
 
T.C. 

BURSA ULUDAĞ ÜNİVERSİTESİ  

SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ  

FELSEFE VE DİN BİLİMLERİ ANABİLİM DALI  

DİN SOSYOLOJİSİ BİLİM DALI 

 
ŞEHİTLİK OLGUSU ÜZERİNE SOSYOLOJİK BİR ANALİZ 

 
(DOKTORA TEZİ) 

 
Fatmanur DİKMEN 

 
BURSA 2022  


T.C. 

BURSA ULUDAĞ ÜNİVERSİTESİ  

SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ  

FELSEFE VE DİN BİLİMLERİ ANABİLİM DALI  

DİN SOSYOLOJİSİ BİLİM DALI 

 
ŞEHİTLİK OLGUSU ÜZERİNE SOSYOLOJİK BİR ANALİZ 

 
(DOKTORA TEZİ) 

 
Fatmanur DİKMEN 

 
Danışman: 

Prof. Dr. Abdurrahman KURT 

 
2. Danışman: 

Prof. Dr. Kemal ATAMAN 

 
BURSA 2022


TEZ ONAY SAYFASI 

T.C. 

BURSA ULUDAĞ ÜNİVERSİTESİ 

 SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ MÜDÜRLÜĞÜNE 

Felsefe ve Din Bilimleri Anabilim Dalı, Din Sosyolojisi Bilim Dalı’nda 711421006 

numaralı Fatmanur Dikmen’in hazırladığı “Şehitlik Olgusu Üzerine Sosyolojik Bir 

Analiz” konulu Doktora Tezi Çalışması ile ilgili tez savunma sınavı, 06/09/2022 günü 

13:00-14:30 saatleri arasında yapılmış, sorulan sorulara alınan cevaplar sonunda adayın 

tezinin/çalışmasının .................................................. (başarılı/başarısız) olduğuna 

............................... (oybirliği/oy çokluğu) ile karar verilmiştir.  

  
Üye (Tez Danışmanı ve Sınav Komisyonu Başkanı) 

Prof. Dr. Abdurrahman KURT 

Bursa Uludağ Üniversitesi 

  
Üye 

Prof. Dr. Vejdi BİLGİN 

Bursa Uludağ Üniversitesi 

 
Üye 

Prof. Dr. Adem APAK 

Bursa Uludağ Üniversitesi 

 
Üye 

Dr. Öğr. Üyesi Ekber Şah AHMEDİ 

Bursa Teknik Üniversitesi 

 
Üye 

Prof. Dr. Fuat AYDIN 

Sakarya Üniversitesi 

 
…/…/2022  


YEMİN METNİ 

Doktora tezi olarak sunduğum “Şehitlik Olgusu Üzerine Sosyolojik Bir Analiz” başlıklı 

çalışmanın bilimsel araştırma, yazma ve etik kurallarına uygun olarak tarafımdan 

yazıldığına ve tezde yapılan bütün alıntıların kaynaklarının usulüne uygun olarak 

gösterildiğine, tezimde intihal ürünü cümle veya paragraflar bulunmadığına şerefim 

üzerine yemin ederim.  

 
Tarih ve İmza  

 
Adı Soyadı: Fatmanur DİKMEN 

Öğrenci No: 711421006  

Anabilim Dalı: Felsefe ve Din Bilimleri Anabilim Dalı  

Programı: Doktora 

Statüsü: Doktora  

  
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ 

DOKTORA İNTİHAL YAZILIM RAPORU 

BURSA ULUDAĞ ÜNİVERSİTESİ 

SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ  

FELSEFE VE DİN BİLİMLERİ ANABİLİM DALI BAŞKANLIĞI’NA 

Tez Başlığı / Konusu: Şehitlik Olgusu Üzerine Sosyolojik Bir Analiz 

Yukarıda başlığı gösterilen tez çalışmamın a) Kapak sayfası, b) Giriş, c) Ana bölümler ve d) Sonuç 

kısımlarından oluşan toplam 246 sayfalık kısmına ilişkin, 26/08/2022 tarihinde şahsım tarafından 

..Turnitin..
 
adlı intihal tespit programından aşağıda belirtilen filtrelemeler uygulanarak alınmış olan 

özgünlük raporuna göre, tezimin benzerlik oranı % 12’dir.  

Uygulanan filtrelemeler:  

1. 1- Kaynakça hariç  
2. 2- Alıntılar hariç/dahil  
3. 3- 5 kelimeden daha az örtüşme içeren metin kısımları hariç  

Bursa Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tez Çalışması Özgünlük Raporu Alınması ve 

Kullanılması Uygulama Esasları’nı inceledim ve bu Uygulama Esasları’nda belirtilen azami benzerlik 

oranlarına göre tez çalışmamın herhangi bir intihal içermediğini; aksinin tespit edileceği muhtemel 

durumda doğabilecek her türlü hukuki sorumluluğu kabul ettiğimi ve yukarıda vermiş olduğum bilgilerin 

doğru olduğunu beyan ederim. 

Gereğini saygılarımla arz ederim.  

Tarih ve İmza 

Adı Soyadı: Fatmanur DİKMEN 

Öğrenci No: 711421006 

Anabilim Dalı: FELSEFE VE DİN BİLİMLERİ 

Programı: Doktora 

Statüsü: Doktora 

 
Danışman 

Abdurrahman KURT, 2022 

2. Danışman 

Kemal ATAMAN, 2022  


v 

ÖZET 

Yazar Adı ve Soyadı : Fatmanur DİKMEN 

Üniversite  : Bursa Uludağ Üniversitesi 

Enstitü   : Sosyal Bilimler Enstitüsü 

Anabilim Dalı : Felsefe ve Din Bilimleri  

Bilim Dalı  : Din Sosyolojisi  

Tezin Niteliği  : Doktora 

Mezuniyet Tarihi : ....../......./20.... 

Tez Danışman(lar)ı  : Prof. Dr. Abdurrahman KURT, Prof. Dr. Kemal ATAMAN 

ŞEHİTLİK OLGUSU ÜZERİNE SOSYOLOJİK BİR ANALİZ 

Şehitlik kavramı günümüzde, pek çok farklı olayda, farklı bağlamlarda, çeşitli 

nitelendirmelerle yer almaktadır. Esasında dinî bir terim olan şehitlik, dinî olduğu kadar 

politik ve ideolojik çatışmalarda da sıkça başvurulan bir kavram haline gelmiştir. Bu 

çalışmada şehitlik olgusunun bu geniş kullanım alanına yayılma süreci ele alınacaktır. 

Çalışmanın temel amacı, şehitlik olgusunun, belli bir zamana ve belli bir dinî ya da 

kültürel geleneğe özgü olmayıp, dinler ve kültürler üstü, insanî bir olgu olduğunu ortaya 

koymaktır. Bu amaçla, öncelikle monoteist gelenekte şehitliğin ortaya çıkışı, teolojik ve 

sosyo-kültürel inşası ele alınmıştır. Sonrasında Greko-Romen kültürde asil ölüm ideali 

incelenmiştir. Böylelikle bugün ulus-devletleşme sürecinde şehitliğin kazandığı yeni 

anlamların kök uzantıları işaret edilmiştir.  

Çalışmada, nitel araştırma paradigmasına dayanan deskriptif bir yöntem benimsenmiştir. 

Çalışmanın veri kaynaklarını şehitlikle ilgili birincil ve ikincil kaynaklar ile kutsal 

metinler, ilahiler, şarkılar, destanlar, hikayeler gibi kültürel unsurlar oluşturmaktadır. 

İlgili metinler, şehitlikle ilgili tarihsel kırılma niteliğindeki olaylar bağlamında 

incelenerek yorumlanmıştır. Elde edilen verilerden hareketle şehitlik olgusunun bir 

toplumun kuruluşunda, kriz zamanlarının üstesinden gelebilmesinde, birlik ve 

bütünlüğünün sağlanmasında önemli rol ve işlevlerinin olduğu sonucuna ulaşılmıştır. 

Bunun yanında şehitlik olgusunun toplumsal hareketlerin vazgeçilmez bir unsuru olduğu 

anlaşılmıştır. Ayrıca şehitlik, dinî bir kavram olmasının yanı sıra, tarih boyunca farklı 

bağlamlarda politik olanla iç içe olmuştur. 

 
Anahtar Sözcükler: Din Sosyolojisi, Şehitlik, Şehadet, Şehit, Asil Ölüm. 

  
vi 

ABSTRACT 

Name and Surname : Fatmanur DİKMEN 

University   : Bursa Uludag University 

Institution  : Social Science Institution  

Field    : Philosophy and Religious Sciences 

Branch  : Sociology of Religion 

Degree Awarded : Doctorate  

Degree Date   : ...../....../20.... 

Supervisor/s  : Prof. Dr. Abdurrahman KURT, Prof. Dr. Kemal ATAMAN 

 
A SOCIOLOGICAL ANALYSIS ON THE PHENOMENON OF MARTYRDOM 

 
The concept of martyrdom is used in many different events, in different contexts and with 

various characterizations today. Martyrdom, which is essentially a religious term, has 

become a concept that is frequently used in political and ideological confrontations as 

well as religious ones. In this study, the process of the martyrdom phenomenon spreading 

to this wide area of use will be analyzed. The main purpose of the study is to demonstrate 

that the phenomenon of martyrdom is not specific even to a certain time and a certain 

religious or cultural tradition, but is a trans-religious and transcultural human 

phenomenon. For this purpose, the emergence of martyrdom in the monotheistic tradition 

and its theological and socio-cultural construction are examined. Then, the idea of noble 

death in Greco-Roman culture is analyzed. In this way, the root branches of the new 

meanings that martyrdom has gained in the process of nation-statization today are pointed 

out.  

