T.C. ULUDAĞ ÜNĠVERSĠTESĠ FEN BĠLĠMLERĠ ENSTĠTÜSÜ MANTAR YETĠġTĠRĠCĠLĠĞĠNĠN KARLILIK ANALĠZĠ: KAMPALA ÖRNEĞĠ, UGANDA Ibrahim MAYANJA Doç. Dr. Tolga TĠPĠ (DanıĢman) YÜKSEK LĠSANS TEZĠ TARIM EKONOMĠSĠ ANABĠLĠM DALI BURSA-2018 U.Ü. Fen Bilimleri Enstitüsü, tez yazım kurallarına uygun olarak hazırladığım bu tez çalıĢmasında; - tez içindeki bütün bilgi ve belgeleri akademik kurallar çerçevesinde elde ettiğimi, - görsel, iĢitsel ve yazılı tüm bilgi ve sonuçları bilimsel ahlak kurallarına uygun olarak sunduğumu, - baĢkalarının eserlerinden yararlanılması durumunda ilgili eserlere bilimsel normlara uygun olarak atıfta bulunduğumu, - atıfta bulunduğum eserlerin tümünü kaynak olarak gösterdiğimi, - kullanılan verilerde herhangi bir tahrifat yapmadığımı, - ve bu tezin herhangi bir bölümünü bu üniversite veya baĢka bir üniversitede baĢka bir tez çalıĢması olarak sunmadığımı beyan ederim. Ġmza ../../…. Yüksek Lisans Tezi MANTAR YETĠġTĠRĠCĠLĠĞĠNĠN KARLILIK ANALĠZĠ: KAMPALA ÖRNEĞĠ, UGANDA Ibrahim Mayanja Uludağ Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Tarım Ekonomisi Anabilim Dalı DanıĢman: Doç. Dr. Tolga Tipi ÖZET ÇalıĢma Uganda‟nın Kampala BüyükĢehir sınırları içinde, Ekim 2016 tarihinde gerçekleĢtirilmiĢtir. ÇalıĢma, mantar üretimi yapan iĢletmelerin karlılık analizi, fayda/masraf analizi, baĢabaĢ noktası analizi ve Veri Zarflama Analizi (VZA) ile etkinliklerin belirlenmesi üzerine yoğunlaĢmıĢtır. Ayrıca karlılığı etkileyen faktörler çoklu regresyon ile, etkinliği belirleyen faktörler ise tobit analizi ile belirlenmiĢtir. SWOT analizi ve Uganda‟da mantar üretimini artırmak için üreticiler açısından mantar üretimindeki sınırlılıklar ve bunlara çözüm önerileri sunulmuĢtur. AraĢtırma alanında 52 üretici ile yüz yüze anket yapılmıĢtır. AraĢtırma sonuçlarına göre, üç aylık bir üretim dönemi için iĢletme baĢına ortalama net kar 2385,31 ABD Doları, nispi kar 4,08 ve BaĢabaĢ noktası ise 106,41 Kg olarak belirlenmiĢtir. Ortalama Teknik Etkinlik, Tahsis Etkinliği ve Maliyet Etkinliği sırasıyla, Ölçeğe DeğiĢen Getiri varsayımı altında 0,942, 0,593 ve 0,557 iken, Sabit Ölçeğe Getiri varsayımı altında 0,681, 0,487 ve 0,331 olarak hesaplanmıĢtır. Regresyon sonuçlarına göre, üreticilerin deneyimi, herhangi bir örgüte üyelik ve üretimde kullanılan çuval sayısı istatistiki olarak önemli düzeyde iĢletmelerin karlılığını etkileyen faktörlerdir. Tobit model sonuçlarına göre ise iĢletmelerin etkinliğini istatistiki açıdan önemli düzeyde etkileyen faktörler mantar satıĢ fiyatı ve üretim çuvalı sayısı olarak belirlenmiĢtir. Üreticilerin karĢılaĢtıkları sorunlar sırasıyla, mantar pazar satıĢ fiyatının düĢüklüğü, bazı dönemlerde pamuk bulunamaması ve yetersiz yayım hizmetleri olarak belirlenmiĢtir. Çözüm önerileri olarak: hükümetin yardımıyla yurtdıĢında ve yerelde daha iyi pazarlar bulabilmek için üreticileri kooperatif veya birlik olarak organize etmek, pamuk ve mantar tohumu gibi girdileri üretenlerin yeterli miktarda, zamanında ve yüksek kalitede üretim yapmalarını desteklemek, yerel yayım çalıĢanlarının hizmet içi eğitim yolu ile mantar üretimi hakkında bilgilendirilmesi, araĢtırmacıların pamuk yerine kullanılabilecek baĢka girdi alternatifleri üretecekleri araĢtırmalar yapması önerilebilir. Anahtar Kelimeler: Kampala, Karlılık, Mantar, Fayda/masraf Analizi, Üretim, Maliyet ve Yatırım Getirisi (ROI), Veri Zarflama Analizi (VZA), SWOT Analizi. i MSc Thesis A STUDY of THE PROFITABILITY of OYSTER MUSHROOM CULTIVATION in KAMPALA METROPOLITAN AREA, UGANDA Ibrahim MAYANJA Uludağ University Graduate School of Natural and Applied Sciences Department of Agricultural Economics Supervisor: Assoc. Prof. Dr. Tolga TĠPĠ ABSTRACT The study was conducted in Kampala metropolitan area Uganda, during October 2016. It focused on estimating profits, conducting a benefit-cost analysis (BCA), Break Even Point (BEP), analyzing efficiency of mushroom farms using Data Envelopment Analysis (DEA), analyzing the factors that affect profitability and efficiency of mushroom farms using regression and tobit model, carrying out a SWOT analysis, and identifying the constraints of mushroom farming from the perspective of farmers as well as the possible solutions to the constraints as a basis of boosting mushroom production in Uganda. 52 respondents were interviewed face to face through the use of questionnaires. The study revealed an average net profit of 2 385,31 US dollars per farm, BCR of 4,08 and BEP of 106,41 Kgs within three months. The mean TE, AE, and CE is 0,942, 0,593 and 0,557 under VRS and 0,681, 0,487, and 0,331 under CRS respectively. Results from regression shows that, experience of farmers, membership to organisation and number of bags were statistically significant in influencing profitability of farmers whereas according to the tobit model, number of bags and selling price of mushrooms affected efficiency of farms. The problems facing farmers were ranked as; Low market prices per kilogramme of mushroom, scarcity of cotton during some seasons, inadequate extension services among others. The suggested solutions were; to organize farmers into groups or cooperatives in order to negotiate for better markets locally and abroad together with the help of government, promoting input producers like cotton farmers and spawn breeders to produce high quality mushroom spawn in adequate quantity and on time, re-equipping local extension workers with knowledge regarding mushroom production, and researchers to carry out more research to find out other suitable inputs other than relying on only cotton. Keywords: Kampala, Profitability, Mushroom Production, Benefit Cost Analysis (BCA), Costs, Output, Data Envelopment Analysis (DEA), and SWOT analysis. ii KISALTMALAR DĠZĠNĠ Kısaltmalar Açıklama ABD Amerika BirleĢik Devletleri AE Tahsis Etkinliği BBN BaĢabaĢ Nokta DMUs Karar Verme Birimleri EE Ekonomik Etkinliği F/M Fayda/Masraf Analizi FAO Gıda ve Tarım Örgütü ĠKO Ġç Karlılık Oranı MTRC Mantar Eğitim ve Kaynak Merkezi NAADS Ulusal Tarım DanıĢma Hizmetleri NARL Ulusal Tarım AraĢtırma Laboratuvarları NBD Net Bugünkü Değer ÖDG Ölçeğe DeğiĢken Getiri ÖSG Ölçeğe Sabit Getiri OWC Refah Yaratma Hareketi Programı SACCOs Tasarruf ve Kredi Kooperatifleri organizasyonları SWOT Güçlü Zayıflık Fırsatlar ve Tehditler TDM Toplam DeğiĢken Maliyetler TE Teknik Verimlilik TSM Toplam Sabit Maliyetler TÜM Toplam Üretim Maliyetleri VZA Veri Zarflama Analizi iii TEġEKKÜR Türkiye‟de yüksek lisans çalıĢmalarımı destekleyen Türkiye Bursları programına özel teĢekkür ederim. Uludağ Üniversitesi‟ndeki eğitim çalıĢmalarım boyunca desteklerini esirgemeyen akademik danıĢmanım Doç.Dr. Tolga TĠPĠ‟ye de teĢekkür etmek isterim. Ayrıca desteklerinden dolayı Tarım Ekonomisi bölümündeki bütün çalıĢanlara ve öğretim üyelerine içten Ģükranlarımı sunarım. Özellikle annem Ms. Batuulu Nakyanja ve aileme, bana destek veren tüm arkadaĢlarıma sonsuz teĢekkür ederim. iv ĠÇĠNDEKĠLER Sayfa ÖZET .................................................................................................................................................... i ABSTRACT ........................................................................................................................................ ii KISALTMALAR DĠZĠNĠ ................................................................................................................... iii TEġEKKÜR ....................................................................................................................................... iv 1. GĠRĠġ .............................................................................................................................................. 1 2. KAYNAK ARAġTIRMASI ........................................................................................................... 9 3. MATERYAL VE YÖNTEM ........................................................................................................ 17 3.1. Materyal ..................................................................................................................................... 17 3.2. Yöntem ...................................................................................................................................... 17 3.2.1. Mantar üreten iĢletmelerin karlılık analizi .............................................................................. 18 3.2.2. Mantar iĢletmelerinin karlılığını etkileyen faktörlerin analizi ................................................ 19 3.2.3. Mantar üreten iĢletmelerin etkinliğinin VZA ile belirlenmesi ................................................ 21 3.2.4. Mantar üreten iĢletmelerin etkinliğini etkileyen faktörlerin Tobit model ile analizi .............. 25 4. BULGULAR VE TARTIġMA ..................................................................................................... 27 4.1. ĠĢletmecilerin Sosyal ve Demografik Özelllikleri ...................................................................... 27 4.1.1. YaĢ .......................................................................................................................................... 27 4.1.2. AraĢtırmaya katılanların cinsiyetleri ve medeni durumları ..................................................... 27 4.1.3. Eğitim düzeyi .......................................................................................................................... 28 4.1.4. AraĢtırmaya katılanların üretici grubu, dernek veya kooperatiflere üyeliği ........................... 29 4.1.5. Yayım ve danıĢmanlık hizmetlerine eriĢim ............................................................................ 29 4.1.6. Mantar üretiminde deneyim .................................................................................................... 30 4.1.7. Mantar tohumunun kaynağı .................................................................................................... 30 4.1.8. Üreticileri mantar üretimi yapmaya çeken sebepler ............................................................... 31 4.1.9. Mantar üretim sistemleri ......................................................................................................... 32 4.2. Mantar Üretiminin Fayda/Masraf Analizi ................................................................................. 32 4.2.1. Sabit masraflar ........................................................................................................................ 32 4.2.2. DeğiĢken masraflar ................................................................................................................. 33 v 4.2.3. ĠĢgücü masrafları ..................................................................................................................... 33 4.2.4. Toplam mantar üretim masrafları ........................................................................................... 33 4.3. Mantar ĠĢletmelerinin Karlılığını Etkileyen Faktörler ............................................................... 37 4.4. VZA ile Mantar ĠĢletmelerinin Etkinliğinin Belirlenmesi ......................................................... 40 4.5. Mantar ĠĢletmelerinin Etkinliğini Etkileyen Faktörler ............................................................... 42 4.6. Uganda‟da Mantar ĠĢletmelerinin KarĢılaĢtıkları Sorunlar ........................................................ 43 4.7. Mantar ĠĢletmelerinin KarĢılaĢtıkları Sorunlara Çözüm Önerileri ............................................. 44 4.8. SWOT Analizi ........................................................................................................................... 45 5. SONUÇ ......................................................................................................................................... 48 KAYNAKLAR ................................................................................................................................. 52 EK 1. Anket ..................................................................................................................................... 57 EK 2. Uganda‟da Mantar Üretimine Ait Fotoğraflar ........................................................................ 60 ÖZGEÇMĠġ ...................................................................................................................................... 61 vi ÇĠZELGELER DĠZĠNĠ Sayfa Çizelge 3.1. Karlılık Modelinde Kullanılan Bağımsız DeğiĢkenlerin Tanımlanması ......... 20 Çizelge 4.1. AraĢtırmaya katılanların YaĢ Grupları ............................................................. 27 Çizelge 4.2. AraĢtırmaya Katılan Üreticilerin Cinsiyeti ...................................................... 28 Çizelge 4.3. AraĢtırmaya Katılanların Medeni Durumları ................................................... 28 Çizelge 4.4. AraĢtırmaya Katılanların Eğitim Düzeyi ......................................................... 28 Çizelge 4.5. Herhangi bir Organizasyona Üyelik ................................................................ 29 Çizelge 4.6. Yayım Hizmetlerine EriĢim ............................................................................. 29 Çizelge 4.7. Mantar Üreten Üreticilerin Deneyim Süreleri ................................................. 30 Çizelge 4.8. Mantar Tohumu Kaynağı ................................................................................. 30 Çizelge 4.9. Üreticilerin Mantar Üretimi Yapmalarının Nedenleri ..................................... 31 Çizelge 4.10. Mantar Üretim Maliyet ve Getirilerinin Analizi (bir üretim dönemi (3 ay)) . 34 Çizelge 4.11. Mantar Üretiminden Elde edilen Tarımsal Gelir ........................................... 36 Çizelge 4.12. Ortalama Taze Mantar SatıĢ Fiyatı (ABD $/kg) ............................................ 36 Çizelge 4.13. ĠĢletme Büyüklüklerine Göre Mantar Üretim Maliyet ve Getirileri .............. 37 Çizelge 4.14. Regresyon Modeline Ait Özet Sonuçlar ........................................................ 38 Çizelge 4.15. ANOVA Analiz Sonuçları ............................................................................ 38 Çizelge 4.16. Mantar ĠĢletmelerinin Karlılığını Etkileyen Faktörler ................................... 39 Çizelge 4.17. VZA modelinde kullanılan girdi ve çıktı değiĢkenleri .................................. 40 Çizelge 4.18. Mantar ĠĢletmelerinin Teknik, Tahsis ve Maliyet Etkinliği ........................... 41 Çizelge 4.19. Tobit Model Sonuçları ................................................................................... 42 Çizelge 4.20. Mantar Üreticilerinin Temel Sorunları .......................................................... 43 Çizelge 4.21. Mantar ĠĢletmelerinin Sorunları ve Çözüm Önerileri .................................... 44 Çizelge 4.22. SWOT Analizi ............................................................................................... 