T. C. 

BURSA ULUDAĞ ÜNİVERSİTESİ 

SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ 

FELSEFE VE DİN BİLİMLERİ ANABİLİM DALI 

DİNLER TARİHİ BİLİM DALI 

 

 

 

 

 

 

EVLİYA ÇELEBİ’NİN SEYAHATNAMESİ’NDE 

YAHUDİLER ve YAHUDİLİK 

 

(YÜKSEK LİSANS TEZİ) 

 

 

 

 

 

NAGİHAN ÖZTÜRK 

 

 

 

 

 

BURSA - 2019



 

 

T. C. 

BURSA ULUDAĞ ÜNİVERSİTESİ 

SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ 

FELSEFE VE DİN BİLİMLERİ ANABİLİM DALI 

DİNLER TARİHİ BİLİM DALI 

 

 

 

 

 

EVLİYA ÇELEBİ’NİN SEYAHATNAMESİ’NDE 

YAHUDİLER ve YAHUDİLİK 

 

(YÜKSEK LİSANS TEZİ) 

 

 

NAGİHAN ÖZTÜRK 

 

 

Danışman 

Prof. Dr. Muhammet TARAKÇI 

 

 

BURSA – 2019









v 

 

ÖZET 

Üniversite:            Bursa Uludağ Üniversitesi 

Enstitü:   Sosyal Bilimler 

Anabilim dalı:  Felsefe ve Din Bilimleri 

Bilim Dalı:             Dinler Tarihi 

Tezin:    Yüksek Lisans Tezi 

Sayfa Sayısı:              xiii+110 

Mezuniyet Tarihi:         …/…/2019 

Tez Danışmanı:             Prof. Dr. Muhammet TARAKÇI 

 

EVLİYA ÇELEBİ’NİN SEYAHATNAMESİ’NDE YAHUDİLER VE 

YAHUDİLİK 

 

Bu tez çalışmasında Evliya Çelebi’nin XVII. yüzyılda yazdığı eser olan 

Seyahatname’de Osmanlı çatısı altında yaşayan Yahudilerin nüfusu,  ilgilendikleri meslekler, 

yaşadıkları bölgelerdeki mabetleri, mezarlıkları ve Osmanlı Devletinin Yahudilere karşı 

tutumu ele alınmıştır. Öncelikli olarak Yahudiler ile ilgili Seyahatname’de geçen bölümler 

tespit edilmiş ve bunlar doğrultusunda bölümler oluşturulmuştur. Ek kaynaklar kullanılarak 

o dönemde yaşayan Yahudiler hakkında daha fazla bilgi verilmeye çalışılmıştır. 

Birinci bölümde Osmanlı topraklarında yaşayan Yahudilerin nüfus ve şehirlere göre 

dağılım haritası çıkarılmaya çalışılmıştır. Yahudilerin nüfus olarak daha yoğun yaşadığı 

şehirlerde, XV-XVII. yüzyıllar arasındaki değişim incelenmeye çalışılmıştır. İkinci bölümde 

yaptıkları meslekler hakkında bilgiler ele alınmıştır. Yahudilerin daha çok uğraştıkları 

meslekler hakkında ayrıntılı bilgiler verilmeye çalışılmıştır. Üçüncü bölümde dini 

yaşantıları, yaşadıkları şehirlerdeki yoğunluğa göre mabet ve mezarlık sayılarına 

değinilmiştir. 

Anahtar Kelimeler 

Evliya Çelebi, Seyahatname, Osmanlı, Yahudi, Musevi, Sinagog, Mezarlık /Maşatlık 



vi 

 

ABSTRACT 

Name and Surname:  Nagihan ÖZTRÜK 

University:   Bursa Uludağ University 

Institution:   Social Sciences Institue 

Field:    Basic Islamic Sciences 

Branch:               History of Religions 

Degree Awarded:  Thesis of 

Total Page Number:  xiii+110 

Degree Date:   …/…/2019 

Supervisor:   Prof. Dr. Muhammet TARAKÇI 

JEWS and JUDAISM in EVLIYA ÇELEBI’S SEYAHATNAME 

This thesis deals with the population, occupations, synagogues, and cemeteries of the 

Jews living in the Ottoman Empire, and the attitude of the Ottoman Empire towards the Jews 

within the framework of Evliya Çelebi's Seyahatnâme (Travelogue). Firstly, the passages 

related to the Jews mentioned in the Seyahatnâme were determined and the chapters of the 

thesis were created. The thesis examined and elaborated the information provided by Evliya 

Çelebi about Jews by using additional sources. 

The first chapter tried to draw the distribution map of the Jews living in Ottoman lands 

according to their population and cities. It also examines the changes that took place in the 

cities, where the population of the Jews was densely populated between the XV-XVII 

centuries. The second chapter deals with the occupations of the Jews in the Ottoman Empire. 

The third chapter deals with the religious life of the Jews and the number of synagogues and 

cemeteries according to the density of the cities where they live. 

Key words: 

 Evliya Celebi, Seyahatname, Ottoman, Jews, Jewish, Synagogue,  

Cemetery/Jewish cemetery 

 



vii 

 

 

ÖNSÖZ 

Osmanlı Devleti hüküm sürdüğü yüzyıllar boyunca farklı millet, kültür, din ve 

mezheplere ev sahipliği yapmıştır. Tam da bu noktada Evliya Çelebi’nin yazdığı 

Seyahatname geçmişte Osmanlıda yaşamış gayrimüslimlerin durumunu ve 

Müslümanlarla olan ilişkilerini anlamak ve günümüzde hâlâ Türkiye Cumhuriyeti 

topraklarında yaşayan gayrimüslimlerle mukayese yapabilmek için büyük önem arz 

etmektedir. Çünkü Seyahatname sadece bir gezi kitabı olmayıp, ayrıntılı olarak verdiği 

bilgilerle o dönemdeki yaşantıyı gözler önüne sermektedir. Konumuz itibariyle 

Çelebi’nin Seyahatname’de nüfus, mahalle, ev, ibadethane, mezarlık, mesleklerin 

dağılımı hakkında verdiği bilgi ve rakamlar önceki ve sonraki yıllarda yazılmış arşiv 

bilgileri ve diğer eserleri karşılaştırmamızı kolaylaştırmaktadır. Özellikle nüfusla ilgili 

verdiği bölümlerde çoğunlukla nüfusun azlığı ve çokluğuna ilişkin gerekçeleri açıklamış 

olması daha kolay anlamımızı ve yorumlayabilmemizi sağlamaktadır. 

Evliya Çelebi’nin Seyahatnamesi hakkında birçok eser yazılmıştır. Ancak birçok 

tez gayrimüslimleri incelerken nüfus, mabetler, ticaret veya belli bir bölge ile sınırlı 

tutulmuştur. Tezimizi farklı kılan ise, Seyahatname’de geçen Yahudileri bütün yönleriyle 

inceleyerek ve sadece Seyahatname’ye bağlı kalmadan diğer kaynaklardan da 

yararlanarak hazırlanmış olmasıdır. Ayrıca Seyahatname’de geçen birçok bölge hakkında 

bilgi verirken sadece XVII. yüzyıldaki durumu değil XV ve XVI. yüzyıldaki durumları 

hakkında da bilgi verilmeye çalışılmıştır. 

Tezimizin amacı Evliya Çelebi’nin XVII. yüzyılda yazdığı eserinde Osmanlı 

sınırları içerisinde yaşayan Yahudilerin durumlarını ve Müslüman ve diğer 

gayrimüslimlerle olan ilişkilerini tespit edebilmektir. Tezimizin bölümleri 

Seyahatname’den elde ettiğimiz bilgiler ışığında oluşturulmuştur. 

Birinci bölümde öncelikle Yahudilerin Osmanlı topraklarına göç etme sebeplerine 

kısaca değindikten sonra şehirleri alt başlıklara ayırarak nüfus ve mahalle sayılarından 

bahsedilmiştir. Bu bölümde Müslüman ve diğer gayrimüslimlerin sayıları da verilmeye 

çalışılarak, Yahudilerin nüfus oranının daha net bir şekilde anlaşılmasını sağlamak 

amaçlanmıştır. 



viii 

 

İkinci bölümde Yahudilerin uğraştıkları meslekler tek tek ele alınmış ve bu 

meslekler hakkında diğer kaynaklardan da ek bilgiler verilerek konunun açıklanmasına 

çalışılmıştır. 

Üçüncü bölümde Yahudilerin dini yaşantıları ve Osmanlıdaki dini yaşayışları 

hakkında genel bilgi verildikten sonra yaşadıkları bölgelerdeki mabet ve mezarlık 

sayılarına değinilmiştir. 

Bu tezin amacı; Evliya Çelebi Seyahatnamesi’nden yola çıkarak Osmanlıda 

yaşamış olan Yahudilerin yaşantılarını, Müslümanlarla olan ilişkilerini, Osmanlı’nın 

onlara karşı tutumunun nasıl olduğunu anlayarak geçmişten günümüze ışık tutabilmektir. 

Tezimizde birincil kaynak olarak Evliya Çelebi Seyahatnamesi kullanılmıştır. 

Öncelikli olarak Seyahatname incelenmiş, Yahudilerle ilgili olan bölümler tespit 

edildikten sonra alt başlıklar oluşturulmuştur. Çıkarımlarımız doğrultusunda bazı 

bölümlerde daha az bilgiye ulaşıldığı için mevcut kaynaklardan olabildiğince 

yararlanarak, ele alınan konuların daha iyi anlaşılmasına çalışılmıştır. Özellikle 

Yahudilerin yoğun olarak yaşadıkları bölgeler olan İstanbul, Selanik, Safet ve Edirne gibi 

bölgelerde yelpazeyi biraz daha geniş tutarak XV. ve XVI. yüzyıl hakkında da bilgiler 

verilerek o döneme kadarki gelişimin izleri sürülmüştür. Meslekler bölümünde de 

Yahudilerin yoğun olarak uğraştıkları meslekler daha ayrıntılı olarak ele alınmış ve daha 

az yaptıkları veya meşgul oldukları mesleklerde yardımcı kaynaklarla bilgilendirmeler 

yapılmıştır. Mabetler konusunda Evliya Çelebi’nin çok fazla bilgi vermemesine rağmen 

farklı bir dinden bahsedildiği için okuyucunun anlamasını kolaylaştırmak adına ek 

bilgiler verilmiştir. Ayrıca yardımcı kaynaklarda olan ve Seyahatname’de bulunmayan 

konulara da değinilerek farklılıklar ortaya konulmaya çalışılmıştır. 

Çalışmalarım esnasında konuyu belirlemede ve kaynaklara ulaşmada 

kütüphanesinden istifade ettiğim, bizleri sabırla dinleyen ve bu yolda ışık tutmaya çalışan 

Danışman Hocam Prof. Dr. Muhammet TARAKÇI Bey’e şükranlarımı arz ederim. 

 

                                                                                                    Bursa -2019 

Nagihan ÖZTÜRK 

 

 

  



ix 

 

İÇİNDEKİLER 

 

TEZ ONAY SAYFASI .................................................................................................... ii 

YÜKSEK LİSANS/DOKTORA İNTİHAL YAZILIM RAPORU ............................ iii 

YEMİN METNİ ............................................................................................................. iv 

ÖZET................................................................................................................................ v 

ABSTRACT .................................................................................................................... vi 

ÖNSÖZ ........................................................................................................................... vii 

İÇİNDEKİLER .............................................................................................................. ix 

KISALTMALAR .......................................................................................................... xii 

GİRİŞ ............................................................................................................................... 1 

A) EVLİYA ÇELEBİ’NİN KISACA HAYATI VE ESERİ ................................................. 1 

B) KONUMUZ İLE İLGİLİ EVLİYA ÇELEBİ’NİN SEYAHATNAMESİ  

 ÜZERİNE YAZILAN BAZI ESERLERİN DEĞERLENDİRİLMESİ ........................... 2 

 

BİRİNCİ BÖLÜM 

NUFÜS VE YERLEŞİM YERLERİ 

A) OSMANLI DEVLETİ’NDE YAŞAYAN YAHUDİLERE GENEL BİR BAKIŞ .. 5 

B) YAŞADIKLARI ŞEHİR VE MAHALLELER ................................................................ 12 

1) Anadolu’da Yahudi Yerleşim Yerleri ................................................................. 16 

a) İstanbul ......................................................................................................... 16 

(1) Şuhut Kapısı ............................................................................................ 20 

(2) Hasköy ..................................................................................................... 21 

(3) Galata ....................................................................................................... 22 

(4) Tophane ................................................................................................... 23 

(5) Ortaköy .................................................................................................... 23 

(6) Kuru Çeşme ............................................................................................. 23 

(7) Arnavutköy .............................................................................................. 23 

(8) Yeniköy ................................................................................................... 24 



x 

 

b) Bursa .......................................................................................................... 24 

c) İzmit ........................................................................................................... 25 

d) Trabzon ...................................................................................................... 26 

e) Erzurum ..................................................................................................... 27 

f) Ankara ........................................................................................................ 27 

g) Antakya ...................................................................................................... 28 

h) Edirne ......................................................................................................... 30 

i) İzmir ........................................................................................................... 34 

2) Arap Ülkelerinde Yahudi Nüfusu ....................................................................... 34 

3) Balkanlarda Yahudi Nüfusu ............................................................................... 45 

 

İKİNCİ BÖLÜM 

İKTİSADÎ HAYATTA YAHUDİLER VE MESLEKLERİ 

A) OSMANLI YAHUDİLERİ MESLEK GRUPLARI ....................................................... 67 

1) Büyük Gümrük Eminliği .................................................................................... 71 

2) Defterdar ............................................................................................................. 73 

3) Simsarlık ............................................................................................................. 73 

4) Kasaplık .............................................................................................................. 74 

5) Tereyağcılar Esnafı ............................................................................................. 75 

6) Şırlugan (Susam yağı) Esnafı ............................................................................. 75 

7) Peynirciler Esnafı ................................................................................................ 75 

8) Yahudi Aktarları Esnafı ...................................................................................... 75 

9) Cerrah ve Kan Alıcıları ....................................................................................... 76 

10) Kalcılar Esnafı .................................................................................................. 77 

11) Kuyumcu Kalıcıları Esnafı ............................................................................... 77 

12) İncici Esnafı ...................................................................................................... 78 

13) Yahudi Sarrafçısı .............................................................................................. 78 

14) Rumatçılar Esnafı ............................................................................................. 79 

15) Saf Altın ve Gümüş Tîzâpçıları (Kezzapçıları) ................................................ 79 

16) Güdericiler Esnafı ............................................................................................. 79 

17) Tenekeciler Esnafı ............................................................................................ 80 

18) Düğmeciler Esnafı ............................................................................................ 80 



xi 

 

19) Atlasçılar Esnafı ................................................................................................ 80 

20) Yahudi İbrişimcileri Esnafı ............................................................................... 80 

21) Yahudi Çuhaları ................................................................................................ 80 

22) Hil’atçibaşı ........................................................................................................ 82 

23) Yahudi Meyhaneciler Esnafı ............................................................................ 82 

24) Musikâr Sâzendeleri ......................................................................................... 84 

25) Tanburcu Sâzendeler ........................................................................................ 85 

26) Oyuncu, Çalgıcı ve Güldürücüler Esnafı .......................................................... 85 

 

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM 

DİNİ HAYAT VE ZİYARET YERLERİ 

A) OSMANLI YAHUDİLERİNİN DİNÎ HAYATINA GENEL BİR BAKIŞ ............. 88 

B) YAHUDİ MABETLERİ: HAVRA/ SİNAGOGLAR ..................................................... 90 

C) YAHUDİ HÂKİMLERİ: HAHAMLAR ............................................................................ 91 

D) YAHUDİ MEZARLIKLARI ................................................................................................. 93 

SONUÇ ........................................................................................................................... 97 

KAYNAKÇA ................................................................................................................. 99 

 

  



xii 

 

 

 

KISALTMALAR  

bkz.  : Bakınız 

c.   : Cilt 

Çev.  : Çeviren  

Hz.  : Hazreti 

sy   : Sayı  

s.  : Sayfa Numarası 

bs                       : Baskı 

vb.  : Ve Benzeri 

t.y.   : Yayın Tarihi Yok 

Seyahatname     : Günümüz Türkçesiyle Evliya Çelebi Seyahatnamesi 

 



1 

 

 

GİRİŞ 

A) EVLİYA ÇELEBİ’NİN KISACA HAYATI VE ESERİ 

Evliya Çelebi XVII. yüzyılda yaşamış ve yazdığı eserle adından çokça söz ettirmiş 

önemli bir şahsiyettir. Eser, yüzyıllar boyunca Müslüman ve gayrimüslimler tarafından 

eğitim, sosyal, kültürel, tarih, coğrafya, din gibi birçok farklı alanda kaynak olarak 

kullanılmıştır. Bunun sebebi ise; Evliya Çelebi’nin yaptığı seyahatlerde tek düzey bir 

bakış açısına sahip olmadan gittiği yerleri elinden geldiğince her yönüyle inceleyerek ve 

hatta bazen en ince ayrıntılarına dahi inerek eserini kaleme almış olmasıdır. Çelebi’nin 

bu çok yönlü bakış açısı günümüzde birçok makale, tez, kitap ve araştırmaya da kaynaklık 

etmiştir. 