The study adopts a descriptive method based on the qualitative research paradigm. The 

data sources of the study consist of primary and secondary sources on martyrdom and 

cultural materials such as sacred texts, hymns, songs, epics and stories. The relevant texts 

were analyzed and interpreted in the context of historical breaking events related to 

martyrdom. Based on the data it was concluded that the phenomenon of martyrdom has 

important roles and functions in the establishment of a society, overcoming times of 

crisis, and ensuring its unity and integrity. In addition, it was understood that the 

phenomenon of martyrdom is a structural element of social movements. In addition to 

being a religious concept, martyrdom has been intertwined with the political in different 

contexts throughout history. 

 
Key words: Sociology of Religion, Martyrdom, Shahada, Martyr, Noble Death. 

 
vii 

İnançlar, değerler, ilkeler veya benimsenen dava uğruna kişinin bizatihi varlığını 

fedâ etmesi, böylelikle yaşamını, ölümünü ve uğruna öldüğü sebepleri kutsal bir 

mertebeye taşıması insanla birlikte var olagelmiştir. Günümüzde şehitlik olarak 

nitelendirdiğimiz bu olgu, gündelik hayatımızda sayısız bağlamda karşımıza çıkabilir. 

Toplumların politik yapısı, kutsalla olan ilişkisi, dünyayı anlamlandırma biçimi değişip 

dönüşse de şehitlik olgusu toplumsalın olduğu her yerde bir şekilde var olmaya devam 

etmiştir.  

Bu çalışmada insanın kutsalla ilişkisinin trajik, asil, akidevî nihaî yakınlığını, 

hakikate tanıklık mertebesinde temsil eden şehitlik olgusu konu edilmiştir. Şehitlik 

olgusunun modern politik söylemlerde yer alış biçiminden hareket edilerek, geriye doğru 

bir iz sürümü ile monoteist geleneklerde ve Grek Roma asil ölüm idealindeki kök 

uzantıları açığa çıkarılmaya çalışılmıştır. Böylelikle şehitlik, farklı toplumların tarihsel 

tecrübesi bağlamında dinler ve kültürler üstü, insanî bir olgu olarak anlaşılmaya 

çalışılmıştır. 

Şehitlik olgusunun bir araştırma konusu olarak belirlenmesi şüphesiz bir anda 

ortaya çıkmadı. Muhtemel araştırma konuları üzerinde yapılan çalışma sürecinde ilgi 

alanımın yoğunlaştığı doğrultuda, danışman Hocam Prof. Dr. Kemal ATAMAN’ın 

önerisi ile şehitlik olgusu üzerinde arkeolojik bir çalışmayı hedefleyen bu konuyu 

belirledik. Dolayısıyla ilk teşekkür, bu çalışmanın konusunun belirlenmesinden 

tamamlanmasına kadar her aşamasında yakından ilgilenen kıymetli Hocamadır. Lisans 

eğitimimden bu yana her koşulda varlığını ve desteğini yanımda hissettiğim, değerli 

vaktini ve tecrübelerini esirgemeyerek, akademik alanla sınırlı olmayan özveri ve 

fedakârlığıyla hayatımıza da yön veren Hocamın rehberliğinde çalışmak her zaman 

idrakinde olduğum bir onurdur.  

Lisans derslerinde Din Sosyolojisi ile tanışmama vesile olan, lisansüstü eğitimim 

boyunca bizlere aktardığı bilgi ve tecrübesiyle kendisine çok şey borçlu olduğum ve bu 

çalışmanın danışmanlığını sürdüren, çalışma boyunca desteğini, değerli görüşlerini ve 

yönlendirmelerini esirgemeyen Hocam Prof. Dr. Abdurrahman KURT’a teşekkür ederim. 

Fakülteye her gelişimde kapısını çalma ihtiyacı hissettiğim, kendisinden akademik 

tecrübenin yanında pek çok şey öğrendiğim, aynı zamanda tez jürisinde yer alan ve ilk 

cümlesinden son cümlesine kadar büyük bir titizlikle okuyarak verdiği önerilerle 

ÖNSÖZ


viii 

çalışmanın olgunlaşmasında önemli katkısı olan değerli Hocam Prof. Dr. Vejdi 

BİLGİN’e teşekkürü bir borç bilirim.  

Tez jürimde yer alan, çalışma ile ilgili yapıcı eleştirileri, değerli görüş, öneri ve 

tavsiyeleriyle katkı sağlayan Prof. Dr. Fuat Aydın’a, Prof. Dr. Adem APAK’a ve Dr. Öğr. 

Üyesi Ekber Şah AHMEDİ’ye ve süreç boyunca yanımda olan kıymetli Hocam Dr. 

Öğretim üyesi Sümeyra ÜNALAN TURAN’a teşekkür ederim. Akademik hayatımın ilk 

ortamını paylaştığımız, çalışma boyunca akademik tecrübelerinden ve yönlendirici 

fikirlerinden çokça istifade ettiğim kıymetli Hocalarım Prof. Dr. Hasan MEYDAN ve 

Doç. Dr. Behram HASANOV’un önemli bir yerinin olduğunu dile getirmem gerekir. 

Araştırma görevlisi olarak görev yaptığım süre boyunca bana hoşgörü ve anlayışla 

yaklaşarak çalışma sürecimi kolaylaştıran dekanımız Prof. Dr. Seyfullah KARA ve 

bölüm başkanımız Salih AYBEY’e; akademik tecrübelerinin yanında kendisinden çok 

şey öğrendiğim ve abla-kardeşliğimizin teşrik-i mesai ile devam ettiği kıymetli Ablam ve 

Hocam Dr. Öğr. Üyesi Zeynep YÜCEDOĞRU’ya teşekkür ederim. Tezin son 

okumalarını yapan değerli meslekdaşlarım Dr. Öğr. Üyesi Halil ORTAKÇI’ya, Dr. Öğr. 

Üyesi Ömer Sami UZUNER’e ve Dr. Öğr. Üyesi Muhammed Emin KIZILAY’a; 

çalışmanın son aşamalarında bana evinin kapısını açan Arş. Gör. Nilüfer Nur USLU’ya; 

genç akademisyen adayları Hakan TAFRAN ve Hatice BERBER’e değerli katkı ve 

desteklerinden dolayı teşekkür ederim. 

Kendilerinden fedakârlık ederek bizi bugünlere getiren, maddi ve manevî 

destekleriyle her daim yanımızda olan anne babalarım Zehra-Mustafa İLHAN ve Lütfi-

Feriha DİKMEN’e minnet ve teşekkürümü ifade edecek kelimeleri bulabilmek gerçekten 

zor.  Son olarak aynı hayatı ve aynı mesleği paylaşarak pek çok aşamayı birlikte tecrübe 

ettiğimiz kıymetli eşim Mustafa DİKMEN’e ve iki doktora tezi ile birlikte büyüyerek 

sabır ve fedakarlıkla küçük yaşlarda tanışan kızımız Ebrar Betül’e ne kadar teşekkür 

etsem az kalacaktır.  

 
Fatmanur DİKMEN 

Bursa/2022 

 
T.C. 

BURSA ULUDAĞ ÜNİVERSİTESİ  

SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ  

FELSEFE VE DİN BİLİMLERİ ANABİLİM DALI  

DİN SOSYOLOJİSİ BİLİM DALI 

 
ŞEHİTLİK OLGUSU ÜZERİNE SOSYOLOJİK BİR ANALİZ 

 
(DOKTORA TEZİ) 

 
Fatmanur DİKMEN 

 
Danışman: 

Prof. Dr. Abdurrahman KURT 

 
2. Danışman: 

Prof. Dr. Kemal ATAMAN 

 
BURSA 2022


x 

2.4. Erken Orta Çağda Şehitlik, İntihar ve Bir Çözüm Yolu Olarak Mistik-Gizli 

Şehitlik .................................................................................................................... 92 

2.5. Politik Uygulamanın Bir Söylem Olarak Şehitlikle Meşrulaştırılması: Kurtuba 

Şehitleri Hareketi .................................................................................................... 96 

2.6. Haçlı Seferlerinde Şehitlik Söylemi ve Hıristiyan Geleneğinde Savaşçı-Asker 

Şehit İdealinin İnşası ............................................................................................. 101 

2.7. Orta Çağda Şehitliğin Sembolik Formlarda Çeşitlenmesi ve Hıristiyan Halk 

Kültüründe Şehit Kültlerinin İnşası ...................................................................... 107 

2.8. Orta Çağda Heretik Hareketler ve Grup Çatışmalarında Haklılık Nişanesi 

Olarak Şehitlik ...................................................................................................... 112 

2.9. Hıristiyan Şehitlik Olgusunda Değişen Paradigmalar: Athos Manastırlarında 

İnfaz Edilen Yeni-Şehitler .................................................................................... 123 

 
İKİNCİ BÖLÜM 

İSLÂM’DA ŞEHİTLİK 

1. İSLÂM DÜŞÜNCE GELENEĞİNDE ŞEHİTLİK .............................................. 128 

2. ŞEHİTLİK OLGUSU ETRAFINDA GELİŞEN LİTERATÜRE DAİR BİR 

DEĞERLENDİRME ................................................................................................ 143 

3. İSLÂMÎ ŞEHİTLİK İDEALİNİN ORTAYA ÇIKTIĞI SOSYO-POLİTİK, DİNÎ 

VE KÜLTÜREL ARKA PLAN ............................................................................... 149 

3.1. İslâm’ın Doğuşu ve İlk Şehitler ..................................................................... 153 

3.2. Şehîd Kelimesinin Semantik Anlam Gelişimi ............................................... 169 

4. TOPLUMSAL KRİZ ZAMANLARI VE ŞEHİTLİK .......................................... 175 

4.1. Müslüman Toplumlarının Kriz Zamanları ve Şehitliği Anlamlandırma  

Biçimi .................................................................................................................... 177 