46 vii 1. GĠRĠġ 2 Uganda, 241 038 km yüzölçümü ve 41,5 milyon nüfusu ile Doğu Afrika‟da yer almaktadır (Anonim 2016a).Uganda nüfusunun %80‟den fazlası kırsal alanda yaĢamakta ve kırsal alanda yaĢayanların baĢlıca istihdam alanı tarımdır. Kadınların %76‟sı tarımsal iĢgücünü oluĢtururken, erkekler için bu oran %65‟tir (Anonim 2015, Anonim 2014b). Geçimlik tarım ülkedeki temel istihdam kaynağıdır ve nüfusun %60‟ı geçimini bu Ģekilde sağlamaktadır (Anonim 2014a). Uganda'nın iklimi hafif tropiktir ve sıcaklık 17-30 °C arasında değiĢir, kuzey bölgeler genelde güney, doğu, orta ve batı bölgelerden daha sıcak ve kurudur, bununla birlikte, bu iklim mantar yetiĢtiriciliği için uygun sıcaklıklara sahiptir. Uganda, doğal kaynaklar olarak verimli topraklara, iki yağıĢ mevsimine ve madenlere sahiptir. Uganda, Afrika'nın tamamını beslemeye yetecek üretim potansiyeli göz önüne alındığında, Afrika'nın gıda sepeti olarak da adlandırılmaktadır. YetiĢtirilen baĢlıca ürünler; kahve, muz, pamuk, çay, kakao, tütün, Ģeker kamıĢı, mısır, pirinç, fasulye, soya fasulyesi, manyok, darı, sorgum, bahçe ürünleri ve sığır, keçi, süt ve kümes hayvanları ürünleri gibi hayvansal ürünlerdir. Balıkçılık, ormancılık, kümes hayvanları ve hayvancılık alt sektörleri tarım sektöründe ekonomik önem taĢımaktadır. Alt sektördeki en büyük zorluk, son zamanlarda çok düzensiz olan yağıĢa bağımlıdır. Uganda'nın Gayri Safi Yurt Ġçi Hasılası (GSYĠH) 25,528 milyar ABD doları iken tarım sektörü buna %24,5 katkı yapmaktadır (Anonim 2016a). Ayrıca tarım sektörü ihracatı, ihracat gelirlerinin %46‟sını oluĢturmaktadır. Bu nedenle, tarım sektörü, ulusal ekonomik büyümeye, yoksulluğun azaltılmasına, gıda güvenliği ve ihracatçısına büyük katkıda bulunur ve aynı zamanda insanların geçim koĢullarının iyileĢtirilmesine ve ülkenin sosyo-ekonomik dönüĢümüne önderlik etmektedir. Tarım sektörü, diğer sektörlerde büyüme için birçok fırsat sunmaktadır. Bu nedenle tarım sektörü, ticaret, yatırımlar, sanayileĢme, ekonomik çeĢitlilik ve istihdam yaratmada ülkenin büyümesine katkıda bulunur. 1 Tarım sektörünün temel ihraç ürünlerinden olan kahve 450,6 milyon Dolar (toplam ihracatın %18,2‟si) katkı sağlar. Tahıllar 144,3 milyon Dolar (toplam ihracatın %5,8‟i); balık ürünleri 121,5 milyon dolar (toplam ihracatın %4,9‟u); Ģeker ve Ģekerleme ürünleri 100,5 milyon Dolar (toplam ihracatın %4‟ü); kakao 75,5 milyon Dolar (toplam ihracatın %3‟ü); sebzeler 72,4 milyon Dolar (toplam ihracatın %2,9‟u) kadar ihracat katkısına sahiptir. Son yıllarda mantar üretimi tarım sektörü içinde öne çıkmaktadır. Mantar üretimi hem insanların beslenmesi hem de ek gelir yaratma açısından son yıllarda kırsal alanda yaĢayan insanlar tarafından yapılmaktadır. Mantar üretimi hakkında Uganda'daki gerçek mantar yetiĢtiricilerinin sayısı, güvenilir bir tarım sayımı yapılmadığından bilinmemektedir (Malakar 2016). Bununla birlikte, Uganda‟da, Mantar Eğitim ve Kaynak Merkezi (MTRC), Kawanda Ulusal Tarım AraĢtırma Laboratuvarları (NARL), Makerere Üniversitesi gibi mantar üretimi eğitimi ve pazarlama tavsiyeleri de veren Ġstridye Mantar tohumu üreten kurumlar yer almaktadır. Üretim bakımından, genel olarak, Afrika‟da, dünya toplam üretim miktarının % 1'inden daha az miktarda mantar üretilmektedir ve bu üretimin büyük kısmı Güney Afrika‟da gerçekleĢir (Gwanama ve ark. 2011). Bununla birlikte, Uganda ve Afrika'nın geri kalanı, tarımsal atıklardan mantar üretimi için kullanılabilecek bol miktarda malzeme bulunması nedeniyle yaygın üretim için yüksek potansiyele sahiptir. 2002-2005 yılları arasında yapılan bir araĢtırma, 2003 yılında Uganda mantar üretiminin 100-200 ton arasında olduğunu tahmin etmektedir. Tarımsal Teknoloji Transferi projesi 1579 kapsamında yürütülen yakın tarihli bir piyasa araĢtırması, 2015 yılına ait mantar üretiminin sadece 400-600 ton arasında gerçekleĢeceğini ifade etmiĢtir. Bu nedenle, çeĢitli giriĢimler olmasına rağmen, son on yılda Uganda'da mantar üretimi belirli bir düzeyin üstüne çıkamamıĢtır. 2 Uganda‟da, geleneksel olarak, insanlar mantarın doğal olarak yetiĢtiği karınca höyükleri de dahil olmak üzere otlaklarda ve ormanlık alanlarda mantar toplarlar. Mantar kıt olması ve kendine özgü lezzeti nedeniyle değerli bir ürün olarak düĢünülür. Uganda'daki çiftçiler, kolay sindirilebilir, mükemmel bir protein, vitamin ve mineral içeriği olan hem besleyici hem de tıbbi değerleri nedeniyle mantara olan talebi karĢılamak için mantar üretimine yöneldiler. Ġstiridye mantarları, yetiĢtiriciliğinin nispeten kolay olması nedeniyle en yaygın yetiĢtirilen mantar türüdür. Uganda'da, mantar üretimi için az bir baĢlangıç sermaye yatırımına, küçük bir araziye ihtiyaç duyulmasından ve gübre kullanımına ihtiyaç olmadığından hem çevre dostu hem de karlı bir faaliyet olarak algılanmaktadır. Süpürge darısı, darı, fasulye, bezelye, buğday, talaĢ ve mısırın tarımsal atıkları mantar yetiĢtirmek için substrat olarak kullanılabilir. Mantar basit kapalı bir yapıda yetiĢtirilebilir ve Uganda'daki potansiyel mantar yetiĢtirme substratları hububat ve baklagiller, mısır koçanları, ağaç yaprakları, talaĢ, kahve kabukları, muz yaprakları, Ģeker kamıĢı küspesi, pamuk atığı, pamuk tohumu kabukları, papirüs sazları ve fil çimleri, ancak en çok kullanılan substrat pamuk tohumu kabuklarıdır. GeliĢmekte olan bütün ülkelerin, yeterli gıda üretmede bir çok sorunu vardır. GeliĢmekte olan ülkerlerde yoksulluk hızla artıyor, bu yoksulluğu ve gıda yetersizliğini azaltmak için yeni ürünlerin üretilmesi gerekiyor. Bu amaçlara uygun olarak, mantar bir sebze olarak üretilmeye baĢlanmıĢtır (Badr 2005). Doğada kendi yetiĢen mantar mevsimliktir, bu nedenle mantar yetiĢtiriciliğinin yapılması, yıl boyunca piyasada arzı sağlamak için gereklidir. Mantar yetiĢtiriliciği, Napolyon döneminde 17. yüzyılda Fransa'da baĢladı. Özellikle Paris'teki terkedilmiĢ maden ocaklarının tünellerinde geliĢen bir sanayi haline geldi (Brouk 1975). BaĢka bir kaynağa göre ise mantar yetiĢtiriciliği Fransa'da 1650'de baĢladı. 1900'lerden sonra, mantar, BirleĢik Devletler, Ġngiltere, Macaristan, Danimarka ve Almanya gibi çeĢitli ülkelerde üretilmiĢtir (Günay 1995). 3 Günümüzde 100'den fazla ülke mantar yetiĢtirmektedir ve üretimin yılda %6-7 artacağı tahmin edilmektedir. Avrupa ve Amerika gibi geliĢmiĢ ülkelerde, mantar üretiminde yüksek derecede mekanizasyon ve otomasyona sahip geliĢmiĢ teknolojiler kullanılmaktadır. Mantar yetiĢtiriciliği, bazı ülkeler için önemli bir geçim kaynağıdır (Sing 2011). En çok yetiĢtirilen mantarlar (Agaricus türleri), Basidiomycetes ve Ascomycetes olarak bilinen fungus sınıflarına aittir. Pleurotus ostreatus, istiridye mantarının genel bir yenilebilir mantar türüdür. Almanya'da Birinci Dünya SavaĢı sırasında ilk kez yetiĢtirilmiĢ ve günümüzde dünya genelinde yemeklik olarak yaygın bir Ģekilde yetiĢtirilmektedir (Eger ve ark. 1967). Ġstiridye mantarı, daha yaygın olarak aranan yabani mantarlardan biridir, ancak saman ve diğer besiyerleri üzerinde de yetiĢtirilebilir (Beltran-Garcia ve ark. 1997). Ġstiridye mantarının (Pleurotus ostreatus) yanı sıra, düğme mantar (Agaricus bisporus) gibi diğer türler, talaĢ, çeltik samanı, buğday samanı ve kepek gibi atıklar kullanılarak yetiĢtirilebilir. Mantar selenyum, potasyum, riboflavin, niasin, D vitamini, proteinler ve lif de dahil olmak üzere önemli besin maddeleri sağlar. Hepsi birlikte bir gıda kaynağı olarak uzun bir geçmiĢe sahip olan mantarlar, geleneksel tıptaki iyileĢtirici kapasiteleri ve özellikleri için önemlidir. Bazı hastalıkların tedavisi üzerinde olumlu etkileri vardır. Mantarların, Parkinson, Alzheimer, hipertansiyon ve inme yüksek riskinin önlenmesi veya tedavisi gibi birçok nutrasötik özellikleri anlatılmıĢtır. Antitümör özelliklere bağlı olarak kanser invazyonu ve metastaz olasılığını azaltmak için de kullanılırlar (Valverde ve ark. 2014). Bu nedenle mantar yetiĢtiriciliği ve tüketiminin artırılması, özellikle çocuklar, hamile kadınlar, HIV/AIDS'e ve diğer tüm olumsuzluklara maruz kalmıĢ insanlar için ekstra bir protein kaynağı sağlaması açısından önemlidir. Değerli mineraller ve vitaminler sağlayarak Uganda‟lıların beslenme durumunu iyileĢtirmeye yardımcı olabilir. Ayrıca özellikle kentsel alanların çevresinde küçük arazilerde yapılacak yetiĢtiricilik hanehalkı gelirinin artırılması açısından önemli bir katkı sağlayabilir. Mantar endüstrisi birçok geliĢmekte olan ülkede kırsal ve kentsel yoksul ve marjinal insanlara tam ya da yarı zamanlı istihdam sağlamaktadır (Ferchak ve Croucher 2001). 4 Uganda'da kadınlar arasındaki arazi dağılımının yapısı göz önüne alındığında, mantar üretimine kadınların katılımı iĢ yükünü azaltıp, geliri arttırmakta, gıda güvenliğini arttırmakta ve bir evin içinde veya açıkta bir arazi parçası üzerinde yapılabileceği için toplumdaki statülerini yükselteceğinden mantar üretimi önemli bir sektör olacaktır (Kiguli 2003). Uganda'da ilk ticari mantar üretimi, Mısır‟dan Ulusal Tarımsal AraĢtırma Laboratuarları (NARL) Kawanda'ya istiridye mantarının getirilmesinin ardından 1989'da baĢladı. Ancak hala, Uganda‟da mantar üretimi yapanların tam sayısı bilinmemekle birlikte çok az sayıda mantar üreticisi bulunmaktadır. 1995 yılından bu yana istiridye mantarları (Pleurotus Austreatus) güneybatı Uganda'da ticari olarak üretilmektedir. Kabale, Kanungu ve Kisoro'nun üç ilçesinde, çoğunlukla kırsal kesimdeki kadınlar ve gençler olmak üzere 800'den fazla aktif mantar yetiĢtiricisi olduğu belirtilmektedir (Anonim 2009). Ġstiridye mantarının gelir getirici bir faaliyet olması ve yüksek besleyici ve tıbbi değerlere sahip olması, yoksul insanlar için büyük önem taĢır. Bu nedenle, bu bölgelerde mantar yetiĢtiriciliği, aileler ve toplum refahı için kalıcı bir iyileĢme sağlarken, ekonomik büyümelerine önemli ölçüde katkıda bulunabilir. Pazarlama doğru ürünü, doğru insanlara, doğru fiyata, doğru zamanda ve doğru Ģekilde sağlamaktır. Çiftçiler ürün üretmek çok fazla çaba sarf ederken satıĢ için çok daha az çaba harcıyorlar (Stan 2004). Mantar üretimindeki zorluklar nedeniyle, mantar üreticileri ürünlerinin pazarlanmasından daha çok üretim sürecine odaklandılar. Bu nedenle etkin ve etkili pazarlama, özellikle ihracat için, arz kaynakları, potansiyel talep bölgeleri ve tüketim bileĢimleri ile ilgili küresel ticareti anlamak gerekir (Wakchaure 2011). Dünyada yetiĢtirilen baĢlıca mantar türlerinden Agaricus % 30, Pleurotus % 27, Lentinula % 17, Auricularia % 6, Flammulina % 5 ve diğer türlerin % 15 oranlarında üretildiği tahmin edilmektedir (Royse 2014). FAO (2015)‟e göre, mantar sektörü yüzyılın son yarısında hızlı bir büyüme yaĢamıĢtır. Dünya mantar üretimi 1961 yılında 495 127 ton iken 2014 yılında 10 378 163 tona 5 yükselmiĢtir. Son 35 yılda mantar üretimi yirmi beĢ (25) kat artıĢ göstermiĢtir. Mantar üretiminde dünyada ilk on ülke içinde, toplam üretimdeki %73,6 payı ile Çin ilk sırada yer alırken, Ġtalya % 5,8, Amerika BirleĢik Devletleri % 4,2, Hollanda % 3, Polonya % 2,4, Ġspanya % 1,4, Fransa % 1, Ġran% 0,8, Kanada % 1, ve BirleĢik Krallık % 0,9 ile yer almaktadır. Dünya genelinde üretilen mantar miktarında genel bir artıĢ olmuĢtur. Örneğin, Ġtalya, 2007 yılında 85 911 ton olan mantar üretimini 2014 yılında 600 114 tona yükseltmiĢtir. Mantarlar süngerimsi, etli, gözenekli ve meyveli mantar parçalarıdır ve çoğunlukla sebze olarak gruplandırılırlar. Ticaretinin artarak gelir yaratma potansiyeli ile birlikte tıbbi ve besleyici değerlerinin daha çok farkına varılmasıyla mantara olan talep artmaktadır. Mantarların yenilebilirliği zehirli olup olmamasına, arzu edilen tat ve aromasına bağlıdır. Zengin bir besin kaynağı olması, yağ, kolesterol ve gluten içermemesi ve çok düĢük sodyum içeriği nedeniyle mantar, sağlık açısından bilinçli tüketiciler arasında popülerlik kazanmaktadır. Global pazarda mantar ticareti 2015 yılında 35,08 milyar dolar olarak gerçekleĢmiĢtir. Bu pazarda mantar ticaretinin 2016 yılı itibariyle % 9,5‟lik bir büyüme oranı ile 2021 yılında 59.48 milyar dolara ulaĢması bekleniyor. Avrupa, 2015 yılında mantar piyasasına hakim olup, 2016-2021 yılları arasında en hızlı büyüyen mantar piyasası olacağı tahmin edilmektedir. Avrupadan sonra en hızlı büyüyen mantar piyasasının ise Asya-Pasifik bölgesi olacağı tahmin edilmektedir (Anonim 2016b). 1980'lerden bu yana dünya mantar üretiminde bir artıĢ bulunmaktadır. Uganda'da mantar üretimi ile ilgili kesin bilgiler yoktur. Ancak, nüfusun artması ile insanların daha küçük araziye sahip olması nedeniyle daha fazla gıda alternatifinin sağlanması ve geliĢtirilmesi için mantar üretimine artan bir ihtiyaç vardır. Son yıllarda hükümet tarafından, beslenme, istihdam yaratma ve hanehalkı gelirlerini artırma aracı olarak mantar üretmek isteyen insanlara karĢı bir hassasiyet oluĢmuĢtur. Bunun sonucunda bazı üreticiler mantar üretmeye baĢlamıĢlardır. Ancak ne Uganda için ne 6 de Kampala Metropolitan bölgesi için mantar üretiminin karlılığını ortaya koyacak bir çalıĢma yapılmamıĢtır. Bu nedenle, Uganda‟da mantar üretiminin gerçekten karlı olup olmadığını ortaya koyacak ve üreticileri mantar üretmeye ikna edecek, Uganda vizyon 2040‟a katkı yapacak Ģekilde sektörün büyümesine engel olan problemleri belirleyecek ve bu problemelere çözüm önerileri getirecek bir çalıĢmaya ihtiyaç bulunmaktadır. Yukarıda bahsedilenler çerçevesinde ortaya çıkan sorular Ģunlardır: 1. Mantar üretimi için yapılan yatırımlara karĢılık elde edilecek gelirler mantar üretiminin artması için yeterince cazip midir? 2. Kampala Metropolitan bölgesinde mantar üretiminin geliĢmesinde karĢılaĢılan sınırlılıklar nelerdir? ÇalıĢmanın amacı, Kampala Metropolitan bölgesinde mantar üretiminin karlılığını ortaya koymaktır. Özel amaçlar Ģunlardır: 1. Mantar üretim maliyetini analiz etmek, 2. Üreticiler açısından mantar üretim sınırlılıklarını belirlemek, 3. Dünya mantar üretim trendlerini analiz etmek, 4. Üreticileri mantar üretmeye çeken sebepleri araĢtırmak, 5. Kampala Metropolitan bölgesinde mantar üreten iĢletmelerin etkinliklerini analiz etmek, 6. Kampala Metropolitan bölgesinde mantar üreten iĢeletmelerin karlılığını etkileyen faktörleri belirlemek. Uganda devleti, özellikle kentlerin periferisindeki insanların hanehalkı gelirlerini artırmak ve yoksullukla mücadele için istihdam olanakları yaratmak amacıyla mantar üretimi yapmaları konusuna önem vermesine rağmen, Uganda‟yı ve/veya Kampala Metropolitan bölgesini kapsayan mantar üretiminin karlılığını ortaya koyacak herhangi bir çalıĢma bulunmamaktadır. Çoğu zaman, üreticiler, özellikle okur-yazar olmayan üreticiler, yalnızca kazanmayı bekledikleri ek geliri dikkate alırlar ancak yatırım (proje) değerini görmezden gelirler ve 7 dolayısıyla kârsız giriĢimlerde bulunurlar (Gittinger 1982). Mantar yetiĢtiriciliğinin aktif olarak teĢvik edilmesiyle, üreticilerin yaptıkları mantar yatırımının yeni yatırım ve tüketim için gerekli karı sağlayıp sağlamadıklarının araĢtırılması gerekmektedir. Uganda hükümeti, özellikle ülkeye ve tarım sektörüne yapılan yatırımları artırmak için her türlü çabayı göstermektedir ve bu nedenle bu araĢtırmadan elde edilecek bulgular, hükümetin tarım sektöründe ve özellikle mantar iĢletmelerinde kaynakları belirli bir Ģekilde tahsis etmesine rehberlik edecek bir rehber oluĢturabilir. Bu çalıĢma, mantar yetiĢtiriciliğine yatırım yapılmasının karlı olup olmadığı konusunda çeĢitli paydaĢlara, özellikle çiftçilere veya potansiyel yatırımcılara bilgi sağlamayı amaçlamıĢtır. Aynı zamanda hükümete ve diğer kalkınma ortaklarına, mantar üretimini artırmak ve böylece Ugandalılar arasında hanehalkı gelirlerini artırmak için ele alınması gereken sorunlar hakkında tavsiyeler sunmayı da amaçlamaktadır. Bu çalıĢma sonucunda, farklı organizasyonlardaki ve kurumlardaki araĢtırmacılar tarafından kullanılacak olan mantarların kârlılığı ile ilgili mevcut ikincil bilgilere katkı sağlayacaktır. 