Evliya Çelebi’nin hayatına göz attığımızda eserin oluşma sürecini daha net bir 

şekilde anlamaktayız. Çelebi hayatı boyunca gerek Enderun’da aldığı eğitim sayesinde 

gerekse babasının sarayda Kânûni Sultan Süleyman’dan Sultan İbrahim’e kadar olan 

dönemde padişahlara hizmet etmesiyle saraya yakın olmuştur. Onun seyahatlere 

başlamasına öncülük eden ise babasıdır. Çelebi çocukluğundan itibaren babasının ve 

arkadaşlarının seyahatlerini dinleyerek büyümüştür. Hayal dünyasında kurduğu seyahat 

planlarını gördüğü rüya ile nihayete erdirmiştir. Kendi anlatımına göre, 1040 yılı 

Muharrem ayında aşure gecesinde (16 Ağustos 1630) rüyasında İstanbul’da Ahi Çelebi 

Camii’nde Peygamberimizi görmüş. Yanına yaklaşarak Peygamberimize “Şefaat yâ 

Rasûlallah” diyeceği yerde heyecandan “Seyahat yâ Rasûlallah”  demiş. Peygamberimiz 

de onun duasına istinaden seyahat izni vermiştir. Gördüğü rüyanın etkisinden 

kurtulamayan Evliya Çelebi hayallerini gerçekleştirecek adımı atarak seyahatlere 

başlamış ve sadece gezmekle yetinmeyip bu gezilerini kaleme alarak ölümsüz bir eser 

oluşturmuştur.1 

Çelebi seyahatine hem devletin başkenti hem de büyüdüğü şehir olan İstanbul’dan 

başlamıştır.  Bütün sokaklarını karış karış gezen Çelebi şehir hakkında bir cildi 

oluşturacak kadar ayrıntılı bilgi vermiştir. Daha sonra yolculuğuna Bursa’dan devam 

ederek Anadolu, Balkan ve Arap şehirleriyle eserini tamamlamıştır.  Ele aldığı 99 

                                                 

1  Mücteba İlgürel, “Evliya Çelebi”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, İstanbul, 1995, c. 11, ss. 

529-30. 



2 

 

yerleşim yerinin nüfusu, coğrafi durumu, kültürü, sosyal hayatı, cami, kilise, havra gibi 

ibadet yerleri, menkıbeler gibi birçok konuya değinmiştir. 

B) KONUMUZ İLE İLGİLİ EVLİYA ÇELEBİ’NİN SEYAHATNAMESİ 

ÜZERİNE YAZILAN BAZI ESERLERİN DEĞERLENDİRİLMESİ 

1. “Evliya Çelebi Seyahatnamesi’nde Anadolu’da Yaşayan 

Gayrimüslimlerin Durumları”, M. Sami BAYBAL, (Yüksek Lisans 

Tezi), Konya: Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, s.101 

Tez çalışması üç bölümden oluşmaktadır. Yazar birinci bölümde; Evliya Çelebi’nin 

hayatı, seyahatnameyi yazmaya nasıl başladığı ve bazı seyahat anıları hakkında bilgi 

vermiştir. 

İkinci bölümde; Seyahatname’nin geçmişten günümüze dair öneminden 

bahsedildikten sonra, bütün ciltlerde hangi şehirlerden bahsedildiğine kısaca değinmiştir. 

Üçüncü bölümde, yani tezin asıl konusunu oluşturan bölümde öncelikle Osmanlı 

topraklarında yaşamış olan din ve mezhepler ( Ortodoks, Katolik, Ermeni ve Yahudi) ile 

ilgili açıklamalar yapmış; ardından Anadolu’da yaşayan gayrimüslimleri Evliya 

Çelebi’nin eserindeki sıralamayı göz önünde buldurarak değinmiştir. Ayrıca yazar 

Anadolu olarak sınırlandırdığı tezinde, günümüz Türkiye sınırlarını temel olarak aldığını 

söyleyerek konuya açıklık getirmiştir. Bu bölüm Tanzimat’tan önce gayrimüslim nüfus 

ve XVII. yüzyılda Osmanlının gayrimüslimlere karşı tutumu kısaca ele alındıktan sonra 

tez, sonuç kısmıyla tamamlanmıştır.2 

2. “Evliya Çelebi’nin Seyahatnamesi’nde Anadolu Coğrafyasındaki 

Gayrimüslim Mabetleri”, Muzaffer ÖZBAY, (Yüksek Lisans Tezi), 

Sakarya: Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, s. 92 

Tez iki bölümden oluşmaktadır. Birinci bölümde; Evliya Çelebi’nin hayatı, yazdığı 

eserler ve seyahatlerinden bahsedildikten sonra gayrimüslim mabetleri olan kilise, havra 

ve manastırın, onlar için önemi açıklanmaktadır. 

                                                 

2  M. Sami Baybal, Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi’nde Anadolu’da Yaşayan Gayrimüslimlerin Durumu, 

(Yüksek Lisans Tezi), Konya: Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 1992. 



3 

 

İkinci bölümde Anadolu’daki gayrimüslim mabetleri ek kaynaklar yardımıyla 

açıklanmaya çalışılmaktadır. Ancak yazarın yapmış olduğu sıralama Seyahatname’ye 

göre değil alfabetik olarak oluşturulmuştur. Tez sonuç kısmıyla nihayete ermiştir.3 

3. “Evliya Çelebi’nin Seyahatnamesi’ndeki Çokkültürlülük Yansımaları: 

Bilâdüşşâm”, Semiha Muhterem ATAMAN, (Yüksek Lisans Tezi), 

İstanbul: Fatih Sultan Mehmet Vakıf Üniversitesi Medeniyetler İttifakı 

Enstitüsü, s. 122 

Yazar tezinin kapsamını Şam beldeleri olan ve günümüzde Suriye, Filistin, Lübnan 

ve Ürdün’ü içine alan bölge olarak belirlemektedir. Eserin giriş kısmında Evliya Çelebi, 

Seyahatname ve Osmanlıdaki millet sisteminden bahsedilmektedir.  

Üç bölümden oluşan tezin birinci bölümünde yazar, Şam bölgesindeki şehirleri ele 

alarak burada yaşayan farklı millet ve dinlerin yaşantılarına birbirleriyle olan ilişkilerine 

değinmektedir. İkinci bölümde şehirlerde bulunan mabetlerin özellikleri ve sayılarından 

bahsedilmektedir. Üçüncü bölümde Evliya Çelebi’nin gayrimüslimlerden bahsederken ki 

üslup ve söylemleri üzerinden bir değerlendirme yapılmaktadır.4 

4. “Evliya Çelebi ve Eremya Çelebi’ye Göre XVII. Yüzyıl İstanbul 

Hayatı”- Nihal KURT BUDAK, (Yüksek Lisans Tezi), İstanbul: 

İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, s. 187 

Diğerlerinden farklı olarak bu tezde, kitaplarını aynı dönemlerde yazmış iki yazarın 

eserleri karşılaştırılmıştır. Yazar, tezini, ele aldığı kitapların İstanbul bölümleriyle 

sınırlandırılmıştır. 

Birinci bölümde şehrin fiziki haritası çizildikten sonra Osmanlının İstanbul’u 

fethine gelene kadar hüküm süren devletlerin dönemindeki durumundan bahsedilmiştir. 

İkinci bölümde şehrin nüfusu, iktisadi hayatı, mimarisi ve halkın yaşam tarzına 

değinilmiştir. Üçüncü bölümde yazar, iki müellifin seyahatlerinde çizdikleri farklı 

güzergâh ve bakış açısını ayrı ayrı ele alarak değerlendirilmiştir.5 

                                                 

3  Muzaffer Özbay, Evliya Çelebi’nin Seyahatnamesinde Anadolu Coğrafyasındaki Gayrimüslim 

Mabetleri, (Yüksek Lisans Tezi), Sakarya: Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2010. 
4  Semiha Muhterem Ataman, Evliyâ Çelebi’nin Seyahatnâme’sindeki Çokkültürlülük Yansımaları: 

Bilâdüşşâm, (Yüksek Lisans Tezi), İstanbul: Fatih Sultan Mehmet Vakıf Üniversitesi Medeniyetler 

İttifakı Enstitüsü, 2015. 
5  Nihal Kurt Budak, Evliya Çelebi ve Eremya Çelebi’ye Göre XVII. Yüzyıl İstanbul Hayatı, (Yüksek 

Lisans Tezi), İstanbul: İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2011. 



4 

 

5. “Evliya Çelebi Seyahatnamesi’ne Göre İstanbul’da Esnaf, Zanaat ve 

Ticaret”,  Zeynep ERDURAN, (Yüksek Lisans Tezi), Kırıkkale: 

Kırıkkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, s. 273 

Tez açıklamalı metin olarak da sunulduğu için söylem ve üslup bakımından 

çoğunlukla Seyahatname’ye bağlı kalınarak oluşturulmuştur. Evliya Çelebi’nin eserinin 

birinci cildinde şehirleri anlattıktan sonra yeni bir başlık açarak ele aldığı ticaret ve 

mesleklerle ilgili bölüm aynı üslup ve sıralama ile tezin bölümleri oluşturulmuştur. 

Bölümler ek kaynaklar yardımıyla genişletilmeye çalışılmıştır.6 

 

                                                 

6  Zeynep Erduran, Evliya Çelebi Seyahatnamesi’ne Göre İstanbul’da Esnaf, Zanaat ve Ticaret, (Yüksek 

Lisans Tezi), Kırıkkale: Kırıkkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2006. 



5 

 

 

 

 

BİRİNCİ BÖLÜM 

 

NUFÜS VE YERLEŞİM YERLERİ 

 

A) OSMANLI DEVLETİ’NDE YAŞAYAN YAHUDİLERE GENEL BİR 

BAKIŞ 

Osmanlı Devleti tarih boyunca farklı milletlere ve dinlere mensup birçok insanı 

aynı çatı altında toplayan bir yapıya sahip olmuştur. Onun bu özelliği, bazen fethettiği 

yerlerde yaşayan gayrimüslimlere sağladığı haklardan dolayı şehirde yaşamaya devam 

etmeleri, bazen de Osmanlı yönetiminden memnuniyetten dolayı dış göçler almasından 

kaynaklanmaktadır. Osmanlı sınırları içinde yaşayan gayrimüslimlere, hem dinlerini 

özgürce yaşama hem de olabildiğince kendi kurallarına göre yönetme hakkını verebilmek 

için millet sistemini getirmiştir. 

Millet sistemi; “Osmanlı Devleti’nin, egemenliği altındaki toplulukları din ya da 

mezhep esasına göre örgütleyerek yönetmesine denilmektedir.” Osmanlıda yaşayan 

topluluklar Müslüman ve gayrimüslim olarak ayrılmaktadır. Gayrimüslimler de Ehl-i 

Kitap olanlar (Yahudiler ve Hıristiyanlar) ve Ehl-i Kitap olmayanlar olarak ikiye 

ayrılmaktadır.7 Osmanlının genel olarak hâkim olduğu topraklara bakıldığında ise daha 

çok Ehl-i Kitap olan grupla muhatap olduğu görülmektedir. Biz de bu gruptan tezimizin 

konusu olan Yahudileri ele alacağız. 

Osmanlıda kalabalık gruplardan biri olan Yahudiler için Museviler kelimesi de 

kullanılmaktadır. Yahudi kelimesi; Hz. Yakup’un on iki oğlundan dördüncüsü olan 

Yahuda’nın ismine binaen İsrailoğullarına verilmiş bir isimdir.8 Musevi terimi dinî 

olarak; Hz. Musa’nın yaydığı dinden olanlar anlamına gelmektedir. Osmanlıda daha çok 

                                                 

7  Bilal Eryılmaz, Osmanlı Devletinde Gayrimüslim Tebaanın Yönetimi, İstanbul: Risale Yayınları, 1990, 

ss. 17-18. 
8  Günay Tümer, Abdurrahman Küçük, Mehmet Alparslan Küçük, Dinler Tarihi, 4. bs., Ankara: Berikan 

Yayınevi, 2014, s. 321. 



6 

 

Rabbâni, Karaî ve Samirî mezhepleri bulunmaktadır. Ancak bunlar arasında en çok 

mensubu bulunan mezhep Rabbanîlerdir. Bu nedenden dolayı Osmanlıda kullanılan 

Yahudiler ifadesi ile genellikle Rabbanî mezhebine mensup Yahudiler kastedilmektedir.9 

İstanbul’un fethinden önce ve sonra, Osmanlı topraklarında yaşayan Yahudiler 

vardı. Gerek fetih sırasında Yahudilerin o bölgede yaşaması gerekse padişahların 

gayrimüslim ve Müslümanları Osmanlı topraklarına davet etmesi olsun, Yahudilerin 

tercih ettiği bir devlet haline gelmiştir. 

Konumuz itibariyle ele alacağımız Yahudilerin ilk cemaati Bursa’da 1326 yılında 

kurulmuştur.10 Ancak en kalabalık göç faaliyetlerinden biri XV. yüzyılda olmuştur. Peki, 

Osmanlıya bu kadar yoğun göç olmasının arkasındaki gerçek sebep nedir? Tezimizde ele 

alacağımız konunun daha iyi anlaşılabilmesi için, Yahudilerin Osmanlı topraklarına 

göçleri konusunda kısa da olsa değinmek önem arz etmektedir.11 

Göçlerin başlangıç noktası olarak, Aragon Kralı Ferdinand ile Kastilya Kraliçesi 

İzabel’in evlenerek ülkelerini birleştirme kararı almalarını belirleyebiliriz. Çünkü onların 

bu evliliğinden ve ülkelerin birleşmesinden Hıristiyanların beklentisi, ülkeyi dini 

bakımdan temizlemek ve Heretikleri cezalandıracak bir mahkeme kurulmasını 

sağlamaktı. Bu konuda da Thomas Torquemada (aslen Yahudi’dir) başı çekmekteydi. 

Torquemada, Kraliçeden tahta çıktığı taktirde sapıkların cezalandırılacağına dair söz 

almıştı.  Kral Ferdinand ve Kraliçe İzabel evlendikten sonra Yahudilere yapacakları 

uygulamalar ile ilgili bazı tereddütleri oluşmaya başlamıştı. Çünkü Engizisyon 

mahkemelerinin kurulmasıyla kendi hâkimiyetlerinin zedelenebileceğini düşünüyorlardı. 

Ancak kilisenin baskılarına daha fazla dayanamayarak mahkemenin kurulmasını kabul 

etmek zorunda kalmışlardı.12  Aslında Engizisyon mahkemeleri Ortaçağ’da dini 

sapıklıklarla mücadele etmek için Katolik Kilisesi tarafından kurulan özel 

mahkemelerdir. Bu mahkemeler ilk başta Papanın otoritesine karşı çıkan ve dini 

konularda Katolik Kilisesi’nden farklı düşünenleri yargılamasına rağmen, daha sonra 

                                                 

9  Rahmi Tekin, İstanbul’da Gayrimüslimlerin Gündelik Yaşamı (1520-1670), Ankara: Atıf Yayınları, 

2014, ss. 12-13. 
10  Yusuf Besalel, Yahudi Tarihi, İstanbul: Üniversal Dil Hizmetleri ve Yayıncılık, 2000, s. 233. 
11  Daha fazla bilgi için bkz. Stanford J. Shaw, Osmanlı İmparatorluğu’nda ve Türkiye Cumhuriyeti’nde 

Yahudiler, çev. Meriç Sobutay, İstanbul: Kapı Yayınları, 2008, ss. 5-24. 
12  Ahmet Hikmet Eroğlu, Osmanlı Devleti’nde Yahudiler, 2. bs., Ankara: Berikan Yayınevi, 2015, s. 55. 



