JMR BURSA ULUDAĞ UNIVERSITY JOURNAL OF MOSAIC RESEARCH AIEMA - TÜRkİye SCIENTIFIC COMMITTEE / BILIMSEL KOMITE Catherine BaLMeLLe (CnrS PariS-FranSa/FranCe), Jean-Pierre DarMOn (CnrS PariS-FranSa/FranCe), Maria De FátiMa ABRAÇOS (UniverSity nOva OF LiSBOn – POrtekiz/POrtUgaL), Maria De JeSUS DUran kreMer (UniverSity nOva OF LiSBOn – POrtekiz/POrtUgaL), MiCheL FUChS (LaUSanne UniverSity – ISviçre/SwiSS), kUtaLMiS gÖrkay (ankara ÜniverSiteSi – tÜrkiye), anne-Marie gUiMier-SOrBetS (aieMa – FranSa/FranCe), werner JOBSt (aUStrian aCaDeMy OF SCienCeS – avUStUrya/ aUStria), I. hakan Mert (BUrSa ULUDağ ÜniverSiteSi –tÜrkiye), Maria LUz NEIRA JIMÉNEZ (UniverSiDaD CarLOS iii De MaDriD - iSPanya- SPain), aSher OvaDiah (teL aviv UniverSity – ISraiL/iSraeL), MehMet ÖnaL (harran ÜniverSiteSi – tÜrkiye), DaviD ParriSh (PUrDUe UniverSity – a.B.D./U.S.a), gÜrCan POLat (ege ÜniverSiteSi – tÜrkiye), Marie-PatriCia raynaUD (CnrS PariS – FranSa/FranCe ), Derya AHIN ( BUrSa ULUDağ ÜniverSiteSi – tÜrkiye), MUStaFa AHIN(BUrSa ULUDağ ÜniverSiteSi–tÜrkiye), y. SeLçUk ener (gazi ÜniverSiteSi – tÜrkiye), eMine tOk (ege ÜniverSiteSi – tÜrkiye), PatriCia wittS (aieMa– BirLeŞik kraLLik/UniteD kingDOM), LiCinia n.C. wrenCh (new UniverSity OF LiSBOn – POrtekiz/POrtUgaL) OFFPRINT / AYRIBASIM VOLUME 11 2018 Bursa Uludağ University Press Bursa Uludağ Üniversitesi Yayınları Bursa Uludağ University Mosaic Research Center Bursa Uludağ Üniversitesi Mozaik Araştırmaları Merkezi Series - 3 Serisi - 3 JMR - 11 J MR BURSA ULUDAĞ UNIVERSITY BURSA ULUDAĞ ÜNİVERSİTESİ Prof. Dr. Yusuf ULCAY University Rector / Rektör AIEMA TÜRKİYE AIEMA TÜRKİYE Volume 11 Mustafa ŞAHİN Director / Direktör Derya ŞAHİN Associated Director / Yardımcı Direktör 2018 Hazal ÇITAKOĞLU / Nur Deniz ÜNSAL Yönetim Kurulu Üyesi/ Board Member JMR PERIODICAL JMR SÜRELİ YAYINI Mustafa ŞAHİN Editor / Editör Derya ŞAHİN Assistant Editor - Redaction / Yardımcı Editör - Redaksiyon Hazal ÇITAKOĞLU / Nur Deniz ÜNSAL / Serap ALA Journal Secretaries / Dergi Sekreterleri BOARD OF REFEREES OF THIS VOLUME BU DERGİNİN HAKEM KURULU Maria de Fátima ABRAÇOS, Babür M. AKARSU, José Mª ÁLVAREZ MARTÍNEZ, Mordechai AVIAM, Jesús BERMEJO TIRADO, Ahmet BİLİR, Lilian BROCA, Birol CAN, Jean-Pierre DARMON, Maria de Jesus DURAN KREMER, Nurit FEIG, Michel FUCHS, Marco GIUMAN, Kutalmış GÖRKAY, Gian Luca GRASSIGLI, Michael GREENHALGH, Lihi HABAS, Işıl Rabia IŞIKLIKAYA-LAUBSCHER, Maria Luz Neira JIMÉNEZ, Liora KOLSKA-HOROWITZ, Maja KRAMER, Filomena LIMÃO, Jason LUNDOCK, M. Justino P. MACIEL, İbrahim Hakan MERT, Demetrios MICHAELIDES, Guadalupe López MONTEAGUDO, Eric MORVILLEZ, Elda OMARI, Asher OVADIAH, Mehmet ÖNAL, Ayşegül ÖZBEK, Hatice PAMİR, David PARRISH, Víctor REVILLA CALVO, Valeria RIVANO, Brigitte STEGER, Derya ŞAHİN, Jesús Bermejo TIRADO, Sebastián VARGAS VÁZQUEZ, Patricia WITTS, Will WOOTTON, Licinia N.C. WRENCH AIEMA - Türkiye is a research center that aims to study, introduce and AIEMA - Türkiye, Antik Çağ’dan Bizans dönemine kadar uzanan zaman constitude a data bank of the mosaics from the ancient times to the süreci içerisindeki mozaikler hakkında bilimsel çalışmalar yapmayı, bu Byzantine period. The best presentation of the mosaics of Turkey is the mozaikleri tanıtmayı ve söz konusu mozaikler hakkında bir mozaik veri ultimate goal of this center functioning depending on AIEMA. A data bank bankası oluşturmayı amaçlayan bir araştırma merkezidir. AIEMA’ya bağlı of Turkey mosaics and a corpus including Turkey mosaics are some of the olarak, Türkiye mozaiklerinin en iyi şekilde sunumu, bu merkezin işle- practices of the center. Additionally, this center also equips a periodical yişinin nihai hedefidir. Türkiye mozaik veri bankası ve Türkiye mozaik- including the art of ancient mosaics and original studies namely JMR. lerini de içeren bir Corpus hazırlanması çalışmaları, merkezin faaliyet- The JMR (Journal of Mosaic Research) is an international journal on lerinden bazılarıdır. Ayrıca, merkezin, antik mozaikler hakkında özgün mosaics, annually published by the Bursa Uludağ University Mosaic çalışmaları içeren JMR (Journal of Mosaic Research) adında bir süreli Research Centre. The aim of this journal is to serve as a forum for yayını vardır. scientific studies with critical analysis, interpretation and synthesis JMR (Journal of Mosaic Research) Dergisi, her yıl Bursa Uludağ Üniver- of mosaics and related subjects. The main matter of the journal covers sitesi Mozaik Araştırmaları Merkezi tarafından, mozaikler konusunda ya- mosaics of Turkey and other mosaics related to Turkey mosaics. Besides, yınlanan uluslararası bir dergidir. Bu derginin amacı, mozaikler hakkında the journal also accommodates creative and original mosaic researches eleştirel bir analiz, yorumlama, mozaik ve onunla ilgili konuların sentezi in general. Furthermore, together with articles about mosaics, the journal ile bilimsel çalışmalar için bir platform oluşturmaktır. Derginin temel also includes book presentations and news about mosaics. konusu, Türkiye mozaikleri ve Türkiye mozaikleriyle ilişkili mozaikler- JMR is a refereed journal. The manuscripts can be written in English, dir. Bunun yanında, dergi yaratıcı ve özgün mozaik araştırmaları içeren German, French or Turkish. All authors are responsible for the content diğer mozaiklerle ilgili makaleleri de kabul etmektedir. Ayrıca dergide, of their articles. mozaikler hakkındaki makalelerle birlikte, kitap tanıtımları ve haberler de bulunmaktadır. JMR is indexed as a full text by EBSCO since 2009; by TÜBİTAK - ULAKBİM Social Sciences Databases since 2014 and by Clarivate JMR hakemli bir dergidir. Makaleler İngilizce, Almanca, Fransızca ve Analytics (Thomson Reuters) - Emerging Sources Citation Index (ESCI) Türkçe dillerinde yazılabilir. Dergide yayınlanan makalelerin sorumlulu- since 2016. Articles are published with DOI number taken by Crossref. ğu makale sahiplerine aittir. JMR is published each year in November. JMR, 2009 yılından itibaren EBSCO tarafından tam metin olarak, 2014 yılından itibaren TÜBİTAK - ULAKBİM Sosyal Bilimler veri tabanları It is not allowed to copy any section of JMR without the permit of tarafından ve 2016 yılından itibaren ise Clarivate