8 2. KAYNAK ARAġTIRMASI Daha önce de belirtildiği üzere, Uganda‟da mantar üretim karlılığını belirlemek üzere yapılmıĢ kapsamlı bir çalıĢma bulunmamaktadır. Bu nedenle, bu bölümde farklı ülkelerde mantar üretim karlılığını belirlemek için yapılmıĢ çalıĢmalar incelenmiĢtir. Farklı kaynaklardan, özellikle dergilerden, elde edilerek incelenen çalıĢmaların sonuçlarına göre mantar üretimi karlı bir faaliyet olarak bildirilmiĢtir. Bu çalıĢmalar kronolojik sıraya göre aĢağıda verilmiĢtir. Frempong (2000), Gana Büyük Accra Bölgesi‟nde yürüttüğü çalıĢmasında, tesadüfi olarak seçilen 35 iĢletmeden elde edilen verilere göre mantar üretim karlılığını analiz etmiĢ ve analiz için Ġç Karlılık Oranı (ĠKO), Net Bugünkü Değer (NBD) ve Fayda/Masraf Analizi (F/M) gibi çeĢitli yöntemler kullanılmıĢtır. ÇalıĢmada, F/M oranı 1,35, NBD 6,29 (milyon ₵) ve ĠKO %48.24 olarak hesaplanmıĢ, böylece mantar üretiminin karlılığı gösterilmiĢtir. ÇalıĢmada en önemli problem olarak pazarlama sorunu, sermaye eksikliği ve su yetersizliği belirlenmiĢtir. Pazarlama ile ilgili problemin çözümünde öneri olarak, sırasıyla, pazar araĢtırmalarında yoğunlaĢma ve üreticilere pazar bilgilerini yayma ve Gana‟nın iĢlenmiĢ ürün ihracatında artıĢ önerilmiĢtir. Sermaye yetersizliği sorununun çözümü için kredi ve borç derneklerinin oluĢturulması önerilmiĢ, sulama için ise su toplama ve depolama hizmetlerine yatırım yapılması gerektiği vurgulanmıĢtır. Nshemereirwe (2004), yaptığı çalıĢmada, Uganda toplumunun ataerkil bir yapıya sahip olup daha çok erkek egemen olduğunu ifade etmiĢtir. Bu sonuç, kadınların yoğun olarak hem ev iĢleri ile hem de tarım iĢleriyle uğraĢmalarına neden olur; ancak üzerinde çalıĢtıkları topraklara sahip olamazlar. Aslında arazi mülkiyeti ve aĢırı iĢ yükü önemli bir cinsiyet konusudur. Bütün Ugandalılar, göçebe olanlar dıĢında, mantarı güzel bir gıda olarak değelendirirlerken ve bazı kabileler mantarı bir ilaç olarak hatta doğurganlığı artırıcı olarak kullanırlar. Özellikle otobanlar boyunca yerel yenilebilir mantarlar için geliĢmekte olan bir pazar vardır. Küçük ölçekli yetiĢtiricilik yapılması nedeniyle Uganda'da üretilen mantar miktarının yanı sıra mantar üreten üreticilerin toplam sayısının da bilinmediği vurgulanmıĢtır. 9 Thakare ve ark. (2006), tarafından yapılan “Chhatisgarh Ovasında Mantar Üretim Ekonomisi” isimli araĢtırmada Malezya‟nın Raipur, Durg ve Bilaspur isimli üç farklı ilçesinde 64 mantar üreticisinden elde edilen veriler analiz edilmiĢtir. Bu çalıĢmada mantar üreticilerinin karĢı karĢıya kaldıkları problemler olduğu kadar eğitim programları, mantar üretimine erkek ve kadınların katılım düzeyleri analiz edilmiĢ ve istiridye mantar üretiminin gelir ve maliyet analizi yapılmıĢtır. ÇalıĢmada, mantar üretim maliyetinin %66,42‟sinin değiĢken masraflardan, %33,58‟inin ise sabit masraflardan oluĢtuğunu, kilogram baĢına ortalama net gelirin 24,04 Rs olduğunu, diğer üreticiler ve büyük iĢletmelere kıyasla girdi-çıktı oranı büyük bulunduğunu belirlemiĢlerdir. Kadınlara göre erkeklerin eğitim programlarına ve mantar üretimine daha çok katıldıkları, teknik bilginin yetersizliği nedeniyle az üretim, mantar tohumu yetersizliği gibi sorunların mantar üretiminde karĢılaĢılan temel sorunlar olduğu belirlenmiĢtir. Oseni (2007), “Yoksulluğun Azaltılmasında Bir Strateji Olarak Mantar Pazarlamasının Ekonomik Analizi” isimli çalıĢmasını Nijerya‟nın Ondo eyaletinde yapmıĢtır. ÇalıĢmanın verileri tesadüfi olarak seçilmiĢ 100 mantar pazarlamacısından toplanmıĢtır. ÇalıĢmada, katılımcıların %72‟sinin kadın olduğu belirlenmiĢ, mantar pazarlamasının perakende düzeyinde yapıldığı araĢtırmacıların %94‟ü tarafından ifade edilmiĢtir. Bir sezonda herbir pazarlamacı için brüt kar 73 459 Naira olarak hesaplanmıĢ, regresyon analizi sonuçlarına göre aylık net kar ile ulaĢım masrafları, fiyat ve satılan mantar miktarı arasında önemli bir iliĢki belirlenmiĢtir. Godara ve ark. (2008), “Haryana‟nın Sonepat Ġlçesinde Mantar Üretim Ekonomisi” isimi çalıĢmalarını 2008-2009 yılları arasında yapmıĢtır. ÇalıĢmada, farklı iĢletme kategorilerinin üretim maliyetlerini ve gelirlerini, F/M oranını, BaĢabaĢ Noktasını (BBN) ve mantar üretiminin arttırılması için yürütülen politika etkilerini analiz etmek amaçlanmıĢtır. ÇalıĢma, iĢletme baĢına ortalama net getirinin 88587,76 rupi olduğunu, ortalama F/M oranının 1,46, ortalama BBN‟sının ise 1188,57 kg olduğunu göstermiĢtir. ÇalıĢmaya göre mantar üretimi karlı bir giriĢim olduğu ve büyük iĢletmeler için ölçek ekonomisi etkisi olduğu belirlenmiĢtir. 10 Romero ve ark. (2009), “Sera KoĢullarında Ġstiridye Mantar Üretim Sisteminin Karlılık Analizi: Meksika, Puebla Eyaleti Amozoc de Mota BüyükĢehir Örneği” isimli 2 çalıĢmalarında 112 m ‟lik bir alana sahip sera için NBD, F/M oranı, net fayda yatırım ve ĠKO gibi ekonomik göstergeler kullanılarak verim analizi yapılmıĢtır. Sonuçlar 5 yıllık bir dönem için elde edilmiĢ; NBD:50098,46 Meksika pesosu, F/M oranı:1,04, Net fayda yatırım: 1,23 ve ĠKO 11,82 olarak hesaplanmıĢtır. Bu sonuçlara göre örtü altında mantar üretimi karlı bir giriĢimdir ve ticarileĢme potansiyeli taĢımakta olduğu değerlendirilmiĢtir. Anonim (2009), Uganda Mantar Eğitim ve Kaynak Merkezi tarafından yapılan bir çalıĢmada 1995 yılından beri istiridye mantarının (Pleurotus Austreatus) ticari olarak Uganda‟nın güneybatısında yetiĢtirilmekte olduğu bildirilmiĢtir. 800‟den fazla aktif mantar üreticisi, çoğunlukla kırsal bölgedeki kadınlar ve gençler, Kabale, Kanungu ve Kisoro ilçelerinde dağılmıĢlardır. Mantar yetiĢtiriciliğinin önemi, düĢük sermaye ile yapılabilmesi, minimum düzeyde alana ihtiyaç olması ve çevreye duyarlı ev-tabanlı bir faaliyet olmasıdır. Sorgum, darı, fasulye, bezelye, buğday, talaĢ ve mısır gibi ürünlerin tarımsal atıkları mantar yetiĢtirmek için substrat olarak kullanılabilir. Uganda'nın güneybatısındaki nispeten soğuk iklim mantar üretimi için elveriĢlidir. Ġstiridye mantarının gelir getirici bir faaliyet olması ve tıbbi değerlere sahip olması, yerel olarak tüketildiğinde yoksul insanlar için besin değeri büyük önem taĢır. Bu nedenle, mantar üretimi, üretici ailelerin ve topluluklarının refahı için kalıcı bir iyileĢme sağlarken, ekonomik büyümelerine önemli ölçüde katkıda bulunabileceğini vurgulamıĢlardır. Elaine ve ark. (2009), kitaplarında Tanzanya ve diğer ülkelerde çeĢitli durum analizlerine dayalı olarak mantar yetiĢtiriciliğini ele almıĢlardır. Mantar üretim faaliyetlerinin, gıda güvenliği, beslenme ve tıp için önemli katkıları, yerel ekonomiyi desteklemede önemli bir rolü olabileceğini belirtmiĢlerdir. Ayrıca yerel, bölgesel ve ulusal ticaret ek istihdam ve ek gelir yaratma, mantar konservesi ve kurutma için iĢleme fırsatları sunması önemli bir ekonomik etkiye sahip olacağı ifade edilmiĢtir. Çelik ve Peker (2009), Türkiye-Konya bölgesinde bir ülkenin gelir çeĢitlendirmesinde mantar üretiminin F/M analizi üzerine bir araĢtırma yapmıĢtır. Toplam 33 üretici ile yüz 11 yüze anket yolu ile toplanan verilerden F/M analizi ve SWOT analizi gibi teknikler kullanılarak mantar üreticilerinin %18 kar oranı elde ettikleri belirlenmiĢ ve kırsal iĢgücü potansiyeli, mantar üretim ve tüketim kültürünün zenginliği ve mantar üretiminde kullanılan hammadde çeĢitliliği güçlü yan olarak ifade edilmiĢtir. Zayıf yönleri ise alternatif yayım ve eğitim hizmetlerinin yetersizliği, örgütlenme ve mantar kalite ve standartlara uygunlukta zorluklar olarak vurgulanmıĢtır. Fırsatlar, mantar endüstrisinin geliĢme trendleri, artan tüketici bilinci ve sağlıklı, kaliteli ve organik ürünlere olan talep, iç ve dıĢ pazarlardaki geliĢmeler; tehditler ise tarımsal destekleme politikalarında değiĢen trendler, dünyada girdi fiyatlarının artması ve hızlı ĢehirleĢme ve sanayileĢmenin baskısının artması olarak belirlenmiĢtir. Singh ve ark. (2010), bir doktora tezinin parçası olarak Hindistan-Haryana‟da mantar pazarlamasının Fayda/Maliyet analizi isimli bir çalıĢmayı 2003-2004 yılları arasında yürütmüĢlerdir. Mantar sektörünün büyümesini hızlandırmak için karĢı karĢıya kaldıkları problemleri ve çözüm önerilerini analiz etmiĢlerdir. Bu çalıĢmada mantar üretiminin sermaye yoğun bir üretim olmasından dolayı düĢük faizli finansal yardıma ihtiyacı olduğu, mantarın bozulabilme özelliği nedeniyle soğuk hava depoları gibi pazarlama altyapısının geliĢtirilmesinin önemli olduğu vurgulanmıĢtır. Ayrıca, satılamayan fazla mantarın konserve yapılması veya iĢlenmesi için gerekli uygun düzenlemelere ihtiyaç bulunduğu belirtilmiĢtir. Barmon ve ark. (2012), mantar üretiminden elde edilen hanehalkı gelirini ve F/M oranını belirlemek için 2011 yılında bir çalıĢma yapmıĢlardır. Ayrıca, BangladeĢ‟de mantarın pazarlama kanalları ve üretimi ile ilgili sorunların belirlenmesi amaçlanmıĢtır. 30 mantar üreticisinden elde edilen verilere göre mantar üretimi iĢletme baĢına 395,72 dolar net kar ile karlı bir faaliyet olarak ortaya konulmuĢtur. F/M oranı ise 3 aylık bir üretim periyodu için 1,55 olarak hesaplanmıĢtır. Tahir ve Sonila (2013), Pakistan-Ġslamabad Ulusal Tarımsal AraĢtırma Merkezi, Bahçe Bitkleri AraĢtırma Enstitüsü‟nde 2010 yılında bir araĢtırma yapmıĢlardır. ÇalıĢma, ilgili bölümlerden yüzyüze görüĢmeler yoluyla elde edilen birincil verilere dayalı olarak 12 yapılmıĢ, yeterli bilgiye ulaĢmak için ilgili literatür incelenmiĢtir. Üretim periyodu olan 3 ay boyunca deneysel mantar üretim alanı sık sık ziyaret edilmiĢ ve mümkün olan en doğru olan bilgiyi almak için mantar toplama ve paketleme için çalıĢmıĢlardır. Mantar üretiminin standart maliyetleri 3 aylık bir üretim dönemi için hesaplanmıĢtır. Toplam mantar üretimi 155,6 kg/ha olarak belirlenmiĢ, herbiri 200 gr olan 778 paket olarak paketlenerek bir paket 100 Rs fiyatla satılmıĢtır. 155,6 kg/ha üretimden elde edilen toplam gelir 77800 RS olarak hesaplanmıĢ, yatırımın net getirisi 49663 Rs ve F/M oranı 1,77 olarak bulunmuĢtur. Singh (2013) “ Pencab‟da Mantar Üretiminin Ekonomik Analizi” isimli tez çalıĢmasında beyaz düğme mantarının (Agaricus bisporus) maliyet-gelir yapısını incelemek, mantar üretim verimliliğini etkileyen faktörleri ve Pencab eyaletinin mantar üretiminde yoğunlaĢmıĢ iki ilçesi olan Amritsar ve Gurdaspur‟da tesadüfi olarak 80 üretici, 80 toptancı ve perakendeci ile görüĢmüĢtür. Mantar üreticileri kümülatif küp kök frekansı yöntemi kullanılarak yetiĢtirme yataklarına göre 3 kategoriye ayrılmıĢtır. Aile gelirine katkı amacıyla, mantar üreticilerinin büyük çoğunluğunun orta ölçekte olduğu belirlenmiĢtir. Ekonomik analiz, iĢletme büyüklüğü arttıkça herbir mantar üretim alanı baĢına düĢen sabit ve değiĢen maliyetlerin azaldığını göstermiĢtir. Brüt gelirler orta ölçekli iĢletmelerde, diğer iĢletmelere kıyasla daha yüksek fiyat sözkonusu olmasından dolayı, daha yüksektir. Ancak net gelirler, daha düĢük toplam masraflar nedeniyle büyük iĢletmelerde daha yüksek hesaplanmıĢtır. Girdi-çıktı oranı büyük iĢletmelerde 1,80 ile en yüksektir. Orta ölçekli iĢletmelerde 1,47 iken küçük iĢletmelerde 1,35 olarak hesaplanmıĢtır. Regresyon analizi mantar üretiminde verimliliği artıran faktörlerin, pestsitlerin makul kullanımı, toplama, paketleme ve depolama faaliyetlerinde kullanılan iĢgücü olduğu sonucunu vermiĢtir. ÇalıĢmada, mantar üreticilerinin üretim ve pazarlamada karĢı karĢıya kaldıkları problemler, yetersiz ve kalitesiz mantar tohumu, garantili bir pazarın eksikliği, fiyat dalgalanmaları, soğuk depo ve iĢleme ile kutulama ünitelerinin olmaması olarak belirlenmiĢtir. Kangotra ve Chauhan (2013), Hindistan, Himachal Pradesh bölgesinde mantar yetiĢtiriciliğinin ekonomik olarak yaĢayabilirliği üzerine bir araĢtırma yapmıĢlardır. 70 üretici küçük ve büyük ölçekli olarak sınıflandırılarak anket yapılmıĢtır. Standart tarım iĢletmeciliği teknikleri amaçlara ulaĢmak için kullanılmıĢtır. Örnek iĢletmelerin birçoğu 13 (%80) tek ürün olarak mantar üretirler ve herbir kompost torbası baĢına 3,62 kg ortalama verim almıĢlardır. Finansal test oranları daha büyük yatırımla büyük ölçekli iĢletmelerde daha büyük bir ekonomik fizibiliteyi ve mantar yetiĢtiriciliğinin karlılığını ve yeterli ve istenen miktarda ürün arzını sağlamak amacıyla tedarikçilerle daha iyi bir pazarlama iliĢkilerini ortaya koymuĢtur. TohumlanmıĢ kompost torbasının ve materyalinin yetersiz arzı, fiyatların düĢük olması ve hastalıkların etkisi politika yapıcıların dikkate alması gereken en önemli sınırlılıklar olarak belirlenmiĢtir. Bongiwe ve Masuku (2013), “Swaziland‟da Sebze Üretiminin Karlılık ve Verimliliklerini Etkileyen Faktörler” isimli çalıĢmada iki aĢamalı örnekleme tekniğini kullanmıĢlar, 100 sebze iĢletmesinden tanımlayıcı ve çıkarımsal analiz yapmak için veri toplamıĢlardır. Sebze üreten iĢletmelerin verimliliğini etkileyen önemli faktörlerin, kredi olanakları, satıĢ fiyatı, gübre miktarı, pazara uzaklık ve üreticinin cinsiyeti olduğunu göstermiĢlerdir. Karlılığı belirleyen faktörler ise eğitim düzeyi, iĢlenen arazi ve pazarlama ajansının tipi olarak belirlenmiĢtir. Politika yapıcılar, sebze iĢletmelerinin verimliliğini artırmak için sebze üretim eğitimleri alacakları seminer ve workshoplar düzenleyerek hektardan alacakları ortalama sebze üretim verimliliğini ve dolayısıyla karlılığı artıracak politikalar üretmelidir sonucuna varılmıĢtır. Musemwa ve ark. (2013), “Zimbabwe‟de üreticilerin tarla bitkileri üretim etkinliğini etkileyen faktörler” isimli konferans sunumlarında VZA ile elde edilen etkinlik skorları ve tobit model kullanılmıĢtır. Aile reisinin yaĢı, mükemmel üretim bilgisi ve uzmanlaĢma düzeyinin etkinliği etkilediği sonucuna varmıĢlardır. Tahsis etkinliği skorları iĢlenen arazi, mülk arazi, iĢletme büyüklüğü ve iyi üretim bilgisi gibi faktörlerden etkilenmiĢtir. Tahsis ve ekonomik etkinsizliklerin, sosyo-ekonomik faktörler modelde önemsiz olarak yer aldığından, modelde yer almayan doğal ve çevresel faktörlerin etkisi ile ortaya çıktığı değerlendirilmiĢtir. ÇalıĢmaya göre hükümetler, etkinliği artırmak için tarım toplumlarının eğitim düzeylerinin artırılması odaklanılması gereken bir konudur. Verma ve ark. (2014), “Uttar Pradesh bölgesinde istiridye mantar yetiĢtiriciliği ekonomisi” isimli araĢtırmada sezonluk yetiĢtirme Ģartlarında istiridye mantar üretim maliyetlerini 14 belirlemeye çalıĢmıĢlardır. Ayrıca, küçük, orta ve büyük mantar iĢletmelerinde karlılığı araĢtırmıĢlardır. AraĢtırma sonuçlarına göre, mantar üretiminin özellikle marjinal ve küçük ölçekli iĢletmeler için istihdam sağlayan ve tarımsal atıkları kullanarak ek gelir yaratan bir faaliyet olduğu ifade edilmiĢtir. Çıktı / girdi oranı büyük ölçekli iĢletmeler için karlı olduğu kadar yaĢamsal öneme sahiptir. Bu nedenle, mantar üretim faaliyetinin kentsel alanların periferisinde istihdam odaklı ve ekonomik olarak yaĢayabilir bir faaliyet olduğunu belirtmiĢlerdir. Brodrick ve ark. (2014), “Nijerya Delta Eyaletinde ĠĢletme Düzeyinde Manyok Üretiminde Karlılık ve Etkinlik” isimli çalıĢmalarında VZA yöntemi ile karlılık, teknik, maliyet ve tahsis etkinliklerini hesaplamak için 315 iĢletmeden toplanan verileri analiz etmiĢlerdir. AraĢtırmaya göre manyok üretimi farklı iĢletme büyüklükleri ve bölgeler arasında önemli farklılıklar olmakla birlikte ortalama olarak 1,93 kar marjı ile karlı bir faaliyettir. Ortalama teknik, maliyet ve tahsis etkinlikleri sırasıyla, %40, %29 ve %73 olarak hesaplanmıĢtır. Buna göre, veri olarak girdi ve çıktı fiyatları göz önüne alındığında kaynakların optimal Ģekilde