7 

 

İspanya’da Hıristiyan olmayan Yahudi ve Müslümanlar da yargılamalara maruz 

kalmışlardır.13 

Nihayetinde 1478’de Papalık İspanya’da bir Engizisyon mahkemesi kurulmasını 

emreden mektubunu yayınladıktan sonra ilk mahkeme 1480’de kurulmuştur. 1483’de de 

Thomas Torquemada mahkemeye Baş Engizisyoncu olarak atanmıştır. Hemen işe 

koyulan Torquemada, 37 maddelik bir yönerge hazırlamıştır. Yahudileri ayırt edebilmek 

için uygulanan kurallardan bazıları ise şöyledir: 

“Madde 4: Musa’nın şeriatine saygı göstererek cumartesi günleri çalışmayan, ateş 

yakmayan ve temiz giyinen; 

Madde 5: Yiyeceği etin yağını ayıran ve su ile yıkayıp temizleyen veya etin kanını 

akıtan; 

Madde 7: Mukaddes Kilisenin yasak ettiği günlerde et yiyen; 

Madde 20: Davud’un mezamirini okuduğu halde, sonunda “Baba, Oğul ve Ruhu’l-

Kudüs aziz olsun” demeyen 

Madde 31: Ölüm sekerâtı esnasında duvara doğru yüzünü çevirip, ruhunu teslim 

eden”14 

Ahmet Hikmet Eroğlu, kitabında J. Michelet’ın Engizisyon mahkemelerinde 

yargılamalarla ilgili görüşünden şöyle bahsetmektedir: 

“Albigeos’lardan beri buna benzer hal görülmemişti. Ateşte yakılmak açlık, yokluk, 

sefaletler ve denizde boğulmalarla dolu ani bir firar felaketi yüzünden, on yıl içinde bir 

milyona yakın Yahudi, bir o kadar da Mağrib’li telef olmuştu… Engizisyon, Sevilla 

şehrinin kapılarına, her köşesinde bir insan yakılan, içleri boş birer peygamber heykeli 

bulunan, taştan işkence yerleri yaptırdı; iniltiler yükseliyor yanık yağ kokuları genizleri 

dolduruyor, dumanlar etrafı bürüyor, her taraf kokuyordu. Fakat ölümü bekleyenleri 

dehşet veren çehreleri ve kıvranmaları görünmüyordu. Bir şehrin yalnız bir tek yıl içinde 

(1481) erkek ve kadın, zengin veya fakir olmak üzere iki bin insanın ateşte yakıldığı bütün 

bir milletin alevlere kurban edildiği tespit olunmuştur…”15 

Mahkemelerde yargılananlar sadece Yahudiler olmayıp, baskılara dayanamayarak 

Hıristiyanlığa geçen ancak onların hala Yahudi dinine bağlı kaldıklarını düşündükleri 

                                                 

13  Eroğlu, Osmanlı Devleti’nde Yahudiler, s. 54. 
14  Eroğlu, Osmanlı Devleti’nde Yahudiler, s. 55. 
15  Eroğlu, Osmanlı Devleti’nde Yahudiler, ss. 54-56. 



8 

 

Marranos’lar da16 işkencelerle sorguya çekilmişlerdir. Her şeyi itiraf edip af dileyenler 

ise; oruç, dua, kutsal yerleri ziyaret, kırbaçlama ve çeşitli hapis cezaları gibi 

uygulamalarla ıslah edilmeye çalışılmışlardır. Yahudi olduklarını itiraf etmeyenler ise 

resmi makamlarca sırığa bağlanıp yakılarak idam edilmişlerdir. Bu idamlar topluluk 

önünde “Auto-de fe” (iman gösterisi) adı altında yapılmaktaydı. İdam esnasında, üstlerine 

“sanbentino” adını verdikleri üzerinde siyah haçlar çizilmiş, sarı çuval şeklinde giysi ve 

uzun külahlar giydirilmekteydi. Bu uygulamalar Engizisyon mahkemelerinin Portekiz’de 

1821’de, İspanya’da 1834’de kaldırılmasına kadar devam etmiştir. Bu süre zarfında 

yüzbinlerce kişi mahkûm, on binlerce kişi ise idam edilmiştir.17 

Sadece dini sahada kalmayan baskılar ekonomik sahaya da sıçramıştır. Krallık 

Torquemada’nın isteği üzerine yeni Hıristiyanları Yahudilerin elinden kurtarmak için, 

Yahudilerin ayrı bir mahalleye taşınmalarını emretmiştir. Ancak buradaki asıl amaç, 

güçlü bir rekabetle Yahudileri ve Konversoları18 iktisadi bakımdan zora sokmaktı. Ancak 

yapılan çalışmalar ters tepki doğurmuş Yahudi ve Konversolar arasındaki bağı 

güçlendirmiştir.19 

Kral ve Kraliçe yaptıkları baskılara rağmen Yahudileri Hıristiyanlaştıramayınca 

onları ülkeden kovmaya karar vermiş, İspanya’daki son Müslüman toprağı olan 

Granada’yı da Ocak 1492’de ele geçirmeleriyle birlikte Yahudileri kovmak için uygun 

bir zemin bulmuşlardır. 31 Mart 1492’de yayınladıkları fermanda Yahudileri kovmanın 

gerekçesi olarak, Yahudilerin Katolik Dini’ni Yahudileştirmek istedikleri için ülkeden 

kovulması gerektiğini göstermişledir. Fermanı hemen uygulamaya koyan Hıristiyanlar, 

Yahudilere Temmuz ayının sonuna kadar ülkeyi terk etme zorunluluğu getirmiş ve 

giderken de altın, gümüş ve para götürmelerini yasaklamışlardır.20 Fermanın metni 

şöyledir: 

                                                 

16      İspanyol ve Portekizlilerin, Yahudi iken Hristiyanlığı kabul etmiş kişiler için kullandıkları bir 

aşağılama terimidir. Fred Skolnik, Michael Berenbaum (ed.), “Marrano”, Encyclopaedia Judaica, 

Jerusalem: Keter Publishing House, 2007, c. 13, s. 559. 
17  Besalel, Yahudi Tarihi, ss. 78-79. 
18    Konverso: Uygulanan baskıların etkisiyle Yahudilerin bir kısmı başka dine geçmişlerdir. Yahudiler 

dinlerini değiştirmiş gibi görünseler de, eski dinlerine inanmaktan vazgeçmemişlerdir. Bu şekilde 

gizliden Yahudilik inancını sürdüren kişiler için “konverso” kavramı kullanılmaktadır. Moshe Sevilla-

Sharon, İsrail Ulusunun Tarihi, Yeruşalayim: Graph Press, 1981, s. 131. 
19  Eroğlu, Osmanlı Devleti’nde Yahudiler, s. 56. 
20  Eroğlu, Osmanlı Devleti’nde Yahudiler, s. 57. 



9 

 

“Tanrı’nın inayeti ile ülkeyi, yani Kastilya, Aragon, Leon, Mursia, Mayorka, 

Sardunya, Granada ve Navara’yı yöneten biz Ferdinand ve İsabella… Anusim’in21 

(Marranos) feryâd ve figanları bize kadar ulaştı. Onların bazılarının yakılması 

bazılarının da ömür boyu hapsedilmesine karar verilmiştir…  

Engizisyon memurları onların şeytanî davranışlarını araştırmaya başlamışlardır. 

Bunlar, Anusim’in serkeş tavrı ve Hıristiyanlığın gereklerini yerine getirmelerinin asıl 

sorumlularının Yahudiler olduğunu tespit etmişlerdir. Yahudiler onlara kendi yaşam 

tarzlarını, hukuk kurallarını ve inançlarını öğrettikleri gibi, oruç ve bayramlarının 

esaslarını da belletiyorlarmış. Bu sebeple İspanya’da Yahudiler bulunduğu sürece, 

onların (Anusim) gerçek anlamda dinin bütün gereklerini yerine getiren Hıristiyan 

olamayacakları aşikârdır. Bu sebeple, suçlarının cezası daha ağır olmasına rağmen biz, 

Yahudilerin krallığımızdan çıkarılmasına karar vermiş bulunmaktayız. Gerçi biz 

kendilerine merhametli davrandık. Bu sürgün cezasıyla yetindik… 1 Mayıs’tan itibaren 

Temmuz ayının sonuna kadar 3 ay içerisinde Yahudilerin krallığımız topraklarından bir 

başka memlekete gitmeleri gerekmektedir. Bu emrimize itaat etmeyen, belirtilen süre 

içerisinde ülkemizi terk etmeyen Yahudiler, bulundukları yerde idam edilecekler ya da 

Hıristiyanlaştırılacaklardır…”22 

Fermanın yayınlanmasıyla birlikte Yahudiler telaşa düşmüşlerdir. Bu durumdan 

kurtulmak için çare olarak Kral ve Kraliçeyi ikna etme yoluna gitmişlerdir. Hatta Kral 

Ferdinand’ın yanında yüksek rütbede görevli olan Yahudi Abronel büyük meblağda para 

dahi teklif etmiştir. Ancak Yahudilerin yaptıkları Torquemada’nın kulağına gidince 

hemen harekete geçerek  “Dikkat edin! Yahuda Hz. İsa’yı otuz gümüşe sattı. Şayet bu 

alışverişi kabul ediyorsanız, Onu (İsa) daha büyük bir paraya satın. Ben istifa ediyorum 

ve bu işten elimi çekiyorum. Fakat bunun hesabını Tanrı’ya verirsiniz” diyerek Kral ve 

Kraliçe’ye tepkisini göstermiştir. Torquemada’nın bu çıkışına daha fazla dayanamayan 

Kral Ferdinand Yahudilerin sürgünü kararını iptal etme düşüncesinden vazgeçmiştir.23 

Son umutlarını da kaybeden Yahudilerin bir kısmı, vaftiz olmayı kabul ederek İspanya’da 

                                                 

21     Anusim: Fiziksel, psikolojik ve ekonomik yaptırımlar uygulayarak Yahudiliği reddedip farklı bir dini 

benimsetmek için baskı uygulanan kişilerdir. Fred Skolnik, Michael Berenbaum (ed.), “Anusim”, 

Encyclopedia Judaica, Jerusalem: Keter Publishing House, 2007, c. 2, s. 251. 
22  Nuh Arslantaş, Yahudiler ve Türkler, İstanbul: İz Yayıncılık, 2013, ss. 348-50. 
23  Eroğlu, Osmanlı Devleti’nde Yahudiler, s. 57. 



10 

 

kalmıştır. Diğer grup ise, bunu Tanrı’nın bir imtihanı olarak görmüş ve şehri terk etmeye 

karar vermişlerdir.24 

Yolculuğa çıkmaya hazırlanan Yahudiler taşınmaz mallarının hepsini değerinin 

altında satmışlardır. Tek istekleri en azından mezarlarının yerinde kalması olduğu için, 

yöneticilere para vererek mezarlarına dokunulmamasını istemişlerdir. Yöneticiler bu 

durumdan faydalanarak, onlar şehri terk ettikten sonra mezarlarını kaldırıp yerine bina 

inşa ettirmişler.25 

İşkencelere dayanamayıp göç etmek zorunda kalan Yahudiler, Kuzey Afrika, İtalya 

ve birçoğu da Osmanlı topraklarına yerleşmişlerdir. İber yarımadasından göç eden 145 

bini Yahudinin; 93 bini Osmanlıya, 30 bini Mağrip’e, 9 bini İtalya’ya, 3 bini Fransa’ya, 

2 bini Hollanda’ya, 2 bini Mısır’a, 5 bini Amerika, bini Yunanistan, Macaristan, Polonya 

ve Balkanlar’a göç etmiştir.26 Gittikleri yerlerde de zorluklar yaşayan Yahudiler, Kuzey 

Afrika’da yağma ve soygunlara, Portekiz’e gidenler ise bir süre kaldıktan sonra 1496-

1497 yılında tekrar sürgüne maruz kalmışlardır.27 Sadece ülkeden göndermekle 

yetinmeyen ve daha da ileri giden Portekiz Kralı Don Juan (II. Joao: 1481-1495) “Şu 

İspanya Kralı ne kadar ahmak! Yahudileri dinleri ve malları ile bırakıvermiş. Ancak ben 

onlara dinlerini değiştirtecek ve sahip olduklarına el koyacağım.”28 diyerek, Yahudi 

çocuklarının zorla Hıristiyanlaştırılmasını emretmiştir. Bu duruma seyirci kalamayan 

bazı Yahudiler, çocuklarının Hıristiyan olmasındansa ölmeleri daha iyidir diye 

düşünerek, daha doğar doğmaz çocuklarını öldürme yoluna gitmişlerdir. Bu düşüncede 

olmayanların bir kısmı çocuklarıyla birlikte Hıristiyan olmuş,29 bir kısmı ise Osmanlı’ya 

ve Hollanda’ya göç etmiştir.30 Gidenlerin ardından ülkelerde sadece Marrano’lar 

kalmıştır.31 

 XVI. ve XVII. yüzyıla gelindiğinde ise, baskılara daha fazla dayanamayan Anusim 

de ülkeleri terk etmişlerdir. Bunlardan bir kısmı Osmanlı Devletine sığınarak diğer 

                                                 

24  Eroğlu, Osmanlı Devleti’nde Yahudiler, s. 57; Daha fazla bilgi için bkz. Arslantaş, Yahudiler ve 

Türkler, ss. 240-45. 
25  Eroğlu, Osmanlı Devleti’nde Yahudiler, s. 58. 
26  Jacques Attali, Yahudiler, Dünya ve Para Yahudi Halkının Ekonomik Tarihi, çev. Berna Günen, 3. bs., 

İstanbul: Kırmızı Kedi Yayınevi, 2014, s. 207. 
27  Eroğlu, Osmanlı Devleti’nde Yahudiler, s. 58. 
28  Arslantaş, Yahudiler ve Türkler, s. 351. 
29  Tekin, İstanbul’da Gayrimüslimlerin Gündelik Yaşamı (1520-1670), s. 49. 
30  Eroğlu, Osmanlı Devleti’nde Yahudiler, s. 58. 
31  Besalel, Yahudi Tarihi, s. 79. 



11 

 

Yahudi cemaatleriyle birlikte yaşamaya başlamışlardır. Hıristiyan olan Avrupa ve 

Amerika kıtalarındaki ülkelere gidenler ise kendi cemaatlerini oluşturmuşlardır.32 

Osmanlıya göç eden yaklaşık kırk bin Yahudi Selanik, İstanbul, Edirne gibi 

şehirlere yerleşmişlerdir. Osmanlı topraklarında yaşayan Aşkenaz ve Romaniotlar yeni 

gelen dindaşlarına yardımlarını esirgememişlerdir.33 Bazı kültür ve gelenek 

farklılıklarından dolayı ufak tefek sorunlar yaşandıysa da Romaniotlar, Seferadilerin 

geleneğine, lisanına ve dualarına anlayış göstermeye başladıkça sorunlar azalmıştır.34 

Tabi ki sadece halk değil yöneticiler de onların yanında olmuş ve onlara karşı kötü 

davranışı da yasaklamışlardır. Ahmet Hikmet Eroğlu bu konuyla ilgili Eliya Kapsali’nin 

sözünden şöyle alıntı yapmıştır:” Türkiye Padişah’ı Beyazıt, İspanya Yahudilerine 

yapılan kötülüğü ve bir sığınak aradıklarını öğrenerek onlara merhamet edip, bütün 

ülkeye münadiler göndererek, Yahudilere eziyet etmeyi ve onları kovmayı kesinlikle 

yasaklamıştır. Onlara yumuşak davranmayı ve iyilik yapmayı emretmiştir. Kim ki 

göçmenlere kötü muamelede bulunursa veya onlara en ufak bir ceza verirse cezası idam 

olacaktır.”35 

Rahmi Tekin, kitabında, Sultan II. Beyazıt’ın (1481-1512) tüm eyaletlere 

gönderdiği fermanına değinmektedir. Fermanda; “…İspanyol Yahudilerini geri çevirmek 

şöyle dursun tam bir içtenlikle karşılanmalarını, aksine hareket ederek göçmenlere kötü 

muamele yapanların cezalandırılacağını” söylemektedir. Ancak Rahmi Tekin bu 

alıntının sadece Avram Galanti’de olduğunu, o döneme ait Tevârih-i Âl-i Osman’lar ve 

kroniklerin taranmasına rağmen bu veya buna benzer ifadelere rastlanmadığını ifade 

etmektedir.36 

Padişahların tutumlarından da anlaşıldığı üzere Osmanlı, sürgünle gelen Yahudilere 

kol kanat germiştir. Ancak o dönemde nüfus yoğunluğu ve yönetime yakınlığı 

bakımından güçlü bir grup olan Romaniotlar XV. yüzyılda zirve dönemlerini yaşadıktan 

sonra XVII. yüzyıl ve sonrasında yerlerini Seferadlara devretmeye başlamışlardır. Bunda 

Seferadların banker, saray hekimi ve sarraf gibi ön plana çıkan meslekleri yapmaları ve 

uyguladıkları nüfus politikasının da etkisi bulunmaktadır. Bir başka neden ise, 

                                                 

32  Besalel, Yahudi Tarihi, s. 79. 
33  Eroğlu, Osmanlı Devleti’nde Yahudiler, ss. 70-71. 
34  Besalel, Yahudi Tarihi, s. 80. 
35  Eroğlu, Osmanlı Devleti’nde Yahudiler, s. 71. 
36  Tekin, İstanbul’da Gayrimüslimlerin Gündelik Yaşamı (1520-1670), s. 50. 