Analytics (Thomson Mosaic Research Center. Each author whose article is published in JMR Reuters) - Emerging Sources Citation Index (ESCI) tarafından taranmak- shall be considered to have accepted the article to published in print tadır. Makaleler, Crossref'ten alınan DOI numarası ile yayınlanmaktadır. and electronical version and thus have transferred the copyrights to the Journal of Mosaic Research. JMR, her yıl Kasım ayında yayınlanmaktadır. The abbreviations in this journal are based on German Archaeological Mozaik Araştırmaları Merkezinin izni olmaksızın JMR’nin herhangi bir Institute publication criterions, Bulletin de l’Association international bölümünün kopya edilmesine izin verilmez. JMR’de makalesi yayınlanan pour l’Etude de la Mosaique antique, AIEMA - AOROC 24.2016, La her yazar makalesinin elektronik ve basılı halinin yayınlanmasını kabul Mosaique Gréco-Romaine IX and Der Kleine Pauly. etmiş, böylelikle telif haklarını JMR’ye aktarmış sayılır. Bu dergideki makalelerde kullanılacak olan kısaltmalar Alman Arkeolo- Journal of Mosaic Research ji Enstitüsü yayın kuralları, Bulletin de l’Association international pour ISSN 1309-047X l’Etude de la Mosaique antique, AIEMA - AOROC 24.2016, La Mo-saique Greco Romaine IX ve Der Kleine Pauly dikkate alınarak yapıl- E-ISSN 2619-9165 malıdır. For detailed information please visit website / Detaylı bilgi için lütfen web sitesini ziyaret ediniz: http://arkeoloji.uludag.edu.tr/JMRe/ Nato Cad. No: 14 Kat: 1 34418 Seyrantepe / Kağıthane-İstanbul Address / Adres: Tel: +90 (212) 281 25 80; www.onikincimatbaa.com Bursa Uludağ University / Bursa Uludağ Üniversitesi Certificate No: 33094 Faculty of Art and Sciences / Fen Edebiyat Fakültesi Department of Archaeology / Arkeoloji Bölümü 16059 - Görükle / BURSA – TÜRKİYE Tel & Fax: + 90 224 2941892 E.mail : mosaicsjournal@gmail.com aiematurkey@uludag.edu.tr Facebook: @journalofmosaicresearch Instagram: @journalofmosaicresearch Twitter: @mosaicsresearch José María Blázquez Martínez in memoriam (1926-2016) José María Blázquez Martínez (Professor of Ancient History and Fellow of the Spanish Royal Academy of History) passed away on March 26, 2016, in the city of Madrid (Spain) after a full life devoted to teaching, scientific research and the spread of antiquity; and le- aving all of us -who have had the immense fortune to enjoy his mastership and overwhelming personality-, with an immense sadness. Prof. Blázquez graduated in Philosophy and Letters from the University of Salamanca in 1951 and defen- ded his PhD in the Complutense University of Madrid in 1956. During the next decade, Prof. Blázquez con- tinued his training under the supervision of Prof. Pal- lottino at the University of La Sapienza in Rome and, granted by the DAAD, at the University of Marburg, under the supervision of Prof. Matz and Prof. Drerup. Subsequently he made other successful research stays at the University of Tel Aviv, the British Academy of Rome, the University of Catania, and in the German Archaeological Institute branches at Istanbul, Damas- cus and Riyadh. In this regard, Prof. Blázquez always defended the importance of international networks that, through academic contact with other schools and colleagues, conceived as essential for personal development and the progress of scientific research. After this intense formative period, José María Blázquez obtained a position as Professor of Ancient History at the University of Salamanca (1966-) and shortly after at the Complutense de Madrid (1969-), where he was designated as Professor Emeritus. At the same time, he was an active member of the former Institute of Archaeology "Rodrigo Caro" (CSIC), that he direc- ted during more than ten years (1973-1985). Finally, in recognition to his academic trajectory, Professor Blázquez was elected as a Fellow of the Spanish Royal Academy of History. In all these institutions Prof. Blázquez developed a brilliant contribution to the promotion of Ancient History in Spain, especially important was his capacity for mentoring (he supervised more than 40 PhDs during his academic life) large teams of teachers and researchers, that obtained seve- ral tenured positions in different universities and academic institutions. He was also a prolific author publishing many handbooks and monographs that are authentic milestones in history the Spanish scholarship (i. e. La Romanización, Historia social y económica. La España Romana. Economía de la Hispania romana, Bilbao, 1978, Historia de España Antigua, I. Protohistoria, Madrid, 1980; Historia de España Antigua II. Hispania romana, Madrid, 1978). Largely in- fluential was also his leadership in the direction of the scientific journals as Archivo Español de Arqueología (1973-1987) and Gerión (1983-2010). In addition, Prof. Blázquez directed nume- rous archaeological excavations at Caparra (Cáceres), Cástulo (Jaén), La Loba (Fuenteovejuna, Córdoba), and in the Monte Testaccio (Rome). By virtue of its training and its wide perspective, Prof. Blázquez's research trajectory was the reflection of the scientist dedicated to the study of antiquity, with a masterful management of José María Blázquez Martínez in memoriam diverse written and archaeological sources, always connected with current in- tellectual debates of all social and human sciences. During his career published more than 37 books, acting of editor in other 9 monographs. He also published 234 articles in the most prestigious, both Spanish and International, scientific journals and several chapters in collective volumes. His research interests co- vered multiples areas on the study of antiquity: the Phoenician and Greek co- lonization of the Western Mediterranean, the Late Iron Age communities of the Iberian Peninsula, the study of Pre-Roman religions, the Impact of primitive Christianism in the Late Roman Empire, and, of course, the ancient economy of Roman Spain, with an special focus on the exports of Baetican olive oil. Finally, we would like to highlight his research on Roman mosaics, whose first publication dates from 1975 - "Arte y Sociedad en los mosaicos del Bajo Im- perio" [Art and Society in the mosaics of the Late Roman Empire] Bellas