4.2. Anadolu’da Müslüman Türkler ve Şehitlik İdealine Katkıları ...................... 185 

5. OSMANLI TOPLUMUNDA ŞEHİTLİK VE ŞEHİTLİKLE İLGİLİ YAZIN 

GELENEĞİ ............................................................................................................... 195 

5.1. Kendine Özgü Bir Şehit Tipi Olarak Alp/Derviş/Gazi Şehit ......................... 201 

6. TASAVVUF GELENEĞİNDE ŞEHİTLİK ......................................................... 206 

 
xi 

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM 

GREK ROMA ASİL ÖLÜM İDEALİNDEN MODERN POLİTİK 

SÖYLEMLERE ŞEHİTLİK 

1. MODERN ŞEHİTLİK İDEALİNİ ANLAMA BİÇİMİ OLARAK KURBANLIK 

VE KUTSALLIK MEKANİZMALARI .................................................................. 218 

2. GREK-ROMA GELENEĞİNDE ASİL ÖLÜM (NOBLE DEATH) İDEALİ ..... 227 

2.1. Atina’da Toplumsal Bir Kurum Olarak Cenaze Töreni Söylevleri ............... 237 

3. ORTA ÇAĞ POLİTİK TEOLOJİSİ VE ŞEHİTLİK ............................................ 242 

4. POLİTİK DEVRİMLERDE KİTLELERİN MOBİLİZASYONU VE BİR 

SÖYLEM OLARAK ŞEHİTLİK ............................................................................. 258 

4.1. Fransız İhtilali ve Şehitlik Söylemi ................................................................... 258 

4.2. İrlanda Devrimi ve Toplumsal Hareketlerin Katalizörü Olarak Şehitlik 

 Söylemi .................................................................................................................... 265 

4.3. İran-İslam Devrimi ve Kurucu Mit Olarak Şehitlik ........................................... 268 

7. MODERN ZAMANLARDA YENİ ŞEHİTLİK BİÇİMLERİ ............................. 272 

SONUÇ VE DEĞERLENDİRME ............................................................................. 279 

BİBLİYOGRAFYA .................................................................................................... 290 

ÖZGEÇMİŞ ................................................................................................................ 314 

 
xii 

KISALTMALAR 

Bkz. : Bakınız 

B. : Baskı 

C. : Cilt 

çev. : Çeviren  

DİA : Diyanet İslâm Ansiklopedisi 

Ed. : Editör 

IRA : İrlanda Kurtuluş Ordusu 

İA : İslam Ansiklopedisi 

İLAM : İlmi Araştırmalar Merkezi 

İSAM : İslam Araştırmaları Merkezi 

KURAMER : Kur’an Araştırmaları Merkezi 

M.Ö. : Milattan Önce 

M.S. : Milattan Sonra 

ö. : Ölüm Tarihi 

TDV : Türkiye Diyanet Vakfı 

SBE : Sosyal Bilimler Enstitüsü 

s. : Sayfa Numarası 

ss. : Sayfa Sayısı 

Sy.  Sayı 

Ty. : Tarih yok 

Vd. : ve diğerleri 

 
1 

GİRİŞ 

1. Çalışmanın Konusu 

Şehitlik, günümüzde birbirinden son derece farklı olayları nitelemek için 

kullanılabilen, pek çok farklı anlam bağlamında karşımıza çıkan bir olgudur. Bu duruma 

bağlı olarak gerek sosyal bilimcilerin şehitliğe dair yaptıkları tanımlamalar, gerek dinî 

otoritenin yaptığı tanımlamalar bazı ortak yönlerinin mevcudiyetine rağmen pek çok 

noktada örtüşmemektedir. Dahası, şehitliğin mahiyeti, anlamı ve sınırları ile ilgili 

tanımlamalar ve hükümler de aynı dini ya da kültürel gelenek içinde dahi zamana ve 

koşullara göre farklılık gösterebilmektedir. Bu yüzden şehit ve şehitlik olguları hakkında 

efrâdını câmî ağyârını mânî bir tanım yapabilmek oldukça zordur. Weber’in Din 

Sosyolojisi kitabının başında işaret ettiği gibi, bir konu yeterince araştırılmadan onunla 

ilgili bir tanım yapabilmek imkân dahilinde değildir. Weber bu imkânsızlığı dinsel 

davranışın dışsal tezahürlerinin bireysel tecrübe, fikirler, bireysel amaçlar gibi pek çok 

sübjektif unsurun belirlediği çok çeşitli görünümlerde açığa çıkmasına dayandırmaktadır. 

Ona göre bu tür bir davranışın kavranabilmesi ancak eylemin anlamının açığa çıkarılması 

ile mümkün olabilir.1 Benzer şekilde şehitlik olgusunun da gerek günümüzde gerek farklı 

dönem ve geleneklerde çok çeşitli tezahürlerinin olduğu söylenebilir. Bu yüzden 

şehitlikle ilgili herhangi bir tanım yapmak, onun farklı boyutlarını göz ardı etmeye sebep 

olabilecektir. Bu çalışmada, şehitlikle ilgili bir tanımlama yapmaktan ziyade şehitlik 

olgusu, toplumsal realitedeki farklı görünümlerinin araştırılması ile anlaşılmaya ve 

yorumlanmaya çalışılacaktır.  

2015 seçimlerinde Hilary Clinton’ın, Amerikan millî kahramanı ilan edilen 

Humayun Khan’a seçim propagandalarında yer vermesi, pek çok sosyal medya platformu 

ve TV programında yayınlanmıştı. Buna göre, Pakistan asıllı Müslüman bir aileden gelen 

ancak Amerikan vatandaşı olan Humayun Khan, ABD ordusunda muvazzaf iken, 

Irak’taki bir görev esnasında, bir intihar eylemini engellemeye çalışırken birliğini 

kurtarmış ancak kendisi hayatını kaybetmiştir. Onun yaşamının, ölümünden sonra bir 

şehide, bir Amerikan millî kahramanına yaraşacak şekilde yeniden kurgulandığı 

anlaşılmaktadır. Gerçekte ne olduğunu tam bilemesek de Humayun, eğitim hayatında 

 
1 Max Weber, Din Sosyolojisi, çev. Latif Boyacı, İstanbul: Yarın Yayınları, 2012, s. 85. 


2 

başarılı, vatanını çok seven, Thomas Jefferson’ın kitaplarını okuyan, Amerikan 

değerlerinin bedeninde somutlaştığı “şerefli bir Amerikan” olarak tasvir edilmektedir.2 

Yakınları ile yapılan görüşmelerde, bir arkadaşının, ölümünden sonra Humayun Khan’ı 

rüyasında gördüğü ve ölmediğini söylediği; yaşamı boyunca nasıl onurlu ve ülkesine, 

ülkesinin değerlerine sadık, Amerika için nihai bedeli (the ultimate sacrifice) ödeyen bir 

Müslüman Amerikan olarak tasvir edildiği; ailesinin de doğrudan şehit kelimesini 

kullanmasa da onu şehit olarak gördükleri anlaşılan bir dil ve tutumu benimsedikleri 

anlaşılmaktadır.3 Ölümünden sonra Humayun Khan, Arlington Ulusal Mezarlığı’na 

defnedilmiş, ailesine de bronz yıldız onur madalyası verilmiştir.  

Arlington Ulusal Mezarlığı’na defnedilen ve Amerikan millî kahramanı ilan 

edilen tek Müslüman Humayun Khan değildir. 2005’te Irak’taki bir uçak kazasında 

hayatlarını kaybeden ve içlerinde bir Müslümanın da bulunduğu Amerikan askerlerinin 

Arlington’daki mezarlarında, Haç ile İslam’ın Batı’daki sembolü olan hilal ve yıldızın 

aynı mezar taşında yer aldığı görülmektedir.4 Benzer şekilde, 2007 yılında Irak’taki bir 

operasyonda hayatını kaybeden Kareem Rashad da vatanî vazifesini yerine getirirken 

nihâi bedeli ödeyen bir Amerikan vatandaşı olarak Arlington Mezarlığı’na gömülmekle 

onurlandırılmıştır.5 

Amerika’da Arlington’dan sonra bir diğer önemli mezarlık, Amerikan İç 

Savaşı’nda hayatını kaybedenlerin gömüldüğü Gettysburg Mezarlığı’dır. Abraham 

Lincoln, Gettysburg Mezarlığı’nda yaptığı konuşmada, savaşta ölenler hakkında, 

Hıristiyan teolojisinde İsa’nın kendini feda etmesini hatırlatan bir dille, milletin 

yaşayabilmesi için kendi hayatlarını feda ettiklerini ifade etmiştir.  Lincoln ile birlikte, 

ülke için nihai bedeli ödemek anlamında kurbanlık, şehitlik, fedakârlık temaları 

Amerikan sosyal ve politik hayatında merkezi temalar olmuştur. “Şehit başkan” 

Lincoln’ün yaşamında ve ölümünde sembolize edilen, ülke için nihâi bedeli ödemek 

 
2  Hillary Clinton (haz.), Hillary celebrates American hero Humayun Khan | Hillary Clinton, 2015, 

https://www.youtube.com/watch?v=dGV29YP_III. (28.08.2022) 

3 CNN (haz.), Friend of Capt. Humayun Khan: ’He was an amazing man..., 2016, 

https://www.youtube.com/watch?v=WvIb_L1JB-k. (28.08.2022) 

4  Kemal Ataman, Ulus Olmanın Kutsal Temeli: Sivil Din, 2. b., Ankara: Sentez Yayınları, 2021, s. 75. 

5  Ataman, Ulus Olmanın Kutsal Temeli: Sivil Din, s. 76. 


3 

teması, dinler ve mezhepler üstü ancak Amerikan vatandaşlığında kristalleşen bir şehitlik 

ideali olarak inşa edilmiştir, denebilir.6 

Kutsal addedilen ülke toprağı için -ki o toprağın kutsallığı da şehit kanıyla 

sulanmış olmaktan kaynaklanmaktadır- hayatlarını feda edenler, kutsal mekân 

addedilecek mezarlıklara gömüldükleri gibi onlar için çeşitli anma merasimleri de 

düzenlenmektedir.7 Sosyal teoride Amerikan sivil dininin unsurları ve toplumsal 

realitedeki tezahürleri bağlamında ele alınan şehitlikle ilgili bu görünümler aslında bir 

devlet yapılanmasına sahip olan her toplumda, kendine özgü formlarla ve farklı 

varyasyonlarda rahatlıkla görülebilecektir. Öte yandan Amerikan ordusunda hayatını 

kaybeden Müslüman askere nihaî bedeli ödeyen ulusal kahramanlık payesinin verilmesi 

ve ailesinin de onu şehit olarak görmesi gibi, benzer bağlamda, dünyanın farklı yerlerinde 

benzer örnekler görülebilir.  

