı Destek Sayısı Araştırmaya katılan işletmelerin devlet desteklerinin yeterliğine karşı tutumlarına göre aldıkları destek sayısının farklılık analizi Man Whitney U testi ile yapılmıştır. Tablo 31: İşletmelerin Devlet Desteklerinin Yeterliğine Karşı Tutumlarına Göre Aldıkları Destek Sayısı Parametreler Devlet Desteklerinin N Mean Rank Sum of Ranks Yeterliği Destek Hayır 71 60,63 4305,00 Alınan Kurum Evet 42 50,86 2136,00 Sayısı Test İstatistikleria Destek Alınan Kurum Sayısı Mann-Whitney U 1233,000 Asymp. Sig. (2-tailed) 0,104 Tabloda görüldüğü üzere P değeri 0,104 değerinin 0,05’ten büyük olması devlet desteklerini yeterli görenler ile görmeyenlerin oluşturduğu iki grubun aldıkları devlet desteği sayısına göre farklılık göstermediğini açıklamaktadır. Bir veya birden fazla destek alan işletmeler destek süreçlerini tecrübe ettikleri için tekrar destek almak istemektedirler. Yani birden fazla destek almış olsalar bile yeni destek beklentisi içerisine girmektedirler. Bu beklentiden ve diğer sebeplerden dolayı destekleri yeterli görmedikleri düşünülmektedir. Diğer yandan yapılan gözlemlere göre devlet desteklerini yeterli gören işletmeler ise projelerini verimli bir şekilde yürütmüş ve devlet destekleri hakkında bilgi sahibi işletmelerden oluşmaktadır. Fakat psikolojik olarak daha fazla isteme dürtüsü bile destekleri yeterli görmemeye sebebiyet verebilir. Bu açıdan destekleri yeterli görüp görmeme sübjektif bir yargı olarak kalmaktadır. 104 3.8.3 Çalışan Sayısı ile Yıllık Ciro İlişkisi Araştırmaya katılan işletmelerin çalışan sayısı ile yıllık ciroları arasında ilişki Spearman Korelasyonu ile test edilmiştir. Tablo 32: İşletmelerin Çalışan Sayısı İle Yıllık Ciroları Arasında İlişki Korelasyonlar Çalışan Yıllık Ciro Sayısı Korelasyon ** 1,000 ,645 Çalışan Sayısı Katsayısı P Değeri 0,000 Tablo 38’de görüldüğü üzere P değerinin 0,000 olması çalışan sayısı ile yıllık ciro arasında 0,64 korelasyon katsayısı ile orta derecede pozitif ilişki olduğunu göstermektedir. Kapasite kulanım oranı ile çalışan sayısı ilişkisi testinde kapasite kullanımıyla çalışan sayısı arasında orta derecede pozitif ilişki tespit edilmiştir. Burada ise işletmelerin yıllık cirolarının da çalışan sayısı ile pozitif ilişki içerisinde olduğu görülmektedir. Bu durumun yine bölgedeki imalat işletmelerinin emek yoğun çalışmalarından kaynaklandığı düşünülmektedir. Grafik 21’de işletmelerin en çok sorun yaşadığı konunun nitelikli eleman olması da nitelikli iş gücüne duyulan ihtiyacı göstermektedir. 3.8.4 Finansman Sorunu Olan İşletmelerin Kapasite Kullanım Oranı Araştırmaya katılan işletmelerin finans sorunu yaşaması ile kapasite kullanım oranı arasında ilişkinin analizi Spearman Korelasyonu ile tespit edilmiştir. Tablo 33: Finans Sorunu ile Kapasite Kullanım Oranı İlişkisi Korelasyonlar Kapasite Finans Sorunu ** Korelasyon Katsayısı 1,000 -,303 Kapasite Kullanım Oranı P Değeri 0,001 105 Tablo 40’ta P değerinin 0,001 olmasından finans sorunu ile kapasite kullanım oranı arasında ilişki olduğu anlaşılmaktadır. Korelasyon katsayının -0,303 olması ise iki değişken arasında negatif yönlü zayıf bir ilişkinin olduğunu göstermektedir. Yani kapasite kullanım oranı azaldıkça finans sorunu artmaktadır ya da kapasite kullanım oranı arttıkça finans sorunu azalmaktadır. 