12 

 

Romaniotlar sürgünle gelenleri kabul etmeye çalışsalar da sadece kendi içlerinden biriyle 

evliliğe izin vermeleriyle uzun vadede nüfuslarının azalmasına zemin hazırlamışlardır. 

Seferadlar ise, hiçbir ayırım yapmadan İtalyan, Fransız ve Aşkenaz Yahudilerle de 

evliliğe izin vererek nüfuslarını arttırmışlardır.37 

Bir diğer göç dalgasında ise 1470’de Kral Ludwig tarafından Bovyere’dan kovulan 

Yahudiler Osmanlı topraklarına yerleşmişlerdir. Bu göçle gelen Yahudilerin çoğu Selanik 

şehrine giderek orada bir sinagog kurmuşlardır.38  

B) YAŞADIKLARI ŞEHİR VE MAHALLELER 

Bu bölümde Osmanlı Devleti'nde Yahudilerin hangi şehirlerde yoğun olarak 

yaşadığı, mahalle veya nüfusları ile ilgili bilgiler verilecektir. Öncelikle genel olarak 

gayrimüslim evleri ve mahalleleri konusunda uygulanan hükümleri inceleyeceğiz. Çünkü 

Osmanlı her ne kadar dış göçlere açık bir ülke olsa da, şehirleşme konusunda belli sınırları 

olan bir devlettir. Ancak bu demek değildir ki gayrimüslimler ve Müslümanlar ayrı 

mahallelerde yaşatılmak zorunda bırakıldı. Tam aksine Osmanlı gayrimüslimlere, 

isterlerse kendilerine ait mahallelerde oturma, isterlerse de Müslümanlarla birlikte oturma 

izni vermiştir. Tabi ki bu durum her iki grup için de farklı kuralları ortaya çıkarmıştır. 

Fakat bu bir baskı değil, tercihleri sonucunda düzenin sağlanması için oluşturulan bir 

sistem olmuştur. İslam dünyasında yaşayan gayrimüslimlerin bir mahallede toplanma gibi 

bir baskının olmadığını Bernard Lewis’in şu sözlerinden anlamaktayız: “…Meslek 

konusunda bir kısıtlama olmadığı gibi, İslam'ın kutsal toprağı Hicaz ve diğer birkaç 

kutsal yer dışında her yer kendilerine açıktı. Fas ve zaman zaman İran dışında, mesleki 

ya da coğrafi olarak gettolara kapatılmadılar. Hıristiyanlar ve Yahudiler Müslüman 

şehirlerinde kendi mahallelerini oluşturmak eğiliminde olsalar da, bu yerleşimler 

Hıristiyan Avrupa'nın gettoları gibi yasal bir kısıtlamaya bağlı olarak değil doğal bir 

toplumsal gelişmenin sonucu olarak ortaya çıkıyordu…”39 

Gayrimüslimlerin mahalle ve evlerinin yapılarıyla ilgili bazı kural ve sınırlamalar 

da mevcuttu: 

                                                 

37  Önder Kaya, İmparatorluktan Cumhuriyete Azınlıklar, İstanbul: Kronik Kitap, 2017, ss. 99-100. 
38  Eroğlu, Osmanlı Devleti’nde Yahudiler, s. 70. 
39  Bernard Lewis, İslam Dünyasında Yahudiler, çev. Belgin Çınar, Ankara: Akılçelen Kitaplar, 2018, ss. 

63-64. 



13 

 

I. Gayrimüslimlerin evleri Müslümanlarınkinden yüksek olmamalıdır. 

Bununla ilgili 7 Rebîülevvel 973/ 2 Ekim 1565 tarihli İstanbul Kadısına 

gönderilen hükümde, “etrafında olan evlerden kaldırdukları istima’ 

olunmagın hedm olub, sayir evlere beraber olmasın emredüb,” yani 

Müslümanların evlerinden yüksek evleri olanların yıkılarak aynı seviyeye 

getirilmesi emredilmektedir. Hatta buna ek olarak Ebussuûd Efendi 

fetvasında Müslümanlardan daha gösterişli ev yapımını yasaklayan 

hâkimin, sevap kazanacağını ifade etmektedir; ”Ehl-i İslam içinde olan 

zımmîler yüksek müzeyyen ev yapmaktan… men’ eden hâkim ‘indallah 

musâb ve me’cûr olur mu? El-cevâb olur.” Evlerin yüksek olmamasını 

destekleyen benzer bir fetva da Şeyhülislam Yenişehirli Abdullah 

Efendi’den (ö. 1156/1743) gelmiştir.40 

Bununla birlikte XVI. yüzyılda ise İstanbul’da bu yasak uygulanmamıştır. 

Buna en güzel kanıt ise Moşe Hamon’un dört kattan oluşan taş bir bina inşa 

etmesidir. Ayrıca bu dönemde Müslümanlarda olduğu gibi zengin 

Yahudilerin evlerinin gösterişli olmasına da karışılmamıştır. Bu uygulamayı 

değerlendiren Yosef Nasi, teyzesi ve diğer zengin Yahudiler saray gibi 

ihtişamlı evlerde oturmuşlardır.41 Tabi ki evlerin yüksek olmamasındaki 

sınırlandırma Müslümanlarla gayrimüslimlerin aynı mahallede oturdukları 

zaman geçerlidir. Gayrimüslimlerin kendilerine ait ayrı mahallelerinde bu 

kural uygulanmamıştır.42 

II. Yapılan evlerin oturma amacının dışında kullanılması da yasaklanmıştır. 

Bunun sebebi ise; Müslümanların ibadetlerini yerine getirirken bu 

durumdan etkilenmeleri ve cami cemaatinin sayısının azalmasıdır. Devlet 

böyle bir durum yaşandığında kadılara, gayrimüslimlerin evlerini 

Müslümanlara satarak başka mahallelere gönderme yetkisi vermiştir. 

Hüküm ise şöyledir: “Bilâd-ı İslâmiyyeden bir beldede vâki’ müslimin sâkin 

oldukları mahallede olan menzilleri zımmîler iştirâ idüb sâkin olmalarıyla 

                                                 

40  Tekin, İstanbul’da Gayrimüslimlerin Gündelik Yaşamı (1520-1670), ss. 74-75. 
41  Minna Rozen, İstanbul Yahudi Cemaati’nin Tarihi (1453-1566), çev. Serpil Çağlayan, İstanbul: 

Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2010, s. 20. 
42  Tekin, İstanbul’da Gayrimüslimlerin Gündelik Yaşamı (1520-1670), s. 80. 



14 

 

ol mahallede vâki’ mescid-i şerifin cemâ’atı kalmayub mu’attal olsa belde-

i mezbûrede hâkimü’ş-Şer’ olan Zeyd ol zımmîleri mahalleden ihrâc idüb 

müslimîn olduğu başka bir mahallede iskâna kâdir olur mu? El- cevâb, 

Olur.”43 

III. Hisara yakın yapılan evler belli bir mesafede yapılmalı ve evler saçaklı değil 

kireçli olarak yapılmalıdır.  23 Ramazan 966 /29 Haziran 1559 tarihli 

hükümde “Yahûda tâifesi tabakatla âlî evler ve çârtâklar ihdâs eyleyüb, 

Müslümanlara eksüksüz mazarrat u hasâret olduğu ecilden min’-bad bu 

hususları ref’ idüb, divardan zâid divar üzerine nesne uzatdurmayub 

aşağunun ve yukarunun dîvârların beraber itdüresin ve evleri saçaklı 

yapdırmayub”44 

IV. Evler inşa edilirken sokaklar ihlal edilmemelidir: Çünkü özellikle sokaktan 

geçen körler bu durumda zarar görmektedir. Hükümde, Yahudi 

mahallelerinde yaya kaldırımlarının yarısına kadar merdiven yapıldığı ve 

yol daraldığı için âmâlar ve hatta at ile geçenler dahi bu durumdan 

etkilenmekte olduğu belirtilmiştir. Bu nedenle merdivenlerin bozularak 

yeniden yapılması emredilmiştir.”21 Şaban 1003 /1Mayıs 1595 tarihli 

İstanbul kâdısına gönderilen hükümde, mahrûse-i mezbûrede vâki’ Yahudâ 

mahallelerinde tarik-i ‘ammda olan yaya kaldırımları Yahudi tayfası nısf 

mikdarı nerdübân yapdukları”45 

V. Tabi ki sadece sınırlandırmalar yoktur. Bazı şikâyetler üzerine yapılması 

istenen uygulamalar Şeyhülislam tarafından reddedilerek serbest 

bırakılmıştır. Buna örnek olarak; Şeyhülislam Çatalcalı Ali Efendi (ö 

1103/1692) evinin üstünü kiremit ile örtmek isteyen gayrimüslime karşı, 

Müslümanların toprakla örtülmesi konusunda baskı yapamayacağına dair 

fetva vermiştir: “Bir kasaba ahalisinden Zeyd-i zımmî kefere mahallesinde 

binâ ettiği menzilini kiremid ile örtmek istedikçe müslimînden ba’zı 

kimesneler toprak ile ört deyu bi-gayr-i vech-işer’ kâdir olurlar mı? El-

cevab, olmazlar.”46 

                                                 

43  Tekin, İstanbul’da Gayrimüslimlerin Gündelik Yaşamı (1520-1670), s. 76. 
44  Tekin, İstanbul’da Gayrimüslimlerin Gündelik Yaşamı (1520-1670), s. 77. 
45  Tekin, İstanbul’da Gayrimüslimlerin Gündelik Yaşamı (1520-1670), ss. 77-78. 
46  Tekin, İstanbul’da Gayrimüslimlerin Gündelik Yaşamı (1520-1670), ss. 75-76. 



15 

 

VI. Gayrimüslimler birbirlerinin evlerinin yapılarından rahatsız olduklarını 

beyan etmek içinde kadılara başvurmuşlardır. Buna örnek olarak; Evâil-i 

Safer 1000 /18-28 Kasım 1591 tarihli şer’iye sicili kaydında Galata’da 

yaşayan Yahudi Levne (Lone) bint-i İshak adındaki kadın, komşusu 

Manol’a mirî tarafından verilen evin duvarının kendisine zarar verdiği 

iddiasıyla mahkemeye başvurur. Mahkeme Nâib Osman ve Hassa 

mimarlarından Ali bin Abdullah’ı keşif yapması için olay mahalline 

gönderir. Yapılan araştırma üzerine davacı haklı bulunup “dokuz zira’ taç 

divâr binâ olunmağla zarar-ı mezbûr def’ olunur” diyerek Manol’un evine 

dokuz zira’ taş duvar çekmesi emredilmiştir.47 

VII. Gayrimüslimlerin Müslümanlarla aynı mahallede oturması yasak 

olmamasına rağmen Müslümanlar tarafından bazı kutsal sayılan yerlerin 

yakınına yerleşmeleri yasaklanmıştır. Mesela 1581 tarihli fermanla 

gayrimüslimlerin Eyüp Sultan Türbesi çevresinde oturmaları 

yasaklanmıştır. Bir başka örnek ise; (986/1578) tarihinde Kudüs-ü Şerif 

Kadısına Divân-ı Hümâyun’dan gönderilen bir hükümde, Kudüs’te Üzeyir 

peygamberin türbesinde şarap içen Yahudi ve Hıristiyanlara yasaklama 

getirilmesi emredilmiştir.48 

VIII. Gayrimüslimler Osmanlı topraklarına göç ettikleri ilk zamanda, evlerde 

kiracı olarak oturmuşlardır. Devlet de, ister gayrimüslim ister Müslüman 

mahallesi olsun oturmalarına izin vermiştir. Ancak gayrimüslimler 

zenginleştikçe, Müslüman şehir ve mahallelerindeki evleri satın alıp 

almaması konusu gündeme gelmiş ve bu konuda farklı görüşler ortaya 

çıkmıştır. Bazı İslam âlimleri; gayrimüslimlerin ev satın alamayacağını 

savunmuşlardır. Hatta satış akdi gerçekleşse bile, o evi Müslümanlara 

satmak için zorlama yapılabileceğini de söylemişlerdir. Çatalcalı Ali 

Efendi’nin de bu görüş doğrultusunda fetvası bulunmaktadır. Azınlıkta olsa 

da bazı âlimler ise; evleri satın alabileceklerini savunmuşlardır. Ebussûd 

Efendi ise, Müslüman mahallesinin genel durumunu göz önüne alarak, eğer 

                                                 

47  Tekin, İstanbul’da Gayrimüslimlerin Gündelik Yaşamı (1520-1670), ss. 78-79. 
48  Eroğlu, Osmanlı Devleti’nde Yahudiler, s. 27. 



16 

 

Müslümanların sayısı azalacaksa evin gayrimüslimlere değil de 

Müslümanlara satılması gerektiğini söylemiştir:49 “Zeyd-i yahudi mahalle-

i müslimînde vâki olan mülk dârını Yahudiye bey’ etmek istedikte, 

Müslümanlar Yahudiye bey’ ettirmeyip ‘elbette müslime bey’ eyle’ demeğe 

kâdir olurlar mı? El cevap: Olurlar, bey’ etmek ile cemâat az kalmak lâzım 

olursa. Amma bahası ile bey’ ettirilir.”50 

1) Anadolu’da Yahudi Yerleşim Yerleri 

a) İstanbul 

İstanbul zaman içerisinde çok fazla el değiştirmesinin etkisiyle isim değişikliğine 

uğramıştır. Seyahatname’de geçtiği üzere İstanbul kalesinin ilk ismi Latin dilinde 

Makedonya olmuştur. Daha sonra fetheden kişiler değiştikçe Süryani dilinde Yankoviçe, 

İbri dilinde Aleksandra, Sırpça Pozanta ve Yahudi dilinde Vejendoniya adıyla anılmaya 

başlanmıştır. Dokuzuncu kere Konstantin fethettiği için Yunan dilinde Poznatyam ve 

Konstantin denmiştir.51 

Fatih’in fethiyle adı İstanbul olarak değişen şehir, sadece savaş anıyla değil, daha 

sonrası Fatih’in zımmilere gösterdiği imtiyazlarla da gündeme gelmiştir. Çünkü şehirdeki 

kilise ve havralara dokunulmamıştır. Peki, buradaki amaç neydi? Fatih Sultan Mehmed 

İstanbul’u anveten (zorla) mı fethetmişti yoksa bir sulh akdi yapılarak mı fethedilmişti? 

İşte bu durum farklı soru ve cevapları ortaya çıkarmıştır. 

İslam hukukuna göre, fethedilen yerlerdeki gayrimüslimlerle zimmet akdi 

yapılmıştır. Bu akit doğrultusunda zımmilere kendi dinlerini yaşama hakkı tanınmıştır. 

Ancak savaşarak fethedilen yerlerdeki ibadethanelerin kullanımına izin verilmez, sulh 

akdi ile fethedilen yerlerdeki ibadethanelerine ise dokunulmayıp, kullanımı serbest 

bırakılmıştır. Genel yargı bu olsa da Osmanlıdaki uygulamada farklılıklar görülmüştür. 