Artes 75, 1975, pp. 18-25 -soon followed by- "Mosaicos romanos del Bajo Imperio" [Roman mosaics of the Late Empire], Archivo Español de Arqueología 50-51, 1977, pp. 269-293., In this regard, Prof. Blázquez continued the a research line previously initiated by his teacher Prof. Antonio García y Bellido. Since 1976 to 1996, Prof. Blázquez promoted and directed the Corpus of Mosaics of Spain, within the framework of the international project sponsored by the AIEMA. Th- rough this monumental labor, Prof. Blázquez contributed to establish the study of Roman mosaics as an authentic sub-discipline in the field of the Spanish Clas- sical archaeology. The obtention of several I+D Research projects, funded in competitive calls by the Spanish Ministry of Science (acting as Principal Investigator from 1976 to 1997) and an International Project of the Joint Hispanic-American Committee, with the University of West-Lafayette, Purdue (Indiana-USA), allowed Prof. Blázquez to create a permanent research team on the study of Roman mosaics. This team, which I (Prof. Neira Jiménez) am honored of have been part, ma- naged the realization of the above mentioned Corpus de Mosaicos de España (CME), a work continued afterwards by its dear colleague, Dr. Guadalupe López Monteagudo (CSIC). In addition to the publication of 12 volumes of the CME, he presented numerous papers on the Hispanic, African and Near Eastern Roman mosaics in the most prestigious conferences on these topics, such as the Inter- national Congresses organized by the AIEMA or L’Africa romana confe-rence, organized by the Centro di Studi sull’Africa Romana of the Università degli stu- di di Sassari, as well as in countless courses and seminars in other ins-titutions and universities, such as the Roman Mosaic Seminar of the UC3M, to which he attended every year, without missing any of the 9 editions celebrated. Prof. Blázquez was a firm believer in the work developed by AIEMA, having been named member of Honor of this scientific association. He also formed part of the editorial board of the Journal of Mosaic Research, where he published various articles, and presented papers in both the 11th International Colloquium on Ancient Mosaics, held in Bursa on 2009, and in the 5th Colloquium of AIE- MA Turkey , held in Kahramanmaraş on 2011. Prof. Blázquez was a true lover of Turkey. Prof. Blázquez was an unavoidable reference in the international scholarship on ancient mosaics, many colleagues who share our pain remember his vitality even in the XIII. AIEMA Congress held in Madrid on September 2015, where he gave the inaugural conference. As a testimony of his enthusiasm for the study of ancient mosaics, he was already thinking of traveling to the next AIEMA Cong- ress scheduled for 2018 in Cyprus. Proof of his infinite generosity, he prepared José María Blázquez Martínez in memoriam tirelessly until the end of his days a text on Diana in the mosaics of Roman Spain for X SMR, held in September 2016 at Universidad Carlos III de Madrid. His decisive contribution to the study of antiquity has earned him numerous recognitions from many international academic institutions and associations: Fellow of German Archaeological Institute (1968), Board member of the L’As- sociation Internationale d’Epigraphie grecque et latine (AIEGL), Member of the Hispanic Society (1974); Fellow of the Academy of Arts and Archaeology of Bolonia (1980), Fellow of the Spanish Royal Academy of History (1990), Fellow of the New York Academy of Sciences (1993), Fellow of the Academia Nazionale dei Lincei (1994), Fellow of the Fine Arts Academy of Santa Isa- bel de Hungría (Seville) (1995), Fellow of the Real Academia de Bones Letres de Barcelona (1997), or Fellow of the Académie de Aix-en-Provence (1999), among others. He also received many prizes as the Franz Cumont prize from the Académie Royale de Belgique (1985), the Great Silver medal of Archaeology from l'Académie d'Architecture de Paris (1987), or the Cavalli d’Oro prize from Venice (2003). Prof. Blázquez was named doctor honoris causa by the universi- ties of Valladolid (1999), Salamanca (2000), Bolonia (2001), León (2005), and Universidad Carlos III de Madrid (2015), and received the Orden del Mérito Civil, one of the highest recognitions granted by the Spanish govern. He was a genius as scholar, but also a genial person. For both reasons, colleagues, students, and friends of many countries, that have the fortune of meet Prof. Blázquez during his life, feel a great emptiness for the loss of our dear teacher. Prof. Dr. Mustafa Şahin Prof. Maria Luz Neira Jiménez Bursa Uludağ University Universidad Carlos III de Madrid CONTENTS JOURNAL OF MOSAIC RESEARCH Archaeology / Arkeoloji 1 Simonetta ANGIOLILLO A New Mosaic Workshop in South Sardinia? Güney Sardunya’dan Yeni Bir Mozaik Atölyesi? 9 Oktay DUMANKAYA Room and Corridor Mosaics from the Ancient City of Germanicia and its Iconographic Assessment Germanicia Antik Kentine Ait Oda ve Koridor Mozaiği ve İkonografik Değerlendirmesi 27 Maria de Jesus DURAN KREMER From the Roman Mosaic to the Portuguese Pavement: Continuity of an Artistic Expression in Time and Space Roma Çağı Mozaiğinden Portekiz Döşemesine: Sanatsal Dışavurumun Zaman ve Mekân İçerisinde Devamlılığı 41 Mercedes DURÁN PENEDO Iconography Related to the Mineral-Medicinal Waters in Hispanic Mosaics in Castilla, Aragón and Navarra Castilla, Aragón ve Navarra'da Yer Alan İspanyol Mozaiklerindeki Mineral- Tıbbi Sularla İlgili İkonografi viii | Contents 63 Zaraza FRIEDMAN The Boat Depicted in the Yakto Thalassa Mosaics: Is it a Dug-Out? Yakto Thalassa Mozaiklerinde Betimlenen Tekne: Bir Kano mu? 79 Amir GORZALCZANY - Baruch ROSEN Tethering of Tamed and Domesticated Carnivores in Mosaics from the Roman and Byzantine Periods in the Southern Levant Güney Levant’ta Roma ve Bizans Çağlarında Yularlanmış Olan Ehil ve Evcil Etoburların Betimlendiği Mozaikler 97 Lihi HABAS Early Byzantine Mosaic Floors of the Church at Ozem, Israel Ozem Kilisesi'ndeki Erken Bizans Çağı Mozaik Zeminleri, İsrail 121 Gülgün KÖROĞLU - Emine TOK Sinop Balatlar Kazısında Ortaya Çıkarılmaya Başlanan Erken Bizans Dönemi Döşeme Mozaikleriyle İlgili