3.8.5 Araştırma Hipotezlerinin Kabul / Ret Durumu Tablo 34: Araştırma Hipotezlerinin Kabul / Ret Durumu H1: Araştıramaya katılan işletmelerin yaşı ile “şimdi olsa aynı yatırımı KABUL yapmam” görüşünde olanlar arasında ilişki vardır. H2: Araştıramaya katılan işletmelerin devlet desteklerinin yeterliğine karşı RET tutumları aldıkları destek sayısına göre farklılık göstermektedir. H3: Araştıramaya katılan işletmelerin çalışan sayısı ile yıllık ciroları KABUL arasında ilişki vardır. H4: Araştırmaya katılan işletmelerin finans sorunu yaşaması ile kapasite KABUL kullanım oranı arasında ilişki vardır. 106 SONUÇ VE ÖNERİLER Yatırım projeleri ülkelerin ulusal refaha erişmelerinde ve belirledikleri iktisadi kalkınma politikalarının başarıya ulaşmasındaki en temel yapı taşıdır. Sanayi Devrimi’nden sonra artan teknik bilgi ve buluşlar sonrası kitlesel üretime geçilmesiyle iktisadi yatırım kavramının hatları oluşmaya başlamıştır. Teknolojinin üretimde kullanılmasıyla artan üretim miktarı ve verimlilik sonucu rasyonel düşüncenin yatırım projeleri için hayati önem taşıdığını görebilmekteyiz. El tezgâhlarından makineleşmeye geçişte seri üretime geçilmesi ve üretim ölçeğinin büyümesi zaman içerisinde işletme bilimini ortaya çıkarmıştır. Dolayısıyla bu işletmelerin kurulması, büyümesi ve verimli çalışması için rasyonel kararlardan oluşan yatırım projeleri gerçekleştirilmelidir. Görüldüğü gibi yatırım projesi için beşeri sermaye en az fiziki sermaye kadar önemli konuma gelmiştir. Bundandır ki birçok yatırım projesi çok cazip devlet desteklerine rağmen hayatta kalamamaktadır. Çalışmada TRB1 Bölgesi’nde imalat sektöründe faaliyet gösteren ve devlet desteği (hibe ve teşvik) ile yatırım projelerini gerçekleştirmiş işletmeler incelenmiştir. Bölgedeki dört ilin (Malatya, Elazığ, Bingöl ve Tunceli) OSB’leri ziyaret edilmiş imalat sanayiinde faaliyet gösteren işletmelerle yüz yüze görüşülmüş ve anket çalışması yapılmıştır. Bölgedeki imalat işletmeleri Malatya ve Elazığ illerinde yoğunluk göstermektedir. Bingöl ve Tunceli illeri ise Malatya ve Elazığ’ın gerisindedir. Araştırma kapsamında incelenen bölgedeki imalat işletmelerin büyük bir kısmı devlet destekleriyle gelişimlerini sürdürmektedir. Bu süreçte birçok yatırım projesi planlanmakta ve hayata geçirilmektedir. İmalat işletmelerinin yapısı incelendiğinde emek yoğun sektörler ön plana çıkmaktadır. Araştırmada irdelenen çalışan sayısı ile kapasite kullanım oranı ve yıllık ciro arasındaki doğrusal ilişki bu yargıyı doğrulamaktadır. Bu ilişki aynı zamanda işletmelerin imalat sürecindeki teknoloji kullanımının düşük olduğunu göstermektedir. Devlet desteği ile hayata geçirilen yatırım projelerinde yatırımcının