Örneğin Kurtuluş Savaşı’nda Osmanlı tebaası olarak Çanakkale’de hayatlarını 

feda eden Yahudiler, resmî kayıtlarda şehit unvanı tevdi edilmemiş olsa da bugün 

Yahudiler arasında şehit olarak kabul edilmektedir. Hatta 2010 yılında İstanbul Acıbadem 

Yahudi Mezarlığı’nda, Çanakkale’de hayatını kaybeden Yahudiler için Hemdat İsrael 

Sinagogu Vakfınca bir anıt mezarlık inşa edilmiştir. Bu anıt mezarlıkta her yıl 18 Mart 

Günü bir anma töreni düzenlenmekte ve cemaatin ileri gelenlerinden biri, Yahudilerin 

geçmişten bu yana ülkeleri için yaptıkları hayatî fedakarlıkları anlatan bir konuşma 

yapmaktadır. Bu konuşmalardan biri şöyle sona ermektedir 

 
…Şehitler günü vesilesiyle bu toprakların savunması için şehit düşmüş veya 

yaralanmış dedelerimizin hatıralarını her yıl olduğu gibi bu yıl da Acıbadem 

Yahudi Şehitliğimizde ruhlarının huzuru için anıyoruz. Ülkemize armağan olsun.8 

 
Türkiye’de yaşayan Yahudilerin, Millî Savunma Bakanlığı’nın resmî şehitler 

listesinde, Çanakkale Savaşı’nda hayatını kaybeden Yahudilerin isimlerinin yer 

almamasından rahatsızlık duydukları anlaşılmaktadır. Nitekim şehitler listesinde 

 
6  Robert N. Bellah, “Civil Religion in America”, Daedalus, C. 96, S. 1 (1967), ss. 10-11; Ataman, Ulus 

Olmanın Kutsal Temeli: Sivil Din, ss. 94-95. 

7  Ataman, Ulus Olmanın Kutsal Temeli: Sivil Din, ss. 95-97. 

8 “Çanakkale’nin Yahudi şehitleri bir kez daha anıldı”, Şalom Gazetesi, (28.08.2022), 

https://www.salom.com.tr/arsiv/haber/106231/canakkalenin-yahudi-sehitleri-bir-kez-daha-anildi. 


4 

Yahudilerin isimlerinin de yer alması konusunda taleplerinin olduğu dile getirilmektedir.9 

Bu bağlamda ortaya çıkan bir diğer tartışma, çalışmanın ilerleyen bölümlerinde 

değinileceği üzere, Çanakkale Savaşı’nda hayatını kaybedenlerin şehitliklerinin dinî 

hükmünün ne olacağıdır. Benzer şekilde, Amerikan ordusunda savaşırken hayatını 

kaybeden Müslüman askerin durumunun ne olacağı da akla gelmektedir. Ancak bu 

konuda yaptığımız araştırmalarda fıkhî hükümleri açısından herhangi bir akademik 

çalışmaya rastlamadık. Çalışma esnasında konunun uzmanları ile yaptığımız 

görüşmelerde, şehitliğin ilk şartlarından birinin Müslüman olmak olmasından dolayı, 

gayri müslimlerin şehit sayılamayacağı; Amerikan ordusunda hayatını kaybeden 

Müslüman askerle ilgili olarak da Müslümanlara karşı savaştığı için şehit 

addedilemeyeceği görüşü verilmiştir.10 Hükümler her ne kadar onları dinî olarak şehit 

addetmese de ölenlerin yakınlarının nazarında şehitlikle ilişkilendirildikleri söylenebilir. 

Dolayısıyla bu konu ile ilgili hem fıkhî ilkeler açısından hem de değişen sosyo-politik 

koşulların getirdiği yeni durumlar açısından kapsamlı çalışmalara ihtiyaç olduğu bir 

gerçekliktir.  

11 Mayıs 2022’de Kudüs’te İsrail’in açtığı ateşle vurulan gazeteci Şirin Ebu 

Akile’nin, gayri müslim olmasına rağmen pek çok kesim tarafından şehitlikle 

nitelendirildiği medyada yer almıştı. Hatta Dünya Müslüman Alimler Birliği Genel 

Sekreti Ali al-Karadavi, sosyal medya hesabından yaptığı bir paylaşımda, İslam düşünce 

geleneğinde şehitliğin üç kategoride değerlendirildiğini ve vatan şehidi, dava şehidi gibi 

şehitliklerin sadece dünyada şehit sayılabilen, ahiretteki durumu bilinmeyen üçüncü 

kategoriye dahil olduğunu öne sürmektedir. Karadavi, şehit ve şehitlik kavramlarının 

itikadî değil, lafzî kavramlar olduklarını ve bu yüzden lugavî ve örfî manada 

kullanımlarının caiz olduğunu, bunun sünnette pek çok örneğinin mevcudiyetini işaret 

etmektedir. Buradan hareketle, Şirin Ebu Akile hakkında, Müslümanların safında yer 

alıp, işgalcilere karşı durduğu için bu üçüncü kategori mucibince şehit ifadesinin 

 
9  Serdar Korucu, “Avram oğlu Hayim ne zaman ‘Çanakkale şehidi’ sayılacak? - Serdar Korucu -

Avlaremoz”, -Avlaremoz, 18.03.2016, https://www.avlaremoz.com/2016/03/18/avram-oglu-hayim-ne-

zaman-canakkale-sehidi-sayilacak-serdar-korucu/. (28.08.2022) 

10  Hayrettin Karaman’a e-mail yoluyla sorduğumuz bu soruya verdiği cevabı bir gazetede yayınlamıştır. 

Yeni Şafak, “Kulluk bir bütündür, vazifenin küçüğü de büyüğü de ona dâhildir”, Yeni Şafak, 

30.05.2021, https://www.yenisafak.com/yazarlar/hayrettin-karaman/kulluk-bir-butundur-vazifenin-

kucugu-de-buyugu-de-ona-dhildir-2058618. (28.08.2022) 


5 

kullanılabileceğini, bunun benzer durumdaki diğer gayri müslimler için de 

uygulanabileceğini ifade etmiştir.11 

Öte yandan, günümüzde şehitlik söylemi, azınlıkların ya da ayrılıkçı grupların 

kendi varlıklarını idame ettirmelerinde, eylemlerini meşrulaştırmada etkili bir araç 

olabilmektedir. Bunun radikal bir örneği, Covid-19 salgını sürecinde İsrail’de, salgınla 

ilgili kısıtlama yönetmeliklerine uymayan ultra-Ortodoks cemaatinin bir kesimini teşkil 

eden Harediler arasında yaşanmıştır. Yasaklara ve Harediler arasında vaka oranlarının 

çok yüksek olmasına rağmen, covid-19’dan ölen üst düzey hahamlar için binlerce kişinin 

katıldığı cenaze törenleri düzenlenmeye devam etmiştir. Harediler, kaç kişi ölürse ölsün, 

Haredilere ait okulların ve ibadethanelerin kapatılmayacağını, zira her ölümün daha ulvî 

bir dava için sunulmuş kutsal bir kurban olduğunu, şehitlik ve kurbanlık kavramları ile 

ifade etmiştir.12  

Bunun yanında, silahlı ya da silahsız pek çok toplumsal hareketin grup 

çatışmalarında ölen mensuplarını şehit ilan ettiği bilinen ve sıkça şahit olunan bir 

durumdur. Örneğin 1980 öncesinde ideolojik çatışmalarda hem Türkiye’de hem dünyanın 

farklı yerlerinde isimleri sembolikleşen şehitler verilmiştir.13 Bu örneklere, çalışmanın 

farklı bölümlerinde de yeri geldikçe değinilecektir. 

Terör eylemlerinin mağdur ve mazlum kurbanları da çoğu zaman şehitlikle 

ilişkilendirilmektedir. Örneğin, Yeni Zelanda’da, Christchurch’teki terör saldırılarında 

hayatını kaybeden Müslümanlardan, ailelerinin şehit olarak bahsetmesi pek çok medya 

yayınında mevcuttur. Bundan başka ülkemizde de devlet vazifesinde iken terör 

eylemlerinde hayatını kaybeden memurlara, öğretmenlere, madenciler gibi emekçilere 

şehitlik unvanının verilmesi, onlar için anıtlar inşa edilip anma törenlerinin düzenlenmesi 

bilinen bir durumdur. Bu törenler bir yandan politik otoritenin şehit addetmesine bağlı 

olsa da onların içinde yaşanan dinî kültür olarak İslam geleneğinde de ahiret şehitleri 

 
11 https://m.facebook.com/story.php?story_fbid=567677491597367&id=100050653621931&sfnsn=mo 

(23.05.2022) 

12 “The COVID Sacrifice: The ‘New Jewish Martyrs’ Dying to Defend Israel’s Haredi Autonomy”, 

Haaretz, (28.08.2022), https://www.haaretz.com/israel-news/2021-01-22/ty-article-

opinion/.highlight/covid-sacrifice-new-jewish-martyrs-are-dying-to-defend-haredi-

autonomy/0000017f-f519-d044-adff-f7f9aabc0000. 