İlk Veriler First Data on the Floor Mosaics of an Early Byzantine Church Being Excavated Recently in Sinop Balatlar 137 Filomena LIMÃO The “Opusmusiuum - Roman Mosaics in Portugal” Academic Project: from Teachers’ Lab to Public Portekiz'deki “Opusmusiuum- Portekiz'teki Roma Mozaikleri” Akademik Projesi: Öğretmenlerin Laboratuvarından Halka 143 Guadalupe LÓPEZ MONTEAGUDO New Reading of the Mosaic in Noheda (Cuenca, Spain) Noheda’dan Bir Mozaiğin Yeniden İncelenmesi (Cuenca, İspanya) 149 Maria Luz NEIRA JIMÉNEZ On the Interpretation of Pothos in a Mosaic from the Antiquities Market with the Representation of Pelops and Hippodameia Antika Müzayedesinden Pelops ve Hippodameia Betimli Bir Mozaikteki Pothos’un Yorumlanması Üzerine 155 Elda OMARI The Roman Villa of Tirana (Albania) and its Mosaics Tiran Roma Villası ve Mozaikleri (Arnavutluk) Contents | ix 173 Ma Paz PÉREZ CHIVITE New Documentation Technologies: The “Mosaico de Otoño” of the “Casa del Anfiteatro”, Mérida, Spain Yeni Belgeleme Teknolojileri: “Amfitiyatro Evi’nden Sonbahar Mozaiği”, Mérida, İspanya 179 Luigi QUATTROCCHI Common Aspects of the Mosaics of Sardinia, North Africa and Iberian Peninsula in the Light of Recent Discoveries Son Araştırmalar Işığında Sardunya, Kuzey Afrika ve İber Yarımadası’nda Bulunan Mozaiklerde Görülen Ortak Özellikler 193 M. Pilar SAN NICOLÁS PEDRAZ Technical and Artistic Aspects of the Roman Mosaic of Castulo (Jaén, Spain) Castulo Roma Mozaiğinin Teknik ve Sanatsal Açılardan İncelenmesi (Jaén, İspanya) 207 S. Sezin SEZER Prusias ad Hypium Akhilleus Mozaiği The Achilles Mosaic of Prusias ad Hypium 225 Derya ŞAHİN - Mustafa ŞAHİN Roma Mizah Anlayışının Roma Dönemi Mozaiklerine Yansıması Reflections of Roman Humour on Roman Mosaics 239 Derya ŞAHİN – Nur Deniz ÜNSAL Ontario Kraliyet Müzesi'nde Sergilenen Edessa Kökenli Bir Grup Mozaik Pano A Group of Edessa Oriented Mosaic Panels Exhibited in Royal Ontario Museum 257 Felix TEICHNER - Irene MAÑAS ROMERO The Mosaics from Abicada and Boca Do Rio (Portugal) - A New Perspective Thirty Years Later Abicada ve Boca Do Rio (Portekiz) Mozaikleri - Otuz Yıl Sonra Yeni Bir Bakış Açısı x | Contents 273 Ivo TOPALILOV On the Eirene Mosaic from Philippopolis, Thrace Trakya, Philippopolis Eirene Mozaiği Üzerine 287 Federico UGOLINI A New Insight into the Iconography of the Civitas Classis Mosaic at Sant'Apollinare Nuovo, Ravenna Ravenna, Sant’Apollinare Nuovo’daki Civitas Classis Mozaiği İkonografisi Üzerine Yeni Bir Bakış Açısı 297 Miguel Ángel VALERO TÉVAR New Representations of the Myth of Pelops and Hippodamia in Roman Mosaic Art Roma Mozaik Sanatında Pelops ve Hippodamia Efsanesinin Yeni Tasvirleri 315 Sebastián VARGAS VÁZQUEZ Cube Designs in Roman Baetica Mosaics Roma Çağı Baetica Mozaiklerinde Küp Tasarımları 333 Véronique VASSAL Iconographie et relecture d’une mosaïque gallo-romaine à décor multiple de Vienne (Narbonnaise) Narbonne’dan Çok Dekorlu Bir Gallo-Roma Mozaiği’nin İkonografi ve Yeniden Okuma Çalışmaları Modern Mosaic Studies / Modern Mozaik Çalışmaları 349 Hülya VURNAL İKİZGÜL The Modernization of Mosaic Art in Turkey Türkiye’de Mozaik Sanatın Çağdaşlaşması Book Review / Kitap İncelemesi 361 Maja KRAMER Los mosaicos de la Plaza de la Encarnación. Roma a Seville, Guadalupe López Monteagudo. 367 David PARRISH Corpus of the Mosaics of Albania, Vol. 1, Butrint intramuros, Balkans’ Mosaic, Marie-Patricia Raynaud - Agron Islami 371 Guidelines for Authors / Yazarlar İçin Yazım Kuralları DOI: 10.26658/jmr.449040 JMR 11, 2018 225-238 Roma Mizah Anlayışının Roma Dönemi Mozaiklerine Yansıması Reflections of Roman Humour on Roman Mosaics Derya ŞAHİN* – Mustafa ŞAHİN** (Received 06 May 2018, accepted after revision 02 August 2018) Öz Bu makalenin konusunu, Roma Dönemi mizah anlayışının Roma Dönemi zemin mozaikleri üzerindeki yansıması oluşturmaktadır. Roma Dönemi mizah anlayışı çerçevesinde, Roma’nın eyaletlerine de yansımış eğlendirici öğelerin, zemin mozaiklerinde oldukça etkili bir biçimde kullanıldığı izlenir. İnsanların eğlenmesine, gülmesine ve keyifli zaman geçirmesine sebep olan ifadeler, hareketler ya da obje- ler mizah olarak tanımlanabilir. İlerleyen teknoloji ve artan okuma yazma oranı, günlük yaşantımızda sözlü mizahın daha çok yer tutmasına sebep olmuştur. Mizah anlayışının geçmişi incelenmek istendiğinde, Antik Çağ’da yazılı kaynakları ve önemli filozofların eserlerini incelemek ve bunları arkeolojik verilerle birleştirmek yararlı olacaktır. Roma halkının ya da eyaletlerdeki Roma kültürüne adapte olmuş toplumların mizah anlayışının tamamen birbiriyle benzerlik taşıdığını söylemek mümkündür. Geç Cumhuriyet Dönemi’nden başlayarak, İS 5. yüzyıla kadar, halkın komik bulduğu öğeler, özellikle mozaik döşeme örnekleri gibi görselliğe hitap eden sanatlarda, açık ve net bir şekilde görülmektedir. Anahtar Kelimeler: Antik Çağ, mozaik, mizah, yazılı kaynaklar, filozoflar. Abstract The subject of this article is the reflection of Roman humour on Roman mosaic pavements. In the framework of the sense of humour in the Roman Period, it is seen that the entertaining elements also reflected in the Roman provinces are used in floor mosaics quite effectively. Expressions, gestures or objects that cause people to have fun and laugh can be described as humour. Modern technology and increased literacy rate have created oral humour to take up more space in our daily lives. When it is desired to study the history of humour, it will be useful to examine the ancient written sources and the works of famous philosophers and combine them with archaeological evidence. It is possible to say that the sense of humour of the Roman people or the communities that have been adhered to the Roman culture in the provinces is entirely similar. Beginning from the Late Republican period to the 5th century AD, the elements that the public find funny can be seen in visual arts, especially in the examples of mosaic pavements. Keywords: Antiquity, mosaic, humour, written sources, philosophers. * Derya Şahin, Bursa Uludağ Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Arkeoloji Bölümü, 16059 Görükle-Bursa-Türkiye. ORCID ID: https://orcid. org/0000-0003-0021-4271. E-mail: dsahin@uludag.edu.tr ** Mustafa Şahin, Bursa Uludağ Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Arkeoloji Bölümü, 16059 Görükle-Bursa-Türkiye. ORCID ID: https://orcid. org/0000-0001-5153-1918. E-mail: mustafasahin@uludag.edu.tr 226 Derya Şahin - Mustafa Şahin Araştırmanın konusunu, Roma Dönemi mizah anlayışı içinde Roma’nın eya- letlerine yansımış eğlendirici unsurlarının zemin mozaikleri üzerindeki tezahürü oluşturmaktadır. İnsanları eğlendiren, onların gülmesini ve keyifli vakit geçirmesini sağlayan ifadeler, hareketler ya da nesneler mizah olarak tanımlanabilir. Gelişen teknolo- ji ve okuryazarlık oranının artması hayatımızda sözlü mizahın daha çok yer tutmasına neden olmuştur. Mizah anlayışı için daha geriye bakmak istersek Antik Çağ’da yazılı kaynakları, filozofların eserlerini ve arkeolojik buluntuları incelemek gerekir. Örneğin Platon gibi bazı büyük filozofların mizaha değindiklerini biliyoruz. En etkili kahkaha eleştirmenlerinden biri olan Platon, mizahı rasyonel kontrolün üzerindeki bir duygu olarak ifade eder. Platon, Devlet adlı eserinde (388e) dev- letin muhafızlarının kahkaha atmaktan kaçınması gerektiğini söyleyerek, “biri şiddetli kahkahadan kaçınırsa, şartları onu şiddet reaksiyonuna yönlendirir” der. Platon, ayrıca, komediyi analiz ederken, gülünç şeylerin biraz kötülükten beslendiğine dem vurarak, komik olan şeylerin gayri ahlaki olduğunu ve bil- hassa hor görünerek küçümsenmesi gerektiğini ileri sürer (Plat.Phil. 48-50). Bir şeylerle alay eden, onlara gülen insanlar, kendilerini daha zengin, daha iyi görünümlü olarak hayal ederler, çünkü kötü, cahilane ve ahlaklı olmayan şeylere gülmektedirler. Platon, bu nedenle ideal devletlerin kahkaha ve mizahı engellemek için komediyi sıkı bir şekilde kontrol altında tutması gerektiği düşünmektedir (Plat.nom. 7: 816e; 11: 935e). Platon’dan sonra gelen bazı Yunan filozoflarının da benzer şekilde komedi üze- rine olumsuz yorumlarda bulunduklarını görüyoruz. Durum komedisinde mizah büyük ölçüde özellikle bağlantılara ve şartlara bağlı olarak ortaya çıkmaktadır. Kimi zaman izleyici kitlesi verbal esprilere anında geri bildirim yaparken, mizahın herhangi bir nesne üzerinden kişilere sunulmasındaki süreçler oldukça farklı işlemektedir1. Yunan kültüründe genellikle hoş karşılanmayan mizah Romalılarda nasıldı? Nelere gülüp, nelere kızıyorlardı? Bu sorulara cevap verebilmek için öncelikle o dönemi tahlil edip Roma vatandaşlarını anlamamız ve onlar gibi düşünmeye çalışmamız gerekir. Çünkü bir toplumun mizah anlayışı tamamen onun kültürel yapısına bağlıdır. Hayatı daha çekilir kılmak için etrafta eğlenceli bir şeyler aramak, insanlar için son derece önemli olmuştur. Tiyatro maskeleri, bir evin duvarında komik oyunları temsil eden sahneler, graffito yüzler, iskelet mo- zaikleri, banliyölerin hamamlarında bulunan cinsel içerikli betimler olasılıkla mizahın bir yansımasıdır. Eğer Romalıları tanımak istiyorsak onların nelere güldüğünü iyi anlamamız gerekir. Mizah araştırması yapmanın tek yolu antik metinler üzerine çalışmak ve bunları arkeolojik verilerle birleştirmekten geçer. Ancak bu antik metinlerin çoğunda elitlerin neyi komik bulduğuna yer verildiğini görürüz. Bu açıdan bize en iyi kaynak arkeolojik buluntulardır2. Özellikle görsel sanatlar elit olmayan kesimin mizah anlayışını çok güzel yansıtmaktadır. Pompeii ve Herculaneum evlerinin duvarlarında yer alan freskolar, karikatürize edilmiş kompozisyonlar ile konunun anlaşılmasına en güzel örneklerdir. Roma mizahı üzerine kapsamlı bir çalışma yapmış olan J. R. Clarke’a göre, Roma’nın neredeyse her yerinde mi- 1 Özellikle Grek vazo resimleri üzerindeki mizah anlayışını irdeleyen çalışma bu konuyla bağlantılı olarak oldukça dikkate değerdir. Detaylı bilgi için lütfen bk. Mitchell 2004: 3-32. 2 Görsel mizah anlayışı örneği hakkında yapılan ve Roma Afrika mozaiklerinden bir örnek içeren ben- zer bir çalışma için bk. Carucci 2011: 235-245. Roma Mizah Anlayışının Roma Dönemi Mozaiklerine Yansıması / Reflections of Roman Humour on Roman Mosaics 227 Kompozisyonun Oluşturulması Kompozisyonun İletilmesi Siparişi verenler kimlerdi? Sanatçıların Özelliği? Görsel Konteks Hedef Kitle? Sipariş Verenlerin Sosyal Eğitim ve yetenek Kompozisyonun Bulunduğu Seyircinin sosyal statüsü: Statüsü: Yapı/Mekân Elit Elit Cadde Elit olmayan: Elit olmayan: Tapınak Azatlı Azatlı Triclinium / Yemek odası Özgür Özgür Mezar Köle Köle Ev Yabancı Yabancı Taverna Latrine Yürüyüş yolu Sipariş Verenlerde Kompozisyonu İzleme Şekli Seyirci Cinsiyetinin Cinsiyetinin Rolü Rolü: Yürürken Sipariş Verenlerin Seyircinin geçmiş Çalışırken Motivasyonları deneyimleri. Dururken Oynarken İmajın daha önce nerede Mal/Servis reklamı Yemek yerken görüldüğü. Kutlama Töreni Eğlence Alışveriş esnasında Tapınak Forum Toplumdaki gerginliğin Üzülürken çözümü için ara buluculuk Ziyaret ederken Tiyatro Kefaret Defekasyon esnasında Sikke Ev Yarışma/Üstünlük sağlama Desen kitabı Halk yararı Alay/zafer Patronların Kompozisyon Modele sahip olma: Kompozisyonun boyutu ve Seyircinin imajı Anlayışı: Modelin anlaşılması/ ölçek anlaması: anlaşılmaması Modelin bilinmesi/bilin- Bilinen/bilinmeyen model ya da Modelin olmadığı du- Yakın görüş memesikastedilen rumlar: Uzak görüş Tanrı ve tanrıçalar Gözlemlerden elde edilen hakkında inanç ve yaratım. inançsızlık imajları. Çeşitli eserlerden alınarak ya da esinleni- lerek oluşturulan model yaratımı. Eğitimli/eğitimsiz Maliyet ve Kompozisyon Eğitimli/eğitimsizEğitimli/eğitimsiz durumu Sipariş Verenlerin meşguliyeti/mesleği Kompozisyon üzerinde yazı Hedef Kitlenin kullanılması meşguliyeti/mesleği Tablo 1. Clarke’a göre Antik Roma görsel sanatının kabul ve üretim model şeması (Clarke 2007: 11 fig.1) 228 Derya Şahin - Mustafa Şahin zah ve kahkaha ile karşılaşmak mümkündür (Clarke 2007: 52). Clarke, Roma mizahını kompozisyonun oluşturulması ve hedef kitleye aktarılması olarak iki ana başlıkta ele almaktadır (Tablo 1). Kompozisyonun oluşturulmasında en önemli rolü sipariş veren ve sanatçı üstlen- mektedir. Sipariş veren öncelikle sosyal statüsüne göre elit ya da özgür köle gibi elit olmayanlar olarak iki ana gruba ayrılmıştır. Bu arada sipariş verenlerin cinsi- yetleri de tasarımda önemli olmuştur. Mizah konusunun belirlenmesinde