karar mekanizması ve risk algılamasının farklılaştığı gözlemlenmiştir. Hibe almaya hak kazanan yatırımcıların büyük bir kısmı henüz yatırımın başındayken hibe aldığı için yatırımın geleceği hakkında iyimser bir tutum sergilemekte ve yeterince planlama yapmamaktadır. Fizibilite çalışmasının nasıl yapıldığı sorusuna verilen cevaplara bakıldığında, işletmelerin 107 sadece %26’sının fizibilite çalışmasını alanında uzman kişilere yaptırmaları bu yargıyı güçlendirmektedir. İşletmelerin %63’ü ise fizibilite çalışmasını kendilerinin yaptığını beyan etmişlerdir. Bu noktada ise işletmelerle yapılan görüşmelerde fizibilite çalışmasının profesyonel anlamda anlaşılmadığı tespit edilmiştir. Örneğin bir işletme sahibi yatırım öncesi kabaca yaptığı bir madde balansını fizibilite olarak görmekte ve görüşme esnasında doğru fizibilite yapmadıklarını kabul etmektedir. Yatırımcının bu iyimser ve plansız 137 tutumu Nofsinger’in çalışmasında ele aldığı kolay para etkisi ve sahiplik (statüko yanlılığı) etkisi çerçevesinde değerlendirilebilir. Nofsinger, bu kavramları finansal piyasalarda hisse senedi yatırımı için değerlendirmiştir ancak reel yatırımlarla da uygun düşmektedir. Buna göre kolay para etkisi; beklenmedik bir kazanç elde edilince bu parayı riske atmanın daha kolay olduğunu ifade etmektedir. Sahiplik etkisi ise sahip olunan değerin olduğundan daha fazla değerde görülmesini ifade etmektedir. Bu noktada hibe desteği alan yatırımcıların bir kısmı hibeyi kolay para olarak görmekte ve makine seçimi gibi konularda hatalar yapmaktadır. Sahiplik etkisi ile yatırımlarına iyimser bakmaları ise doğru bir fizibilite çalışması ile iyi ve kötü senaryoları görmelerine engel olmaktadır. Görüşmelerde bazı işletme sahiplerinin hibe desteğinin işletmelerin risk algılamasını zayıflattığını ve plansız davranmalarına neden olduğunu, bu yüzden faizsiz kredi verilmesi gerektiğini ifade etmesi de yatırımcı görüşleri arasındadır. Bölgede devlet desteğiyle (büyük oranda hibe ile) yapılan yatırımlarda gözlemlenen bir başka hata ise yanlış işletme sermayesi planlamasıdır. Daha çok komple yeni yatırımlarda ortaya çıkmaktadır. Yatırımcı, hibe desteği motivasyonu ile yatırım ölçeğini büyütebilmektedir. Bu durumda yatırımcı elindeki finansman kaynaklarını sabit yatırımını tamamlamak için kullanmaktadır. Yatırım bitiminde işletme sermayesini ayırmayan işletme ya atıl kalmakta ya da düşük kapasite ile çalışmaya başlamaktadır. Bunun önüne geçmek için ve hem yatırımcı hem de kamu kaynaklarının etkin kullanımı için desteklenecek yatırım projelerinde fizibilite raporu şartı aranabilir. Ya da yatırımın sektörüne göre toplam sabit yatırım tutarının belirli bir yüzdesi zorunlu işletme sermayesi olarak ayrılabilir. Görüldüğü gibi yapılan hatalar yatırımcının işletme dönemine sıkıntılı bir süreç içerisinde girmesine neden olmaktadır. Düşük kapasiteyle üretime başlamak ve yanlış 137 John R. Nofsinger, Yatırım Psikolojisi, Ankara, 5. b., çev. Sümeyra Gazel, Nobel Akademik Yayıncılık, 