Bazen savaşarak fethedilen yerlerdeki ibadethaneler kullanıma açık tutulmuştur. Aynı 

durum İstanbul’da da yaşanınca farklı yorumlar üretilmiştir. Bu görüşlerden biri; bazı 

                                                 

49  T. Tankut Soykan, Osmanlı İmparatorluğu’nda Gayrimüslimler, İstanbul: Ütopya Kitabevi, 2000, ss. 

178-79. 
50  M. Ertuğrul Düzdağ, Şeyhülislam Ebussuûd Efendi Fetvaları Işığında 16. Asır Türk Hayatı, İstanbul: 

Enderun Kitapevi, 1972, s. 94. 
51  Evliya Çelebi, Günümüz Türkçesiyle Evliya Çelebi Seyahatnamesi, haz. Seyit Ali Kahraman & Yücel 

Dağlı, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2003, c. 1, s. 25. 



17 

 

Hıristiyanların ve Yahudilerin Fatih ile gizli anlaşma yaparak fethe yardım ettikleri ve 

karşılığında da çeşitli imtiyazlar elde ettikleri düşüncesidir. Ebussûd efendi bu görüşü 

destekleyici olarak iki yeniçerinin şahitliğini şöyle dile getirmiştir: ”yahudi ve nasâra 

elaltından Sultan Mehmed ile ittifak edip anlar tekfura nusret etmeyecek olup, Sultan 

Mehmed, dahi anları seby etmeyip halleri üzerine bırakmıştı.” Buna benzer başka bir 

delil ise; “II. Ahmed dönemindeki 1693 tarihli bir fermanda da Molla Fenari'nin 

fetvasına dayanılarak benzer bir şekilde, ‘ceddim Ebülfetih Sultan Mehmed han... 

Konstantiniye'yi anveten fethü teshir eyledikleri esnada içinde sakin olan Yahudiler 

kablel fetih İstanbul tekfuruna İmdad ve nusret itmameği teahhüd idüb ceddi emcemin 

merhumu müşarünileyh dahi mezburlar sebyolunmayub kadimi üzre keniseleri halleri 

üzere kalub kendülere ve cümle keniselelerine dahlolunmamak’ emrolunuyordu.” 52 

Steven Runciman ferman ve fetvalardan biraz daha farklı olarak, Bizans döneminde 

dıştaki surların haricinde bazı mahalleri çevreleyen surlar da olduğunu ve fetih sırasında 

Osmanlı ordusu dış surları aşıp iç kısımlara doğru ilerlediği sırada mahalle sakinlerinin 

artık fethin önünde bir engel kalmadığını düşünerek sulh akdi yaptıklarını ve bu nedenle 

de padişahın onların kiliselerinde ibadetlerine izin verdiğini söylemektedir.53 

Bütün bu söylemlerin dışında Evliya Çelebi’nin Seyahatnamesi’ne baktığımızda 

sadece İstanbul’u Sultan Mehmed’in fethettiği döneme değil, Müslümanların İstanbul’u 

fethetme girişimlerine dahi yer verilmesine rağmen, fethe Yahudilerin yardımı olup 

olmadığıyla ilgili bilgiye rastlanmamaktadır. 

Artık fetih tamamlanıp zımmilerle de anlaşmalar yapıldıktan sonra Fatih Sultan 

Mehmed, Rumeli ve Anadolu’dan varlıklı Müslüman, Hıristiyan ve Yahudi ailelerinin 

buraya göç etmelerini emretmiştir.54 Eliya Kapsali Fatih Sultan Mehmed’in çağrısından 

şöyle bahsetmektedir: 

“Türkiye'nin kralı Sultan Mehmed‘in ilk yılında... Tanrı onun ruhunu canlandırdı... 

ve sesi tüm krallığına yayıldı ve çağrısında şöyle diyordu: (Ezra I, 1 -3) 

'Bunlar, Türkiye'nin Sultanı Mehmed'in sözleridir, Cennetin Yüce Tanrısı 

yeryüzünde bana bir krallık verdi ve halklarını, Abraham'ın soyunu hizmetçisi, Yakup'un 

                                                 

52  Soykan, Osmanlı İmparatorluğu’nda Gayrimüslimler, ss. 145-46; Eryılmaz, Osmanlı Devletinde 

Gayrimüslim Tebaanın Yönetimi, ss. 31-32. 
53  Soykan, Osmanlı İmparatorluğu’nda Gayrimüslimler, s. 146. 
54  Halil İnalcık, “İstanbul”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı 

Yayınları, 2001, c. 23, s. 221. 



18 

 

soyunu seçilmişleri olarak toplamamı ve onlara topraktan besin ve güvenli bir sığınak 

vermemi emretti. (Ezra ve Genesis'teki dizelere dayanarak) Hadi herkes Tanrı'sıyla 

beraber payitahtıma Konstantinapol'e gelsin. ·Gümüş ve altın, mülkü ve büyükbaş 

hayvanlarıyla asma ve incir ağacının altında otursun, toprağa yerleşsin, onu işlesin ve 

onun bir parçası haline gelsin' (Genesis'ten, 34: 1 0).”55 

 Bu göç dalgası boyunca Selanik ve Edirne’den gelen elli Yahudi cemaati, Tekfur 

Sarayı ve Şuhud Kapısı’na; Safet’ten gelenler ise Hasköy semtine gönderilmiştir.56 

Bunlar dışında Yahudilerin yerleştikleri bölgeler; Bahçekapı, Balık Pazarı, Unkapanı ve 

Balat olmak üzere on yedi mahalledir. Bunlar arasından Bahçekapı semtinde yoğun 

olarak Yahudiler yaşadıkları için Türkler buraya “Yahudi Kapısı veya Çıfıt Kapısı” adını 

vermişlerdir. Ancak XVII. yüzyılın başında semte Yeni Valide Cami yapımına karar 

verildiği için, Karaî Yahudileri buradan Hasköy’e yerleştirilmişlerdir.57   

İstanbul’un fethinin ardından Müslümanlardan sonra çoğunluğu temsil eden 

Yahudi ve Hıristiyanların ayrı mahalleler kurmalarına izin verilmiş ve onlar da 

mahalleleri genellikle Sinagog ve Kiliseler etrafında toplamışlardır. Bu durum Sultan I. 

Süleyman’a kadar sürmüş; XVI. yüzyılın ikinci yarısından itibaren gayrimüslimlerin yeni 

mahalleler kurmaları yerine uygun olan bölgelere yerleşmeleri sağlanmıştır.58 

İstanbul’un nüfusuna dair aynı veya farklı dönemlere ait birçok kaynakta bilgiler 

verilmektedir. Bunlardan bazıları şöyledir: 

1477 yılında İstanbul’da yapılan nüfus sayımına göre şehirde yaşayan aile sayısı; 

9.486 Müslüman, 3.743 Rum-Ortodoks, 1.647 Yahudi, 434 Ermeni bulunmaktadır.59 

1552- 1554 yıllarında Kaptan-ı Derya Sinan Paşa’nın kölelerinden olan Cristobal 

de Villalon’ın bıraktığı hatıratında Sinan Paşa’ya sunulan kütüklerde yazıldığına göre 

İstanbul’da; 40 bin Hıristiyan, 10 bin Yahudi ve 60 bin Müslüman hanenin bulunduğu 

tespit edilmiştir. Tabii ki Cristobal Villalon’ın verdiği bilgiler İstanbul’un merkezinde 

yaşayanların nüfus sayısıdır. Robert Mantran ise eserinde, Yahudi sayısını 4 bin olarak 

                                                 

55  Shaw, Osmanlı İmparatorluğu’nda ve Türkiye Cumhuriyeti’nde Yahudiler, s. 48. 
56  Tekin, İstanbul’da Gayrimüslimlerin Gündelik Yaşamı (1520-1670), s. 48. 
57  Tekin, İstanbul’da Gayrimüslimlerin Gündelik Yaşamı (1520-1670), s. 44. 
58  Tekin, İstanbul’da Gayrimüslimlerin Gündelik Yaşamı (1520-1670), s. 44. 
59  Eryılmaz, Osmanlı Devletinde Gayrimüslim Tebaanın Yönetimi, s. 33. 



19 

 

vermiştir.60 Galata’nın nüfusuna ise ayrıca değinmektedir. 4 bin haneden oluşan 

Galata’nın bin hanesini Venedik ve Floransalı tacirlerin oluşturduğunu ayrıca Rum ve 

Ermenilerin de çoğunlukta olduğunu belirtmektedir. Yahudilerin ise burada evlerinin 

olmadığını sadece dükkânlarının bulunduğunu söylemektedir.61 

1573- 1576 yılları arasında İstanbul’da bulunan Stephan Gerlach, İstanbul’un 

dünyanın en büyük Müslüman, Yahudi ve Rum şehri olduğunu ve önemli ölçüde de 

Ermeni nüfusunu içinde barındırdığını belirtmektedir. İstanbul’da bulunduğu dönemlerde 

daha önceden Hıristiyan olan on bini aşkın Yahudi bulunduğunu ve Josef Nassi’nin, beş 

yüz kadar İspanyol ve İtalyan Yahudisini buraya getirdiğini söylemektedir.62  

Polonyalı Simeon ise, Seyahatnamesinde (1608-1619) ise, İstanbul’da 40 bin hane 

Rum, 10 bin hane Ermeni ve 4 bin hane Yahudi olduğunu belirtmektedir.63  

XVII. yüzyılı yansıtan Seyahatname’ye baktığımızda,  İstanbul’da yaşayanların 

sayısının ayrıntılı olarak verildiğini görmekteyiz: dokuz bin dokuz yüz yetmiş üç 

Müslüman mahallesi, üç yüz elli dört Rum mahallesi, iki yüz elli yedi Yahudi mahallesi, 

on yedi Frenk mahallesi ve yirmi yedi Ermeni mahallesi bulunmaktadır.64 

İstanbul’da bulunan Yahudilerin cizye tahrirlerini tutmak üzere görevlendirilen 

Mısır eski kadısı Mehmed Kasım’ın Evâil-i Rebîülevvel 1038 /28 Kasım- 7 Aralık 1628 

tarihli cizye defterindeki kayda göre, İstanbul ve Galata’da toplam 2985 cizye hanesinin 

bulunduğu tespit edilmiştir.65 

                                                 

60  Robert Mantran, 17. Yüzyılın İkinci Yarısında İstanbul, çev. Mehmet Ali Kılıçbay, Enver Özcan, 

Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1990, c. 1, s. 45. 
61  Tekin, İstanbul’da Gayrimüslimlerin Gündelik Yaşamı (1520-1670), ss. 28-29. 
62  Tekin, İstanbul’da Gayrimüslimlerin Gündelik Yaşamı (1520-1670), ss. 28-29. 
63     Tekin, İstanbul’da Gayrimüslimlerin Gündelik Yaşamı (1520-1670), s. 29. 
64  Çelebi, Seyahatname, c. 1, s. 468; İstanbul’un nüfusu ile ilgili Seyahatnameye atıf yapılarak verilen 

bilgilerin farklı olduğunun tespit edilmesi üzerine tarafımızdan araştırma yapılmış ve kullandığımız 

metnin aslına uygun olduğu tespit edilmiştir: Robert Mantran kitabında dokuz bin dokuz yüz doksan 

Müslüman, üç yüz dört Rum, altı yüz elli yedi Yahudi, on yedi Frenk ve yirmi yedi Ermeni 

mahallesinin olduğunu yazmıştır. Mantran, 17. Yüzyılın İkinci Yarısında İstanbul, c. 1, s. 42; 

Osmanlıca matbu eserde: dokuz bin dokuz yüz doksan Müslüman, üç yüz dört Rum, altı yüz elli yedi 

Yahudi, on yedi Frenk ve yirmi yedi Ermeni mahallesi bulunmaktadır. Evliya Çelebi, Seyahatname, 

Dersaadet: İkdam Matbaası, 1314, c. 1, s. 510; Transkripsiyonu yapılan eserde: dokuz bin dokuz yüz 

yetmiş üç Müslüman, üç yüz elli dört Rum, iki yüz elli yedi Yahudi, on yedi Frenk ve yirmi yedi 

Ermeni mahallesidir. Seyit Ali Kahraman, Yücel Dağlı, Robert Dankoff (ed.), Evliya Çelebi 

Seyahatnamesi, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2006, c. 1, s. 252; Topkapı Sarayı Kütüphanesinde 

bulunan el yazması eserde: dokuz bin dokuz yüz yetmiş üç Müslüman, üç yüz elli dört Rum, iki yüz 

elli yedi Yahudi, on yedi Frenk ve yirmi yedi Ermeni mahallesi olduğu yazmaktadır. Evliya Çelebi, 

Seyahatname, t.y., Topkapı Sarayı Bağdat Kütüphanesi: 152/b, 304. 
65  Tekin, İstanbul’da Gayrimüslimlerin Gündelik Yaşamı (1520-1670), s. 35. 



20 

 

İstanbul Osmanlı tarafından fethedilmeden önce burada yaşayan Yahudilerin 

sayısının az olduğu bilinmektedir. Ancak elde edilen bilgilerde Türk asıllı olup Musevi 

dininde olan Karâî’lerin İstanbul’daki eski yerleşim merkezlerinin, Karaköy ve 

Bahçekapı olduğu geçmektedir. Bununla birlikte XV. yüzyıl sonlarında yaşanan Yahudi 

sürgünleri nedeniyle İspanya, Portekiz, Almanya ve Orta Avrupa’dan gönüllü olarak 

gelenler, Balkanlar ve Anadolu’da Sinop’tan sürgün olarak gönderilenlerle birlikte 

İstanbul’da Yahudi nüfusunda artış olduğu görülmektedir.66 

Ermeni asıllı yazarlardan olan Eremya Çelebi’nin bildirdiğine göre, İstanbul’da 

Yahudilerin en kalabalık olduğu bölge Hasköy’den sonra Balat’tır. Bunların dışında 

Ayazma Kapısı, Cibali, Kasımpaşa, Galata, Mumhane, Beşiktaş, Ortaköy ve Üsküdar’da 

da Yahudi nüfus bulunmaktaydı.67   

Evliya Çelebi Seyahatnamesi’nde İstanbul’daki bölgeleri ayrı başlıklar altında 

kaleme almıştır. Bunlar içinde Yahudilerin yaşadığı bölgeler şu şekildedir: 

(1) Şuhut Kapısı 

  Evliya Çelebi Şuhud Kapısı/Şehit Kapısı’na, Yahudilerin çoğu burada 

oturduğu için onların adına binaen “Çufutkapısı”68 denildiğini ancak bu 

kullanımın yanlış olduğunu söylemektedir. Semte Şuhud Kapısı isminin 

verilmesinin sebebi ise, Fatih Sultan Mehmed’in İstanbul’u fethi sırasında bu 

bölgede Hıristiyanlar ile büyük bir cenk yapılmış ve şehitler verilmiştir. Hem 

İstanbul’un fethi sırasında verilen şehitler anısına hem de Harun Reşit döneminde 

Ensar’dan birçok sahabenin de burada şehit olması adına bu semte Şehit Kapısı 

adı verilmiştir.69 

Seyahatname’de geçtiği üzere İstanbul’un fethinden sonra Fatih Sultan 

Mehmed, Anadolu ve Rumeli’deki eyalet sahibi vezirlere bölgelerinde yaşayan 

insanların bir kısmını İstanbul’a göç ettirmeleri emrini vermiştir. Bunun üzerine 

                                                 

66  İstanbul Yahudi cemaatleri nüfusu ile ilgili ayrıntılı bilgi için bkz. Rozen, İstanbul Yahudi Cemaati’nin 

Tarihi (1453-1566), ss. 51-56. 
67  Gülgün Üçel-Aybet, Avrupalı Seyyahların Gözünden Osmanlı Dünyası ve İnsanları (1530-1699), 1. 

bs., İstanbul: İletişim Yayınları, 2003, ss. 475-76. 
68  Daha fazla bilgi için bakınız. Mustafa Oral, “Çıfıt Adına Dair”, Folklor/Edebiyat Dergisi, c. 16, sy. 

63 (2010), ss. 22-23. 
69  Çelebi, Seyahatname, c. 1, s. 62. 