tahsis edilmesiyle önemli ölçüde manyok üretimi artırabilecektir. Watkins ve ark. (2014), “VZA ile Arkansas Çeltik Üretiminde Teknik, Tahsis, Ekonomik ve Ölçek Etkinliğinin Ölçülmesi” isimli araĢtırmalarında Arkansas Çeltik AraĢtırma Programına katılan 158 üreticiden elde edilen verileri analiz etmiĢlerdir. AraĢtırmanın sonuçlarına göre birçok tarım iĢletmesi yüksek teknik ve ekonomik etkinliğe sahiptir. ĠĢletmelerin, belirli bir çıktı seviyesine ulaĢmak için minimum girdi miktarı kullandıkları ve optimal iĢletme büyüklüğüne sahip oldukları belirlenmiĢtir. Bununla birlikte, birçok iĢletmede tahsis ve ekonomik etkinsizlik olduğu ve maliyet minimizasyonu sağlamak için gerekli olan doğru kombinasyonlarda girdileri kullanmadıkları da ifade edilmiĢtir. Tey ve Brindal (2015), “Tarım ĠĢletmelerinin Karlılığını Etkileyen Faktörler” isimli çalıĢmalarında 1988-2013 yılları arasında ABD‟de yapılmıĢ araĢtırmaları incelemiĢtir. Bu çalıĢmalar süt hayvancılığı, soya fasulyesi, mısır ve genel tarım ürünleri üzerinde yapılmıĢ ve iĢletme karlılığının açıklanmasında birçok faktör önemli olarak belirlenmiĢtir. Bu faktörler ise, iĢletmecilik ve finansal kapasite ile ilgili, kaynak kalitesi ve iĢletimi, tarım 15 iĢletmesi ve finansal yönetim ile yetenekler olarak belirlenmiĢtir. Bu çalıĢmanın baĢlıca bulgusu, iĢletme ölçeği, iĢletme verimliliği ve ürün fiyatlarının iĢletme gelirleri üzerinde pozitif bir etkisi olduğunu göstermektir. Manonmani (2015), “Hindistan‟da VZA ile Temel Metal Ġmalatında Teknik, Ölçek, Maliyet ve Tahsis Etkinliği” isimli çalıĢmalarında 2002-03 ile 2011-12 dönemi için analiz yapılmıĢtır. Ölçeğe göre değiĢen getiri (ÖDG) dikkate alındığında teknik ve ölçek etkinliği, ölçeğe göre sabit getiri (ÖSG) varsayımına göre hesaplanan etkinlik değerlerinden daha yüksek hesaplanmıĢtır. Hai ve Thithuy (2016), Quang Tri ilinde istiridye mantar üretiminin teknik etkinliği isimli çalıĢmalarında çıktı yönlü veri zarflama analizi (VZA) ile 30 üreticiden elde ettiği verilere göre teknik etkinliği belirlemiĢlerdir. Sonuçlara göre istiridye mantarı üreten iĢletmelerin, etkin olabilmeleri için %17‟den %9‟a kadar mevcut çıktı düzeylerini artırmaları gerektiği ve ayrıca teknik etkinsizliğin kaynağı olarak ölçek etkinsizliği bulunmuĢtur. Bu nedenle, mantar üreten iĢletmelerin teknik etkinliklerini artırmak için mevcut ölçeklerini artırmaları önerilmiĢtir. Malakar ve ark. (2016), Uganda‟da güvenilir bir sayım yapılmadığından mantar üreticilerinin sayısının bilinmediğini ifade etmiĢlerdir. Bununla birlikte, iyi mantar tohumu üreten, pazarlama önerileri ve mantar üretim eğitimi veren Mantar Eğitim ve Kaynak Merkezi (MTRC) ve Ulusal Tarımsal AraĢtırma Laboratuvarları (NARL) Kawanda, Makerere Üniversitesi gibi kurumlar olduğunu vurgulamıĢtır. Uganda‟da 2002-2005 yılları arasında yürütülen bir projede, 2003 yılı için Uganda mantar üretiminin 100-200 ton arasında olduğu tahmin etmiĢlerdir. Tarımsal teknoloji Transferi 1579 projesi kapsamında bir pazar araĢtırmasında 2015 yılında mantar üretiminin 400-600 ton arasında olacağı ifade edilmiĢtir. 16 3. MATERYAL VE YÖNTEM Bu bölüm, çalıĢma alanı, araĢtırma planı, örnekleme, veri toplama kaynakları, örneklem boyutu, veri analizi ve model spesifikasyonunu içeren metodolojik çerçeve sunmaktadır. 3.1. Materyal ÇalıĢma, Kampala BüyükĢehir bölgesini kapsamaktadır. ÇalıĢma, Ģehir merkezine yaklaĢık 100 kilometre uzaklıktaki bir alanda diğer bir ifadeyle Ģehrin periferisinde yürütülmüĢtür. AraĢtırma alanı Kawempe, Makindye, Lubaga, Nakawa ve Kampala Merkezi dahil olmak üzere Kampala'nın dört bölümünü kapsamaktadır. Aynı zamanda Wakiso'nun Kawanda, Entebbe, vb gibi bazı kısımlarını, Mukono ve Mpigi'nin Maya gibi bazı kısımlarını da kapsamaktadır. AraĢtırmaya mantar üretimi yapan üreticilerin katılımı sağlanmıĢtır. ÇalıĢmada kullanılan birincil veriler, mantar üretimi yaptıkları belirlenen üreticilerden yüz yüze görüĢme yolu ile anket yapılarak toplanmıĢtır. Yatay kesit verisi olarak toplanan bu verilere ek olarak ikincil veriler de kullanılmıĢtır. Gazete küpürleri, kitaplar, araĢtırma makaleleri vb. literatür araĢtırılarak gerekli bilgiler elde edilmiĢtir. Verilerin toplanmasında hem nicel hem de nitel yöntemler kullanılmıĢtır. Birincil veriler, 52 üreticiden oluĢan bir örneklemden toplanmıĢtır. ÇalıĢmanın yapıldığı alan mantar üretiminde daha fazla üreticinin bulunması nedeniyle kasıtlı olarak seçilmiĢtir. Genel olarak Uganda'da ve özellikle Kampala BüyükĢehir bölgesinde mantar üretimi yapan üreticilerin sayısı hakkında herhangi bir bilgi bulunmamaktadır. Bu nedenle, farklı alanlara dağılmıĢ üreticiler ile anket yapabilmek için ihtimale dayanmayan kartopu örnekleme yöntemi kullanılmıĢtır. 3.2. Yöntem Bu çalıĢmanın ana hedeflerini belirlemek için çeĢitli yaklaĢımlar kullanılmıĢtır. Mantar üretimindeki maliyetler, üreticilerin demografik özellikleri ve üreticilerin mantar üretiminde karĢılaĢtıkları sorunlar SPSS 20 paket programı kullanılarak analiz edilmiĢtir. 17 AraĢtırma alanındaki mantar iĢletmelerinin kârlılığını değerlendirmek için fayda/masraf (F/M) analizi, baĢabaĢ analizi, brüt kar, net kar kullanılmıĢtır. Mantar iĢletmelerinde elde edilen brüt karı etkileyen faktörleri belirlemek için çoklu doğrusal regresyon analizi kullanılmıĢtır. Bu amaçla mantar üreten iĢletmeler üretim yaptıkları torba sayısına (askıda bulunan yetiĢtirme ortamı) göre tabakalandırılmıĢtır. ĠĢletmeler, mantar üretiminde kullandıkları torba sayısına göre 50-500, 501-1000 ve 1001+ olarak 3 farklı büyüklük grubu olarak tabakalanarak analiz edilmiĢtir. Veri Zarflama Analizi (VZA) kullanılarak, aynı zamanda mantar iĢletmelerinin etkinliği analiz edilmiĢ ve iĢletmelerin etkinliğini etkileyen faktörlerin belirlenmesi amacıyla da tobit model kullanılmıĢtır. 3.2.1. Mantar üreten iĢletmelerin karlılık analizi Anket yapılan üreticilerden elde edilen verilere göre tabakalar düzeyinde ve ortalama olarak Fayda/Masraf analizi hesaplanmıĢtır. Fayda/Masraf analizi kapsamında, mantar üretiminden elde edilen brüt hasıla (gayri saf üretim değeri), toplam değiĢken masraflar, toplam sabit masraflar, toplam üretim masrafları, nispi kar, brüt kar, net kar , tarımsal gelir vb. değerler hesaplanarak karlılık analiz edilmeye çalıĢılmıĢtır. Nisbi kar, üretim faaliyeti sonucu ede edilen brüt hasılanın, o üretim değerini elde etmek için yapılan toplam üretim masraflarına oranı olarak hesaplanmıĢtır. Kaynak araĢtırmasında incelenen birçok çalıĢmada nispi kar yerine fayda/masraf (F/M) oranı ifadesi kullanılmıĢtır. Brüt hasıladan toplam değiĢken maliyetlerin çıkartılması ile önce brüt kar, brüt kardan toplam sabit maliyetlerin çıkartılması ile net kar hesaplanmıĢtır. 18 Tarımsal gelir ise, net kar ile aile iĢgücü ücret karĢılığının toplanması ile elde edilmiĢtir. BaĢabaĢ analizi ile toplam gelir ile toplam giderlerin eĢit olduğu üretim miktarı belirlenmektedir. BaĢabaĢ noktası toplam sabit masrafların birim satıĢ fiyatı ile birim değiĢen masraf arasındaki farka bölümü ile bulunur (Singh ve ark. 2010, Rehber ve ErkuĢ 2014). BBN = 3.2.2. Mantar iĢletmelerinin karlılığını etkileyen faktörlerin analizi AraĢtırma kapsamına giren mantar iĢletmelerinin brüt karı (Y) ile brüt kâr üzerinde etkili olduğu düĢünülen yaĢ, eğitim düzeyi, deneyim, kooperatife üyelik, üretimde kullanılan torba sayısı, mantar satıĢ fiyatı ve mantar üretiminin ana faaliyet olup olmaması gibi değiĢkenler arasındaki iliĢkinin yönünü ve büyüklüğünü tahmin etmek amacıyla çoklu regresyon yöntemi kullanılmıĢtır. Çoklu regresyon modeli aĢağıdaki gibi ifade edilebilir. Y = mantar iĢletmelerinin brüt karı, a =sabit terim, A = YaĢ, B= eğitim düzeyi, C= deneyim, D = kooperatife üyelik, E = üretimde kullanılan torba sayısı, F = mantar satıĢ fiyatı, G = mantar ana faaliyet, değiĢkenlere ait tahmin edilen beta katsayıları, €i= hata terimi. Bağımsız değiĢkenlerin tanımı ve bağımlı değiĢkenle arasında beklenen iliĢki durumları Çizelge 3.1‟de sunulmuĢtur. 19 Çizelge 3.1. Karlılık Modelinde Kullanılan Bağımsız DeğiĢkenlerin Tanımlanması DeğiĢkenler Kodlama Kategori Beklenen ĠĢaret A =yaĢ Yıl Sürekli - B=eğitim düzeyi Okulda geçen yıl Sürekli + C=deneyim Yıl Sürekli + D=kooperatife Evet =1, Hayır = 0 Dummy +/- üyelik E=üretimde Sayı Sürekli + kullanılan torba sayısı F= mantar satıĢ $/Kg Sürekli + fiyatı G = mantar ana Evet =1, Hayır = 0 Dummy + faaliyet Üreticinin yaĢındaki bir artıĢın, mantarın kârlılığını olumsuz etkilemesi beklenmektedir. Nwaru ve Iwuji (2005) tarafından yapılan araĢtırmada giriĢimcinin yaĢı arttıkça giriĢimciliğin kademeli olarak azaldığını bildirilmiĢtir. Bunun nedeni, giriĢimcinin yenilikçiliği ve iyimserliğinin yanı sıra üretim faaliyetlerinin zorluklarıyla baĢ etmeye yönelik zihinsel ve bedensel yeteneklerin yaĢla azalması olduğu söylenebilir. Bu nedenle, karlılıkla yaĢ arasında negatif bir iliĢki beklenmektedir. Mantar üretimi yapan üreticilerin eğitim seviyesinin mantar üretimini olumlu etkilemesi beklenmektedir. Çünkü üreticilerin eğitim seviyesinin artması onların daha iyi tarım ve pazarlama stratejileri belirlemelerine yardımcı olacağı kabul edilmektedir. Üreticilerin mantar üretiminde deneyimlerinin karlılığı pozitif etkileyeceği düĢünülmektedir. Çünkü üreticilerin mantar üretiminde ve pazarlamasında daha deneyimli olmaları, süpermarketler, oteller vb. gibi pazarlar aramak için sürdürülebilir ekonomik giriĢimlerde bulunma olasılıkları karlılığı artıracaktır. 20 Herhangi bir kooperatife üye olan üretici için 1, üye olmayan için ise 0 değeri ile kullanılarak kooperatife üyeliğin karlılığa etkisi araĢtırılmıĢtır. Üreticiler tarafından üretimde kullanılan mantar torbalarının sayısı karlılıkla olumlu olarak iliĢkilendirilmiĢtir. Üretimde kullanılan torba sayısı arttıkça, olası ölçek ekonomilerinden dolayı üretim kârlılığının artacağı kabul edilmektedir. Mantar satıĢ fiyatının artması ile mantar üretim kârlılığınının olumlu etkileneceği beklenmektedir. Ana faaliyet veya gelir kaynağı olarak mantar yetiĢtirilmesi, mantar üretimini düĢünen çiftçiler için kukla bir değiĢken olarak belirlenmiĢtir. Ana faaliyet konusu olan mantar üretimi olan iĢletmelerde, daha fazla kaynak kullanılması ve uzmanlaĢma beklendiğinden, mantarın kârlılığını olumlu etkilemesi beklenmektedir. 3.2.3. Mantar üreten iĢletmelerin etkinliğinin VZA ile belirlenmesi Veri Zarflama Analizi (VZA) Charnes, Cooper ve Rhodes tarafından geliĢtirilmiĢ bir doğrusal programlama tekniğidir. Mantar üreten iĢletmelerin karar verme birimleri (DMU) olarak dikkate alındığı bu çalıĢmada, VZA göreceli etkinliğin olduğu kadar üretim fonksiyonlarının tahmini için kullanılan parametrik olmayan bir tekniktir. Charnes, Cooper, ve Rhodes (CCR) tarafından geliĢtirilen VZA birçok girdi ve çıktı kullanılarak karar verme birimlerinin (DMU) göreli etkinliğinin ölçülmesi için kullanılan bir matematiksel programlamadır (Seiford ve ark. 2003). Veri Zarflama Analizi‟nin kullanılmasındaki en büyük neden, girdi ve çıktıların ortak bir birimle ifade edilmediği organizasyonlarda etkinlik ölçümünün yapılmasına imkân vermesi ve etkin olmayan karar verme birimlerinin etkin duruma getirilebilmesi için yapılması gerekenler hakkında yol gösterebilmesidir. Etkinlik kavramı; belirli bir girdi seviyesi için maksimum çıktı elde etmeye veya belirli bir çıktı seviyesi için minimum girdi kullanmaya bağlı olarak optimal bir durumu ifade etmektedir. Farklı tiplerde etkinlik değerleri hesaplanabilir. Teknik etkinlik, fiziksel değer olarak ifade edilen girdi ve çıktı değerlerinin kullanıldığı; maliyet etkinliği de teknik 21 etkinliğe benzer Ģekilde ancak modele girdilerin maliyet (fiyat) bilgilerinin eklendiği bir etkinlik ölçüsüdür. Getiri etkinliği yine teknik etkinliğe benzemekle birlikte modele çıktı fiyatlarının eklenmesi ile hesaplanırken, kar etkinliği modeline hem girdi fiyatları hem de çıktı fiyatları eklenerek hesaplanmaktadır. Teknik etkinlik, iĢletme performansının küresel bir ölçüsüdür. Ancak, etkinsizliğin kaynağını göstermez. Bu etkinsizliğin nedeni olarak, iĢletmenin kötü yönetildiği veya iĢletmenin doğru ölçekte olmadığı söylenebilir. Bu iki etkinsizlik kaynağını göstermek için; teknik etkinlik, saf teknik etkinlik ve ölçek etkinliği olarak iki kısma ayrılabilir. Bu ayrılma kaynaklardaki etkinsizliğin nedenini anlamaya olanak sağlamaktadır. Saf teknik etkinlik ölçümü, ölçeğe göre değiĢken getiri varsayımı altında etkin sınır tahminlemesi yapılarak bulunabilir. Bu ölçek etkinliği olmadan teknik etkinliğin ölçüsüdür ve üretim sürecinde girdileri düzenlemek için yönetimsel performansı yansıtmaktadır. Teknik etkinliğin saf teknik etkinliğe oranı ölçek etkinliğini vermektedir. Ölçek etkinliğinin ölçümü, optimum kaynak büyüklüğünü seçmek için yönetim yeterliliğini sağlamaktadır (Kumar ve Gulati 2008). Veri Zarflama Analizi girdiye ve çıktıya yönelik olarak iki yönlü kullanabilme özelliğine sahiptir. Girdiye yönelik Veri Zarflama Analizi modelleri; belirli bir çıktı bileĢimini en etkin bir Ģekilde üretebilmek amacıyla kullanılacak en uygun girdi bileĢiminin nasıl olması gerektiğini araĢtırır. Çıktıya yönelik Veri Zarflama Analizi modelleri ise belirli bir girdi bileĢimi ile en fazla ne kadar çıktı bileĢimi elde edilebileceğini araĢtırır. Yani herhangi bir girdi bileĢimi için etkin olmayan karar verme birimlerinin etkin hale getirilmesi için çıktıların ne kadar arttırılması gerektiğini belirlemeye çalıĢır. Amaç çıktıların maksimize edilmesidir (Banker ve ark. 1984, Charnes ve ark. 1994). Toplam etkinlik, etkinsizlik kaynaklarının belirlenebilmesi için bileĢenlerine ayrılmıĢtır. Örneğin, Banker ve ark. (2008) bir karar biriminin toplam etkinliğini ölçek ve teknik etkinlik olarak ayırmıĢtır. Uygun ölçek seviyesinde üretimin gerçekleĢtirilmesinde gösterilen baĢarı seviyesi ölçek etkinliği olarak ifade edilebilmektedir. Girdi miktarındaki artıĢın potansiyel üretim kapasitesini etkileyeceğini gösteren bir ekonomi tanımı olan 22 ölçeğe göre getiri, ölçeğe göre artan getiri IRS (Increasing Returns to Scale), ölçeğe göre sabit getiri CRS (Constant Returns to Scale), ölçeğe göre azalan getiri DRS (Decreasing Returns to Scale) olmak üzere üç farklı Ģekilde gerçekleĢebilmektedir (Wang ve Cui 2010). Eğer belirli bir üretim birimi için ölçeğe göre sabit getiri ve ölçeğe göre değiĢken getiri teknik etkinlik değerleri birbirinden farklı ise, bu durum üretim biriminin ölçek etkinsizliğine sahip olduğunu gösterir. Buradan ölçek etkinliği ile teknik etkinlik ve saf teknik etkinlik arasındaki iliĢki Ģu Ģekilde verilebilir: Teknik etkinlik = Saf teknik etkinlik x Ölçek etkinliği. Teknik etkinlik, belirli bir girdi bileĢiminin kullanılarak maksimum çıktının elde edilmesine (çıktı yönlü) veya belirli bir çıktı bileĢiminin en az girdi kullanılarak üretilmesine (girdi yönlü) bağlıdır (Coelli ve ark. 2005). Veri zarflama Analizi (VZA), parametrik olmayan yöntemlerden en yaygın olarak kullanılan deterministik bir yöntemdir. Her biri K adet girdi kullanarak M adet çıktı üreten N iĢletme için girdi yönelimli VZA modeli aĢağıda sunulmaktadır (Coelli ve ark. 2005). ÇalıĢmada, iĢletme baĢına mantar üretimi (kg) çıktı, mantar tohumu, pamuk, su, yakacak odun, polietilen torba ve ambalaj malzemeleri maliyetleri ise girdiler olarak kullanılmıĢtır. Kısıtlar + - Burada θ skalar bir değer, N dıĢbükeylik koĢulu için konan kısıt, λ ise N x 1 boyutlu bir vektördür. Y, çıktı matrisini; X ise girdi matrisini temsil etmektedir. ĠĢletmelerin etkinlik skorları sıfır ile bir arasında bir değer alan θ ile gösterilmektedir. Bu doğrusal programlama modelinin her iĢletme için ayrı çözülmesi gerekmektedir. 