2014, s.37 108 makine seçimi gibi hatalarla yüzleşmek yatırımcıyı yatırım yaptığına pişman etme noktasına getirmektedir. Bu noktada şimdi olsa aynı yatırımı yapmam diyenlerin kapasite oranlarının düşük olduğu tespit edilmiştir. Kapasitenin düşük olmasının bir diğer nedeni de yanlış makine parkuru planlaması olduğu gözlemlenmiştir. Örneğin bir süt ürünleri fabrikasındaki üretim hattında 2 ton kapasiteli bir süt tankından sonra 1 ton kapasiteli bir süt temizleme seperatörünün yer aldığı görülmüştür. Bunun gibi yanlış makine planlaması da kapasitenin düşmesine neden olabilmektedir. Yatırımlarının henüz ilk yıllarında böyle sorun yaşayan işletmeler şimdi olsa aynı yatırımı yapmam düşüncesine kapılabilmektedir. Bu gibi teknik hatalar genel olarak çalışan sayısı az veya nitelikli personel noktasında sorun yaşayan işletmelerde ortaya çıkmaktadır. İşletmelerle yapılan görüşmelerde hibe aldıkları kurumun desteğinin yatırım projesi sonrasında da devam etmesini istedikleri görülmüştür. Bu ise işletmelerin doğru bir danışmanlık hizmetine ihtiyaçları olduğunu göstermektedir. Hâlihazırda uygulanan devlet desteklerinde görevli uzmanlar idari işlemleri ve denetimleri yürütmektedir. Bu uzmanlara uzmanlıkları dâhilinde belirli sayıda işletmenin danışmanlığının verilmesi hem işletmeyi hem de görevli 138 uzmanı geliştirecektir. Nitekim Erdil ve Kalkan çalışmalarında finans ve makine- teçhizat desteklerinin KOBİ’lerin performansları üzerinde etkili olmadığını; teknoloji, eğitim, finans, pazarlama ve danışmanlık desteklerinin ise KOBİ’lerin performansları üzerinde etkili olduğunu tespit etmişlerdir. Bu yüzden işletmelere verilen hibe ve diğer finansal desteklerin yanında beşeri sermaye yatırımları da önemsenmelidir. Bilhassa üretim kültürünü benimsemiş donanımlı ve işlerinde bilimsel yöntemleri kullanan girişimcilerin yetiştirilmesi önem taşımaktadır. İşletme sahipleri, yapılan görüşmelerde kamu otoritesinde gördükleri en büyük olumsuzluğun kayıt dışı üretimle mücadelede ve denetimlerde yetersizlik olduğunu belirtmişlerdir. Bu durumun kendileri gibi kalite standartlarına ve yasalara uyan işletmeler açısından haksız rekabet ortamı yarattığını ve pazar paylarının azaldığını ayrıca ifade etmişlerdir. Bu açıdan bakıldığında kayıt dışı üretimle mücadelede denetimlerin ve yaptırımların artırılmasının sağlıklı bir ekonomi açısından gerekliliği görüşme yapılan işletmeler tarafından doğrulanmıştır. 138 Oya Erdil, Adnan Kalkan, “KOBİ’lere Sağlanan Desteklerin KOBİ’lerin Performansına Etkisi”, İstanbul Ticaret Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 2005, s.103-122 109 EK 1: ANKET FORMU Devlet Destekli Yatırım Projelerinde Yatırımcının Yaptığı Hatalar ve Karşılaşılan Sorunlar ve TRB1 Bölgesinde Uygulama Bu çalışma Malatya, Elazığ, Bingöl ve Tunceli illerinden oluşan TRB1 Bölgesi'nde, devlet desteği alan yatırım projelerinin gerçekleştirilmesinde yaşanan sorunların ve yatırımcı hatalarının tespit edilerek bu hataların ortadan kaldırılması amacıyla hazırlanmıştır. Zaman ayırdığınız için teşekkür ederim. 