sipariş verenin reklam, kutlama, eğlence gibi gayesini de göz önünde bulundurmak ge- rekmektedir. Modelin seçilmesinde ise bilinen bir örnek ya da mevcut olmayan bir model sipariş olarak verilebilmektedir. Elbette kompozisyonun tercihinde siparişi veren şahsın eğitim durumu veya mesleği gibi potansiyeli de önemli rol oynamaktadır. Sanatçılarda ise özellik olarak eğitim ve yetenekleri ön plana çıkmaktadır. Sanatçıların eğitimli olup olmamasından ziyade yetenekleri, özel- likle hâlihazırda olmayan bir modelin sipariş olarak verildiği durumlarda kendi- ni göstermektedir. Oluşturulan kompozisyonun iletilmesinde ise görsel konteks ve hedef kitle önemlidir. Öncelikle kompozisyonun tercihinde cadde, ev, ta- verna gibi bulunduğu yer önemlidir. Diğer göz önünde bulundurulması gereken bir husus izleyicinin yürürken, oynarken, yemek yerken gibi hangi pozisyonda kompozisyona maruz kalacağıdır. Boyut seçiminde ise tercih edilen mimariye dikkat edilmelidir. Örneğin tiyatro gibi seyircinin daha uzaktan algılayabileceği mekânlarda tasarımın büyük boyutlu, triclinium gibi daha küçük gruplara hitap edeceği mekânlarda ise daha küçük ölçekli olmasına dikkat edilmiştir. Eğer he- def kitle eğitimli ise görsel mizah verbal mizah ile de desteklenmiştir. Görselin kalitesini sipariş verenin mali durumu da etkilemiştir. Siparişi veren kadar he- def kitlenin de sosyal statüsü önemlidir. Hedef kitle gördüğü kompozisyonu yo- rumlarken geçmiş deneyimlerinden de faydalanmış olmalıdır. Bu durum betimin izleyici tarafından anlaşılmasını kolaylaştıran en önemli unsurdur. Elbette hedef kitlenin eğitim durumu veya inançlı olup olmaması da mesajın anlaşılmasında etkilidir. Roma’daki mizahi anlayışın çok fazla değişime uğramadan Orta Çağ Avrupası’nda da devam ettiğini görüyoruz. Örneğin, saray erkânı, kifozlu, lordozlu insanlar veya cüceler gibi vücut anomalisi olan insanlar tarafından eğlendirilmişlerdir. Bu durum yakın geçmişte de benzer anlayışın değişmeden devam ettiğini ve farklı veya anormal olanı komik bulduklarını açıkça gösterir. Bu nedenle Antik Çağ mozaik sanatında mizah anlayışını Nilotik sahneler, apotropeik ve küçük insan betimleri, aethiopes imgeler, elit sınıf mizahı, alt sınıf mizahı, cinsel temalı mizah gibi alt gruplara ayırmak mümkündür. Aethioplar (Siyahi Afrikalılar) ve Küçük İnsan (Pigme) Betimleri Aethioplar terimi farklı anlamlarda kullanılmaktadır. Aethioplar, Yunan mitolo- jisinde Hephaistos’un oğlu olarak da geçer. Yaşlı Plinius ise Aethiopia’nın “Zeus Aethiops”dan geldiğinden bahsetmektedir (Plin.nat. 6.184-187). Aethioplar yani ten renkleri koyu siyahi halklar ve küçük insan betimleri görsel sanatlarda ilk ne zaman yapılmaya başlanmıştır? Diğer bir ifade ile pigmeler Mısır Eyaleti’ne ne zaman yerleşmeye başlamışlardır? Bu sorular son yirmi yılda en fazla üzerinde durulan konular olmuştur. Siyahi insanlar ve pigmelere ait betimler Roma sanatında ilk olarak Geç Cumhuriyet Dönemi’nde ortaya çıkar ve İS 5. yüzyıla kadar varlığını devam ettirirler. Bunlar, kompozisyonlarda genellikle önemsiz işler yaparken görül- mektedirler. Bu durum aethiop ve pigmelerin sanatçılar ve dolayısı ile görsel Roma Mizah Anlayışının Roma Dönemi Mozaiklerine Yansıması / Reflections of Roman Humour on Roman Mosaics 229 sanat sayesinde toplumda kendilerine belli bir yer edindiklerine işaret etmekte- dir (Clarke 2007: 87). Her iki betim aynı zamanda Romalıların, dolayısıyla Romalı sanatçıların Mısırlılara bakış şekline de işaret etmektedir (Res. 1). Böylece Romalılar kendi kültürlerindeki baskın yapının tam zıddını yaratmış olmaktadırlar. Daha açık anlatımla, sanatı kullanarak kolonilerinde “öteki” olarak gördükleri fertlere de toplum içerisinde şans vermiş olmaktadırlar (Clarke 2007: 87). Roma yaşantısında ötekiler ile ilgili tezatlıkları; medeniyet/barbarlık, beyaz/renkli, sakin/vahşi, akıllı/aptal, temiz/kirli, resmi din/batıl din, iffetli/iffetsiz gibi ifade- lerde de görmek mümkündür. Resim 1 Pigme Mozaiği, Menander Evi - oecus, Pompeii. Romalılar Akdeniz kıyılarında ele geçirdikleri toprakları yüzyıllar boyunca etkili şekilde kolonize etmişlerdir. Ötekinin, yani Romalı olmayanın tanımı sanatçılar tarafından oldukça farklı biçimde yorumlanmıştır. Bu nedenle “öteki” olarak kabul edilenler, görsel sanatlarda mutlaka “ideal Romalı tipinden farklı” gösterilmişlerdir. Bu amaçla ötekilerin proporsiyonları ve renkleri Romalı tipin- den ayrıştırılmıştır (Clarke 2007: 88). Bu farklı görüntü ile Romalılar aynı za- manda kendilerini yüceltme fırsatı bulmuş olmaktadır. Bununla birlikte farklı renk ve görünüş diğer taraftan yeni bir mizahın doğmasına da neden olmuştur. Bilindiği gibi, Romalılar için siyahiler, pigmeler ya da vücut deformasyonları (lordoz, kifoz vb.) olan kişiler komiktirler (Levi 1947: 33 pl. IVa; Campbell 1988: 60-61 pl. 175) (Res. 2-3). Ölüme Karşı Zevk Roma günlük hayatında ölüm fikri yaşamdan zevk almanın (yaşam conviviumları) artmasına neden olmuştur (Dunbabin 2003: 132-140). Pseudo- Vergilian, “copa” şiirinde, Suriyeli bir hancının ağzından festivale katılanların hayatın tadına vararak keyif almalarını, bu arada ölüm imgesinin unutulmaz tınılarını duymayı öğütlemektedir. Bu dünya görüşü, Roma’da oldukça popü- ler olmuş, hatta abartılmıştır. Söz konusu mübalağa ile ilgili en güzel örnekler, büyük bir bölümü İÖ 1. yüzyıl ile İS 1. yüzyıla tarihlenen iskelet mozaikleri üzerinde bulunmaktadır (Dunbabin 2003: 133). 230 Derya Şahin - Mustafa Şahin Resim 2 Şanslı Kambur Mozaiği, Kem Göz Evi, Antiocheia, Hatay Arkeoloji Müzesi (Cimok 2000: 35). Resim 3 Siyahi Balıkçı Mozaiği, Takvim Evi, Antiocheia, Hatay Arkeoloji Müzesi (Cimok 2000: 44-45). Roma Mizah Anlayışının Roma Dönemi Mozaiklerine Yansıması / Reflections of Roman Humour on Roman Mosaics 231 Pompeii’de bir evin tricliniumunda bulunan bir örnek üzerinde iskelet elinde içki kapları tutar şekilde betimlenmiştir (Res. 4). Bu tür kompozisyonlar olasılıkla insanlara ölümü hatırlatarak, onlara kısa ömürlerinde daha fazla zevk almayı telkin etmiştir (Dunbabin 2003: 133-134 fig. 78). Böylece Roma sanatında ölüm ve zevk gibi birbirinden farklı iki zıt kavram büyük bir başarı ile birlikte kullanılmıştır. Ölüm korkusunun zevki tetiklemesi ile ilgili olarak Hatay’da 2013 yılında bulu- nan taban mozaiğine de vurgu yapmakta fayda vardır (Pamir - Sezgin 2016: 251- 280). Bir otel inşaatının temel kazısında tesadüfen ortaya çıkan yedi mekândan birisi triclinium’a aittir. Odada kısmen tahrip olmuş yan yana üç panelden oluşan mozaik döşemenin ilk panosunda güneş saatinin önünde duran iki figür, diğer bir panoda Afrikalı bir figür ve sonuncu panoda ise bir yastığa dayanmış ve elinde içki kabı tutan iskelet betimi yer almaktadır. Kazıyı yapanlar tarafından İS 3.