23 Maliyet etkinliği veya ekonomik etkinlik belirli bir ürünün minimum maliyetinin iĢletmenin gözlenen maliyetine oranıdır. Veri Zarflama Analizinde maliyet etkinliği aĢağıdaki doğrusal programlama modeliyle her iĢletme için ayrı olarak çözülür: Kısıtlar + - Burada xi*, i‟inci iĢletme için girdi fiyatı wi vektörü olduğunda yi çıktısının maliyetini minimize eden girdi vektörünü göstermektedir. Girdi vektörünün içerdiği optimum girdi miktarları, teknik etkinlik analizinde doğrusal programlama ile hesaplanmıĢ değerlerdir. i‟ninci iĢletmenin maliyet (ekonomik) etkinliği aĢağıdaki eĢitlikle hesaplanmaktadır. EĢitlikte w, girdi birim fiyat vektörünü göstermektedir (Coelli ve ark. 1998). EE = Diğer bir ifadeyle, ekonomik etkinlik minimum maliyetin i‟inci iĢletmenin gözlenen maliyetine oranıdır. Kurulan model her bir karar noktası için çözüldüğünde her bir karar noktası için toplam etkinlik ölçütleri elde edilecektir. Bu ölçütleri 1‟ eĢit olması karar noktaları için etkinliği, 1‟den küçük olmaları ise karar noktalarının etkinsizliğini gösterir. Tahsis etkinliği, üreticinin hem teknik hem de ekonomik olarak nasıl faaliyette bulunduğunu gösterir. Yani üreticilerin, üretim yaparken, en fazla verimi verecek girdi bileĢimini kullanmalarını ve bunu da en düĢük maliyet ile baĢarmalarını konu alır. Tahsis etkinliği aĢağıdaki formülle hesaplanmaktadır. TahsisEtkinliği = 24 3.2.4. Mantar üreten iĢletmelerin etkinliğini etkileyen faktörlerin Tobit model ile analizi Tobit model, mantar üreten iĢletmelerin etkinliğini etkileyen faktörleri analiz etmek için kullanılmıĢtır. YaĢ, eğitim düzeyi, mantar üretiminde deneyim, kooperatiflere üyelik, çiftçiler tarafından üretimde kullanılan torba sayısı ve mantar satıĢ fiyatı ile iĢletmelerin etkinlik skorları arasındaki iliĢki ortaya konmaya çalıĢılmıĢtır. Bu araĢtırmada, çeĢitli değiĢkenlerin etkinlik üzerine etkilerinin belirlenmesinde iki- aĢamalı yöntem kullanılmıĢtır. Ġki aĢamalı yöntem, değiĢkenlerin etkisi hakkında önceden bir varsayım gerektirmediğinden ve birden fazla sürekli veya kesikli değiĢken ile kullanılabildiğinden dolayı tavsiye edilen bir yöntemdir. Buna göre birinci aĢamada, her bir iĢletme için etkinlik katsayıları elde edilmektedir. Ġkinci aĢamada ise, etkinlik üzerine etkili olabilecek değiĢkenler ile etkinlik arasındaki iliĢki uygun regresyon modeli yardımıyla tahmin edilmektedir (Coelli ve ark. 2005). VZA ile elde edilen etkinlik katsayıları 0 ile 1 arasında değiĢtiğinden, klasik en küçük kareler yöntemi katsayıları gerektiğinden daha büyük tahmin edeceğinden tobit model regresyonu kullanılmıĢtır. Tobit model, James Tobin (1958) tarafından negatif olmayan bağımsız değiĢkenler ile bağımlı değiĢken arasındaki iliĢkiyi ortaya koymak için önerilmiĢ bir istatistiksel modeldir. Bağımlı değiĢkene ait bilginin sadece bazı gözlemler için söz konusu olduğu örneklem sansürlü örneklem olarak bilinir. Bu nedenle Tobit Modeli aynı zamanda sansürlü ya da kesikli regresyon modeli olarak da adlandırılır. Bağımlı değiĢken yukardan veya aĢağıdan sansürlü olabilir (Bruin 2006). Greene (1993), 0'dan 1'e kadar sansürlenmiĢ verilerin bulunmasının daha uygun olduğunu savunmaktadır. Tobit modeller için hata terimlerinin normal dağıldığı (veya genel olarak parametrik biçimli dağılım fonksiyonuna sahip olduğu) bilindiğinde maksimum benzerlik ve diğer benzerlik bazlı süreçler, tutarlı ve asimptotik olarak normal dağılımlı tahmin edicileri verir. Bununla beraber, benzerlik fonksiyonunun varsayılan parametrik biçimi yanlıĢ belirlendiğinde tahmin ediciler tutarsız olur. Tobit model, belirli bir değerde sansürlenmiĢ normal sürekli bir bağımlı değiĢkeni kullanır. 25 Sıfır (0) değerinde sansürlenmiĢ tobit model mantar iĢletmelerinin etkinliğini belirleyen faktörleri açıklamak için kullanılmıĢtır. Model aĢağıdaki gibidir. Eğer Modelde, E teknik, tahsis ve ekonomik etkinlik skorunu, E* latent değiĢkeni, β‟ler bilinmeyen parametreleri, μ hata terimini göstermektedir. Z1 yaĢ, Z2 eğitim düzeyi, Z3 deneyim, Z4 kooperatif üyeliği, Z5 üretimde kullanılan torba sayısı ve Z6 mantar satıĢ fiyatı bağımsız değiĢkenler olarak modelde yer almıĢtır. 26 4. BULGULAR VE TARTIġMA Bu bölümde araĢtırma alanında yapılan anketlerden elde edilen verilerden hareketle mantar üreten iĢletmelere iliĢkin tanımlayıcı istatistikler ve verilerden çeĢitli yöntemlerle elde edilen araĢtırma bulguları verilmiĢtir. 4.1. ĠĢletmecilerin Sosyal ve Demografik Özelllikleri Mantar üreticilerinin sosyo-ekonomik özellikleri Çizelge 4.1, 4.2, 4.3, 4.4, 4.5, 4.6, 4.7 ve 4.8‟de verilmiĢtir. 4.1.1. YaĢ YaĢ, herhangi bir iĢletmenin yönetimi ile ilgili karar vermede önemli bir demografik faktördür. AraĢtırmaya katılan 52 üreticinin %42,3‟ünün 31-40 yaĢ grubunda olduğu belirlenmiĢtir. 20-30 yaĢ grubundakilerin oranı %36,5, 41-50 yaĢ grubundakilerin oranı %13,5 ve %7,7‟sinin 51 ve üstü yaĢ grubunda olduğu Çizelge 4.1‟den görülmektedir. Çizelge 4.1. AraĢtırmaya Katılanların YaĢ Grupları YaĢ grubu Frekans % 20-30 19 36,5 31-40 22 42,3 41-50 7 13,5 51 ve üzeri 4 7,7 Toplam 52 100,0 4.1.2. AraĢtırmaya katılanların cinsiyetleri ve medeni durumları AraĢtırmaya katılan mantar üreticilerinin %55,8 gibi yarıdan fazlası kadınlardan oluĢmakta iken, erkekler sadece %44,2‟lik bir paya sahiptir (Çizelge 4.2). 27 Çizelge 4.2. AraĢtırmaya Katılan Üreticilerin Cinsiyeti Cinsiyet Frekans % Kadın 29 55,8 Erkek 23 44,2 Toplam 52 100,0 Çizelge 4.3‟de görüldüğü üzere, anket yapılan üreticilerin %78,8‟i evli, %15,4‟ü bekar ve %5,8‟i ise duldur. Çizelge 4.3. AraĢtırmaya Katılan Üreticilerin Medeni Durumları Medeni Durum Frekans % Evli 41 78,8 Dul 3 5,8 Bekar 8 15,4 Toplam 52 100,0 4.1.3. Eğitim düzeyi AraĢtırmaya katılanların %55,8‟i gibi büyük çoğunluğu önlisans ve lisans diplomasına sahiptir. Üreticilerin %25‟i ortaokul, %15,4‟ü lise ve %3,8‟i ise ilkokul mezunudur (Çizelge 4.4). Çizelge 4.4. AraĢtırmaya Katılanların Eğitim Düzeyi Eğitim Düzeyi Frekans % Ġlkokul 2 3,8 Ortaokul 13 25,0 Lise 8 15,4 Önlisans ve lisans 29 55,8 diploması Toplam 52 100,0 28 4.1.4. AraĢtırmaya katılanların üretici grubu, dernek veya kooperatiflere üyeliği AraĢtırma sonuçlarına göre, mantar üreticilerinin % 73,1'inin herhangi bir çiftçi grubuna, birliğine ya da kooperatife üye olmadığı belirlenmiĢtir. Sadece üreticilerin %15,4‟ü bir üretici grubuna veya derneğine, %11,5‟inin ise sadece bir kooperatife üye oldukları Çizelge 4.5‟de görülmektedir. Çizelge 4.5. Herhangi bir Organizasyona Üyelik Organizasyon Frekans % Kooperatif 6 11,5 Çiftçi grubu / dernek 8 15,4 Yok 38 73,1 Toplam 52 100 4.1.5. Yayım ve danıĢmanlık hizmetlerine eriĢim AraĢtırma sonuçlarına göre 47 üreticinin yayım ve danıĢmanlık hizmetlerini (bilgiyi) diğer üreticilerden aldığını, 44 üreticinin araĢtırmacılar ve tohum yetiĢtiricilerinden, 7 üreticinin kooperatiflerden, 6 üreticinin üretici grup toplantılarından, 4 üreticinin ise dergi ve gazete gibi diğer kaynaklardan bilgi aldıkları Çizelge 4.6‟da görülmektedir. AraĢtırmaya katılan üreticiler yayım ve danıĢmanlık hizmetleri aldıkları kaynakları 1‟den fazla olarak beyan ettikleri için toplam 52‟den fazladır. Çizelge 4.6. Yayım Hizmetlerine EriĢim Yayım Hizmetinin Kaynağı Frekans % Kooperatif 7 13,5 AraĢtırmacılar / Tohum YetiĢtiricileri 44 84,6 Üretici grup toplantıları 6 11,5 Radyo ve Televizyon 7 13,5 Dergiler ve Gazeteler 4 7,7 Diğer üreticiler 47 90,4 29 4.1.6. Mantar üretiminde deneyim Üreticilerin mantar üretimi deneyim süreleri çok değiĢkenlik göstermektedir. 21 yıldır mantar üretimi yaptığını söyleyen bir üretici olmasına karĢın, diğer üreticilerin deneyim süreleri 1 ile 8 yıl arasında değiĢmektedir. Çizelge 4.7‟dan görülebileceği gibi ortalama deneyim süresi yaklaĢık 3 yıl olup, mantar üretiminin Uganda için oldukça yeni bir üretim faaliyeti olduğunu desteklemesi açısından önemlidir. Çizelge 4.7. Mantar Üreten Üreticilerin Deneyim Süreleri N Minimum Maksimum Ortalama Deneyim (yıl) 52 1 21 2,75 4.1.7. Mantar tohumunun kaynağı Üreticiler, üretimde kullandıkları mantar tohumlarını (misellerini) çok farklı kaynaklardan temin etmektedirler. Kimi üreticiler mantar tohumlarını kendilerinin ürettiklerini söylerken, kimisi de Ruanda'dan ithal ettiklerini de belirtmiĢlerdir. AraĢtırmaya katılan üreticilerin büyük çoğunluğu mantar tohumlarını Ulusal Tarım AraĢtırma Laboratuvarları (NARL) Kawanda‟dan almaktadırlar (Çizelge 4.8). Ayrıca mantar tohumu sağlayanlar belirli bir ücret karĢılığında üreticilere mantar eğitimi de vermektedirler. Çizelge 4.8. Mantar Tohumu Kaynağı Mantar Tohumu Kaynağı Frekans % Diğer Üreticiler 2 3,8 Kendi Üretimi 1 1,9 Ruanda‟dan Ġthal 4 7,7 Makerere Üniversitesi 12 23,1 Tohum ġirketi 3 5,8 Ulusal Tarım AraĢtırma Laboratuvarı (NARL) 30 57,7 Toplam 52 100 30 4.1.8. Üreticileri mantar üretimi yapmaya çeken sebepler Üreticiler büyük oranda, gelir elde etmek amacıyla mantar üretmeye baĢlamıĢlardır. Bununla birlikte, diğer sebepler çok önemli, önemli ve az önemli Ģeklinde derecelendirilerek belirtilmiĢtir. Bu araĢtırmaya göre, mantarın hızlı olgunlaĢması, üretimden hasata geçen sürenin kısalığı %96,2 oranında çok önemli olarak mantar üretme kararını etkilemiĢtir. Mantarın pazar ve pazarlama imkanlarının yüksekliği %92,3 ile çok önemli bir factor olarak üreticilerin mantar üretmek için motive olmasını sağlamıĢtır. Üreticilerin %67,3‟ünün ise mantarın sağlık için faydalı olması nedeniyle üretimde bulundukları belirlenmiĢtir (Çizelge 4.9). Mantar üretimine devlet desteği ve ücretsiz tohum dağıtımı gibi nedenlerin mantar üretimi için bir önemi yoktur. Çünkü Uganda‟da halihazırda mantar üretimi için bir destek sözkonusu değildir. Mantar üretiminin artırılması ve üreticilerin teĢvik edilmesi için tarım politikalarında desteklemeler yapılması önemli olacaktır. Diğer nedenler olarak, mantar üretiminde küçük bir araziye ihtiyaç duyulması, mantarın lezzetli olması ve ek faaliyet olarak kolayca yapılabilir olması sayılabilir. AraĢtırmaya gore, bu sebepler üreticilerin mantar üretiminde bulunmalarında %75 oranında önemli bir etkiye sahip olduğunu göstermektedir (Çizelge 4.9). Çizelge 4.9. Üreticilerin Mantar Üretimi Yapmalarının Nedenleri Nedenler Çok önemli Önemli Az önemli Hızlı olgunlaĢma 50 (%96,2) 2 (%3,8) 0 Hastalığa dayanıklı 18 (%34,6) 28 (%53,8) 6 (%11,5) Az sermaye ihtiyacı 6 (%11,5) 14 (%26,9) 32 (%61,5) Pazar olanakları 48 (%92,3) 4 (%7,7) 0 Sağlık için faydalı olması 35 (%67,3) 14 (%26,9) 3 (%5,8) Devlet desteği 0 0 52 (%100) Ücretsiz Mantar tohumu olması 0 0 52 (%100) Diğerleri 9 (%17,3) 39 (%75,0) 4 (%7,7) 31 4.1.9. Mantar üretim sistemleri Uganda'daki mantar üreticileri, Uganda'da yetiĢtirilen ana çeĢit olan istiridye mantarını genellikle tavandan sarkan bir ipe asılan torbalar üzerinde üretmektedirler. Torba yöntemi olarak isimlendirilebilecek bu tarım sistemi ile mantar, depo gibi kapalı bir alanda veya mantar üretimi için özel olarak yapılmıĢ geçici veya yarı kalıcı yapılarda yetiĢtirilirken, az sayıdaki üretici pahalı kalıcı yapılara yatırım yapmaktadır. Üreticilerin %88,5‟i mantar için kullanılan yapıların çok uygun olduğunu, %11,5‟, ise sadece uygun olduğunu belirtmiĢlerdir. Üreticiler, kompost üretiminde teknik bilgi birikimine sahip olup olmamalarına bağlı olarak kendi kompost torbalarını satın alır veya hazırlarlar. Mantar tohumları ekilmiĢ kompost torbaları alındıktan sonra, bu torbalar ya tahta raflar üzerinde yetiĢtirme odalarında ya da tavandan sarkan bir iple bağlanmıĢ olarak yerleĢtirilir. Böylece iyi kalite mantar üretmek için bu temel adımların gerçekleĢmesi gerekir. ÇalıĢma sonuçlarına göre, üreticilerin %86,5‟i kompost dolu torbaları yetiĢtirme odalarında tahta raflar üzerinde, %3,8‟i iple bağlayarak, %9,6‟sı ise her iki metodu kullanarak üretim yapmaktadırlar. Bu çalıĢmada, mantar üreten üreticilerin %50‟sinin bu faaliyeti ana faaliyet olarak yaptıklarını, diğer %50‟sinin is ek gelir kaynağı olarak değerlendirdikleri belirlenmiĢtir. 4.2. Mantar Üretiminin Fayda/Masraf Analizi Mantar üretiminde elde edilen gelirler ile masraf unsurları, sabit ve değiĢken masraflar olarak ayrı ayrı ele alınmıĢtır. 4.2.1. Sabit masraflar Sabit masraflar, ekonomik ömrü bir yıldan uzun demirbaĢların amortisman giderlerinden oluĢmaktadır. AraĢtırma kapsamında mantar iĢletmelerinde, bina, terazi, varil, branda, sırt tulumbası veya sulama kabı gibi sabit sermaye unsurlarının kullanıldığı belirlenmiĢtir. Bu sermaye unsurlarının ekonomik anlamda değerlerinin küçük olması nedeniyle, amortisman hesaplanmayarak, tamamı sabit masraf olarak dikkate alınmıĢtır. 32 4.2.2. DeğiĢken masraflar DeğiĢken maliyetler, üretim miktarına bağlı olarak değiĢtiğinden toplam mantar üretim masrafları içinde en büyük paya sahip masraf kalemidir. DeğiĢken maliyet unsurları olarak, mantar tohumu, pamuk, ip, polietilen torbalar, sulama maliyetleri, odun, paketleme (ambalajlama) materyalleri, eğitim masrafları, pirinç kepeği, tarımsal kireç, geçici iĢgücü maliyetleri ve döner sermaye faizi sayılabilir. 4.2.3. ĠĢgücü masrafları ĠĢgücü maliyetleri daimi (aile) iĢgücü ve geçici iĢgücü maliyet kalemlerinden oluĢur. Aile iĢgücü maliyetleri fırsat maliyeti ilkesine göre hesaplanmıĢtır. Geçici iĢgücü maliyetleri, yerel iĢgücü piyasasındaki mevcut ücretler dikkate alınarak hesaplanmıĢtır. Bütün iĢgücü maliyetleri, ticari mantar üretim periyodunun 3 ay olmasından dolayı 3 aylık bir dönem için hesaplanmıĢtır. ĠĢgücü maliyet tarımda olduğu gibi mantar üretiminde de ana maliyet unsurlarından birisidir. Küçük ve orta ölçekli iĢletmelerde, aile bireyleri iĢgücünün nerdeyse tamamını karĢılarken, sadece kompost hazırlama döneminde geçici iĢgücüne ihtiyaç duyulmaktadır. Büyük iĢletmelerde ölçeğe göre aile bireyleri yanında ücretli iĢgücü de kullanılmaktadır. 