13  Bu isimlerin şehit olarak yüceltilmesi ve şehitlik olgusunun popüler kültürde yer alması ile ilgili geniş 

bilgi için bkz. Vejdi Bilgin, Adım Müslüman!, İstanbul: Beyan Yayınları, 2020, ss. 118-23. 

https://m.facebook.com/story.php?story_fbid=567677491597367&id=100050653621931&sfnsn=mo


6 

kategorisinde şehit addedildiği, anma merasimlerinde Kur’an-ı Kerîm okunması gibi dinî 

bir formatın olduğu görülmektedir. 

Yukarıda işaret edilen farklı durumlarda, dinî ya da politik otoritenin şehitlik 

unvanını tevdi etmesinden daha çok, şehit yakınlarının ya da toplumun onu şehit 

addetmesinin belirleyici olduğu söylenebilir. Bu durumda, insanlar bir ölüm vakasını 

niçin şehitlikle ilişkilendirme eğilimindedirler? Şehitlikle ilgili yukarıda yer verilen ve 

benzeri örnekler şehitlik olgusu hakkında bize ne anlatmaktadır? Şehitliğin birbirinden 

son derece farklı bağlamlarda gelişen kullanım alanları, icra edilme biçimleri ve farklı 

anlam yüklemeleri nasıl anlaşılıp yorumlanmalıdır? Şehitlikle ilgili bu denli geniş bir 

anlam yelpazesi çağdaş zamanlara mı özgüdür?  

Bu ve benzeri soruların cevapları için literatüre yöneldiğimizde, özellikle 

İngilizce’de, şehitlikle ilgili yoğun bir literatürün mevcut olduğu görülmektedir. Ancak 

bu çalışmaların büyük oranda dinler tarihi alanında, şehitlik olgusunu teolojik yahut 

fenomenolojik boyutlarında ele alan çalışmalar olduğu anlaşılmaktadır. Bu çalışmalarda, 

Yahudi ve Hıristiyan geleneklerinde şehitlik olgusu ile ilgili kutsal metinlerin detaylı bir 

analizi yapılmakta, metinlerdeki Yahudi-Hıristiyan ve Greko-Romen etkileşimi tarihsel 

bağlamda ele alınmaktadır. 

Bu çalışmalardan W. H. C. Frend’in çalışması, özellikle Klasik Çağda ilk 

Hıristiyanların Roma İmparatorluğu hakimiyetinde maruz kaldıkları zulüm politikalarını, 

Hıristiyanların verdikleri pasif şehitlik tepkisi ilişkisi içinde ele almaktadır. Son derece 

kapsamlı ve hacimli olan bu çalışmada, beş yüzyıllık bir zulüm tarihinin, Hıristiyanlığın 

Roma İmparatorluğu’nun resmî dini haline gelişi ile sonuçlanmasında şehitlerin hayati 

rol ve önemi işaret edilmektedir.14 

Şehitlikle ilgili öne çıkan bir diğer çalışma, J. W. Van Henten ile Friedrich 

Avemarie’nin Martyrdom and Noble Death başlıklı çalışmasıdır.15 Bu çalışmayı özgün 

ve değerli kılan yönü, arkaik anlatılardan Grek Geleneğine, Yahudi ve Hıristiyan 

geleneğinden Orta Çağa kadar oldukça geniş bir sahada (m.ö VIII- M.S. XV) gönüllü 

ölüm, asil ölüm ve şehitlikle ilgili seçilmiş kutsal metinleri, öne çıkan mektupları, 

 
14  Frend, W. H. C., Martyrdom and Persecution in the Early Church, Oxford: Alden Press, 1965. 

15  Friedrich Avemarie, Jan Willem van Henten, Martyrdom and Noble Death: Selected Texts from 

Graeco-Roman, Jewish and Christian Antiquity, London: New York: Routledge, 2002. 


7 

risaleleri tarihsel ve sosyo-politik bağlamları ile inceleyerek bir şehit tipinin nasıl inşa 

olunduğunu ve şehitlik olgusunun ontolojik ve epistemolojik hikayesini tarihsel bir iz 

sürümü ile ortaya koymayı hedeflemesidir. Bu yönüyle bizim çalışmamız için de veri 

sağlayan temel kaynaklardan biri olmuştur. 

Shmuel Shepkaru da Yahudi tarihsel tecrübesinde ve dünya görüşünde şehitliğin 

nasıl algılandığını, sonraki gelenekleri, özellikle Hıristiyanlığı da etkileyecek şekilde 

nasıl bir rol oynadığını lineer bir sürece bağlı kalarak ele almaktadır.16 Pagan Roma 

hakimiyeti altında, Yahudi ve Hıristiyanların şehitlik algılarını, eylemlerini ve şehit 

tiplerini karşılaştırmalı olarak incelemektedir. Shepkaru’nun eserinin önemli yönü ise, 

Yahudi geleneğinde şehitlik olgusunu Antik zamanlardan XX. yüzyıla kadar ele alması 

ve çalışması boyunca, şehitliğin toplumların hayatiyetini sürdürmelerinde vazgeçilmez 

rol ve işlevleri olduğuna dikkat çekmesidir. 

Günümüzde şehitlik ve intihar kavramlarının algılanmasının, Antik ve Klasik 

dönemlerdeki algıdan ne denli ölçüde değiştiğine dikkat çeken Drog & Tabor, A Noble 

Death başlıklı çalışmalarında, bugünün aksine, gönüllü ölümün çeşitli versiyonlarının 

Antik dönemde arzulanan bir şey olduğunu öne sürmektedir. Buradan hareketle asil ölüm 

olgusunun Roma ortamında nasıl algılandığını, filozofların ve felsefe okullarının asil 

ölüm hakkındaki görüşlerinden, Grek Roma geleneğinde bugünle ilişkilendirilebilecek, 

cenaze töreni söylevleri gibi metinlerden hareketle kapsamlı bir incelemesini sunmuştur. 

İntihar ve gönüllü ölüm olgularının Yahudi ve Hıristiyan geleneğindeki algılanışını 

karşılaştırmalı olarak ele almıştır.17 

Daha yakın ve argümanı ile öne çıkan bir çalışma ise Candida Moss’un The Myth 

of Persecution başlıklı kitabıdır. Moss bu çalışmasında, şehitlik anlatılarının nasıl bir 

kurucu mit olarak işlev görebileceğini ele almaktadır. Bununla birlikte Moss, Hıristiyan 

geleneğinde ilk dört-beş asırdaki şehitlik anlatılarının bir yandan kurucu bir mite 

dönüştürülürken aynı zamanda özellikle Yahudilere ama genel olarak ötekine karşı 

düşmanlığı ve şiddeti meşrulaştıran bir mekanizmaya dönüştüğünü öne sürmektedir. 

 
16  Shmuel Shepkaru, Jewish Martyrs in The Pagan and Christian World, New York: Cambridge 

University Press, 2005. 

17  Arthur J. Drog, James D. Tabor, A Noble Death, Suicide and Martyrdom Among Christians and Jews 

in Antiquity, New York: HaperSanFransisco, 1992. 


8 

Moss, aynı zamanda bu anlatıların tarihsel gerçekliklere örtüşmediğine dair güçlü 

kanıtların mevcudiyetine dikkat çekmekte, şiddeti meşrulaştıran ve yücelten böyle bir 

zulüm ve şehitlik mitine dayanmaktan derhal vazgeçilmesi gerektiğini tavsiye 

etmektedir.18 

İngilizce literatürde, İslam geleneğinde şehitlikle ilgili çalışmalarda ise, özellikle 

11 Eylül 2001 sonrası çalışmalarda şehitlik olgusunun, intihar eylemleri ve terörizm 

bağlamında ele alındığı görülmektedir. Bu konu ile ilgili II. bölümde karşılaştırmalı bir 

değerlendirme yapılmıştır.  

İslam geleneğinde şehitliği terörizm bağlamına hasretmeyen çalışmalar nadir de 

olsa mevcuttur. David Cook’un, Türkçe’ye de tercüme edilmiş olan İslam’da Şehitlik 

başlıklı çalışması, Müslümanların yaşadığı geniş bir coğrafyada şehitliğin nasıl 

anlaşıldığını, sosyo-kültürel unsurların İslamî şehitlik idealine nasıl eklemlendiğini 

inceleyen kapsamlı bir veri sunmaktadır. Çalışmada şehitlik, terörizm bağlamında ele 

alınmıyor olması açısından değerli olsa da İslâmî şehitlik idealini ötekine yönelik şiddetle 

özdeş kılma eğiliminde olması çalışmanın zayıf yönünü temsil etmektedir.19 

Konu ile ilgili bahsedilmesi gereken bir diğer çalışma Asma Afsaruddin’in 

Striving in the Path of God: Jihad and Martyrdom in Islamic Thought başlıklı 

çalışmasıdır. Bu çalışmasında Afsaruddin, cihad ve şehitlik olgularının silahlı çatışma 

ortamı ve şiddetle ilişkilendirilmesinin hicrî III. asırdan sonra geliştiğini öne sürmektedir. 

Bu iddiasını temellendirmek için Tefsir ve Hadis geleneğinde erken dönem (hicrî I-III) 

ve geç dönem (III. yy sonrası) yazınında şehitlik ve cihad olgularının Kur’anî anlam 

horizonundaki semantik yörüngesini açığa çıkarmayı hedeflemektedir. Afsaruddin, her 

iki kavramın da erken dönem hadis kayıtlarında ve Tefsirlerde sabr ile ilişkili olarak yer 

aldığını ancak, Emevîler dönenindeki fetih politikaları ile birlikte cihad ve şehitliği savaş 

ortamı ile ilişkilendiren yoğun bir hadis literatürünün ortaya çıktığını öne sürmektedir. 