-4. yüzyıllara tarihlenen mozaiklerde, hem görseller, hem de yazıt ile ölüme vurgu yapılarak, mümkün olduğunca hayatın keyfinin çıkartılması tavsiye edilmekte- dir (Pamir - Sezgin 2016: 251, 266). Resim 4 Şarap Sunan İskelet Mozaiği, Vesta Rahibeleri Evi, Pompeii, Napoli Ulusal Arkeoloji Müzesi (Fotoğraf: Yazar). 232 Derya Şahin - Mustafa Şahin Apotropeik Betimler İnsanları kötü ruhlardan ve olumsuzluklardan korumak için yapılan ve insan- larda olduğu gibi yapıları veya mekânları da kötü göz ve nazardan koruduğuna inanılan tılsımlı sembol ya da figürlerden oluşan betimlere “apotropeik” den- mektedir. Bu tür betimlerin insanları veya mekânları kem/kötü gözlere karşı koruduğuna günümüzde bile inanılmaktadır. Bu konuya en güzel örneklerden biri, Roma dünyasının en doğusunda yer alan Antiocheia’da bulunarak Hatay Arkeoloji Müzesi’nde korumaya alınan “Kem Göz Mozaiği”dir (Levi 1947: 33-34 pl. IVc; Dunbabin 1978: 161-162). Söz konusu mozaik panel üzerinde irice yapılan bir göz bulunmaktadır; üst göz kapağının üzerinde kuzgun, trident, pala ve akrep, gözün altına ise göze doğru ilerlemekte olan leopar, çıyan, köpek ve yılan betimlenmiştir (Res. 5). Aynı panoda sola doğru çift flüt çalarak iler- leyen fallik bir pigme de bulunmaktadır. Bu betimin hemen üzerinde “sen de” anlamına gelen KAICY yazısı yer almaktadır. Kıskançlık, nefret ve düşmanlık Resim 5 anlamına gelen INVIDUS’a işaret eden bu kavram Ostia’da iki mozaik üzer- Kem Göz Mozaiği, Kem Göz Evi, inde daha karşımıza çıkmaktadır (Becatti 1961: 361, 191 pl. CXVII, CLXX). Antiocheia, Hatay Arkeoloji Müzesi Apotropeik figürler koruyucu unsur olarak özellikle Kuzey Afrika mozaikle- (Cimok 2000: 37). rinde sık tercih edilmişlerdir (Dunbabin 1978: 162). Roma Mizah Anlayışının Roma Dönemi Mozaiklerine Yansıması / Reflections of Roman Humour on Roman Mosaics 233 Kem gözlerden koruyucu silah olarak kullanılan apotropeik betimler arasında Gorgon Başı, gamalı haçlar, tridentler ve beşli çatallar, bazı tanımlanamayan bit- ki dalları, yunus, balık ve küçük deniz yaratıkları, kuşlar, kantharoi gibi betimler de bulunmaktadır (Dunbabin 1978: 164). Tabu olarak Kabul Edilen Erotik Betimler Antik dünyada Priapus ve Hermaphrodite gibi tanrılar ve onların etrafında geçen uydurma cinsel içerikli sunumların yanı sıra insanlar arasında geçen cinsel konular da mizah repertuvarı içerisinde yer almıştır. İnsanlar tarafından oldukça eğlenceli bulunduğunu düşündüğümüz bu tür kompozisyonlara, genel- likle evlerde veya taşra hamamlarında rastlanmaktadır (Clarke 2007: 163- 227). Konuşulanı nasıl kulaklar duyarsa, gözler de mizahı fark etmiştir. Mizah, Resim 6 Afrikalı Banyo Hizmetkârı, Menander Evi, Pompeii (I,10,4) (Clarke 2007: pl. I). 234 Derya Şahin - Mustafa Şahin günümüzde olduğu gibi, imparatorluk evlerinde veya elitlerin kontrolünde değil de bizzat sıradan halk tarafından şekillendirilmiştir. Bu nedenle mizah içerikli tabu sayılabilecek erotik betimler tanrılar için yapılmış tapınım alanlarından, halk hamamları veya latrinalarına kadar her yerde karşımıza çıkmaktadır (Res. 6). Nilotik Sahneler (Resim 7) Nilotik sahnelerle ilgili en önemli soru, bu sahnelerin pagan inancında bir manası olup olmadığıdır. Bu tür kompozisyonların kökeni Hellenistik Çağ’a kadar uzanmaktadır. Bu nedenle çoğunlukla realist tasvirlerden uzak olup daha çok re- fah ve zenginliği ön plana çıkarmaya çalışan Nil ile ilgili sahnelerin egzotik özel- likte olduğu ve dekoratif amaçlı kullanıldığı ileri sürülmektedir (Kitzinger 1965: 10). Yunanlar ve Romalılar için Nilotik sahneler Mısır’ı ve onun manzaralarını temsil etmektedir. Mısır kendisiyle övünen ve kendisini geri kalandan farklı Resim 7 gören egzotik bir ülke olmuştur. Anastasios gibi antik yazarların bahsettiği Nil, Nilotik Sahne, İÖ 3. yy, Kuzey Afrika gübreyi getiren ve alegorik bir anlamı olan nehir olarak görülmüştür (Maguire https://www.alamy.com/stock-photo-mosaic- 1987: 43-44; Hachlili 2009: 106-108). Bu nedenle de Nilotik sahneler de mizah panel-with-pygmies-roman-in-a-nilotic- konusu içinde ele alınmaktadır (Clarke 2007: 89). scene-roman-italy-3rd-50939571.html Roma Mizah Anlayışının Roma Dönemi Mozaiklerine Yansıması / Reflections of Roman Humour on Roman Mosaics 235 Mısır topraklarının en erken tasvirleri muhteşem bir cennet şeklindedir. İÖ 100 civarına tarihlenen birçok ünlü örnekte, gösterişli çeşme yapıları, kamu yapılarının bir parçası şeklinde planlanmıştır. Yukarı Mısır’daki Nubia, yabani ve fantastik yaratıkların birlikte sunulmasını ifade etmektedir. Bu nedenle Nilotik sahnelerde Aethioplar genellikle avcı olarak görülmektedir. Nehir etrafında du- ran veya balık avlayan kayıkçılar tapınak ve saraylarla birlikte betimlenmişlerdir. Süpürülmemiş Zeminler Mizah konusu içinde almak istediğimiz bir diğer kompozisyon “asarotos oikos” adı verilen ziyafetten sonra henüz süpürülmemiş odanın zeminini gösteren betimdir. Bu gruba ait en güzel örneklerden birisi Vatikan Müzesi’nde sergi- lenen Heraklitos’un imzasını taşıyan mozaiktir (Res. 8). Muhtemelen bir ye- mek odasına ait olan ve İS 2. yüzyıla tarihlenen mozaik adını üzerinde yer alan yemek artıklarından almaktadır. Son derece yüksek bir gerçekçilikle betimlenen yemek artıkları arasında; balık kılçıkları, tavuk kemikleri, deniz kabukluları, ıstakoz kıskaçları, yemişler, üzüm çöpleri ve atılmış bazı yiyecek parçaları yer almaktadır. Bu kompozisyonun orijini, olasılıkla lüks bir yemek ziyafetinden artakalanların konu edildiği Sosos örneklerine dayanmaktadır (Dunbabin 1999: 26 fig. 26). 