4.2.4. Toplam mantar üretim masrafları AraĢtırma alanından elde edilen verilere göre ortalama mantar üretim maliyeti Çizelge 4.10‟da sunulmuĢtur. Mantar üreticileri üretimde kullandıkları torba sayısına göre, 50-500, 501-1000 ve 1001 ve üstü olarak üç farklı grupta tabakalara ayrılmıĢtır. Anket yapılan üreticilerde en düĢük torba sayısına sahip olan iĢletme 58 adet, en yüksek torba sayısına sahip iĢletme ise 11 000 adet kompost torbası ile üretim yapmaktadır. Elde edilen verilere dayanılarak iĢletmeler küçük, orta ve büyü olmak üzere 500 torba sayısı sınıf aralığında tabakalanmıĢtır. Ortalama sabit masraflar 3 aylık üretim periyodu için hesaplanmıĢtır. Bu nedenle yılda 4 üretim periyodu olduğu dikkate alınarak, yıllık sabit masrafların bir üretim periyoduna düĢen kısmı belirlenmiĢtir. Daha önce belirtildiği üzere, 33 sabit sermaye özelliği taĢıyan varlıkların değerlerinin küçük olması nedeniyle amortisman hesabı yapılmamıĢ, varlıkların değerlerinin tamamı bir yıl için sabit masraf olarak alınmıĢtır. Yine de belirtmek gerekirse, ekonomik ömürler yarı-sürekli bina için 1 yıl, varil için 2 yıl, terazi için 3 yıl, sırt tulumbası veya sulama kabı için 2 yıl, branda için 2 yıl olarak belirlenmiĢtir. Çizelge 4.10. Mantar Üretim Maliyet ve Getirilerinin Analizi (bir üretim dönemi (3 ay)) Maliyet Kalemleri ĠĢletme Büyüklükleri 50-500 501-1000 1001+ Ortalama ĠĢletme Sayısı 34 11 7 52 DeğiĢken Masraflar (ABD $) - Mantar tohumu 96,79 171,18 1065,91 242,99 - Pamuk 4 2 , 1 7 99,37 731,99 147,15 - Sulama maliyetleri 1 9 , 4 6 27,17 58,67 26,37 - Yakacak odun 9 , 1 8 17,36 37,58 14,73 - ĠĢgücü masrafları 5,36 40,78 216,12 41,22 - Polietilen torbalar 7,52 20,24 140,16 28,07 - Ġp 1,85 3,00 0,67 1,94 - Eğitim masrafı 27,39 7,48 12,59 21,19 - Tarımsal kireç 0,53 2,32 22,28 3,84 - Pirinç kepeği 0,98 0,72 10,00 2,14 - Ambalaj malzemeleri 2,16 4,65 7,93 3,46 - Diğer 10,40 17,36 57,49 18,21 - DeğiĢken masrafdaki faiz (US 3,36 6,17 35,42 8,27 dolar yıllık faiz oranı %1.5) Toplam DeğiĢken Masraflar (1) 227,15 417,80 2 396,81 559,58 (%69,11) (%76,75) (%90,8) (%80,90) 34 Çizelge 4.10. Mantar Üretim Maliyet ve Getirilerinin Analizi (bir üretim dönemi (3 ay)) (devam) Sabit masraflar (ABD $) - Konut 145,52 215,24 326,48 184,64 - Varil 18,4 33,12 65,04 27,76 - Tartı 12,74 1 8 , 9 6 1 6 ,16 1 4 ,52 - Sulama kabı 3,60 7,76 6,48 4,88 - Branda 11,44 15,36 19,28 13,36 - Aile iĢgücü ücret karĢılığı 211,52 211,52 528,76 317,24 - 1 Yıl için Sabit Sermaye Faizi 2,88 4,36 6,50 3,68 Bir Dönem BaĢına Toplam Sabit 101,53 126,58 242,18 141,52 Maliyet (3 ay) (2) (%23,25) (%19,10) (%30,89) (%9,20) Bir Yıl için Toplam Sabit Maliyetler 406,12 506,32 968,7 566,08 Bir dönem baĢına toplam üretim 328,68 544,38 2 638,99 741,10 maliyeti (1+2)=(3) (%100) (%100) (%100) (%100) Toplam Mantar Üretim (kg)(4) 606,44 1 136,82 9 604,29 1 929,88 Ortalama DeğiĢken Maliyet (ABD 0,375 0,368 0,250 0,290 $/kg) Ortalama Sabit Maliyet (ABD $/kg) 0,167 0,111 0,025 0,073 Mantar maliyeti (ABD $/kg)3/4 0,54 0,48 0,27 0,38 Ortalama satıĢ fiyatı (ABD $/kg)(5) 1,54 1,82 1,72 1,62 Brüt Hasıla (4x5)=(6) 933,92 2 069,01 16 519,38 3 126,41 Brüt Kar (6-1) 706,77 1 651,21 14 122,57 2 566,83 Net Kar (6-3) 605,24 1 524,63 13 880,39 2 385,31 Not: (i) parantez içindeki değerler toplamın yüzdesini ifade etmektedir. (ii) Toplam örnek büyüklüğü 52‟dir. (iii) 1 ABD $ =3 404,205 Uganda ġilin (Ekim 2016). (iv) Mantar üretim dönemi 3 ay olduğu için bütün masraflar 3 ay için hesaplanmıĢtır. Küçük iĢletme grubunda toplam maliyetler içinde sabit maliyetlerin oranı %30,89 iken, değiĢken maliyetlerin oranı %69,11‟dir. ĠĢletme büyüklüğü arttıkça toplam maliyetler içinde değiĢken maliyetlerin oranı artmakta, ancak ortalama değiĢken maliyet ise 35 azalmaktadır. Aynı Ģekilde iĢletme büyüklüğü arttıkça ortalama sabit maliyetlerde de azalıĢ olmaktadır. Çizelge 4.11. Mantar Üretiminden Elde edilen Tarımsal Gelir 50-500 501-1000 1001+ Ortalama Net Kar ($) 605,24 1 524,63 13 880,39 2 385,31 Aile iĢgücü Ücret KarĢılığı ($) 52,88 52,88 132,19 79,31 Toplam Tarımsal Gelir ($) 699,86 1 577,03 15 647,09 2 913,30 (i) Toplam örnek büyüklüğü 52‟dir. (ii) 1 ABD $ = 3 404,205 Uganda ġilin (Ekim 2016). (iii) Mantar üretim dönemi 3 ay olduğu için bütün masraflar 3 ay için hesaplanmıĢtır. Çizelge 4.12. Ortalama Taze Mantar SatıĢ Fiyatı (ABD $/kg) Çuval Sayısı N Ortalama($) Minimum ($) Maksimum ($) 50-500 34 1,54 1,18 2,64 501-1000 11 1,82 1,47 2,94 1001+ 7 1,72 1,47 2,06 Toplam 52 1,62 1,18 2,94 Üretilen taze mantar kilogram baĢına fiyatı ABD Doları olarak Çizelge 4.12‟te gösterilmiĢtir. AraĢtırmada bazı mantar üreticilerinin mantarı kurutarak sattıkları görülmüĢtür. 10 kg taze mantardan yaklaĢık 1 kg kuru mantar elde edilmekte ve ortalama kuru mantar satıĢ fiyatı 11,75 US dolar/kg‟dır. Taze ve kuru mantarın en büyük pazarı marketler, supermarketler, oteller, restoranlar ve üreticilerin komĢuları olarak ifade edebiliriz. Üreticilerin birçoğu ürünlerini ya doğrudan kendileri pazarlamakta ya da aracılar yolu ile pazarlamaktadırlar. 36 Çizelge 4.13. ĠĢletme Büyüklüklerine Göre Mantar Üretim Maliyet ve Getirileri Tabakalar 50-500 501-1000 1001+ Ortalama ĠĢletme Sayısı 34 11 7 52 Toplam DeğiĢken Masraf ($) 227,15 417,80 2 396,81 559,58 Toplam Sabit Masraf ($) 101,53 126,58 242,18 141,52 Toplam Üretim Masraf ($) 328,68 544,38 2 638,99 741,10 Brüt Kar ($) 912,43 1 998,20 17 970,63 3 438,41 Net Kar ($) 605,24 1 524,63 13 880,39 2 385,31 Nispi Kar ($) 3,51 4,20 6,62 4,08 BaĢabaĢ noktası (kg) 86,78 87,30 164,75 106,41 Ortalama Mantar SatıĢ Fiyatı 1,54 1,82 1,72 1,62 ($/kg) (i)Toplam örnek büyüklüğü 52‟dir. (ii) 1 ABD $ =3 404,205 Uganda ġilingi (Ekim 2016). (iii) Mantar üretim dönemi 3 ay olduğu için bütün masraflar 3 ay için hesaplanmıĢtır. AraĢtırma kapsamında mantar üreticilerinin ortalama net karı 2 385,31 ABD doları ve ortalama nispi kar 4,08 olarak hesaplanmıĢtır. Bu değerler mantar üretiminin karlı bir faaliyet olduğunun açık bir göstergesidir. 4.3. Mantar ĠĢletmelerinin Karlılığını Etkileyen Faktörler Çoklu regresyon yöntemi kullanılarak bağımlı değiĢken olarak alınan brüt kar (Y) ile bağımsız değiĢkenler arasındaki iliĢkinin büyüklüğü ortaya konulmaya çalıĢılmıĢtır. Bağımsız değiĢkenler ise, yaĢ, eğitim düzeyi, deneyim, kooperatife üyelik, kompost torba sayısı, mantar satıĢ fiyatı ve mantar üretiminin ana faaliyet olup olmaması olarak dikkate alınmıĢtır. Modele ait sonuçlar Çizelge 4.14, 4.15 ve 4.16‟de gösterilemektedir. 2 R değerine bakıldığında modeldeki bağımlı değiĢkendeki değiĢikliklerin %90 gibi bir oranı bağımsız değiĢkenler tarafından açıklanmaktadır. %10‟luk bir kısmı ise modele dahil 2 olmayan değiĢkenler tarafından açıklanabilmektedir. R değerinin yüksek olması regresyon model uyumunun iyi olduğunu gösterir. Regresyon modeline, bağımsız değiĢkenler eklendikçe, doğal olarak, bunların bağımlı değiĢken üzerindeki değiĢime getirdikleri 37 açıklama artarken, bu açıklamaya o oranda “Ģans eseri açıklanan değiĢimin neden olduğu bir hata” karıĢmıĢ olacaktır. Çizelge 4.14. Regresyon Modeline Ait Özet Sonuçlar 2 Model R R DüzeltilmiĢ Tahminin Std. Durbin- N 2 R Hatası Watson a 1 .949 .901 .886 3188.87218 1.957 52 a. Bağımlı DeğiĢken: Brüt Kar b. DeğiĢkenler: (Sabit terim), YaĢ, Eğitim, Deneyim, Üyelik, Torba Sayısı, Mantar SatıĢ Fiyatı, Ana Faaliyet. 2 DüzeltilmiĢ R , açıklanan değiĢimin bu hatadan arındırılmıĢ Ģeklidir ve normal olarak 2 hesaplanmıĢ R küçüktür. Buna göre de bağımlı değiĢkendeki (iĢletmelerin brüt karındaki) değiĢikliklerin %88,6‟sı modeldeki bağımsız değiĢkenler tarafından açıklanmaktadır. Çizelge 4.15. ANOVA Analiz Sonuçları Model Sum of Squares Df Mean Square F Sig. b Regression 4083778824.419 7 583396974.917 57.371 .000 Residual 447431854.836 44 10168905.792 Total 4531210679.255 51 a. Bağımlı DeğiĢken: Brüt Kar b. DeğiĢkenler: (Sabit terim), YaĢ, Eğitim, Deneyim, Üyelik, Torba Sayısı, Mantar SatıĢ Fiyatı, Ana Faaliyet. Çizelge 4.15‟te verilenlere göre model, iĢletmelerin brüt karı ile diğer bağımsız değiĢkenler aradındaki doğrusal iliĢkinin istatistiksel olarak %1 anlamlılık seviyesinde önemli olduğunu göstermektedir (F=57.31, p<0,000). Çizelge 4.16‟deki bilgilerden, çoklu regresyon modelinde çoklu bağıntı (multicollinearity) olup olmadığını anlamak için tölerans ve VIF değerlerine bakarak karar verebiliriz. Buna göre tölerans değerleri tüm değiĢkenler için > 0.1 veya VIF <10 olmalıdır. 38 Çizelge 4.16. Mantar ĠĢletmelerinin Karlılığını Etkileyen Faktörler Model Unstandardized Std.ized t Sig. Collinearity Coefficients Coeff. Statistics B Std. Err. Beta Toler VIF Sabit Terim -6183.008 3899.415 -1.586 .120 YaĢ 17.012 55.138 .016 .309 .759 .852 1.173 Eğitim 85.787 195.802 .023 .438 .663 .783 1.277 Deneyim 2036.596 230.869 .652 8.821 .000* .411 2.431 Üyelik -2269.090 1175.875 -.108 -1.930 .060** .719 1.391 Torba Say. 1.516 .265 .401 5.72 000* .458 2.184 SatıĢ Fiyatı 358.923 1432.674 .013 .251 .803 .824 1.214 Ana Faal. 350.204 900.801 .020 .389 .699 .840 1.191 Bağımlı DeğiĢken : Brüt Kar * 1% düzeyinde önemli. ** 10% düzeyinde önemli. Çoklu regresyon modeli çözüm sonuçlarına göre mantar üretiminde deneyim ve üretimde kullanılan torba sayısı karlılıkla pozitif bir iliĢki göstermektedir. Her iki değiĢken %1 önem seviyesinde istatistiki olarak anlamlıdır (Çizelge 4.16). Herhangi bir kooperatife üyelik karlılıkla negatif bir iliĢki içinde olup istatistiksel olarak %10 düzeyinde anlamlıdır. Bu değerlere göre mantar üretim deneyiminin artması ile iĢletmenin karlılığının artacağı ifade edilebilir. Deneyimdeki artıĢın daha iyi tarımsal uygulamaların yapılması ve sorunların kolayca çözülebilmesine imkan vermesi nedeniyle sonuçta karlılığın artmasına katkı sağladığı Ģeklinde yorumlanması mümkündür. Üretimde kullanılan torba sayısındaki 1 birim artıĢ, iĢletmenin karlılığını 1,516 US dolar artırmaktadır. ĠĢletme ölçeğinin artması ile birime düĢen ortalama masrafların azalması sonucunda karlılığın artması da beklenen bir sonuçtur (Çizelge 4.16). Herhangi bir organizasyona, özellikle kooperatiflere üyelik karlılığı azaltan bir unsur olarak modelde yer almıĢtır. %10 önem seviyesinde anlamlı olmakla birlikte, yine de mantar üreticilerinin üye olduğu kooperatif veya benzer örgütlerin, üyelerine herhangi 39 destek vermekten uzak, etkin olmayan yapılar olduğunun bir göstergesi olarak dğerlendirebiliriz. Bunun dıĢında, yaĢ, eğitim düzeyi, satıĢ fiyatı ve mantarın ana faaliyet olup olmaması değiĢkenleri istatistiki olarak anlamsızdır. 4.4. VZA ile Mantar ĠĢletmelerinin Etkinliğinin Belirlenmesi Çizelge 4.18‟de mantar iĢletmelerinin VZA ile hesaplanan teknik, tahsis ve maliyet etkinlik skorları verilmiĢtir. Etkinlik değerleri hem değiĢken ölçeğe getiri hem de sabit ölçeğe getiri varsayımları dikkate alınarak hesaplanmıĢtır. Çizelge 4.17‟de veri zarflama analizinde kullanılan girdi ve çıktı değiĢkenlerinin minimum, maksimum ve ortalama değerleri gösterilmektedir. Çizelge 4.17. VZA modelinde kullanılan girdi ve çıktı değiĢkenleri DeğiĢkenler Minimum Maksimum Ortalama Ortalama Birim Fiyat ($) Çıktı : Üretim Miktarı 130 33 800 1 929,88 1,62 Girdi 1 : Mantar tohumu 67 13 000 961,73 0,34 Girdi 2: Pamuk 1 260 20,17 7.24 Girdi 3: Sulama 70 1 700 528,65 0.02 Girdi 4: Yakacak odun 1 10 1,92 6.34 Girdi 5: Polietilen torbalar 1 217 16,79 0.28 Girdi 6: Ambalaj malzemeleri 1 70 3,02 1.92 Modelde çıktı olarak üretim miktarı (kg) kullanılmıĢtır. Girdi olarak kullanılan, mantar tohumu torba sayısı olarak, pamuk 100 kg‟lık bir çuval sayısı olarak, sulama 20 litrelik su kabı sayısı olarak, odun miktarı bir araç kasası olarak, polietilen torbalar 24 adet torbadan oluĢan bir paket sayısı olarak ve ambalaj malzemeleri ise kilogram olarak belirtilmiĢtir. 40 Çizelge 4.18. Mantar ĠĢletmelerinin Teknik, Tahsis ve Maliyet Etkinliği Ölçeğe DeğiĢen Getiri(ÖDG) Ölçeğe Sabit Getiri (ÖSG) 50-500 501-1000 1001+ Ort. 50-500 501-1000 1001+ Ort. ĠĢletme S. 34 11 7 52 34 11 7 52 Teknik Et. 0,980 0,628 0,615 0,942 0,672 0,481 0,320 0,681 Etkin ĠĢlet. 32 6 4 - 5 - 2 - Min. 0,599 0,548 0,782 0,548 0,355 0,485 0,658 0,355 Maks. 1,000 1,000 1,000 1,000 1,000 1,000 1,000 1,000 Tahsis Et. 0,840 0,490 0,392 0,593 0,639 0,443 0,273 0,487 Etkin ĠĢlet. 1 - 1 - - - 1 - Min. 0,293 0,196 0,418 0,196 0,076 0,112 0,389 0,076 Maks. 1,000 0,718 1,000 1,000 0,770 0,681 1,000 1,000 Maliyet Et. 0,924 0,582 0,541 0,557 0,796 0,587 0,475 0,331 Etkin ĠĢlet. 1 - 1 - - - 1 - Min. 0,293 0,196 0,341 0,196 0,076 0,095 0,298 0,076 Maks. 1,000 0,506 1,000 1,000 0,627 0,385 1,000 1,000 Teknik etkinlik, tahsis etkinliği ve maliyet etkinliği skorları Çizelge 19‟da özetlenmiĢtir. DeğiĢen ölçeğe getiri varsayımı altında ortalama teknik etkinlik skorları 0,548 ile 1,000 arasında değiĢme göstermektedir. Sabit ölçeğe getiri varsayımı altında ise 0,355 ile 1,000 arasında değiĢme göstermektedir. Teknik etkinlik skorunun 1,000 olması sözkonusu iĢletmenin teknik olarak tam etkin olduğunu ifade ederken, 1‟den küçük olan kısım kadar etkinsiz olduğu belirtilir. Buna göre iĢletmeler ortalamasında teknik etkinlik skoru 0,942 gibi yüksek bir değer olarak hesaplanmıĢtır. Teknik anlamda iĢletmelerin ortalama olarak etkin olduğunu söyleyebiliriz. Teknik olan olan etkin olan iĢletmeler ölçeğe değiĢen getiri varsayımı altında 42 adet iken, sabit ölçeğe getiri varsayımı altında sadece 7 iĢletme etkindir. Ortalama olarak etkin olmayan iĢletmelerin aynı üretim miktarını elde etmek için ÖDG varsayımı altında girdileri %5,8 azaltması, ÖSG varsayımı altında ise %31,9 azaltması gerekmektedir. 41 Tahsis etkinliği ve maliyet etkinliği skorları ÖDG varsayımı altında 0,196 ile 1,000 arasında değiĢirken, ÖSG varsayımı altında 0,076 ie 1,000 arasında değiĢmektedir. Ortalama tahsis etkinliği ÖDG ve ÖSG için sırasıyla 0,593 ve 0,487 olarak hesaplanmıĢtır. Tahsis etkinliği ve maliyet etkinliği olan iĢletme sayısı oldukça az sayıdadır. Buna gore etkinliğe ulaĢmak için çıktı düzeyinde herhangi bir değiĢiklik olmadan ortalama masrafların ÖDG maliyet etkinliği skoruna gore %40,7 azaltılması gerekir. Tahsis ve maliyet etkinlik skorlarına göre etkinliği artırmak için önemli bir boĢluk olduğu söylenebilir. 4.5. Mantar ĠĢletmelerinin Etkinliğini Etkileyen Faktörler Çizelge 4.19‟da VZA etkinlik skorları dikkate alınarak, tobit model ile etkinliği belirleyen faktörlerin analiz sonuçları verilmiĢtir. Çizelge 4.19. Tobit Model Sonuçları CEFF Coef. Std. Err. t P>t YaĢ .0013648 .0020605 0.66 0.511 Eğitim .0020714 .0070634 0.29 0.771 Deneyim .0055747 .0133723 0.42 0.679 Üyelik .024024 .0415596 0.58 0.566 Torba sayısı .0000397 .0000117 3.38 0.001* Fiyat -.1005997 .0497083 -2.02 0.049* Sabit .3531619 .1541036 2.29 0.027 sigma .1135987 .0111392 Log likelihood = 39.319545 *%5 düzeyinde önemli. Tobit model sonuçlarına gore, mantar satıĢ fiyatı ve üretimde kullanılan torba sayısı mantar iĢletmelerinin etkinliklerini pozitif olarak, istatistiki anlamda önemli (p<0,05), etkilemektedir. SatıĢ fiyatının yüksekliği daha yüksek kar nedeniyle iĢletmenin etkinliğini artıracak, üretimde kullanılan torba sayısı arttıkça yine iĢletme daha etkin olacaktır. Sosyo- 42 ekonomik faktörler olarak modele eklenen yaĢ, eğitim düzeyi, deneyim ve kooperatife üyelik önemsiz olarak bulunmuĢtur. 4.6. Uganda’da Mantar ĠĢletmelerinin KarĢılaĢtıkları Sorunlar Mantar üreticilerinin karĢılaĢtıkları temel sorunlar Çizelge 4.20‟de gösterilmektedir. Bu sorunlar düĢük pazar fiyatlarından, sulama zamanında su yetersizliğine kadar uzanmaktadır. Çizelge 4.20. Mantar Üreticilerinin Temel Sorunları Sorunlar Frekans % DüĢük Pazar fiyatı 31 59,6 Pamuk Maliyetinin Yüksekliği ve 29 55,8 Üretim Yetersizliği Mantar Tohumunun Yetersizliği ve 25 48,1 Kalite DüĢüklüğü Yetersiz Yayım Hizmeti 21 40,4 Yüksek Sıcaklık 12 23,1 Yetersiz Sermaye 4 7,7 Hastalıklar ve Zararlar 5 9,6 Mantarın Çabuk Bozulması 4 7,7 Su Yetersizliği 3 5,8 Diğer 3 5,8 Mantar üreticileri, en önemli sorun olarak düĢük pazar fiyatını belirtmiĢlerdir. Ġkinci sırada mantar üreticilerinin kompost hazırlamada kullandıkları pamuk tohumu kabuklarının teminindeki zorluklar ve fiyatının yüksekliği yer almıĢtır. YetiĢtirme ortamı olarak kullanılan pamuk tohumu kabuklarının Tanzanya‟dan ithal edilmesi de yeterli olmamaktadır. Mantar tohumu üreticileri tarafından üretilen tohumun düĢük kalitede olması üreticilerin kayıplarını artırdığı gibi istenilen zamanda bulunamaması da önemli bir sorundur. Yerel 43 yayım elemanlarının mantar üretimine iliĢkin olarak yeterli yayım ve danıĢmalık hizmetleri vermemeleri de diğer bir sorun olarak belirtilmiĢtir. 