Bunu yanında, hicrî IV. asırdan itibaren Müslümanların hakim olduğu bölgelere yönelik 

yoğun Haçlı ve Moğol saldırılarının, Endülüs’teki reconquista hareketinin oluşturduğu 

tehditlere karşı Müslümanların savunulması, birlik ve bütünlüğünün muhafazası 

 
18  Candida Moss, The Myth of Persecution, How Early Christians Invented a Story of Martyrdom, 

SanFrancisco: HarperOne, 2013. 

19  David Cook, İslam’da Şehitlik, çev. Beyza Topuz, İstanbul: Kabalcı, 2017. 


9 

gayesiyle Tefsir geleneğinde, ayetlere daha önce baskın olmayan silahlı çatışma 

anlamının daha vurgulu ve detaylı hale getirildiğini öne sürmektedir. Zamanla cihad ve 

şehitlik olgularının savaş meydanı ve silahlı çatışma anlam bağlamında kristalleştiğine 

dikkat çeken Afsaruddin, cihâd ve şehitlik kavramlarının sabr ile ilişkili vahiy 

ortamındaki manalarının yeniden kazanılması gerekliliğine işaret etmektedir.20  

Türkçe literatürde ise, Türk toplumu için son derece güncel ve popüler bir kavram 

olarak şehitlik hakkında, zannedilenin aksine, nitelik açısından da nicelik açısından da 

yoğun bir literatür söz konusu değildir.21 Mevcut çalışmalarda şehitlik olgusunun genelde 

şehit cenazeleri, şehit ailelerine uygulanan sosyal politikalar ve şehit yakınlarının 

psikolojik durumu konularında ele alındığı söylenebilir. Bununla birlikte özellikle 

2016’dan itibaren şehitlik olgusunu daha geniş perspektifte inceleyen çalışmaların ortaya 

çıktığı görülmektedir. Meral Durmuş’un, ““Siyasal-kültürel Türk(iye) İslam'ı” Toplum 

Haritasında Üç Kuşak Şehitlik-Gazilik Kök Paradigması” başlıklı doktora çalışması, 

şehitlik ve gazilik olgularının Türk toplumuna özgü algılanışı ve resmedilişini anlamaya 

çalışan niteliksel bir alan araştırmasıdır.22 Sibel Baykut’un “Çanakkale Savaşları Anma 

Merasimleri Özelinde Türkiye'de Şehitlik Nosyonu Üzerine Etnografik Bir Çalışma”23 

başlıklı doktora çalışması şehitlik olgusunu görece geniş bir perspektiften ele almıştır. 

Şehitliği sosyo-politik olanla ilişkisi açısında ele alan iki yüksek lisans çalışması 

da alana katkısı açısından önemlidir. Bunlardan ilki olan Ferda Önen Cemri’nin çalışması 

şehitlik olgusunu, arkaik kurbanlık mekanizmalarında köklenen, günümüz toplumlarında, 

milliyetçilik ve militarizm tarafından yeniden üretilen bir kavram olarak ele almaktadır.24 

İkincisi ise Ayşenur Harman’ın “Modern Ulus Devlette Şehitlik” başlıklı yüksek lisans 

 
20  Asma Afsaruddin, Striving in the Path of God, Jihad and Martyrdom in Islamic Thought, New York: 

Oxford University Press, 2013, ss. 1-5. 

21  Türkçe literatürdeki çalışmalar da II. bölümde değerlendirilmiştir. 

22  Meral Durmuş, "“Siyasal Kültürel Türk(iye) İslam’ı” Toplum Haritasında Üç Kuşak Şehitlik-Gazilik 

Kök Paradigması", (Doktora Tezi), İstanbul: İstanbul Maltepe Üniversitesi Lisansüstü Eğitim Enstitüsü, 

2020. 

23  Sibel Baykut, "An Ethnographic Study on the Notion of Martyrdom in Turkey Reflected on the 

Commemorations of the Gallipoli Campaign, WWI", (Doktora Tezi), İstanbul: Yeditepe Üniversitesi 

Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2016. 

24  Ferda Önen Cemri, "Milletin Ölümsüzlük Stratejileri: Kutsal ve Kurbanın Modern Biçimi Olarak 

Şehitlik", (Yüksek Lisans Tezi), İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Lisansüstü Programlar Enstitüsü, 

2018. 


10 

çalışmasıdır.25 Çalışmada şehitlik, toplumsal bir olgu olarak ele alınmış ve dinî alana ait 

olan bir kavramın modern ulus-devletin seküler yapısına entegre olma süreci 

incelenmiştir. Çalışmanın, şehitlik olgusunu toplumsal olanla ontolojik bütünlüğünü 

ortaya koymayı hedeflemesi bakımından literatüre önemli bir katkı sağladığı 

düşünülmektedir.  

Necati Sümer’in Dinlerde İntihar, Şehitlik ve Ötenazi26 başlıklı çalışması da 

monoteist gelenekte şehitlik olgusu hakkında teolojik ve kavramsal bir çerçeve sunması 

açısından değeri haizdir. Dinlerin tarihsel tecrübelerinde kimi zaman intihar ve şehitliğin 

arasındaki çizgi bulanıklaşmıştır. İlgili çalışmanın temel konusu intihar olmakla birlikte, 

şehitlikle intihar arasındaki bu ilişkiye dikkat çekmesi ve dinî otoritelerin intihar ve 

şehitlikle ilgili sınırlamalar ve esnetmeler getirdiği hukukî ilkeleri işaret etmesi açısından 

önemli bir veri kaynağıdır. 

Şehitlikle ilgili Türkçe literatürde dikkat çeken bir diğer çalışma ise Türkiye’de 

şehitlik olgusunun nasıl algılandığını farklı perspektiflerde ele alan Öl Dediler Öldüm 

başlıklı editöryel çalışmadır. Çalışmada, Türkiye’de şehitlik algısı, asker şehit, radikal sol 

örgütlerde şehitlik, toplumsal hareketlerde şehitlik söylemi, şehitliklerin bir turizm 

alanına dönüşmesi, edebî eserlerde şehitlik söylemi, şehit ailelerinin psiko-sosyal durumu 

gibi farklı boyutlarıyla ele alınmaktadır. Ancak çalışmanın pek çok bölümünde akademik 

açıdan bariz bir zayıflık açığa çıkmaktadır: şehitlik olgusunu politik bir kurgudan ibaret 

görmek. Örneğin bölümlerden birinde şehit yakınlarının söz ve tutumları, bir hezeyan, bir 

cinnet hali olarak nitelendirilmektedir: 

 
Bir anne nasıl olur da, “Şehit oğlumu düğün, bayram gibi gönderiyorum!” 

diyebilir? Bir baba … Bütün bunlar yetmezmiş gibi, “iki oğlum daha var, onları da 

feda ederim” diyebilir mi? Öldürülen bir askerin eşi, nasıl olur da, “Bugün 

ağlamayın. Bugün bizim en mutlu günümüz. Bugün bizim düğünümüz,” 

diyebilir?27 

 
25  Ayşenur Harman, "Modern Ulus-Devlette Şehitlik", (Yüksek Lisans Tezi), Konya: Necmettin Erbakan 

Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2021. 

26  Necati Sümer, Dinlerde İntihar, Şehitlik ve Ötenazi, Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2015. 

27  Serdar M. Değirmencioğlu, "Bu Bir Cinnet: 'Bizi de Askere Al Komutanım'", "Öl Dediler Öldüm" & 

Türkiye’de Şehitlik Mitleri, ed. Serdar M. Değirmencioğlu, İstanbul: İletişim Yayınları, 2014, s. 25. 


11 

Benzer şekilde günümüz Türkiye toplumunda şehitliğin yüce bir mertebe 

addedilmesini, toplumsal hafıza unsurları ile kolektif belleğe benimsetilen politik bir 

kurgudan ibaret görüldüğü anlaşılmaktadır.28 Elbette şehitlik söyleminin modern siyasal 

sistemin yapısal unsurlarından biri olduğu ve politik iktidarın güç ilişkilerinde 

vazgeçilmez bir başvuru kaynağı olduğu yadsınamaz. Ancak şehitlik olgusunun vatan, 

millet ve milli mukaddesâtın muhafazası için her Türk vatandaşın mükellef olduğu bir 

fedakarlık vazifesi olarak yüceltilmesi yalnızca politik söylemden ibaret görülmemelidir. 

Zira böyle bir algının Türk toplumunda, toplumun dinî-kültürel kök uzantılarından gelen 

bir karşılığı da vardır. Kaldı ki şehitlikle ilgili böyle bir tutum, içinde yaşadığımız 

topluma ve zamana özgü de değildir. Ulus devletleşme süreci ile birlikte şehitlik kavramı 

her ne kadar vatan ve millet uğruna ölmekle özdeş hale gelse de, nev-zuhûr bir durum 

değildir; Antik Roma zamanında asil ölüm ideali; Klasik Çağ Yahudileri arasında Ulus 

uğruna ölmenin yüceltilmesi tarihteki çok sayıda örnekten bir kaçıdır. Zira değerlerin, 

inançların, ilkelerin, ideallerin, yani insanın ve toplumun olduğu her yerde toplumsal bir 

olgu olarak şehitlik de vardır.  

Şehitlikle ilgili mevcut literatürde, şehitliği intihar eylemleri ve terörizm 

bağlamında ele alanlar dışında, öne çıkan çalışmaların ya dinler tarihi alanında yapılmış 

tarihsel ve teolojik boyutu ağırlıklı çalışmalar olduğu, ya şehitliğin yalnızca bir 

boyutunun ele alındığı ya da indirgemeci bir tutumun benimsendiği söylenebilir. 