21 

 

Selanik Yahudilerinden elli cemaat Tekfur Sarayı’na ve Şuhud Kapısı’na, Safet 

Yahudileri ise Hasköy’e yerleştirilmiştir.70 

(2) Hasköy 

Hasköy’de Müslümanların bir, Rumların iki, Ermenilerin bir mahallesi olmasına 

karşın Yahudilerin on bir mahallesi vardır.71 Ancak daha sonra bu bölgede yaşayan 

Yahudilerin sayısı artmıştır. Evliya Çelebi bunun sebebini şöyle anlatmaktadır: 

Fatih Sultan Mehmed’in annesi Valide Sultan, İstanbul’da bir cami yapılmasını 

ister. İnşaata başlanmasına rağmen Valide Sultan’a caminin bittiğini görmek nasip olmaz. 

Valide Sultan’ın vefatından sonra inşa faaliyetleri durmuş ve cami yarım bırakıldığı için 

camiye “Zulmiye Camii” adını verilmiştir.72 İstanbul’da 1600 yılında çıkan Ayazma Kapı 

yangınından sonra IV. Mehmed Han’ın (1648-1687) annesi Hatice Turhan Sultan73 şehrin 

içinde dolaşırken Zulmiye Cami’ni görür ve hemen tamamlanması emrini verir. Bu cami 

Şehit kapısı/Şuhud kapısı ile Balık Pazarı arasında Yahudilerin yaşadığı bölge içinde 

kalmaktaydı. Çıkan yangın sonucunda Yahudilerin de evleri yanınca, Valide Sultan 

onların evlerini ve arsalarını satın alarak caminin avlusuna ve çarşıya dâhil etmiştir.74 

Böylelikle bu bölgede yaşayan ve Şuhud kapısından gelen Yahudilerle birlikte 11 bin 

Yahudi olmuştur.75 

 Evliya Çelebi Hasköy’ü anlatırken suyunun, havasının güzelliğinden, kendine ait 

bahçesi olan üç bin adet eviyle meşhur olduğundan bahsetmektedir. Bu bahçelerin 

bazılarında limon, turunç ve kebbât76 da yetiştirilmektedir. Çelebi burada bazı Yahudi 

evlerine değinmektedir. Küpelioğulları adıyla anılan Murdehay, Nesim ve Kemal adlı 

Yahudilerin evlerinin mimari yapısı ve bahçelerinde yetişen çeşit çeşit limon ve ekşi narı 

ile farklı bir konuma sahip olduğunu belirtmektedir. 

                                                 

70  Çelebi, Seyahatname, c. 1, s. 76. 
71  Çelebi, Seyahatname, c. 1, s. 375. 
72  Çelebi, Seyahatname, c. 1, s. 259. 
73  Tekin, İstanbul’da Gayrimüslimlerin Gündelik Yaşamı (1520-1670), s. 45. 
74  Çelebi, Seyahatname, c. 1, s. 259. 
75  Çelebi, Seyahatname, c. 1, s. 375. 
76    Kebbât: Reçeli yapılan, meyvesi acı bir nârenciye çeşidi. İlhan Ayverdi, “Kebbât”, Misalli Büyük 

Türkçe Sözlük, İstanbul: Mas Matbaacılık, 2005, c. 1, s. 1816. 



22 

 

Hasköy’de toplamda altı yüz adet dükkân bulunmaktadır. Bunların ellisi 

debbağhane77, yüzü meyhane ve üçü bozahanedir. Burada Küpelioğlu Yahudilerinin 

kokulu elma suyu ve terbiye ettikleri şeftalileri ve Tiryandafile Rumlarının Misket (üzüm) 

şarabı meşhurdur.78 

(3) Galata 

XII. yüzyılın sonundan itibaren Cenevizlilerin yönetiminde olan Galata, 

İstanbul’dan bağımsız bir şehir hüviyetindeydi. XV. yüzyılda İstanbul, Osmanlılar 

tarafından fethedildikten sonra Fatih Sultan Mehmed Galata’yı da Osmanlı yönetimine 

dâhil etmiştir.79 Fetihten sonra 1455 yılında yapılan nüfus sayımına göre Galata’da 

gayrimüslim nüfus; seyahatle gelen Cenevizli ve Venedikli tüccarlar, fetihten sonra kalan 

yerli Cenevizli halk, Rumlar, Yahudiler ve Ermenilerden oluşmaktadır.80 Az sayıda 

Türkün yerleştiği bölgede, Kilise ve Havraları bulunan Rumlar, Ermeniler ve Yahudilerin 

sayısı fazladır. Bizans döneminde yaşayan Yahudiler Karaî Musevileridir. Bugünkü 

Karaköy semtinin adının Karay Köyü’nden çevrilmiş olduğu rivayet edilmektedir.81 

Evliya Çelebi’nin bahsettiğine göre, Galata bölgesinde on sekiz Müslüman, yetmiş 

Rum, üç Frenk, bir Yahudi ve iki Ermeni mahallesi bulunmaktadır.82 Seyahatname’de 

Galata’ya bağlı Kara Pirî Paşa Kasabasından da bahsetmektedir. Kara Pirî Paşa hem 

Beyazıd Han hem de I. Selim Han’ın vezirliğini yapmış bir paşadır. Paşayı bu bölgenin 

havası ve suyunun güzelliği etkiler ve hemen buranın inşa edilip kasaba haline getirilmesi 

fermanını verir. Daha sonra kasaba onun ismi ile anılmaya başlar. Bu kasabada Mimar 

Sinan eseri olan Turşucuzâde Hüseyin Çelebi Camii ve üç mescit bulunmaktadır. 

Bunlardan başka han, imaret, medrese, kurrâ bulunmayan kasabada daha çok Yahudi, 

Rum ve Ermeniler yaşamaktadır. Kışın kasabanın iskelesine birçok gemi demir atardı ve 

                                                 

77    Debbağhâne: Dericilerin deriyi sepileyip terbiye ettikleri yer, tabakhâne. İlhan Ayverdi, 

“Debbağhâne”, Misalli Büyük Türkçe Sözlük, İstanbul: Mas Matbaacılık, 2005, c. 1, s. 643. 
78  Çelebi, Seyahatname, c. 1, ss. 374-75. 
79  Tekin, İstanbul’da Gayrimüslimlerin Gündelik Yaşamı (1520-1670), s. 37. 
80  Halil İnalcık, Osmanlılar (Fütühat, İmparatorluk, Avrupa ile İlişkiler), İstanbul: Timaş Yayınları, 

2010, s. 195. 
81  Tekin, İstanbul’da Gayrimüslimlerin Gündelik Yaşamı (1520-1670), ss. 37, 39. 
82  Çelebi, Seyahatname, c. 1, s. 391. 



23 

 

iskele başında gayrimüslimlerin çoğu meyhane ve bozahaneden oluşan iki yüz adet 

dükkânları ve hamamları vardır.83 

(4) Tophane 

Evliya Çelebi Tophane semtinde yüz yetmiş Müslüman, yirmi Rum, yedi Ermeni 

mahallesi ve iki Yahudi mahallesi bulunduğunu bildirmektedir.84 

(5) Ortaköy 

Evliya Çelebi Ortaköy semtinde önceleri gayrimüslim halkın yaşadığını 

söylemektedir. Ancak Sultan Süleyman’ın defterdarlarından bir Paşa, Ortaköy’de deniz 

kıyısında bir cami yaptırınca Müslümanlar da buraya taşınmaya başlamışlardır. 

Ortaköy’de deniz kıyısında bahçeli evler, yalılar ve saraylardan oluşan toplam iki bin üç 

yüz hane vardır. Bunlardan bazıları; Baltacı Mahmut Ağa Yalısı, Kara Hasanoğlu Yalısı, 

Ekmekçizade Ahmet Paşa Yalısı, Şekerci Yahudi Yalısı, İshak Yahudi Yalısı, Mimar 

Mustafa Yalısı, Safiye Sultan Yalısı, Cigalazâde Mahmut Bey Yalısı, Çelebi Keyhudâ 

Yalısı ve Nakkaş Paşa Yalısı’dır. Ayrıca bölgede yaşayan kefere (Hıristiyan) ve 

Yahudilerin, çoğu meyhanelerden oluşan toplam iki yüz dükkânları bulunmaktadır.85 

(6) Kuru Çeşme 

Seyahatname’de geçtiği üzere Kuru Çeşme semti, deniz kıyısında şehrin ileri 

gelenlerinin yalılarının bulunduğu bölgeyi de içine alan bir yerleşim yeridir. Burada bir 

Müslüman ve üç Rum mahallesinin yanı sıra on bir cemaat Yahudi haneleri vardır. Ayrıca 

Kuru Çeşme’de bir cami, iki Rum kilisesi var iken üç sinagog olması bölgede Yahudilerin 

çoğunlukta olduğu izlenimi vermektedir.86 

(7) Arnavutköy 

Müellifimiz, deniz kıyısın da bağlı, bahçeli yaklaşık bin adet ev bulunan 

Arnavutköy’ün tamamının Yahudi ve Rum halkından oluştuğunu bildirmektedir. Semtte 

Müslüman halk yaşamadığı için cami, mescit, medrese, mektep ve imaret 

                                                 

83  Çelebi, Seyahatname, c. 1, s. 373. 
84  Çelebi, Seyahatname, c. 1, s. 400. 
85  Çelebi, Seyahatname, c. 1, s. 413. 
86  Çelebi, Seyahatname, c. 1, s. 413. 



24 

 

bulunmamaktadır. Yahudiler içerisinde özellikle “Benli Yahudi” diye anılan bir saz ve 

tambur ustası bu mesleğin en iyisi olarak kabul edilmektedir.87  

(8) Yeniköy 

Seyahatnamede Yeniköy, deniz kıyısında üç bin haneden oluşan bir bölge olarak 

anlatılmaktadır. Halkın çoğunluğu Trabzonlulardan oluşmaktadır. Bu nedenle burada hiç 

Yahudi yaşamamaktadır. Çünkü Trabzonlular Yahudileri hiç sevmemektedirler ve 

yaşadıkları bölgelerde genel olarak Yahudileri barındırmamaktadırlar.88 

İstanbul’da bulunan ve yukarıda adı geçen semtlerin dışında Seyahatname’de, 

Üsküdar’da ve Beşiktaş’ta bir Yahudi mahallesi bulunduğu, ancak Anadolu Hisarı, 

Rumeli Hisarı, Kasımpaşa ve Sarıyer’de hiç Yahudi bulunmadığı yazılmaktadır.89 

b) Bursa 

Bursa şehri 1326 yılında Orhan Bey tarafından fethedilmiştir. Savaş sırasında 

şehirde bulunan Rumlar evlerini terk etmemiş, fetihten sonra ise Rumlar hisar dışına 

alınarak yerlerine Müslümanları yerleştirmişlerdir.90 Daha sonra Orhan Bey’in 

Müslüman ve gayrimüslim ayırt etmeksizin herkesi şehre davet etmesi üzerine özellikle 

Şam ve Bizans İmparatorluğu çatısı altında yaşayan Yahudilerin bir kısmı Bursa’ya 

yerleşmişlerdir.91 “Türkiye Yahudileri” kitabının yazarı Moshe Sevilla-Sharon, Orhan 

Bey’in bu uygulamasını, onun, ticaret, sanayi, maliye, idare ve bilim alanında Yahudilerin 

önemini bildiği ve yeni kurulmakta olan devletin temellerini sağlamlaştırmak için 

Yahudileri davet ettiği şeklinde yorumlamaktadır.92 

XVI. ve XVII. yüzyıllarda Bursa’da, şehir halkının Türkler, Yahudiler, Ermeni ve 

Rumlardan oluştuğunu görmekteyiz.93 Halkın vergi veren kısmı üzerinde yapılan 

değerlendirmeye göre XVI. yüzyılda Yahudi, Ermeni ve Rumlar toplam nüfusun %3’ünü 

oluşturmaktadır. Net bir sayı ile ifade edecek olursak 1530- 1531 tarihli defterde Bursa’da 

                                                 

87  Çelebi, Seyahatname, c. 1, s. 414. 
88  Çelebi, Seyahatname, c. 1, s. 419. 
89  Çelebi, Seyahatname, c. 1, ss. 431, 408, 427, 417, 378, 420-21. 
90  Ali İhsan Karataş, “Bursa’daki Uygulamaları Işığında Osmanlı Devleti’nde Gayrimüslimlerin 

Meskenleriyle İlgili Düzenlemeler”, Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, c. 16, sy. 2 

(2007), s. 127. 
91  Eroğlu, Osmanlı Devleti’nde Yahudiler, s. 114. 
92  Moshe Sevilla-Sharon, Türkiye Yahudileri, İstanbul: İletişim Yayınları, 1992, ss. 31-32. 
93  Üçel-Aybet, Avrupalı Seyyahların Gözünden Osmanlı Dünyası ve İnsanları (1530-1699), s. 540. 



25 

 

bulunan dört bin üç yüz yetmiş altı haneden yüz altmışaltısının, 1573 tarihli defterde ise 

12.908 neferden 410 gayrimüslimlere ait olduğu tespit edilmiştir.94 1530-1531 tarihli 

defterde Yahudilerin yüz on yedi hanesi; 1573 tarihli defterde ise yüz yirmi sekiz haneleri 

olduğu belirtilmiştir. Bu dönemden itibaren XVI. yüzyılın sonlarına doğru Yahudi 

nüfusunda artış görülmektedir. 1594 (Evâhir-i Zilhicce 1002) tarihindeki sicilde geçtiği 

üzere, Bursa’da 403 nefer Yahudiden vergi alınmıştır.95 Evliya Çelebinin XVII. yüzyılı 

içeren Seyahatname’deki Bursa’da, yüz yetmiş altı Müslüman, yedi Ermeni, dokuz Rum, 

bir Kıpti mahallesi ve 6 altı cemaat Yahudi bulunduğu açıklanmaktadır.96 

Bursa’nın genel olarak mahalle dağılımına bakıldığında, gayrimüslimlerden 

bazılarının kendilerine has bazı mahallelerde toplandıkları görülmektedir. Ermeniler 

Setbaşı ve çevresinde; Rumlar Balıkpazarı, Kayabaşı ve Demirkapı’da;  Yahudiler ise 

Kuruçeşme’de oturmaktadırlar97. Yahudiler sayıları fazlalaştığı için Orhan Bey’den 

kendilerine ait mahalleleri olmasını talep etmişlerdir. Padişah buna olumlu yönde cevap 

verdikten sonra ibadetlerini yapmaları için Etz Hayim adı verilen bir sinagog inşa 

etmelerine de izin vermiştir.98 Bu anlatılanlardan gayrimüslimlerin hep ayrı mahalleleri 

olduğu izlenimi çıksa da Tahrir defterlerinde geçtiği üzere, Müslümanların oturduğu 

yirmi iki mahallede gayrimüslimlerin de yaşadığı belirtilmektedir. Bu da sonuç olarak 

Bursa’da Müslüman ve gayrimüslimler arasında net bir şekilde ayrışmanın olmadığını 

göstermektedir.99 

c) İzmit 

Seyahatname’de geçtiğine göre, Orhangazi’nin İzmit’i fethetmesinden sonra şehir 

üç bin beş yüz bahçeli evden oluşan bir yerleşim yeri haline gelmiştir. Bu evlerin 

oluşturduğu yirmi üç mahallenin üçü kefereye (Hıristiyan) ve biri de Yahudilere aittir.100 

De Bruyn ise, 1678’de İzmit’in nüfusunun yaklaşık 30 bin kadar olduğunu yazmaktadır. 

Rumlar, Ermeniler, Türkler ve Yahudilerden oluşan şehir halkının tamamı ipek ticaretiyle 

                                                 

94  Ergenç, Özer, 16. Yüzyılın Sonlarında Bursa, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2006, s. 115. 
95  Ergenç, Özer, 16. Yüzyılın Sonlarında Bursa, ss. 115-16. 
96  Çelebi, Seyahatname, c. 2, s. 12. 
97  Ergenç, Özer, 16. Yüzyılın Sonlarında Bursa, s. 115. 
98  Eroğlu, Osmanlı Devleti’nde Yahudiler, s. 114. 
99  Ergenç, Özer, 16. Yüzyılın Sonlarında Bursa, s. 115. 
100  Çelebi, Seyahatname, c. 2, s. 78. 



26 

 

uğraşmaktadır. Bunun yanında dokumacılık, seramik ve cam işletmeciliği de yapılan 

meslekler arasındadır.101  

 

d) Trabzon 

Evliya Çelebi Trabzon’da yaşayan Müslüman ve Hıristiyan mahallelerinden 

bahsettikten sonra Yahudilerin hiçbir şekilde Laz kavmi ile aynı bölgede 

yaşamamalarının sebebini ayrıntılı olarak anlatmaktadır. 