110 111 112 113 114 KAYNAKLAR Kitaplar ALKİN Erdoğan, Arif Esin, Sanayileşmede Teşvik Sistemleri, TÜSİAD Yayın No: TÜSİAD-T/90.12.135, 1990 BADİRU B. Adedeji, Project Management, CRC Press, December, 2011 CAVLI Ahmet, Yatırım Projeleri Rehberi, 2.b., İstanbul, İstanbul Ticaret Odası Yayınları, Yayın No: 1995-21, 1995 ÇELİKÇAPA Feray Odman, “Teknoloji Tahmini ve Planlaması”, Teknoloji Yönetimi, editörler: Sait Y. Kaygusuz, Feray Odman Çelikçapa, Bursa, Dora Basım-Yayın, 2010 ÇIRPAN Hüseyin, Girişimcinin Yol Haritası, MÜSİAD Yönetim Kitaplığı, Nisan 2008, İstanbul ÇİMEN Murat, Fen ve Sağlık Bilimleri Alanlarında SPSS Uygulamalı Veri Analizi, 1.b., Ankara, Palme Yayıncılık, 2015 EMİROĞLU Akif, Ticari Açıdan Yatırım Projeleri, İstanbul, 1.b., Ekin Kitabevi, 2002 GOLDRATT Eliyahu M., Jeff Cox, Amaç, İstanbul, Özel basım, çev. Ayşe Bilge Dicleli, Optimist Yayınları, 2015 GÜVEMLİ Oktay, Yatırım Projelerinin Düzenlenmesi Değerlendirilmesi ve İzlenmesi, İstanbul, 7.b., Atlas Yayın Dağıtım, Kasım 2001 İNCEKARA Ahmet, Türkiye’de Teşvik Sistemi, İstanbul Ticaret Odası Yayın No: 1995-10 KARABIYIK Lale, Adem Anbar, Sermaye Piyasası ve Yatırım Analizi, 1.b, Bursa, Ekin Basım Yayın Dağıtım, 2010 KARAGÜL İ. Doğan, Fizibilite Raporu Hazırlama Esasları ve Örnekleri, İstanbul Ticaret Odası Yayınları Yayın No: 1996-27, 1996 KAYGUSUZ Sait Yüksel, Şükrü Dokur, İşletmelerde Stratejik Planlama ve Bütçeleme, 1.b., Bursa, Dora Basım Yayın Dağıtım, 2009 KAYGUSUZ Sait Yüksel, Şükrü Dokur, Yönetim Muhasebesi, Bursa, 1.b., Dora Yayıncılık, 2012 KOTLER Philip, Hermawan Kartajaya, Iwan Setıawan, Pazarlama 3.0, İstanbul, 2.b., Optimist Yayım Dağıtım: 221, 2012 NOFSİNGER John R., Yatırım Psikolojisi, Ankara, 5. b., çev. Sümeyra Gazel, Nobel Akademik Yayıncılık, 2014 115 OĞUZLAR Ayşe, İstatistiksel Veri Analizi 1, 1. b., Bursa, Ezgi Kitabevi Yayınları, 2007 ROSS Stephen A., Randolph W. Westerfield, Bradford D. Jordan, Corporate Finance Fundamentals, 8. ed, McGraw-Hill, 2007 SARIASLAN Halil, Yatırım Projelerinin Hazırlanması ve Değerlendirilmesi, 7.b., Ankara, Siyasal Kitabevi, 2014 ŞAHİN Hüseyin, Yatırım Projeleri Analizi, Bursa, 4.b., Ezgi Kitabevi, 2009 TEVFİK T. Arman, Yatırım Projeleri, 1.b., İstanbul, Literatür Yayınları, 2012 TAMER Ahmet, Kalkınma Ajansları Mevzuatı, Ankara, Adalet Yayınevi, 2012 YÜKÇÜ Süleyman v.d., Finansal Yönetim, 1.b., İzmir, Vizyon Yayınları, 1996 Makaleler AKDEVE Erdal, Erdal Tanas Karagöl, “Geçmişten Günümüze Türkiye’de Teşvikler Ve Ülke Uygulamaları”, Dumlupınar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 2013, S.37, ss. 329-350 AKDOĞU Serpil Kahraman, "1929 Krizi Sonrasında Türkiye Ekonomisinde İktisat Politikası Arayışları: İktisadi Devletçilik”, Yönetim ve Ekonomi Araştırmaları Dergisi, Sayı:22, 2014, s. 348-365 AKYOL Mehmet, “Bölgesel Kalkınma Ve Yeni Yatırım Teşvik Sisteminin Ekonomik Etkilerinin Analizi”, Küresel İktisat ve İşletme Çalışmaları Dergisi, 2016, C.5, S.9, ss. 49- 61 ARSLAN Erdal, “Kalkınma Ajansları Ve Kalkınma Ajanslarının Türkiye Ekonomisine Beklenen Katkıları”, Kamu-İş İş Hukuku Ve İktisat Dergisi, 2010, C.11, S.3, ss. 85-108 BAKIRTAŞ İbrahim, Ali Tekinşen, “Dünya Savaşları Ve Büyük Buhran Arasındaki Etkileşimin Ekonomi Politiği”, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 2004, 83-100 BROWN James R., Gustav Martinsson, and Bruce C. Petersen. 