236 Derya Şahin - Mustafa Şahin Resim 8 Heraklitos imzalı Asarotos Oikos Mozaiği, Roma Vatikan Müzesi, (Dunbabin 2003: 66 fig. 33). Komedi Oyunları Mizah konusu içinde ele almak istediğimiz son kompozisyon, komedi oyunlarının betimlendiği sahnelerdir. I. M. Konstantakos tarafından 2005 yılında yapılan bir araştırmada, Yunan komedisi incelenmiş ve arkeolojik verilere göre komedinin içki ve symposium ile yakından bağlantılı olduğu öne sürülmüştür (Konstantakos 2005: 183-217). Symposium’da kölelerin içki içer şekilde gösterilmesi Yunan mizahına işaret etmektedir. İÖ 5. yüzyılda Pherekrates’in Korianno’sunda he- tairai ile içkili parti düzenlenmesi, Menandros’un synaristosai’sında (kahvaltı) karşımıza çıkan düzensiz ve abartılı banket sahneleri veya Aristophanes’de kölelerin içki sahnelerinde yer alması bir çeşit eşitlik vurgusu yaparak mizaha örnek teşkil etmektedir (Konstantakos 2005: 206). Symposium sahnelerinde mi- zaha neden yer verildiği konusunda iki hipotez bulunmaktadır: Oldukça eski ve modası geçmiş olan birinci teoride prothyrion’a girişte kapıların önünde bulu- nan revaklı verandaların betimlenmesi gösterilmektedir. Diğer varsayımda ise thyromata’ya giriş ön plana çıkmaktadır. İÖ 3. yüzyıla kadar Atina tiyatrolarında scenelerin bir üst katının bulunmaması, ikinci olasılığın daha geç dönemler için mümkün olabileceğini göstermektedir. Bu kompozisyonun yansıtıldığı en iyi örneği, Dioskourides Mozaiği üzerinde görmek mümkündür (Konstantakos 2005: 201). Hatay Arkeoloji Müzesi’nin 2007 yılında, Antioch am Orontes’in banliyösü olan Antik Daphne yerleşiminde yaptığı kazılarda, üzerinde Menandros’un ko- medi oyunlarının isimlerinin yazılı olduğu dört tane figürlü mozaik panel açığa çıkartılmıştır: Perikeiromene 1. Bölüm, Philadephoi 1. Bölüm, Synaristosai 1. Bölüm, Theophoroumene 3. Bölüm (Gutzwiller - Çelik 2012: 573-623). Söz ko- nusu paneller üzerinde yer alan kompozisyonlar, İmparatorluk Antiocheia’sının zengin kültürel yaşamı içinde Menandros komedilerinin nasıl varlık gösterdiğini açıkça yansıtmaktadır (Gutzwiller - Çelik 2012: 573). Mozaik üzerinde yer alan geleneksel mizahi duruş ve jestlerden oluşan komik repertuvarın yansıtılmaya çalışıldığı Menandros oyunları, eserlerden sadece soylu sınıf değil, ortalama eğitimli insanların da zevk aldığını göstermektedir (Gutzwiller - Çelik 2012: Roma Mizah Anlayışının Roma Dönemi Mozaiklerine Yansıması / Reflections of Roman Humour on Roman Mosaics 237 615). Mozaikler üzerinde yer alan bu tasarım, diğer bir ifade ile mizahın, gele- neksel mozaik tasarımı için alışılmamış bir uygulama olduğunun altını çizmek konunun anlaşılmasını kolaylaştıracaktır (Gutzwiller - Çelik 2012: 616). 2000 yılında Zeugma antik yerleşiminde Gaziantep Müzesi Başkanlığı ve Nantes Üniversitesi’nden bir ekibin katılımı ile yapılan kazılarda Zozimos Villası olarak isimlendirilen bir villada bulunan zemin mozaiği de bu gruptaki örnekler arasında gösterilebilir (Res. 9). Üç nişli ve akroterli sahne binası önünde kadın maskesi takan üç figür yer almaktadır. Başlarının üzerinde “synaristosai / kahvaltıdakiler” yazmaktadır (Görkay 2015: 132). Bu oyun Menandros’un günümüze ulaşamayan bir oyunu olmalıdır. Resim 9 Kahvaltıdaki Kadınlar Mozaiği, Zeugma, Gaziantep Arkeoloji Müzesi (Önal 2002: 60-61). Değerlendirme ve Sonuç Sonuç olarak Roma halkının ya da kolonilerdeki Roma kültürüne entegre olmuş toplumların mizah anlayışının tamamen birbiriyle örtüştüğünü söylemek mümkündür. Merkezdeki anlayış farklılaşmadan eyaletlere de nüfus etmiştir. Geç Cumhuriyet Dönemi’nden, İS 5. yüzyıla kadar, elit olmayan halkın ko- mik bulduğu unsurlar özellikle mozaik örnekleri gibi görsel sanatlarda açık bir şekilde izlenebilmektedir. Aethioplar ve pigmeler, iskelet mozaikleri ile yaşamsal kutlamalarda ölüm imajının kullanılması, kötü ruhlara ve olumsuzluklara karşı tercih edilen apot- ropeik betimler, halk hamamlarında ve latrinalarda yoğun olarak kullanılmış erotik tasvirler, Mısır Nehri manzaralarının yer aldığı nilotik konular, kome- di oyunlarından anlık hafıza tasvirleri ve son olarak tricliniumlardaki yemek artıklarının gösterildiği “asarotos oikos” temalı betimler Roma halkının mizah anlayışının en iyi temsil edildiği mozaikler olarak gösterilebilir. Gözler mizahı fark etmiş, dudaklar gülümsemiştir. Mizahi betimler ayrıca sınıfsal fark gözet- meksizin neredeyse tüm sınıfların eşitlenmesini sağlayan bir anlayışı da bera- berinde getirmiştir. Bizi güldürebilen her şey bir zekâ göstergesidir. Belki de insanların hayata tutunabilmesi için, yaşamı biraz daha çekilir hale getirmesi için geçmişte olduğu gibi bugünde mizaha ihtiyacımız çok elzemdir. 238 Derya Şahin - Mustafa Şahin Kaynaklar - Bibliography Becatti 1961 G. Becatti, Scavi di Ostia, IV: Mosaici e pavimenti marmorei, Rome. Campbell 1988 S. Campbell, The Mosaics of Antioch, Toronto. Carucci 2011 M. Carucci, “An Example of Visual Humour on a Romano-African Mosaic Putting Images in their Context”, M. Şahin (ed.), XI. Uluslararası Antik Mozaik Sempozyumu, 235-245. Cimok 2000 F. Cimok (ed.), A Corpus Antioch Mosaics, İstanbul. Clarke 2007 J. R. Clarke, Looking at Laughter: Humor, Power and,Transgression in Roman Visual Culture, 100 B.C.- A.D. 250, Berkeley. Dunbabin 1978 K. M. D. Dunbabin, The Mosaics of Roman North Africa, Oxford. Dunbabin 1999 K. M. D. Dunbabin, Mosaic of the Greek and Roman World, Cambridge. Dunbabin 2003 K. M. D. Dunbabin, The Roman Banquet, Images of Conviviality, Cambridge. Görkay 2015 K. Görkay, Geçmişten Günümüze Bir Geçit Zeugma, İstanbul. Gutzwiller - Çelik 2012 K. Gutzwiller - Ö. Çelik, “New Menander Mosaics from Antioch”, AJA 116, 4, 573-623. Hachlili 2009 R. Hachlili, Ancient Mosaic Pavements Themes, Issues, and Trends, Leiden-Boston. Kitzinger 1965 E. Kitzinger, Israeli Mosaics of the Byzantine Period, New York. Konstantakos 2005 I. M. Konstantakos, “The Drinking Theatre: Staged Symposia in Greek Comedy”, Mnemosyne 58, 2, 183-217. Levi 1947 D. Levi, Antioch Mosaic Pavements I-II, Princeton. Maguire 1987 H. Maguire, Earth and Ocean. The Terrestrial World in Early Byzantine Art, University Park-London. Mitchell 2004 A. G. Mitchell, “Humour in Greek Vase-Painting”, RA 37, 3-32. Önal 2002 M. Önal, Mosaics of Zeugma, İstanbul. Pamir - Sezgin 2016 H. Pamir - N. Sezgin, “The Sundial and Convivium scene on the Mosaic from the rescue Excavation in a Late Antique House of Antioch”, Adalya XIX, 251-280.