Aslında önceleri yani Sultan Selim Han dönemine kadar Trabzon’da Yahudiler de 

yaşamaktaydı. Bu durumun sebebi olay şöyledir: Bu dönemde şehirde iki çocuk kaybolur. 

Şehrin bütün yöneticileri ve halkı çocukları ararlar ama bulamazlar. Artık günler geçip 

ümitler azaldıktan sonra, bir gün pazarda parlak kırmızı ve yaldızlı sarı sahtiyanlar 

(boyanmış, cilalanmış deri) insanların ilgisini çeker ve elden ele dolaşmaya başlar. 

İçlerinden bir derviş sahtiyanlara bakarken ilk etapta göze çarpmayan ancak dikkatlice 

bakıldığında içinde şifre bulunan bir yazı olduğunu keşfeder. Yazıda "Ey bizim 

ahvalimize vâkıf olmak isteyen, 20 senedir debbağ (deri işleyicisi) Yahudiler elinde ziri 

zeminlerde (yer altında) mahpus olduk. Allah rızası ve Resûlullah şefaati için bizi 

kurtarıp tâ ki acaiplikler göresiz" diye yazmaktadır. Derviş hemen Selim Han’ın 

huzuruna varıp durumu anlatır. Selim Han derhal askerlere Yahudi debbağhanelerinin 

hepsine bakılması emrini verir. Debbağ yapılan bir mağarada iki çocuğu bulunca şaşkına 

dönerler. Çünkü onları kaçıran Yahudi, iki kardeşin derilerini yüzüp sırt sırta oturtur. Ve 

bu halde debbağ işletir. Trabzon halkı bu durumu görünce kale kapılarını kapatarak, 

Yahudi kadınları ve beşikteki bebeklere varıncaya kadar hepsini öldürürler. Bu olaydan 

sonra bir ferman yayınlanır. Trabzon halkı bu fermana dayanarak hiçbir zaman şehirde 

Yahudi barındırmayıp, gördükleri yerde öldürmüşlerdir.102 Ancak tespit edebildiğimiz 

kadarıyla Evliya Çelebi’nin Sultan Selim’e nispet ettiği bu fermanın bulunamaması, 

Evliya Çelebi’nin anlattığı olayın gerçekliği konusunda bazı şüphelerin ortaya çıkmasına 

yol açmıştır. 

                                                 

101  Üçel-Aybet, Avrupalı Seyyahların Gözünden Osmanlı Dünyası ve İnsanları (1530-1699), s. 588. 
102  Çelebi, Seyahatname, c. 2, s. 115. 



27 

 

e) Erzurum 

Müellifimiz Erzurum’da yetmiş Müslüman, yedi Ermeni mahallesi olduğunu 

söylemektedir. Ancak burada kesinlikle Çingene ve Yahudi yaşamadığını açıklayan 

Evliya Çelebi, nedenini açıklamasa da, Erzurum’da çingene veya Yahudi görüldüğünde 

ya sürgüne gönderildiklerini ya da idam edildiklerini yazmaktadır.103 

f) Ankara 

İstanbul’un fethiyle birlikte Anadolu artık bir Türk yurdu haline gelmeye 

başlamıştır. İstanbul’un kalkınması için yapılan bazı politikalar Ankara’yı da etkilemiştir. 

Dönemin Vezîr-i Âzam’ı Mahmut Paşa, Ankara’ya boyahaneler, bezezhaneler yaptırarak 

ticari anlamda gelişmesine önayak olmuş ve şehir XVI. yüzyılda ticaret ve sanayi 

bakımından en parlak dönemini yaşamıştır.104  

1492’de İspanya’dan ve 1497’de Portekiz’den gelen Yahudilerin etkisiyle 

Ankara’da Yahudi nüfusu gitgide artmaya başlamıştır. Şehirde gayrimüslimler arasındaki 

çoğunluğu Ermenilerden sonra Yahudiler temsil etmiştir. Ancak zamanla Yahudilerin 

ticaret alanındaki başarıları onları ön plana çıkarmıştır. Özellikle göç ile gelen 

Yahudilerin farklı dilleri bilmeleri ve Avrupa’nın ticaretine yakından tanık olmuş 

olmaları, onları yün dokuma, tekstil ve ihracatta ayrıcalıklı bir konuma getirmiştir.105 

Ankara Yahudileri kervancılık da yapmaktaydı. Ancak XVI-XVII. yüzyıllarda 

başlayan Celâlî İsyanları, Sabatay Sevi olayı ve Yahudilere atılan kan iftiraları106 ile 

birlikte kervancılıkla uğraşan Yahudiler zor zamanlar geçirmeye başlamışlardır. Celâlî 

isyancıları,107 “zımmilerin Anadolu’ya para götürmeleri dinen yasak” yalanıyla 

                                                 

103  Çelebi, Seyahatname, c. 2, s. 239. 
104  Beki L. Bahar, Efsaneden Tarihe Ankara Yahudileri, İstanbul: Pan Yayıncılık, 2003, s. 39. 
105  Bahar, Efsaneden Tarihe Ankara Yahudileri, ss. 38-39. 
106  Yahudiler tarih boyunca dini emirleri yerine getirmeye çalışarak, etleri kanlarından iyice ayırmak için 

çeşitli işlemler uygulamaktaydı. Avrupa’da yaşayan Hıristiyanlar ise bu durumu kullanarak 

Yahudilerin hamursuz ekmek yedikleri Pesah (Fısıh) Bayramından önce birini kaçırıp öldürdükleri 

iddia ederek karışıklıklara neden olmaktaydılar. Osmanlı topraklarında ise ilk kan iftirası 1545 yılında 

Amasya Yahudileri ile Hıristiyanlar arasında olmuştur. Bir Ermeni’nin kaybolması üzerine, 

Yahudilerden suçlanan kişiler çeşitli işkencelerle suçlarını itiraf etmeye zorlanmıştır. İftiraları kabul 

edenler ise hemen idam edilmiştir. Kaçırıldığı düşünülen Ermeni’nin şehre dönmesiyle birlikte ortada 

bir suçun olmadığı anlaşılınca aynı cezaya iftiracılar çarptırılmıştır. Bahar, Efsaneden Tarihe Ankara 

Yahudileri, s. 43. 
107  Celâlî İsyanları; “Celâl’e mensup” anlamına gelen Celâlî kullanımı, XVI. yüzyıl başlarında isyan eden 

Bozoklu Şeyh Celal’le ilgilidir. Celâlî İsyanları ilk başta, Osmanlı idaresinden memnun olmayan 

grupların ve Şii eğilimli Türkmen gruplarının Safevîler’in de tahrikiyle devlete başkaldırmaları 



28 

 

Ankara’ya gelen gayrimüslim halkın önlerini kesmişlerdir. Yaşanan olayların dönemin 

padişahı I. Ahmet’e anlatılması üzerine, gayrimüslimlerin ticaretlerini güvenli bir şekilde 

yapabilmeleri için Üsküdar’dan itibaren koruma altına alınmaları sağlanmış ve giyim 

yasağının kaldırılıp Müslümanlar gibi giyinebileceklerine dair fetva çıkarılmıştır.108 

Evliya Çelebi’nin Seyahatname’yi yazdığı dönem olan XVII. yüzyıla gelindiğinde 

de Yahudilerin, nüfuslarını korudukları görülmektedir. Çelebi, Yahudi ve Ermeni 

sayısının çok olduğunu bildirdikten sonra on Ermeni mahallesi ve iki cemaat de Yahudi 

mahallesi bulunduğunu yazmaktadır.109 Ayrı mahallelerde otursalar da Yahudi 

mahalleleri Müslüman mahallelerine yapısal olarak benzerlik göstermekteydi. Cami, 

medrese yerine sinagog, Talmud - Tora derslerinin öğretildiği derslikler ve hamamlar 

bulunmaktaydı.110 

g) Antakya 

Evliya Çelebi Antakya şehrinden bahsederken Asi Nehri ve ona bu ismin nasıl 

verildiği ile ilgili ayrıntılı bilgi vermektedir: 

Tarihçilerin anlattığına göre; Hz. Peygamber döneminde Hama şehri (Suriye’ye 

bağlı bir şehir) halkı susuzluk çekmekteydi. Bunun üzerine İzail adında bir Yahudi, halka 

su ulaştırabilmek için bir su dolabı yaptırır. Ancak susuzluktan dolap işlevini görmez. Bu 

işe bir çözüm yolu arayan Yahudi, Nil nehrinden buraya su getirmeye karar verir. Yola 

çıkarak Mısır’ın Mansure adlı şehrine kadar varır. Şehrin kenarından geçen Nil nehrinden 

bazı efsunlu, sihirli sözler söyleyerek dört şişe su doldurur. Yahudi elinde su şişeleriyle 

yol aldıkça devamlı “Hama yolu niyetiyle” der ve Nil nehrinin bir parçası Yahudinin 

peşinden Menzile şehrine kadar gelir. Yafa şehrini geçtikten sonra Askalan ve Kıbrıs yolu 

üzerine varır. Bu yol Askalan ve Kıbrıs’ı birbirine bağlayan bütün kervanların kullandığı 

bir kara yolu ticaret ağıdır. Hamalı Yahudi elindeki şilelerden birini burada yere atınca, 

Allah’ın emri ile Nil kaynar ve büyük bir göl haline gelerek Kıbrıs’a giden bu ticaret 

yolunu kapatır. Bu göle “Tene Gölü” adı verilmekte ve halen kullanılmaktadır.111 

                                                 

şeklinde ortaya çıkmıştır. Mücteba İlgürel, “Celâlî İsyanları”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm 

Ansiklopedisi, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1993, c. 7, s. 252; Daha fazla bilgi için bkz. 

Coşkun Can Aktan, Dilek Dı̇leyı̇cı̇, Özgür Saraç, “Osmanlı Tarihinde Vergi İsyanları -I-”, Süleyman 

Demirel Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, c. 7, sy. 2 (2002), ss. 6-13. 
108  Bahar, Efsaneden Tarihe Ankara Yahudileri, s. 35. 
109  Çelebi, Seyahatname, c. 2, s. 527. 
110  Bahar, Efsaneden Tarihe Ankara Yahudileri, s. 84. 
111  Çelebi, Seyahatname, c. 3, ss. 75, 176. 



29 

 

Sihirbaz Yahudi, yoluna devam edip Reme şehri (Filistin’e bağlı bir şehir) 

yakınlarına varınca ikinci şişeyi de yere atar ve adına “Lut Gölü” denilen göl ortaya çıkar. 

Yahudi yoluna devam ettikçe Nil nehrinin bir parçası da onu takip eder. Daha sonra 

Yahudi üçüncü şişeyi de yere atınca, oradan da “Mine Gölü” diye anılan tatlı su gölü 

ortaya çıkar. Artık sihirbazın elinde sadece bir şişe kalır. Yahudi Gülbin dağına gelince 

orada durur. Hz. Peygamber Yahudi’nin bu yaptıklarını duyunca hemen Hz. Ali’ye "Yetiş 

ey Ali! Sihir ile Nil Nehri'ni Arz-ı Mukaddes'den dışarı çıkarıp Rum'u harap etmek ister, 

yetiş!" diyerek hemen yola çıkmasını emreder. Hz. Ali de hemen Düldül’e binip yola 

çıkar; Yahudiyi Gülbin dağında bulur ve öldürür. Hz. Ali sihirbazı öldürür ama son 

şişenin kırılmasını engelleyemez. Şişe Gülbin dağında kırılıp Allah’ın emriyle Nil suyu 

şişeden dökülünce Gülbin kayasında “Ya Allah” nidalarıyla büyük bir nehir oluşur ve 

batı tarafa doğru akmaya başlar. Bunu gören Hz. Ali nehre dönerek, 

 "Ey Asi Nehri, bütün nehirler Hak huzuruna yönelip kıbleye doğru akar. Sen niçün 

batıya doğru akarsın. Dön geri ak, âsi oldun" deyince Allah’ın izniyle nehir dile gelir ve  

"Ey Ali! Tanrı'nın emriyle bu mahalle gelmişken Humus, Hama ve nice şehri 

sulayıp Antakya şehrinde Habib-i Neccâr'ı ziyaret edip oradan yine kıbleye doğru 

akayım" der. Nehrin verdiği cevap üzerine Hz. Ali,  

"Dön, yoksa seni keskin Zülfikârımla iki parça ederim" deyince nehir,  

"Eğer vurursan ey Ali, bir parçamı kan, bir parçamı irin akıtıp kıyamet gününe dek 

Allah'ın kulları benden fayda elde edemezler" der. Bunun üzerine Hz. Ali,  

"Senin adın âsi olsun. İnsanoğlu senden yarar görüp içen hayat bulsun" diyerek bu 

nehre “Âsi” ismini verir. Gülbin dağının dibinde akan bu Âsi nehrinden Hz. Ali su içip 

Düldül’üne su vermiş ve nehrin kıyısında ibadet etmiştir. Hz. Ali’nin ibadetini yaptığı bu 

yere “Ali Makamı” denmiştir.  

Hz. Ali’nin öldürdüğü İzail adındaki sihirbaz hakkında Yahudiler, "Peygamberdir, 

onun mucizesiyle Nil Nehri Mısır'dan geldi" derler. Ve bu kişi için, "Hazret-i Musa 

zamanında gelmiştir" diye iddiada bulunurlar. Yahudilere göre bu nehir sihir ile 

getirildiyse de bu Allah’ın sırrıdır.  

Gülbin dağı eteklerinden başlayan Asi nehri, Humus, Hama ve Antakya’ya 

gelinceye kadar batı yönünde akarak, bağ ve bahçeleri sular ve Habib-i Neccar’a yüz 

sürdükten sonra verdiği söz gereği kıble yönüne doğru akmaya başlar. Evliya Çelebi’nin 



30 

 

aktardığına göre, Yahudi kaynaklarında Asi nehrinin güzergahı bu şekilde 

açıklanmıştır.112 

Hama şehrine Nil suyu gelir ama sihirbazın asıl amacı, kendi yaptığı Hama dolabına 

kadar suyu getirip şehre ulaştırmaktır. Hz. Ali onu öldürünce, sihirbazın oğlu babasından 

kalan bu mirası yerine getirmek için dolabı döndürmeye çalışır ama dolap dönmez. 

Dolaba, 

"Hazret-i Âdem'i seversen dön!" der ancak dolap hareket etmez. Bütün 

peygamberleri şefaatçi tutacak şekilde, 

"O ulu'I-azm peygamberleri seversen dön!" der ama dolap yine dönmez. En 

sonunda Yahudi, 

"Âhir zaman peygamberi Muhammed'i seversen dön!" deyince dolap, “Ya 

Muhammed!” diyerek dönmeye başlar. Bu duruma şahit olan sihirbazın oğlu hemen 

şehadet parmağını kaldırıp İslam dini ile şereflenir. İsmini de Muhammed Ensarî olarak 

değiştirir. Muhammed Ensarî vefat ettikten sonra Hama dolabının yakınına gömülmüştür. 

Bundan sonra dolap her döndüğünde “Ya Muhammed!” diyerek döndüğü için dolaba, 

“Muhammed Dolabı” adı verilmiştir.113 

h) Edirne 

 Eski Yunan kaynaklarında geçtiği üzere Edirne şehrini kuran, Agamemnon’un 

oğlu Orestae’dır. Şehrin yeniden inşa edilmesi ise Roma İmparatoru Hadrianus tarafından 

olmuştur. Zaman içerisinde farklı isimlerle anılan Edirne şehri, Antik devirde Orestesit, 

Oreste, Viscudama, Adrianapolis isimlerini almıştır. XVI ve XVII. yüzyılda Avrupalılar 

tarafından Adrianople diye anılan Edirne şehrini, 1360’da I. Murat döneminde Osmanlı 

topraklarına katılmıştır. 1366 yılında Osmanlının başkenti olmasıyla birlikte şehrin önemi 

artmış ve nüfusu çoğalmıştır.114 

I. Murat Edirne’yi fethettiği sırada şehirde bir grup Yahudi cemaati bulunmaktaydı. 

Yahudiler,  Bizans’tan çektikleri zulümden bir kurtuluş olarak gördükleri Osmanlının 

şehri fethetmesini coşkuyla karşılamışlardır. Osmanlıyı o kadar benimsemişlerdir ki 

                                                 

112  Çelebi, Seyahatname, c. 3, ss. 76-77. 
113  Çelebi, Seyahatname, c. 3, s. 85. 
114  Üçel-Aybet, Avrupalı Seyyahların Gözünden Osmanlı Dünyası ve İnsanları (1530-1699), ss. 529-30. 