2017. "What promotes R&D? Comparative evidence from around the world." Research Policy 46, no. 2: 447- 462. (02.01.2017) ÇELİK Necmettin, “Teşvik Politikalarının Etkinliğinin Mekânsal Perspektiften Değerlendirilmesi”, Ege Akademik Bakış Dergisi, 2017, C.17, S.1, ss. 1-12 ÇETİN Murat, “Sabit Sermaye Yatırımları ve Ekonomik Büyüme: Ampirik Bir Analiz”, Eskişehir Osmangazi Üniversitesi İİBF Dergisi, s. 211-230 116 ÇİLOĞLU İsmail, “Türkiye’de Uygulanan Teşvik Politikalarının Analizi”, Türkiye’de Bölgesel Kalkınma ve Teşvik Politikaları, 1.b., Nobel Akademik Yayınclık, ed. Mine Nur Bozdoğan, 2014, s. 99 DEMİRGÜNEŞ Kartal, Gülbahar Üçler, “Ar-Ge Yatırımları ve Büyüme:İmalat Sektörü Üzerine Ampirik Bir Çalışma”, Istanbul University Journal of the School of Business Administration, May2016, Vol. 45 Issue 1, p53-64 ERDİL Oya, Adnan Kalkan, “KOBİ’lere Sağlanan Desteklerin KOBİ’lerin Performansına Etkisi”, İstanbul Ticaret Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 2005, s.103-122 EYGÜ Hakan, Onur Yıldırım, “Kuruluş ve Tesis Yeri Seçimine Etki Eden Faktörlerin Lojistik Resesyon Yardımıyla Analizi”, Atatürk Üni. Sos. Bil. Enst. Dergisi, Aralık 2016, , Aralık 2016 20(4): 1635-1648 İNCE Ali Rıza, Fuat Çamlıbel, Yunus Emre Birol, “KOSGEB Girişimcilik Eğitimine Katılan Kursiyerlerin Girişimcilik Kararını Etkileyen Sebepler Üzerine Bir Araştırma”, Isparta, Süleyman Demirel Üniversitesi İİBF Dergisi, C.21, S.1, Y.2016, s.113-123 JONES Charles I., John C. Williams, “Too Much of a Good Thing? The Economics of Investment in R&D”, Journal Of Economic Growth 5, (March 2000), no. 1: 65-85., doi:10.1023/A:1009826304308 KARABIÇAK Mevlüt, “Türkiye’de Ekonomik İstikrarsızlığın Tarihsel Gelişim Süreci”, Süleyman Demirel Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi, 2000, C.5, S.2, ss. 49- 65 KASALAK Kadir, “Teşvik-i Sanayi Kanunları ve Türkiye’de Sanayileşmeye Etkileri”, Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 2012, Sayı:27, ss.65-79 KOÇ İ. Ceyhan, “İzmir İktisat Kongresi’nin Türk Ekonomisinin Oluşumuna Etkileri”, Atatürk Üniversitesi Atatürk Dergisi, 2000, C.3, S.1, ss. 145-167 Mecit Diren, Turan Atılgan (2007, Temmuz), “Yatırım Kararlarının Değerlendirilmesinde Reel Opsiyonlar Yaklaşımı Ve Hazır Giyim Sektörüne Bir Uygulaması”, http://idealonline.com.tr/makale/oku/323632, (24.03.2017), s. 201. MUNNS Andrew, Bassam F. Bjeirmi, “The Role of Project Management in Achieving Project Success”, International Journal of Project Management Vol. 14, No.2, pp.81-87, 1996 NICOARĂ Mihaela, “Balance Sheet Based