Dolayısıyla şehitlik olgusunu, güncel görünümlerinden ve şehitlikle ilgili tartışma 

konularından hareketle, onun dinî olduğu kadar sosyo-politik boyutlarını da göz önünde 

bulunduran, tarihteki düşünsel, dinî ve toplumsal tecrübedeki kök uzantılarıyla 

ilişkilendirerek ele alacak, şehitlik eylemini anlamaya ve yorumlamaya yönelik 

çalışmalar açısından önemli bir boşluk olduğu aşikardır. Bu çalışmanın böyle bir 

boşluğun doldurulmasına katkı sağlayacağı düşünülmektedir. 

Bu çalışmanın amacı yukarıda kısaca örneklendirilen, şehitliğin çok farklı anlam 

ve bağlamlarda kullanımlarını analiz etmek değildir. Zira her bir olay kendi içinde, 

kendine özgü dinamikleri ile detaylıca ele alınmayı gerektirmektedir. Bu çalışmanın 

amacı, şehitliğin bu denli geniş bir bağlamda kullanımının bugüne özgü olmadığını, 

 
28  Bekir Düzcan, “Çanakkale İçinde Kurdular Beni: Şehit(lik) İmgesi Üzerinden Toplumsal Bedenin 

İnşası”, "Öl Dediler Öldüm", ed. Serdar M. Değirmencioğlu, İstanbul: İletişim Yayınları, 2016, ss. 111-

33. 


12 

şehitliğin herhangi bir toplumsal anlamlandırma ve icra edilme biçiminin de belli bir 

dinle, hatta -özsel tanımıyla- genel olarak dinle ya da herhangi bir kültürel gelenekle 

sınırlı olmadığını, toplumun olduğu her yerde, koşullara göre şehitlikle ilgili farklı anlam 

ve eylem biçimlerinin gelişebileceğini göstermektir.  

Buradan hareketle çalışmanın temel argümanı şöyle ifade edilebilir: Şehitlik, 

farklı zamanlarda ve farklı geleneklerde benzer koşullarda benzer toplumsal anlam ve 

işlevleri olabilen, ya da aynı kültürel geleneğin içinde zamana ve koşullara göre farklı 

anlam ve işlevler icra edebilen, tarihsel ve sosyo-politik koşullara göre içeriği ve icra 

edilme biçimi değişip dönüşebilen, dinamik, canlı, dinler ve kültürler üstü insanî bir 

olgudur. 

Bu argümanı temellendirmek için, şehitlik olgusunun toplumsal realitedeki anlam 

ve işlevlerini, koşullara göre nasıl değişip dönüştüğünü ve farklı icra edilme biçimlerinin 

bir örüntü oluşturacak şekilde yakalanabileceği bir alan belirledik. Öncelikle, monoteist 

geleneklerde şehitlikle ilgili teolojik anlayışlarının görece benzer olması ve bugünkü 

manada şehit/martyr kavramlarına kaynaklık etmesi bakımından şehitlik olgusunun 

tarihsel ve toplumsalla olan ilişkisini ortaya koymak adına bir örüntü kurulabileceği 

düşünüldü. Bu geleneklerin, tarihsel ve toplumsal tecrübelerinde şehitlik olgusunu nasıl 

algılayıp yorumladıklarını, bu algının neye göre ve nasıl değişip dönüştüğünü; bu 

toplumlarda şehitliğin ne tür anlam, rol ve işlevler icra ettiğini, tespit edilen belirli olaylar 

ve kırılma noktalarından hareketle, benzerlikleri ve farklılıkları vurgulayacak şekilde 

ortaya konmaya çalışıldı.  

Bugün şehitlikle ilgili karşılaştığımız çok farklı kullanım alanlarının kök 

uzantılarını tespit edebilmek için ise öncelikle Greko-Romen kültürde asil ölüm ideali 

hakkında genel bir çerçeve sunuldu. Bugün bilhassa ulus-devletin aslî unsurlarından biri 

olan vatan sevgisine bağlı şehitlik idealinin, pek çok yönüyle Grek Roma 

patriyotizminden unsurlar taşıdığı anlaşılmaktadır. Orta Çağ boyunca, ulus devletleşme 

sürecinde şehitliğin tarihe yön verebilecek şekilde nasıl hayatî anlamlar yüklendiği, 

benzer dinî geleneğin içinde dahi nasıl farklı anlamlarda yorumlanabildiği, bugün 

şehitliğin politik olanla iç içe olduğu görünümleri anlamaya ışık tutacak şekilde analiz 

edilmiştir. 


13 

Çalışmada günümüz Türkiye’sinde şehitlikle ilgili görünümlere birkaç tikel örnek 

dışında yer verilmemiştir. Bunun temel nedeni, şehitlik olgusunun, sosyal teorideki 

kuramların da yönlendirdiği haliyle, politik bir bakış açısıyla ele alınmasıdır. Esasında, 

genel olarak İslam geleneğinde şehitlik olgusunu çalışmaya dahil etmeyebilirdik. Ancak 

bu konuya da yer vermek istememizin birkaç özel sebebi var. Bunlardan ilki, literatürde 

İslam geleneğindeki şehitlik idealinin, intihar eylemleri ve terörizmle özdeş ve ötekine 

yönelik şiddeti meşrulaştıran bir olgu olarak ele alınmasıdır. Bir diğer sebep ise, İslamî 

şehitlik olgusunun hem terim hem de olgu olarak Yahudi-Hıristiyan geleneğinden 

devşirildiği, ancak ötekine yönelik aktif şiddet boyutunun kendine özgü olduğu iddiasıdır. 

Herhangi bir metinsel dayanakla temellendirilmediği görülen bu iddia, Türkçe ve 

İngilizce literatürde genelde, bir ön kabul olarak benimsenmektedir. Üçüncü sebep ise, 

şehitlikle ilgili oldukça geniş literatürde, Müslüman Türklerin tarihsel tecrübesinde 

şehitlik olgusunun yeri ile ilgili zayıflıktır. Nitekim İslam geleneğinde şehitlik olgusunu 

terörizme hasretmeyen nadir çalışmalardan birini ortaya koyan David Cook, şehitlik 

olgusunu, İslâm’ın doğuşundan günümüze, Endonezya’dan Afrika’ya kadar geniş bir 

zaman ve coğrafyayı kapsamına almasına rağmen Müslüman Türkler için yalnızca iki 

sayfa ayırmıştır. Dahası, “Öte yandan, sufilerin aksine, Türk tarihindeki şehitlerin 

oynadığı rol çok da büyük değildir.”29 diyerek büyük bir tarihi görmezden gelme 

eğiliminde olduğu anlaşılmaktadır. İşte bu ve benzeri sebeplerden hareketle, şehitlik 

olgusunun ana akım İslam düşüncesinde, fıkhî ilkelerle nasıl algılandığı, Müslümanların 

tarihsel tecrübesinde şehitlik olgusunun nasıl ortaya çıkıp, zamana ve koşullara göre nasıl 

anlamlandırıldığı, şehitlikle ilgili yoğun yazın geleneği işaret edilerek ortaya konması 

hedeflenmiştir.  

Ayrıca çalışmada, Hint dinleri ve Uzak Doğu dinlerinin yahut antropolojide ele 

alınan ilkel kabilelerin şehitlikle ilişkilendirilebilecek algı ve eylemlerine yer verilmedi. 

Zira çalışmanın bir doktora tezinin sınırlarını aşmaması gerekmektedir. Günümüzde 

Selefî hareketlerin, silahlı ya da silahsız, şiddete eğilimli radikal örgütlenmelerin 

şehitlikle ilgili söylem ve tutumlarının detaylı analizi de çalışmanın kapsamına dahil 

edilmemiştir. Yalnızca bu örneklere, çalışmada elde edilen verilerden, tarihteki vakalarla 

ilişki kurulabilecek şekilde işaret etmekle yetinildi.  

 
29  David Cook, İslam’da Şehitlik, s. 165-166. 


14 

Çalışmada konu edilen dinî gelenekler, elbette kendi içinde oldukça geniş bir 

tarihe ve etkili olduğu geniş bir coğrafyaya sahiptir. Benzer şekilde, çalışmada incelenen 

her bir kültürel gelenek de tarihsel tecrübesinde şekillenen kendine özgü dinamiklere 

sahiptir. Bu çalışmanın amacı, belli bir kültürde belli bir olayı/olayları, şehitlik 

hikayelerini derinlemesine incelemek olmadığı için, olaylara odaklanmadık ve bu yüzden 

her olayı inceleme gereği duymadık. Bu çalışmanın amacı, kırılma niteliğindeki 

olaylardan hareketle genel sonuçlar ortaya koyabilmektir. Bu yüzden çalışmanın 

kapsamı, ilgili geleneklerde şehitlikle ilgili motiflerin yoğunlaştığı, tarihte öne çıkan, 

tespit ettiğimiz dönemler ve olaylarla sınırlıdır. Bunun yanında çalışmanın zaman ve dil 

başta olmak üzere belli kısıtlılıkları söz konusudur. Oldukça geniş bir zaman dilimine ve 

coğrafyaya yayılan geleneklerdeki bir olguyu algılayabilmek, Latince, İspanyolca, 

İtalyanca ve Fransızca başta olmak üzere farklı dillere hakimiyet gerektirmektedir. Bu 

denli geniş bir sahada, daha kapsamlı örnek olaylardan hareketle geniş bir örüntü 

oluşturmak yine oldukça uzun bir vakti gerektirmektedir. Bu yüzden şehitlikle ilgili 

günümüzdeki farklı algı ve anlamlandırmaları belirleyen geniş kullanım alanını anlayıp 

yorumlamamızı sağlayacak bir kapsam belirleyerek, tespit edilen örnek olay ve 

vakalardan hareketle genel sonuçların ortaya konması hedeflenmiştir. 