4.7. Mantar ĠĢletmelerinin KarĢılaĢtıkları Sorunlara Çözüm Önerileri AraĢtırma kapsamında anket yapılan üreticilerin bildirdikleri sorunlara yönelik olarak çözüm önerileri aĢağıdaki tabloda özet olarak sunulmuĢtur (Çizelge 4.21). Çizelge 4.21. Mantar ĠĢletmelerinin Sorunları ve Çözüm Önerileri Sorunlar Çözüm Önerileri DüĢük Pazar fiyatı Üreticileri gruplar / kooperatifler oluĢturmaya, aralarında piyasa bilgileri toplamaya ve yaymaya, yerel ve yurtdıĢında daha iyi pazarlar bulunmasına teĢvik etmenin yanı sıra, Uganda halkını mantar tüketiminin faydaları konusunda bilgilendirmek. Pamuk Maliyetinin Yüksekliği ve Üretim Hükümetin, diğer bitkisel ürünlerde olduğu Yetersizliği gibi çiftçi gruplarına / çiftçilere ücretsiz pamuk tohumu kabukları için sübvansiyon vermesi ya da küspe gibi diğer yetiĢtirme ortamlarının kullanımın teĢvik etmesi. Mantar Tohumunun Yetersizliği ve Kalite Uganda Ulusal Standartlar Bürosu, mantar DüĢüklüğü tohumları üreten iĢletmeleri etkin bir Ģekilde izleyerek, belirlenen standartlara uymalarını sağlamalıdır. Hükümet aynı zamanda mantar tohumu üretenlere, kaliteli üretim yapabilmeleri için gerekli altyapıya destek olmalıdır. Yetersiz Yayım Hizmeti Yerel yayım çalıĢanlarına mantar üretimi konusunda sürekli eğitim verilmesi ve daha fazla kadına ulaĢılabilecek faaliyetler düzenlenmesi. Yüksek Sıcaklık Üreticileri, sıcaklığı kolayca kontrol edilebilen ve sulamayı kolaylaĢtıracak daha uygun yapılar inĢa etmeye teĢvik etmek. 44 Çizelge 4.21.Mantar ĠĢletmelerinin Sorunları ve Çözüm Önerileri (devam) Yetersiz Sermaye Tasarruf ve Kredi Kooperatifleri organizasyonları (SACCOs) yoluyla, hükümet tarafından oluĢturulan kadın fonu, Uganda Mikrofinans Destek Merkezi gibi çeĢitli fonlardan üreticilerin yeterli ve düĢük faizli sermayaye ulaĢabilmesini sağlamak. Hastalıklar ve Zararlar Mantar yetiĢtirme ortamlarının hazırlanması esnasında hijyenin sağlanması; uygun fungisitler, böcek öldürücülerin vs. kullanılması ve ortaya çıkan sorunlar hakkında daha fazla araĢtırma yapılmasına ihtiyaç vardır. Mantarın Çabuk Bozulması Mantar üretiminin yoğun olduğu zamanlarda arz fazlasının kurutma ve iĢlemeye tabi tutulabilmesi için, soğuk hava depolama tesisleri gibi pazarlama altyapısının geliĢtirilmesi gereklidir. Su Yetersizliği Su toplama teknolojilerine yatırım yapmak ve daha ucuz olan Ulusal Su ve Kanalizasyon ġirketi vasıtasıyla su elde etmek. Diğerleri Hükümet tarım programlarına mantar üretim giriĢimlerinin dahil edilmesi, yaratılacak katma değerin üzerinde durulması ve kadınları ekonomik olarak güçlendirmek için mantar üretimine yönelmelerini sağlayacak planlı bir politika düzenlenmesi. 4.8. SWOT Analizi Bu bölümde Uganda mantar üretiminin güçlü ve zayıf yanları ile fırsatlar ve tehditler analiz edilecektir (Çizelge 4.22). Mantar üretimi Uganda için hala yeni bir faaliyet olduğundan, sektörün geliĢimini hızlandırabilecek veya engelleyebilecek içsel ve dıĢsal faktörlerin analiz edilmesi önemlidir. 45 Çizelge 4.22. SWOT Analizi Güçlü Yönler Zayıf Yönler  Mantar yetiĢtirmek için gerekli çeĢitli  Kullanılan teknolojinin düĢüklüğü ve organik yetiĢtirme ortamlarının mantar tohumu sağlayıcılarının (substratların) varlığı (Pamuk tohumu güvenilir olmaması gibi nedenlerle kabuğu, ülkedeki sayısız Ģeker Ģirketlerinin kaliteli mantar tohumunun küspe üretimi, buğday, pirinç, darı ve sağlanmasındaki güçlükler. sorgum gibi ürünlerin samanı).  Mantar üretim kalite ve miktarını  Kısa bir süre (normalde 21 gün) içinde etkileyen karıncalar, yılanlar, yüksek getiri sağlaması ve hasat funguslar ve diğer enfeksiyonlar. baĢladığında günlük gelir imkanın olması.  Üretime baĢlamak için küçük bir baĢlangıç  Mantara olan talep çok az artarken, sermayesi ihtiyaç olması ve küçük miktarda mevsimlik üreticiler ve organize üretim yapılabilmesi. olmamıĢ küçük ölçekli üretim nedeniyle pazara arzda süreklilik  Mantar üretiminin yapıldığı yapılar yaklaĢık sağlanamaması. 10x10 ft veya daha küçük büyüklükte olabildiğinden küçük arazi parçalarının  Öz sermayeyi artırmanın mantar üetiminde kullanılabilmesi. zorluklarından dolayı büyük ölçekli mantar üretimine yatırım yapmak için  Mantar üretiminde çalıĢabilecek iĢgünün yetersiz sermaye olması. varlığı. Mantar üretiminde çok az bir eğitimle çalıĢabilecek çok fazla vasıfsız  Büyük ölçekli mantar yetiĢtirme iĢgücü vardır. sistemleri daha fazla iĢgücü ve mekanizasyon gerektirir. 46 Çizelge 4.22. SWOT Analizi (devam) Fırsatlar Tehditler  Mantar sektörü hem yerel hem de küresel  Özellikle Refah Yaratma Hareketi (OWC) pazarlarda yüksek potansiyele sahiptir. programı ve Ulusal Tarım DanıĢma Çünkü dünya genelinde mantar talebi Hizmetleri (NAADS) programlarında oldukça yüksektir ve Uganda'daki insanlar, mantar üretimini artırma amaçlı planlanmıĢ mantar tüketiminin kadınlarda doğurganlık hükümet politikalarının bulunmaması. arttırıcı olduğunu düĢünmektedirler.  Kenya ve Güney Afrika‟dan ithal edilen  Uganda‟daki gençler, ev kadınları ve diğer mantar ile pazarda rekabet. insanlar için kendi iĢini kurma imkânı.  Mantar üretiminin nasıl yapılacağı ve üretim  Mantar hızla geliĢen ve canlı bir sector aĢamasında ortaya çıkan sorunların olduğu için üretimden pazarlamaya ve bütün çözümünde yeterli ve kalifiye yayım değer zincirinde çeĢitli fırsatlar sunmaktadır. personel eksikliği.  Mantar, sanayi kullanımında katma değeri  DüĢük çiftlik kapısı fiyatları ve mantarın yüksek ürün fırsatları yaratacak potansiyele çabuk bozulma özelliği nedeniyle soğuk sahiptir. depolama ve konserve yapma gereksinimi.  Mantarın içerdiği tıbbi ve besleyici değerleri  Genel mantar sektörü yanı sıra yetiĢtirme temelinde insanların farkındalığının ortamlarının (substratların) uygunluğuna ve artmasıyla gelecekte mantar satıĢlarının artıĢ mantar tohumuna yönelik araĢtırma göstermesi. yatırımlarının azlığı.  Artan tüketici bilinci ve sağlıklı, kaliteli ve  DeğiĢen hava Ģartları, özellikle mantar organik ürünlere olan talep nedeniyle yaĢam üretimini etkileyen uzun süren kuraklık. tarzlarındaki değiĢim.  Özellikle bazı sezonlarda pamuk gibi  Yurtiçi ve yurtdıĢı pazarlara eriĢim girdilerde meydana gelen fiyat artıĢları imkânlarını arttırmayı amaçlayan etkin üretim maliyetlerini çok yükseltir mantar üreticileri örgütlenmelerinin kurma çabalarının geliĢtirilmesi.  Hükümet ve diğer kalkınma ortakları tarafından, ülke çapında mantar üretimini de kapsayan farklı tarımsal kalkınma programlarına verilecek desteğin artırılması.  Mantar tohumu üretimi, yetiĢtrme ortamları (substratlar) ve diğer sorunlara yönelik araĢtırmaların artması. 47 5. SONUÇ Bu çalıĢma Uganda Kampala BüyükĢehir bölgesinde mantar üreten iĢletmelerin etkinliğini ve karlılığını analiz etmeyi amaçlamıĢtır. Tanımlayıcı istatistikler kullanarak çiftçilerin sosyal demografik özelliklerini ortaya koymak, mantar üreten iĢletmelerin maliyetlerini ve getirilerini analiz ederek mantar üretiminin kârlılığını incelemek için çeĢitli yöntemler kullanılmıĢtır. ĠĢletmelerin karlılığını etkileyen faktörler de çoklu regresyon yönemi kullanılarak analiz edilmiĢtir. Mantar üreten iĢletmelerin maliyet etkinliği Veri Zarflama Analizi kullanılarak belirlenmiĢtir. IĢletmelerin etkinliğini etkileyen faktörlerin belirlenmesi amacıyla tobit analizi kullanılmıĢtır. Mantar üretimi ile ilgili olarak hem SWOT analizi yapılmıĢ hem de mantar üretiminde karĢılaĢılan sorunlara uygun çzöüm önerileri getirilmeye çalıĢılmıĢtır. AraĢtırmaya katılanların %55,8‟i kadın, % 44,2'si ise erkeklerden oluĢmaktadır. Bu nedenle mantar üretiminde daha çok kadınların yer alıyor olması, mantar üretiminin kadınların ekonomik olarak güçlendirilmesi için bir fırsat olduğunu değerlendirmek gerekir. AraĢtırmaya katılanların büyük çoğunluğunun, diğer bir ifadeyle %78,8‟inin evli, %15,4‟ünün bekar ve %5,4‟ünün ise dul olduğu belirlenmiĢtir. Mantar üreten iĢletmecilerin hepsinin 18 yaĢ üstü olduğu belirlenmiĢtir. AraĢtırmaya katılan 52 üreticinin %42,3‟ü 31-40 yaĢ aralığında, %36,5‟i 20-30 yaĢ grubunda, %13,5‟i 41-50 , %7,7‟si ise 51 ve üstü yaĢ grubunda yer almaktadır. Bu sonuçlara göre, gençlerin tarımla uğraĢtığı aynı zamanda kompost yapımı sonrası daha az emek ihtiyacı bulunmasından dolayı emeklilik yaĢındaki insanların da mantar üretiminde bulundukları söylenebilir. Mantar tohumunun en büyük sağlayıcısı Ulusal Tarım AraĢtırma Laboratuvarları (NARL) „dır. Bunu Makerere Üniversitesi ve diğer tohum sağlayıcıları izler. AraĢtırma alanında 21 yıl deneyime sahip olduğunu ifade eden üretici kendi tohumunu kendi üretirken aynı zamanda diğer üreticilere de tohum satmaktadır. 48 Mantar üreticilerinin eğitim düzeyi oldukça yüksektir. Büyük bir çoğunluğu (%55,8) lisans ve önlisans derecesine sahiptir. Buna gore mantar üreticileri iyi eğitimli olduklarından dolayı teknolojideki ve diğer mantar üretimine iliĢkin yenilikleri çok daha kolay bir Ģekilde iĢletmelerine aktarabileceklerdir. Mantar üreticilerinin %73,1‟i herhangi bir üretici grubuna, derneğe veya kooperatife üye değildir. Bu nedenle üreticilerin kooperatifler kurmaya ve bu kooperatiflere üye olmalarını teĢvik etmeye, üreticilerin hükümet programlarından yararlanmalarını sağlamak için mevcut kooperatiflerin ve çiftçi gruplarının çalıĢmalarını düzene sokmaya, üreticilerin pazarlık gücünü artıracak düzenlemelere ihtiyaç vardır. AraĢtırma sonuçlarına göre 47 üreticinin yayım ve danıĢmanlık hizmetlerini (bilgiyi) diğer üreticilerden aldığını, 44 üreticinin araĢtırmacılar ve tohum yetiĢtiricilerinden, 7 üreticinin kooperatiflerden, 6 üreticinin üretici grup toplantılarından, 4 üreticinin ise dergi ve gazete gibi diğer kaynaklardan bilgi aldıkları belirlenmiĢtir. Buna gore, mantar üreticilerine gerekli bilgiyi sağlamak için daha fazla yayım çalıĢanı eğitmek ve mantar üretiminde ortaya çıkan sorunları çözebilecek nitelikte olmalarına ihtiyaç vardır. Mantar üreticilerinin %86,5‟i mantar üretim torbalarını yetiĢtirme odalarında tahta raflara koyarak üretim yaparken, %3,8‟i iple tavandan sarkan bir Ģekilde asarak üretim yapmaktadır. % 9,6‟sı ise her iki metodu birlikte kullanmaktadır. AraĢtırmaya katılanları %50‟si mantar üretimini ana geçim kaynağı olarak görürken, diğer %50‟si ek gelir kaynağı olarak görmektedirler. Bu nedenle mantar üretiminin yaygınlaĢması insanların yaĢam standartlarının artırılması için önemli bir potansieyele sahiptir. Üreticiler büyük oranda gelir elde etmek amacıyla mantar üretmeye baĢlamıĢlardır. Bu araĢtırmaya göre, mantarın hızlı olgunlaĢması, üretimden hasata geçen sürenin kısalığı, mantarın pazar ve pazarlama imkanlarının yüksekliği, mantar tüketiminin sağlığa faydaları, diğer faaliyetlere göre hastalıktan ari olması, az sermaye ve arazi ihtiyacı gibi faktörler üreticilerin mantar üretmesine neden olmaktadır. Devlet destekleri ve ücretsiz mantar 49 tohumu ve diğer girdilerin olması gibi bir uygulama olmadığından, böyle bir uygulama ile insanların daha çok mantar üretmelerini motive edecektir. Mantar iĢletmelerinin fayda/masraf analizi ile masraf ve gelirleri, brüt kar, BBN ve net kar kullanılarak analiz edilmiĢtir. Bu sonuçlara göre mantar üretimi genellikle karlıdır ve bu nedenle yeni üreticilerin (giriĢimcilerin) üretim yapması için uygun olacaktır. Bir dönem için hesaplanan ortalama net kar iĢletme baĢına 2 385,31 dolar, nispi kar 4,08 olup, mantar üretiminin karlılığını ve yapılan yatırıma karĢılık yeterli getiri sağlandığını pekiĢtirmektedir. Mantar karlılığınını belirleyen faktörler çok değiĢkenli regresyon analizi ile belirlenmiĢtir. Regresyon modelinde brüt kar bağımlı değiĢken, yaĢ, eğitim düzeyi, deneyim, kooperatife üyelik ve üretimde kullanılan compost torba sayısı bağımsız değiĢken olarak dikkate alınmıĢtır. Deneyim ve üretimde kullanılan torba sayısı karlılıkla pozitif bir iliĢkiye sahiptir ve istatistik olarak %1 seviyesinde önemlidir. Herhangi bir kooperatife üyelik ile karlılık arasında istatistiki olarak %10 önem seviyesinde pozitif bir iliĢki varken, diğer bağımsız değiĢkenler ise istatistiki olarak önemsizdir. Mantar iĢletmelerinin etkinliğini belirlemek için VZA kullanılmıĢtır. DeğiĢen ölçeğe getiri varsayımı altında ortalama teknik etkinlik skorları 0,548 ile 1,000 arasında değiĢme göstermektedir. Sabit ölçeğe getiri varsayımı altında ise 0,355 ile 1,000 arasında değiĢme göstermektedir. Buna göre iĢletmeler ortalamasında teknik etkinlik skoru 0,942 gibi yüksek bir değer olarak hesaplanmıĢtır. Teknik olan olan etkin olan iĢletmeler ölçeğe değiĢen getiri varsayımı altında 42 adet iken, sabit ölçeğe getiri varsayımı altında sadece 7 iĢletme etkindir. Ortalama olarak etkin olmayan iĢletmelerin aynı üretim miktarını elde etmek için ÖDG varsayımı altında girdileri %5,8 azaltması, ÖSG varsayımı altında ise %31,9 azaltması gerekmektedir. Tahsis etkinliği ve maliyet etkinliği skorları ÖDG varsayımı altında 0,196 ile 1,000 arasında değiĢirken, ÖSG varsayımı altında 0,076 ie 1,000 arasında değiĢemktedir. Ortalama tahsis etkinliği ÖDG ve ÖSG için sırasıyla 0,593 ve 0,487 olarak hesaplanmıĢtır. 50 Tahsis etkinliği ve maliyet etkinliği olan iĢletme sayısı oldukça az sayıdadır. Buna gore etkinliğe ulaĢmak için çıktı düzeyinde herhangi bir değiĢiklik olmadan ortalama masrafların ÖDG maliyet etkinliği skoruna gore %40,7 azaltılması gerekir. Mantar iĢletmelerinin etkniliğini etkileyen faktörlerin belirlenmesi amacıyla tobit model kullanılmıĢtır. Tobit model sonuçlarına gore, mantar satıĢ fiyatı ve üretimde kullanılan torba sayısı mantar iĢletmelerinin etkinliklerini pozitif olarak, istatistiki anlamda önemli seviyede (p<0,05), etkilemektedir. SatıĢ fiyatının yüksekliği daha yüksek kar nedeniyle iĢletmenin etkinliğini artıracak, üretimde kullanılan torba sayısı arttıkça yine iĢletme daha etkin olacaktır. Sosyo-ekonomik faktörler olarak modele eklenen yaĢ, eğitim düzeyi, deneyim ve kooperatife üyelik önemsiz olarak bulunmuĢtur. Mantar üreticilerinin temel sorunları ve bu sorunların çözümleri kapsamlı olarak ele alınmıĢ, sektörün SWOT analizi yapılmıĢtır. Bu değerlendirmeler Uganda‟da mantar üretiminin yaygınlaĢması, insanların ek gelir elde etmelerinin sağlanması, yetersiz beslenme sorunlarının önüne geçilmesi, istihdam yaratması, özellikle kadınların ekonomik olarak güçlendirilmesi açısından politika yapıcılar tarafından dikkate alınması gereken önemli sonuçlar taĢımaktadır. Mantar üretimi, Uganda için büyük potansiyeli olan ve fırsatlar taĢıyan önemli bir tarımsal üretim faaliyetidir. Uganda‟da mantar yetiĢtiren iĢletmelerin sayısının tam olarak belirleneceği bir sayımın yapılması, pazarlama, katma değer ve mevcut çeĢitli fırsatlar ile ilgili zorlukları araĢtırmanın yanısıra yetiĢtirilen mantara karĢı tüketici algılarının incelenmesi, mantar üretimindeki zorlukların giderilmesinde etkin araçlar bulunmasını sağlayacaktır. 51 KAYNAKLAR Anonim, 2009. Mushroom Training and Resource Centre (MTRC) th www.oystermushroom.ug Accessed on 20 January 2017. Anonim, 2014a. Uganda Agricultural Sector Gender Statistics Profile 2014. Uganda th Bureau of Statistics (UBOS), Kampala, Uganda. (Accessed on 10 April 2017). Anonim, 2014b. Uganda Poverty Status Report. Ministry of Finance, Planning and th Economic Development (MoFPED). Kampala, Uganda (Accessed on 10 April 2017). Anonim, 2015. Uganda SIGI Country Report. OECD Development Center. Available at: th https://www.oecd.org/dev/development-gender/ (Accessed on 10 April 2017). Anonim, 2016a. The World Bank Data: Agriculture, value added the percentage of Gross Domestic Product (% of GDP). Available at: https://data.worldbank.org/indicator/NV.AGR.TOTL.ZS (Accessed on 10th April 2017). Anonim, 2016b. Mushroom Market worth $50,034.12 Million by 2019. Available at: https://www.zionmarketresearch.com/sample/mushroom-market published on 19 October th 2016, retrieved on 4 March 2017. Badr, A. 2005. Mushroom growers' handbook 2, shiitake cultivation Mushroom. Banker, R. D., Charnes, A., Cooper, W. W. 1984. Some models for estimating technical and scale inefficiencies in data envelopment analysis. Management Science, 30(9), 1078- 1092. Barmon,B.K., Imrana, S., Parvez, K.A., Al Mamun. 