Financial Diagnosis - Working Capital Working Capital Needs, Net Worth And Net Treasuty”, Annals of the University of Oradea, Economic Science Series, 2015, Vol. 24 Issue 2, p228-236 OPREA Alina, “The importance of investment feasibility analysis”, Journal of Property Investment & Finance, 2010, 28:1, 58-61 117 ÖKÇÜN A. Gündüz, “Teşvik-i Sanayi Kanun-ı Muvakkatı, 1913”, Ankara Üniversitesi SBF Dergisi, 2014, C.30, S.1, ss. 25-44 PATRICK Michael, Nick French , (2016),"The internal rate of return (IRR): projections, benchmarks and pitfalls", Journal of Property Investment & Finance, Vol. 34 Iss 6 pp. 2 SPIGARELLİ Ping Lv Francesca, (2016),"The determinants of location choice", International Journal of Emerging Markets, Vol. 11 Iss 3 pp. 333 – 356 TEZEL Mustafa, “Türkiye'de 1980-2010 Yılları Arasında Yatırımlara Sağlanan Teşviklerin İBBS Çerçevesinde Bölgesel Ve Sektörel Dağılımı Ve Bölgesel Gelişme Farkları İle İlişkisi”, Türkiye’de Bölgesel Kalkınma ve Teşvik Politikaları, 1.b., Nobel Akademik Yayınclık, ed. Mine Nur Bozdoğan, 2014, s. 293. YING LY Gabriel Chen et al. “Managerial Incentives and R&D Investments: The moderating effect of the directors’ and officers liability insurance”, North American Journal of Economics and Finance (2016), http://dx.doi.org/10.1016/j.najef.2016.10.007 Diğer Kaynaklar 15.06.2012 Tarihli ve 2012/3305 Sayılı Yatırımlarda Devlet Yardımları Hakkında Bakanlar Kurulu Kararı, (19.06.2012 tarihli 28328 sayılı Resmi Gazete) 15/6/2012 Tarihli ve 2012/3305 Sayılı Yatırımlarda Devlet Yardımları Hakkında Bakanlar Kurulu Kararı, (19/6/2012 tarihli 28328 sayılı Resmi Gazete) 2012/3305 Sayılı Yatırımlarda Devlet Yardımları Hakkında Karar ve 2012/1 Sayılı Tebliğ EK-3 25 Soruda Yatırımlarda Devlet Yardımları, Serhat Kalkınma Ajansı, Nisan 2013, s.19 5520 sayılı Kurumlar Vergisi Kanunu Sirküleri, www.gib.gov.tr, (10.06.2017) Altıncı Beş Yıllık Kalkınma Planı (1990-1994), http://www3.kalkinma.gov.tr, (10.05.2017) Beşinci Beş Yıllık Kalkınma Planı (1985-1989), http://www3.kalkinma.gov.tr, (10.05.2017) Cazibe Merkezleri Programının Uygulanmasına İlişkin Usul ve Esaslar Hakkındaki Bakanlar Kurulu Kararı, Karar Sayısı:2016/9596, www.resmigazete.gov.tr, (09.08.2017) DEVAUX Stephen A., Managing Projects as Investments : Earned Value to Business Value, CRC Press, 2015, Industrial Innovation Series, EBSCOhost, ekutuphane.uludag.edu.tr, (16.12.2016) 118 ESER Emre, “Türkiye’de Teşvik Sistemleri ve Mevcut Sistemin Yapısına Yönelik Öneriler”, T.C Başbakanlık Devlet Planlama Teşkilatı İktisadi Sektörler ve Koordinasyon Genel Müdürlüğü, 2011, s. 77 FEHR Francis, Yeni Ürün Tasarlamak, Üretmek Ve Pazarlamak, Hiperlink, 1989, EBSCOhost,search.ebscohost.com/login.aspx?direct=true&db=e011xww&AN=701384&l ang=tr&site=ehost-live, (25.01.2017) HİRİYAPPA B., Investment Management, edited by B. Hiriyappa, New Age International Pvt. Ltd., Publishers, 2008, ProQuest Ebook