31 

 

sadece Yunanca biliyor olmalarına rağmen, Türkçe öğrenmek için Bursalı dindaşlarından 

bazılarını Edirne’ye getirtmişlerdir.115 

Roma yönetiminden bıkan ve Edirne’nin fethini bir kurtuluş kapısı olarak gören 

Balkan Yahudileri, Osmanlı topraklarına göç etmeye başlamışlardır. Sofya, Niş, 

Larisa’dan büyük Yahudi gruplar Trakya veya Balkanlardaki Osmanlı topraklarına 

yerleşmişlerdir. Göçlerle birlikte artan nüfusun dini lideri Edirne Baş Hahamı olarak 

belirlenmiştir. Şehirdeki din akademisinin de  (Yeşiva)  şöhret kazanmasıyla birlikte 

Macaristan, Polonya, Rusya gibi ülkelerden Yahudi gençler de eğitim almak için 

Edirne’ye gelmeye başlamışlardır.116 

Edirne sadece Roma zulmünden kaçan Yahudilere değil, 1376’da Macaristan’dan, 

1394’de Fransa’dan sürgün edilen Yahudilere de kucak açmıştır. Yahudilerin yaptıkları 

bu göçleri ve çektikleri sıkıntıları en güzel ifade eden ise XV. yüzyılın ortalarında Edirne 

Hahambaşısı olan İzak Sarfati’nin, Alman göçmeni David ve Kalman adlı hahamların 

kendisine anlattıklarına dayanarak117 Avrupa’daki Yahudileri kurtuluş için Osmanlı 

topraklarına yerleşmeye çağırdığı mektup olmuştur: 

“Almanya’daki kardeşlerimizin ölümden beter acılar içinde bunaldığını biliyorum 

-tiranların hükümleri, baskı altında gerçekleşen vaftizler, her gün karşılaştıkları sürgün 

cezaları. Öğrendiğime göre bir yerden kaçtıklarında gittikleri yeni yerde kendilerini daha 

trajik şartlar bekliyormuş… Her yandan, ruhlarına iç sıkıntısı verildiğini, vücutlarına ise 

işkenceler edildiğini, zalimlerin ezici haraçlar topladığını biliyorum. Din adamları ve 

keşişler, bu yalancı rahipler, Allah’ın zavallı kavminin karşısında acımasızlaşıyorlar… 

Bir kanun çıkartmışlar, Doğu’ya yelken açmış bir Hıristiyan gemisinde bulunacak her 

Yahudi denize atılacakmış. Ne yazık! İsrailoğullarına Almanya’da ne kadar kötü 

davranılıyor; artık dayanacak güçleri kalmamış! Oradan oraya sürülüp duruyorlar ve 

ölümlerine kadar takip ediliyorlar… Kardeşlerim, dostlarım! Ben İzak Sarfati, Fransız 

asıllı atalarımdan, Almanya’da dünyaya geldim, orada yüce hocaların elinde büyüdüm. 

Sözlerime kulak verin size sesleniyorum, Türkiye, eğer isterseniz, huzur bulacağınız 

bereketli bir ülke. Buradan Kutsal Topraklar yolu açık. Hıristiyanlardansa 

Müslümanların egemenliğinde yaşamak daha iyi değil mi? Burada her insan kendi dikili 

                                                 

115  Sevilla-Sharon, Türkiye Yahudileri, s. 32. 
116  Sevilla-Sharon, Türkiye Yahudileri, ss. 32-33. 
117  Naim A. Güleryüz, Tarihte Yolculuk - Edirne Yahudileri, İstanbul: Gözlem Gazetecilik Basın Ve 

Yayın A.Ş, 2014, s. 37. 



32 

 

ağacının gölgesinde huzur içinde kendi hayatını yaşayabiliyor. Burada istediğiniz süsleri 

takabilirsiniz. Oysa Hıristiyanlık boyunduruğundayken, hakaret ve tartaklamalara maruz 

kalacaklar korkusu ile çocuklarınıza gönül verdiğimiz kırmızıları ve mavileri 

giydiremiyor, sefiller gibi koyu renkli giysilere maruz kalıyorsunuz… Ey İsrail! Neden 

uyumaktasın? Neden suskunsun kalk ve bu rezil ülkeyi temelli terk et!”118 

İstanbul’un fethinden sonra Fatih Sultan Mehmed 1455-1472 yılları arasında 

uyguladığı iskân politikası çerçevesinde, İstanbul’a canlılık kazandırmak için diğer 

şehirlerden göç etmeye davet ederken Edirne Yahudilerini de bu konuda teşvik etmiştir. 

Davete icabet eden Edirne Yahudileri bazıları İstanbul’da “Mahallet-ûl Yahûdiyyîn el-

Edirneyin” mahallesini kurmuşlardır. Tabi ki göç eden sadece Edirne Yahudileri değil, 

Balkanlardan da Karaî Yahudileri İstanbul’a geldiklerinde, genelde Eminönü, Sirkeci, 

Tahtakale ve Mahmutpaşa’ya yerleştirilmişlerdir. 

Osmanlı arşivindeki Tahrir defterlerinden edinilen bilgiler ışığında Edirne’de 

yaşayan Yahudi nüfusu hakkında daha net bilgiler elde etmekteyiz. Bunlardan ilki Yavuz 

Sultan Selim’in emriyle düzenlenen H.925 (1519) tarih ve 77 numaralı Tahrir Defteri 

kayıtlarıdır. Burada hane isimleri ve sayılarının yanı sıra Mücerret ( bekâr) sayısı da 

ayrıca belirtilmiştir. 

 Hane Mücerret (Bekâr) 

Cemaat-ı Katalan 29 3 

Cemaat-ı Portukal (Portugal) 45  

Cemaat-ı Alaman (Aşkenaz) 8  

Cemaat-ı Polya (Pulia) 33 4 

Cemaat-ı Grvz119 40 4 

Cemaat-ı Toledo 10  

Cemaat-ı Aragon 24  

Cemaat-ı İspanyol 

(Katalan cemaatinden ayrılmış olup 

haraç vergileri tam ödeyen 

42  

Toplam 231 11 

 

                                                 

118  Esther Benbessa, Aron Rodrigue, Türkiye ve Balkan Yahudileri Tarihi (14.- 20. Yüzyıllar), çev. Ayşe 

Atasoy, 2. bs., İstanbul: İletişim Yayınları, 2003, ss. 79-80; Daha fazla bilgi için bkz. Shaw, Osmanlı 

İmparatorluğu’nda ve Türkiye Cumhuriyeti’nde Yahudiler, ss. 50-52. 
119  Osmanlıca metinde ‘grvz’ harfleriyle yazılan kelime araştırmacılar tarafından Keruz, Gayruz, Kaduz 

gibi değişik şekilde okunmuş ve yazılmıştır. Bernard Lewis bu kelimenin, İspanyollar tarafından 

Romaniot’lara verilen Gregos adını ifade ettiği, küçük bir ihtimalle İbranice Geruş (sürgün) sözcüğünü 

de anımsatabileceği görüşündedir. Güleryüz, Tarihte Yolculuk - Edirne Yahudileri, s. 39. 



33 

 

1570-1571 tarih ve 494 numaralı Tapu Tahrir Defterine göre ise Yahudi nüfusu artış 

göstermiştir. 

 

 Hane Mücerret 

Cemaat-ı Katalan 39 31 

Cemaat-ı Poliye (Pulya) 36 27 

Cemaat-ı Grvz 50 20 

Cemaat-ı İspanya 45 19 

Cemaat-ı Portukal (Portugal) 52 28 

Cemaat-ı Aragon 27 13 

Cemaat-ı Alaman (Aşkenaz) 18 2 

Cemaat-ı Toledo 14 1 

Cemaat-ı Hiçilye (Sicilya) 14 1 

Cemaat-ı İtalya 11 0 

Cemaat-ı Sürgünan-ı 

Yahudiyan 

11 3 

Yenice Cemaat-ı Portukal 11 1 

Sultan Mehmed Zamanında 

gelenler 

8 0 

Toplam 336 146 

 

Sultan I. Ahmet döneminde (1012/10603-1026/1617) tutulan 729 sayılı tarihsiz 

Tahrir Defterinde bu sefer değişiklik göze çarpmaktadır. Aile reisi ve bekâr ayırımı 

yapılmadan genel nüfus kaydı tutulmuştur.120 

 Nüfus 

Grvz 75 

Aragon 41 

Alaman 30 

Küçük Portukal 26 

Katalan 41 

Pulya 44 

İspanya 44 

İtalya 36 

İspanyo? 17 

Budun 13 

Büyük Portukal 57 

Sicilya 47 

Toplam 

(İsimlerin sayılmasından elde edilen 

toplam) 

472 

 

                                                 

120  Güleryüz, Tarihte Yolculuk - Edirne Yahudileri, ss. 38-41. 



34 

 

XVII. yüzyılda Edirne şehrindeki surların uzunluğunun şehrin çevre uzunluğuna 

(yedi veya sekiz mil) eşit olduğu bilinmektedir. Ancak Gemelli Careri, 1693’te surların 

büyük bir kısmının yıkıldığını ve Türklerin burayı tekrar inşa etmeyip şehri açıkta 

bıraktığını yazmaktadır. Varlığını devam ettiren surlar ise şehrin en kötü yeri olarak 

bilinmekteydi. Ve burada Çingeneler, Hıristiyanlar Yahudiler ve toplum tarafından 

dışlanmış kişiler yaşamaktaydı.121 

Müellifimiz Edirne’de yaklaşık olarak dört yüz on dört (?) mahalle olduğunu 

bildirmektedir. Bunların on dördü kale içindedir. Edirne’de on mahalle Rum, beş mahalle 

Çingene halkı ve beş mahalle de Yahudi halkı bulunmaktadır.122 

i) İzmir 

Evliya Çelebi İzmir hakkında bilgi verirken buraya “Çufut Kasabası” dendiğini 

ancak bu kullanımın yanlış olduğunu bildirmektedir. Aslında burada çok fazla şehit 

verildiği için Şuhud Kasabası denmesi gerektiğini söylemektedir.123 İzmir şehrinde on 

Müslüman, on Hıristiyan, on Frenk ve Yahudi, iki Ermeni ve bir Kıpti mahallesi 

bulunmaktadır.124 Çelebi burada bütün hepsinin mahalle sayısını ayrı verirken Frenk ve 

Yahudileri aynı anda zikretmesi nedeniyle tam net bir sayıya ulaşılamamıştır.  

2) Arap Ülkelerinde Yahudi Nüfusu 

a) Safet Şehri 

Safet şehri Yahudilerin ana vatanı olduğu için Evliya Çelebi bölge hakkında 

ayrıntılı bilgi vermekte ve bu bilgilerin bazılarını “Tuhfe” kitabını yazan tarihçiden 

edindiğini belirtmektedir.  

Çelebi, Safet şehrini Nuh tufanından sonra yerleşim yeri haline getiren kişinin Hz. 

Nuh’un (as) oğlu Sam olduğunu söylemektedir. Hz. Yakup dönemine kadar Safet şehri 

birçok insanın yaşadığı kalabalık ve mamur bir şehir özelliğini taşımaktadır. 

İsrailoğullarının çoğu bu bölgede yaşadığı için eski mabetleri de bulunmaktadır. Safet 

İsrailoğullarının eski mabetleri de burada olduğu için vatanları gibi olmuş, Müslümanlar 

                                                 

121  Üçel-Aybet, Avrupalı Seyyahların Gözünden Osmanlı Dünyası ve İnsanları (1530-1699), ss. 529-30. 
122  Çelebi, Seyahatname, c. 3, s. 590. 
123  Çelebi, Seyahatname,  c. 9, s. 39. 
124  Seyit Ali Kahraman, Yücel Dağlı, Robert Dankoff (ed.), Evliya Çelebi Seyahatnamesi, İstanbul: Yapı 

Kredi Yayınları, 2005, c. 9, s. 51. 



35 

 

için Kâbe ne ise Yahudiler için de Safet şehri o duruma gelmiştir. Ancak İsrailoğullarının 

buradaki huzurlu ortamları ebediyen sürmemiştir. Buhtunnasr Hz. Yahya’nın kanını talep 

etmek için Safet’i yerle bir etmiş ve İsrail kavmini öldürmüştür. Daha sonra bu şehir 

birçok savaşa maruz kaldıktan sonra, yaklaşık yetmiş devletin hâkimiyeti altına girmiştir. 

En sonunda 922 (1516) yılında Sultan Selim Han, Mısır Çerkezlerinden Sultan Gavri’nin 

elinden Safet’i savaşsız almıştır. Şehre bir grup askerini bırakarak Mısır’a doğru devam 

etmiştir. 

Selim Han Safet’i fethettikten sonra Hadım Sinan Paşa’nın yazdığı üzere, 600 bin 

Yahudi haracı yazılmıştır.125 Daha sonra şehirde Yahudilerin sayısı 70-80 bine, Yahudi 

mahallelerinin sayısı ise yediye kadar ulaşmıştır. Şehrin dört bir tarafını kaplayan evlerin 

bulunduğu bu büyük şehir, Yahudilerin Selanik’e göç etmesi sonrasında ıssız ve boş 

kalmıştır. Ancak her ne kadar Yahudilerin bir kısmı bu bölgede yaşamasa da, onların 

kalplerindeki yeri her zaman aynı kalmıştır. Yahudiler nezdinde Safet’in bu kadar değerli 

olmasının sebebi bütün Peygamber ve çocuklarının kabirlerinin bu şehirde olmasıdır.126 

Moshe Sevilla-Sharon’un “Türkiye Yahudileri” adlı eserinde yazdığı üzere Safet 

şehrinin XVI. yüzyılın başında nüfusu üç yüz aileye kadar ulaşmıştır. Nüfusu bu denli az 

olan bölgeye İberya’dan göçlerin başlaması üzerine şehirde hareketlenmeler olmuş ve 

kısa bir süre içinde akademik çalışmaların yapıldığı bir bölge haline gelmiştir. Diğer 

ülkelerle olan ilişkilerin de gelişmesi üzerine ticarette de canlanmalar olmuştur. Safet’in 

kısa zamanda bu kadar gelişmesine şahit olan Rabi David de Rossi 1535 yılında yaptığı 

ziyaret sonrası görüşlerini şöyle aktarmaktadır: “Safet’i on yıl önce görüp şimdi tekrar 

ziyaret edenler şaşkınlıklarını gizleyemiyorlar. Yahudiler sürekli olarak gelip kente 

yerleşmekte ve giyim sanayi gün geçtikçe gelişmektedir. Burası bizim memlekete (İtalya) 

benzemiyor. Türkler ileri gelen Yahudilere saygı gösteriyorlar. Burada olsun, Mısır’da 

olsun, vergi memurları hep Yahudiler arasından seçiliyor.”127 

Evliya Çelebi şehirde bulunan “Beytü’l-Hazen”  mağarasından bahsetmektedir. Bu 

mağara “Yakup Makamı” diye bilinen Hz. Yakub’un oğlu Hz. Yusuf’un hasretinden 

yalnızlığa çekilip içine kapandığı bir mağaradır. Daha sonra Çelebi’nin Tevârîh-i Hüzn-i 

Muhâdara adlı eserde aktardığına göre, Hz. Yakup’un 13 evladından 10’unun mezarı bu 

                                                 

125  Çelebi, Seyahatname, c. 3, ss. 159-60; Çelebi, Seyahatname, c. 9, s. 468. 
126  Çelebi, Seyahatname, c. 3, s. 160; Çelebi, Seyahatname, c. 9, s. 471. 
127  Sevilla-Sharon, Türkiye Yahudileri, s. 58. 



36 

 

mağaradadır. Bunların isimleri: Hz. Yahûdâ, Hz. Rûyil, Hz. Şemmûn, Hz. Meshara, Hz. 

Zâhîl, Hz. Dârim, Hz. Lâvî, Hz. Âzeryâ, Hz. Redâm. Bu isimler içinden Hz. Yahûdâ ve 

Hz. Şemmûn’un peygamberlikl