2012. Economics of Mushroom (Agaricus bisporus) Production in a Selected Upazila of Bangladesh, Department of Economics, East West University, Dhaka, Bangladesh, A Scientific Journal of Krishi Foundation index journal The Agriculturists 10 (2): 77-89 (2012) ISSN-1729-521. Bongiwe, G.X., Masuku, M.B .2013. Factors Affecting the Productivity and Profitability of Vegetables Production in Swaziland, Department of Agricultural Economics and Management, University of Swaziland, Swaziland. Journal of Agricultural Studies ISSN 2166-0379 2013, Vol. 1, No. 2 pg 37-52: doi:10.5296/jas.v1i2.3748. Brodrick, A., Sanzidur, R. 2014. Profitability and efficiency of cassava production at the farm-level in Delta State, Nigeria. International Farm Management Association and Institute of Agricultural Management. International Journal of Agricultural Management, Volume 03, Number 4 pp (PDF Download Available). Availablefrom:https://www.researchgate.net/publication/263703024_Profitability_and_effi ciency_of_cassava_production_at_the_farm-level_in_Delta_State_Nigeria [accessed Oct 20 2017]. Brouk, B. 1975. Plants Consumed by Man. Academic Press, London, ISBBN: 012136450X, pp:54-65. 52 Bruin, J. 2006. New test: command to compute new test. UCLA: Academic Technology Services, Statistical Consulting Group. (http://www.ats.ucla.edu/stat/stata/ado/analysis/). Celik, Y., Peker, K. 2009. Benefit/cost analysis of mushroom production for diversification of income in developing countries. Bulg. J. Agric. Sci., 15: 228-237 Charnes, A., Cooper W., Arie Y., Lewin ve Seifod L. M. 1994. Data Envelopment Analysis: Theory, Methodology and Applications, Kluwer Akademic Publishers, Boston. Coelli, J.T., Prasada Rao, D.S., O’Donnell,C.J., Battese, G.E. 2005. An Introduction to Efficiency and Productivity Analysis, Second Edition, University of Queensland Australia. Library of Congress Catalonging-in-Publication Data. Erkan, E., Aysun, P. 2016. Status and Future Outlook of Cultivated Mushroom Sector in Turkey, Turkish Journal of Agriculture - Food Science and Technology, 4(3): 189-196, 2016. FAO. 2015. Food and Agriculture Organization of the United Nations. http://faostat.fao.org (20.12.2016) Farrell, M.J. 1957. The Measurement of Productive Efficiency. Journal of the Royal Statistical Society Series A, CXX (Part 3): 253-290. @ http://www.aae.wisc.edu/aae741/Ref/Farrell%201957.pdf. Ferchak, J. D., Croucher, J. 2001. Prospects and Problems in Commercialization of Small-Scale Mushroom Production in South and Southeast Asia, Appropriate Technology International, WashingtonDC, USA, 321-329 pp. Frempong, A. 2000. A study of the profitability of mushroom cultivation in the greater Accra region of Ghana. Master thesis, Department of Agricultural Economy and Farm Management, University of Ghana, Ghana. Gittinger, J.P. 1982. Economic Analysis of Agricultural Projects. The Johns Hopkins University Press, Baltimore and London. Godara, A. S., Dahiya,R., Manoj, S., Sharma, U.K. 2008. Economics of Mushroom Production in Sonepat District of Haryana: A case study. Department of Economics CDLU, Sirsa, Haryana-India, Haryana Journal of Horticultural Sciences 2008 Vol.37 No.3/4 pp. 220-222 ref.1. Greene, W.H. 1993. The Econometric Approach to Efficiency Analysis. In: H.O. Fried, C.A.K. Lovell, S.S. Schmidt (Eds.). The Measurement of productive efficiency: Techniques and Applications. Oxford University Press, Oxford. 68-119. Günay, A. 1995. Mushroom Cultivation. 11th ed. Ġlke Bookstore Publications, Ankara, p. 469. Gwanama,C., Mwale, V.M., and Nsibande, B. 2011. Basic Procedures for Small Scale Production of Oyster Mushrooms, Department of Crop Science, University of Namibia, Windhoek, Namibia. pp.viii + 48 pp. ref.8. 53 Hai, A.T.N., Thithuy, L. 2016. Technical Efficiency of Oyster Mushroom Production in Dong Ha City, Quang Tri Province: An application of output oriented data envelopment analysis. College of Economics, Hue University, Hue University Journal of Science, ISSN1859-1388, Vol. 113, No. 14, 2015, pp. 17-21. Huguenin, J.M. 2012. Data Envelopment Analysis (DEA). A pedagogical guide for decision makers in the public sector. IDHEAP – Cahier 276/2012 Chair of Public finance 2012 IDHEAP, Lausanne ISBN 978-2-940390-54-0. Kangotra, A., Chauhan, S.K. 2013. Economic viability of button mushroom cultivation in Himachal Pradesh, India, Indian Journal of Agricultural Research Res.., 48 (2) 134-139, 2014. Kiguli, J. 2003. Mushroom Cultivation in Urban Kampala. Urban Agriculture Magazine, Makerere University,Uganda,20-21 pp. Kumar, S., Gulati, R. 2008. “An Examination of Technical, Pure Technical and Scale Efficiencies in Indian Public Sector Bank Using Data Envelopment Analysis”, Eurasian Journal of Business and Econımics, 1 (2), 33-69. Kyobutungi, M,C. 2014. www.chimpreports.com/mushroom-growing-a-neglected-but-a- th th profitable-business published on 17 December 2014, retrieved on 20 December 2016. Malakar K., Ipulet, P., Byandusa, P. 2016. The role of women in mushroom growing in Uganda: The case of the Mushroom Training and Resource Centre, South West Uganda, th World Society for Mushroom Biology and Mushroom products Bulletin 18 January 2016. Manonmani, M. 2015. Measurıng Technıcal, Scale, Cost and Allocatıve Effıcıency ın the Manufacture of Basıc Metals in India Usıng Data Envelopment Analysıs. Journal of Indian Research (ISSN: 2321-4155) Vol.3, No.3, July-September, 2015, 42-52. Marshall, E., Nair, N.G.T. 2009. Make money by growing mushrooms, diversification booklet number 7, Rural Infrastructure and Agro-Industries Division Food and Agriculture th Organization of the United Nations, Rome (accessed 20 January 2017). Miguel, J.B.G., Mirna, E.E., Ogura, T. 1997. Volatile Compounds Secreted by the Oyster Mushroom (Pleurotus ostreatus) and Their Antibacterial Activities. Journal of Agricultural and Food Chemistry - J AGR FOOD CHEM. 45. . 10.1021/jf960876i. Musemwa, L., Mushunje, A., Muchenje, V., Aghdasi., F., Zhou,L. 2013. Factors affecting efficiency of field crop production among resettled farmers in Zimbabwe, Invited paper presented at the 4th International Conference of the African Association of Agricultural Economists, September 22-25, 2013, Hammamet, Tunisia. Nshemereirwe, F. 2004. Mushroom Cultivation in Uganda: Uganda National Council for Science and Technology (UNCST). Mushroom Growers Handbook 1. http://www.alohamedicinals.com/book1/chapter-10-3.pdf (accessed 18th December 2016). Nwaru, J. C., Iwuji, O. 2005. Marketing Margins and Their Determinants in Plantain Marketing in Owerri Agricultural Zone of Imo State, Nigeria. In A.M. Orheruata, S.O. 54 Oseni, J.O. 2007. Economics Analysis of Mushroom Marketing as a Copping Strategy for Poverty Reduction in Ondo state, Nigeria. Department of Agricultural Economics and Extension, Federal University of Technology, P.M.B. 704, Akure, Ondo State, Nigeria. Africa Crop Science Conference Proceedings vol. 8.pp.1255-1260. Rehber, E., ErkuĢ, A. 2014. Tarımda Proje Hazırlama Tekniği, Ekin Basım Yayın Dağıtım, Bursa ISBN:978-605-327-010-2, 146s. Romero, O.A., Barrios J.M.D., Macías, L.A., Báez, A.S., Ibañez, A.M., Juárez, F. H.2009. Profitability Analysis of a production system of oyster mushrooms under conditions of greenhouse, in the municipality of Amozoc de Mota in the state of Puebla, Mexico. Professor Investigator, School of Agroforestry Engineering Campus TETELA BUAP Revista Mexicana de Agronegocios, Volume 25. pp 34-44. Royse, D.J. 2014. A global perspective on the high five: Agaricus, Pleurotus, Lentinula, Auricularia & Flammulina. In: Manjit Singh (Ed.) Proceedings of the 8th International Conference on Mushroom Biology and Mushroom Products, Pages 1-6, New Delhi, India. Sathiabama, K. 2010. Rural women empowerment and entrepreneurship development th [Online]. Available at: http://www.microfinancegateway.org/ga (Accessed on 15 August, 2010). Seiford, L.M., Zhou, J. 2003. „Context-dependent data envelopment analysis: Measuring attractiveness and progress‟, Omega, 31(5), 397-408. Sing, M. 2011. Mushroom Production: An Agribusiness Activity. Mushrooms – Cultivation, Marketing and Consumption (Eds. Singh M, Vijay B, Kamal S and Wakchaure GC). Directorate of Mushroom Research, Chambaghat, Solan. Singh, R. 2013. An Economic Analysis of Mushroom Production in Punjab, Master thesis, Department of Economics and Sociology College of Basic Sciences and Humanities Punjab Agricultural University Ludhiana-141 004. Singh, R., Bishoni, D.K., Singh, A. 2010. Cost Benefit Analysis and Marketing of Mushroom in Haryana, Research Note, Department of Agricultural Economics, Chaudhary Charan Singh Haryana Agricultural University, Hisar -125 004, Haryana Agricultural Economics Research Review Vol. 23 January-June 2010 pp 165-171. Tahir, A., Sonila, H. 2013. Economic feasibility of small scale button mushroom production in Pakistan, Social Sciences Research Institute, National Agricultural Research Centre, Islamabad, Pakistan PP 237-244. Tey, Y.S., Brindal, M. 2015. Factors Influencing Farm Productivity. In: Lichtfouse E. (eds) Sustainable Agriculture Reviews. Sustainable Agriculture Reviews, vol 15. Springer, Cham: DOI https://doi.org/10.1007/978-3-319-09132-7_5. Thakare, A.B., Gupta, S.P., ve Kad, M.D. 2006. Economics of mushroom production in Chhatisgarh Plain, Department of Agriculture, Natural Resource Economics, College of Agriculture, IGAU, Raipur, (C.G). New Agriculturist Journal 17 (1,2): 9-18, 2006. 55 Tobin, J. 1958. Estimation of Relationships for Limited Dependent Variables. Econometrica 26 (1): 24–36. Valverde, M.E., Perez, T.H., Lopez, O.P. 2015. Edible Mushrooms: Improving Human Health and Promoting Quality Life. International Journal of Microbiology Volume: 2015. th Available at: http://dx.doi.org/10.1155/2015/376387 (Accessed on 10 April 2017). Verma, G., Kumar, A., Sheetla, V., Katiyar, A. 2014. Survey on Economics of Oyster Mushroom (pleurotus spp.) Cultivation in Uttar Pradesh, Department of Plant Pathology, N.D. University of Agriculture and Technology, Kumarganj, Faizabad. HortFlora Spectrum Research Spectrum, 3(1): 45-50 (March 2014) ISSN: 2250-2823. Wakchaure, G. C. 2011. Production and Marketing of Mushrooms: Global and National Scenario. Do1:10.13140/RG.2.1.5012.3682. pp 15-22. Wang, Q., Cui J.C. 2010. “A Resource Allocation Mode Based on DEA Models and Elasticity Analysis”, The Ninth International Symposium on Operations Research and Its Applications (ISORA‟10) Chengdu-Jiuzhaigou, China, August 19–23, 2010. Watkins, K.B., Hristovska, T., Mazzanti, R., Charles., E.W, Jr., Schmidt, L. 2014. Measurement of Technical, Allocative, Economic, and Scale Efficiency of Rice Production in Arkansas Using Data Envelopment Analysis. Journal of Agricultural and Applied Economics, 46,1(February 2014):89–106. Zhang, Y., Geng, W., Shen. Y., Wang, Y., Dai, Y.C. 2014. Edible Mushroom Cultivation for Food Security and Rural Development in China: Bio-Innovation, Technological Dissemination and Marketing. Sustainability, 6: 2961-2973. 56 EK 1. Anket ANALYSING THE PROFITABILITY OF MUSHROOMS FARMS IN UGANDA. i. Demographic 1. Sex Male Female 2. Age 3. Level of Education Primary Secondary High School Diploma Degree None 4. Marital Status Married Divorced Widowed Single ii. Mushroom Production 5. Do you grow oyster mushroom? 1.Yes 2.No 6. How long have you been growing mushrooms? 7. What are the qualities of this mushroom that attracted you to grow it? 1 2 3 Fast maturity Disease free Less capital needed Market availability Healthy benefits Government support Availability of free seeds Other 1. Not important 2. Important 3. More important 8. How many gardens do you have? 9. Under which system are you cultivating mushrooms? String/hanging method Wooden shelves method Both 10. How appropriate are the structure or production system? 3.More appropriate 2.Appropriate 1.Less appropriate 11. Is mushroom production your main activity or source of income? 1.Yes 2. No 12. After involving in mushroom production, which activity (s) did you abandon? iii. Production costs 13. Where do you obtain the planting materials? 57 14. What are the costs involved in mushroom production? Costs Unit cost Total cost Housing (Structure, papyrus, poles, nails) Gauze/String Mushroom spawn Polythen bags Family labour Wages Watering Firewood Packaging materials Cotton Metalic drum Tapulin Consultancy fee Other (s) iv. Output 15. How often do u harvest mushroom in a year? 16. What is the output per harvesting (Kgs) 17. Under which form do you sell mushrooms? Fresh Dried Both Powder form All 18. If fresh mushroom, what is the price per kg? 19. If dried mushroom, how many fresh kilograms do you dry and how many dried mushroom do you obtain? 20. What is the selling price of dried mushroom per kilogram? 21. What is the selling price per kg of dried mushrooms? 22. Where do you sell your mushrooms? Supermarkets Agents Markets Other 23. Who does the marketing of mushroom products? 24. How is marketing done? 25. Are you a member of any cooperative or farmer group? Cooperative Farmer group None 58 26. Where do you get extension and advisory services? Cooperative Researchers/Breeders Farmer group meeting Radio and Television Magazines and News papers NAADS/OWC Other 27. How frequent do you get them? 28. Are you satisfied with the frequency and reliability of the extension and advisory service providers? 29. What is the importance of the cooperative or farmer group in mushroom production? Marketing Extension and advisory services Planting materials Advancing credits Other 30. Who supports mushroom production? 31. What are the problems which you face in mushroom production? 32. What do you recommend to improve in mushroom production by government and other development partners? 59 EK 2. Uganda’da Mantar Üretimine Ait Fotoğraflar ġekil 1. Üretim yapıları ġekil 2. Üretim yapıları ġekil 3. Ġp metodu ġekil 4. Tahta raflar ġekil 5. Mantar Üretimi ġekil 6. Mantar Üretimi 60 ÖZGEÇMĠġ Adı Soyadı: Ibrahim MAYANJA Doğum Yeri ve Tarihi: Kalangala-Uganda, 25-10-1990 Yabancı Dili: Ġngilizce Eğitim Durumu (Kurum ve Yıl) Lise : Sserwanga Lwanga Memorial Secondary School 2008-2009. Lisans : Makerere University, Kampala Uganda College of Agriculture and Environmental Sciences, School of Agricultural Sciences 2010-2014. Yüksek Lisans: Uludağ Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Tarım Ekonomisi Ana Bilim Dalı 2015-2018. ÇalıĢtığı Kurum/Kurumlar ve Yıl: Kinyara Sugar Works Limited 2014, Masindi Uganda. ĠletiĢim (e-posta): ibrahimmayanja9@gmail.com Yayınları*: Mayanja Ibrahim and Tipi Tolga. 2017a. A Study of the Profitability of Oyster Mushroom Cultivation in Kampala Metropolitan Area, Uganda. III. International Balkan and Near Eastern Social Sciences Conferences Series (IBANESS) Proceedings Edirne- Turkey, March 4-5 2017 available on http://www.ibaness.org/proceedings-book-edirne. Mayanja Ibrahim and Tipi Tolga. 2017b. The Economic Empowerment of Women in Uganda Through Mushroom Production. Turkish Journal of Science and Technology-Food Science and Technology, 5(11): 1401-1406, 2017.DOI: https://doi.org/10.24925/turjaf.v5i11.1401-1406.1345. 61