Central, https://ebookcentral.proquest.com/lib/uludag-ebooks/detail.action?docID=418810, (16.12.2016) http://bigg.tubitak.gov.tr/, (28.07.2017) http://www.ab.gov.tr, (23.06.2017) http://www.ekonomi.gov.tr, Öncelikli Yatırımların Teşviki, (31.05.2017) http://www.gib.gov.tr, (01.06.2017) http://www.tarim.gov.tr/Konular/Kirsal-Kalkinma/Projeler, (09.12.2017) http://www.tkdk.gov.tr, (03.08.2017) http://www3.kalkinma.gov.tr, (09.05.2017) Kalkınma Ajansları Proje ve Faaliyet Destekleme Yönetmeliği, Resmi Gazete, 8 Kasım 2008, Sayı: 27048 Kalkınma Ajanslarının Kuruluşu Koordinasyonu ve Görevleri Hakkında Kanun, Resmi Gazete, Kanun No. 5449, Kabul Tarihi: 25.1.2006 Kamu Taşınmazlarının Yatırımlara Tahsisine İlişkin Usul Ve Esaslar, Resmi Gazete, Sayı: 27338, Tarih: 03.09.2009 KERZNER Harold R., Project Management, edited by Harold R. Kerzner, John Wiley & Sons, Incorporated, 2013. ProQuest Ebook Central, https://ebookcentral.proquest.com/lib/uludag ebooks/detail.action?docID=1113482, s.3, (27.12.2016) Kırsal Kalkınma Destekleri Kapsamında Tarıma Dayalı Yatırımların Desteklenmesi Hakkında Tebliğ (Tebliğ No: 2017/22), Resmi Gazete, 13 Eylül 2017, Sayı: 30179 Küçük ve Orta Boy İşletmelerin Yatırımlarında Devlet Yardımları Hakkında Karar (16.10.1996 tarih, 22789 sayılı T.C. Resmi Gazete) 119 Küçük ve Orta Büyüklükteki İşletmelerin Tanımı, Nitelikleri ve Sınıflandırılması Hakkında Yönetmelikte Değişiklik Yapılmasına Dair Yönetmelik, Resmi Gazete, 4 Kasım 2012, Sayı: 28457 MİSHRA Rama Chandra, Tarun Soota, Modern Project Management., New Delhi : New Age International (P) Ltd., Publishers, c2005., 2005. EBSCOhost, ekutuphane.uludag.edu.tr, (23.01.2017) RAMAKRİSHNAN Lalitha, C.S.G Krishnamacharyulu, Management of Technology, Himalaya Publishing House, 2008, s. 3. SAATÇİOĞLU Şermin (Patent Uzmanı), “Ar-Ge Harcamaları ve Patent Başvuruları İle Sektörlerin ve Firmaların Ticari Başarıları Arasındaki İlişki”, www.anahtar.sanayi.gov.tr, (15.01.2017) SARIASLAN A. Sinan, Sermaye Bütçelemesinde Risk Analizi Yöntemleri Ve Değerlendirilmesi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Ankara, 2003, s. 26. Soru ve Cevaplarla Yeni Yatırım Teşvik Sistemi, www.kpmg.com.tr, (29.05.2017) SUSSMAN David, Lech Kurowski, Investment Project Design, edited by David Sussman, and Lech Kurowski, John Wiley & Sons, Incorporated, 2011. ProQuest Ebook Central, https://ebookcentral.proquest.com/lib/uludag-ebooks/detail.action?docID=661460, s.33- 34, (25.12.2016) Teşvik Uygulama Rehberi, Fırat Kalkınma Ajansı, 2.b, Ağustos 2014 UNCTAD, Incentives, United Nations, New York and Geneva, 2004, s. 5. www.ekonomi.gov.tr, Değişikliklerin Dercedildiği Karar ve Tebliğ_03 05 2017, (20.05.2017) www.invest.gov.tr, Yatırımcı Kılavuzu, (22.05.2017) www.kosgeb.gov.tr, (17.07.2017) www.tocinstitue.org/theory-of-constrains.html, (02.02.2017) YATIRIM PROJELERİNİN DEĞERLENDİRİLMESİ SEMİNER NOTLARI, 1.b., Ankara, Türkiye Kalkınma Bankası A.Ş. Yayını, 2009, s.161. YILDIRIM Mehmet Ali, Kerem Akın, Yeni Teşvik Rehberi, Doğu Anadolu Kalkınma Ajansı 120