Çalışmada nitel araştırma paradigmasına dayanan, literatüre dayalı deskriptif bir 

yöntem benimsenmiştir. Dolayısıyla araştırmanın veri kaynağını ilgili literatür 

oluşturmaktadır. Bu literatür ise, kutsal metinler, şehitlikle ilgili yazın geleneğindeki 

müstakil eserler, doğrudan yahut dolaylı olarak şehitlikle ilgili şiirler, mektuplar, 

biyografiler, halk hikayeleri, efsanevî-mitik anlatılar gibi birincil kaynaklar ile şehitlik 

olgusunu konu edinen ve şehitlik olgusunu tarihsel bağlamında anlamlandırılmasını 

sağlayacak tarihle ilgili eserlerden oluşan ikincil kaynaklar oluşturmaktadır. 

Bu literatürden elde edilen verilerin anlamı, metinsellikleri içinde açığa 

çıkarılmaya çalışılmıştır. Tespit edilen kırılma noktalarında şehitliğin ne tür toplumsal rol 

ve işlevler icra ettiği, toplum tarafından nasıl anlamlandırıldığı, bu süreçlerde şehitlik 

olgusunun nasıl bir değişim ve dönüşüm geçirdiği, sosyo-politik ve kültürel tarihsel arka 

plan bağlamında analiz edilmeye çalışılmıştır. Bu yüzden çalışmada tarihsel boyuta 

ağırlık verilerek, dolaylı gözlem ve anlamaya dayalı, tasvir edici bir yaklaşım 

benimsenmiştir. 


15 

Ayrıca çalışma boyunca, ilgili alanda doğru verileri elde etmek için nasıl bir yol 

izlememiz gerektiği konusunda ve bilhassa analiz edilmesi, yorumlanması birtakım 

zorlukları haiz konularda uzman görüşlerine başvurulmuştur. Görüşme sonucunda, 

uzmanların yönlendirmeleri doğrultusunda ilgili konuların birincil kaynaklarına yahut 

konu ile ilgili temel başvuru kaynağı niteliğindeki ikincil kaynaklara başvurulabilmiştir. 

Çalışmada ele alınan farklı anlaşılmaya müsait yahut kapalılık arz eden konular, uzman 

görüşlerinden alıntılarla desteklenmiştir. 

Sosyolojinin ilgi alanı, yalnızca anket ve mülakat gibi teknikler aracılığıyla güncel 

toplumsal durumların incelenmesinden ibaret değildir. Bugünün toplumsal durumları ya 

da problemleri daha iyi anlayıp açıklayabilmek için geçmiş toplumların ilgili konudaki 

tutumlarını ve toplumsal realitedeki görünümlerini incelemek de sosyolojinin ilgi alanına 

dahildir. Bu tür araştırmalar din sosyolojisinde, metinlere dayalı verilerden, sanat 

eserlerinden ve sözlü kültürden hareketle gerçekleştirilebilmektedir. Bununla birlikte 

sosyolojik analiz, durumun tasvir edilmesiyle amacına ulaşmış sayılmaz. Araştırma 

konusu edilen olgu veya durumun, başka zaman ve mekânda, farklı ya da benzer 

koşullarda ortaya çıkabilecek müsavi durumlarla benzerlikler (comparison) ve 

farklılıklar/zıtlıklar (contrast) açısından mukayese edilebilmesi gerekmektedir.30 

Çalışma boyunca elde edilen sonuçlar, şehitliğin aynı toplumda değişen 

koşullarda farklı anlamlandırılabildiğini göstermiştir. Bunun yanında benzer koşullarda, 

farklı geleneklerde şehitliğin benzer anlam ve işlevleri icra ettiği, toplum tarafından 

benzer anlamlar yüklendiği anlaşılmıştır. Bu durum bize, şehitlik olgusunun farklı 

geleneklerde nasıl anlamlandırıldığına dair benzerlikler ve farklılıkları ortaya çıkaracak 

şekilde karşılaştırma yapmaya sevk etmiştir.  

Bu karşılaştırmaların, sağlıklı bir şekilde değerlendirilebilmesi ve 

yorumlanabilmesi için onu çevreleyen toplumsal unsurlar olarak semboller, törenler ve 

ona yüklenen anlam ve algılama biçimlerinin de iyi anlaşılması gerekmektedir. Bu 

noktada incelenen olguyu analiz edebilmek için herhangi bir paradigma veya modele sıkı 

sıkıya bağlanmaktansa, araştırma konusunu anlaşılır hale getirilmesinde etkili olacağı 

düşünülen metot veya modele başvurulabilir. Bu da zorunlu olarak, sosyal bilimlerde 

 
30  Abdurrahman Kurt, Din Sosyolojisi, 28. b., Ankara: Sentez Yayınları, 2021, ss. 20-21. 


16 

hermenötik geleneğin sağladığı anlamaya, izah etmeye ve yorumlamaya dayanan bir 

yaklaşımı benimsemeye sevk edecektir.31 Bu çalışmada, elde edilen verilerin analiz 

edilmesinde ve yorumlanmasında sosyal teorideki şehitlikle ilgili mevcut yaklaşımlardan 

istifade edilmiştir.  

2. Şehitliğin Sosyolojik Teorisine Doğru 

Sosyal teoride şehitlik olgusunun, genellikle antropoloji, psikoloji ve sosyoloji 

disiplinleri içinde ele alındığı görülmektedir. Antropolojide şehitlik, arkaik kurbanlık 

mekanizmalarının çağdaş bir görünümü olarak değerlendirilirken, psikolojide şehitlik 

eylemi genel itibariyle psikolojik dengesizlik koşullarının ortaya çıkardığı bir eylem 

olarak görülmektedir.32  

Sosyoloji alanında ise özellikle klasik sosyologların şehitlik olgusunu doğrudan 

araştırma konusu yapmadıkları, başka bir konu altında değindikleri söylenebilir. Örneğin 

Weber, şehitlik olgusuna, toplumda hâkim olan dinî geleneğin dünya görüşünün 

toplumsal realiteye yansıması bağlamında yer vermektedir. Buna göre iç dünyacı dini 

dünya görüşü, kendi kaderini tayin etmeye muktedir toplumlar için büyük bir motiftir ve 

böyle toplumlar aktif savaşçı şehit üretmektedir.33 Weber’in şehitlikle ilgili bir diğer 

değerlendirmesi de karizmatik otorite bağlamındadır. Weber, kahramanın kendini 

birtakım değerler ya da ilkeler uğruna gözü kara bir şekilde/tam bir adanmışlıkla feda 

etmesini, karizmatik otoritenin bedence ve ruhça sahip olduğu doğaüstü yeteneğe 

atfedilebilcek manik bir kriz olarak değerlendirmektedir.34 

Weber’in karizma kavramından hareketle Toth, şehitliğin toplumsal 

hareketlerdeki rolünün incelenebileceği bir kuram geliştirmiştir. Toth, Weber’in 

 
31  Kemal Ataman, “Bilimsel Sosyal Bilim İdealinin Açmazları: Bir Hermenötik Açılım Teklifi”, Uludağ 

Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, C. XVII, S. 2 (2008), ss. 313-29. 

32  Sosyal teoride şehitlikle ilgili kuramların kapsamlı ve karşılaştırmalı değerlendirmesi için bkz. Eugene 

Weiner, Anita Weiner, The Martyr’s Conviction: A Sociological Analysis, Atlanta: Scholar’s Press, 

Brown University, 1990, ss. 13-26. Ayrıca, psikoloji disiplininde şehitlikle ilgili kuramsal yaklaşımların 

karşılaştırmalı bir değerlendirmesi için bkz. Hayati Ünlü, “Şehitlik ve Kitle Mobilizasyonu: Psiko-

Sosyal Bağlamda Kasım Süleymani Suikastı”, İktisadi ve İdari Yaklaşımlar Dergisi, C. II, S. 1 (2020), 

ss. 91-108. 

33  Max Weber, Sosyoloji Yazıları, çev. Taha Parla, 12. b., İstanbul: Deniz Yayınları, 2008, s. 460; Weber, 

Din Sosyolojisi, s. 365; Samuel Z. Klausner, “Martyrdom”, Encyclopedia of Religion, ed. Lindsay 

Jones, Detroit, Mich.: Macmillan Reference USA, 2005, C. 8, ss. 5737-5744. 

34  Weber, Sosyoloji Yazıları, s. 352. 


17 

karizmatik tip kuramına yeni bir açılım getirdiği “çifte karizma” teorisinde, şehitliği 

karizmatik liderliğin rutinizasyonuna katkı sağlaması ve toplumsal hareketlerin ortaya 

çıkıp güçlenmesi ve başarılı olmasındaki rolü bağlamında ele alır. Buna göre toplumsal 

hareketler karizmatik bir lider etrafında şekillenmektedir. Ancak büyük ve başarılı olmuş 

toplumsal hareketlerin tarihi süreci incelendiğinde genellikle bir değil iki lider tarafından 

gerçekleştirildiği görülür. Toth’a göre tarihteki bu toplumsal hareketlerin “çifte karizma” 

niteliği sosyolojik bağlamda gözden kaçırılmıştır. Toth’a göre bu liderler toplumsal 

hareketlerin ortaya çıkmasında sırasıyla bir araya gelme ve başarma rollerinde “charisma 

of outher call” ikincisinin ise “charisma of inner consolidation” olarak kendilerini 

gösterirler. Bu ikinci lider, karizmanın rutinleşmesini sağlayabilir ki bu rutinleşme ilk 

liderin daha olağanüstü/güçlü karizmasının himayesi altında gerçekleşir. Tarihte öne 

çıkan toplumsal hareketlerin hikayesi izlendiğinde, “çifte karizma” ideal tipi ortaya 

çıkacaktır.35  

Emile Durkheim ise şehitliği, İntihar başlıklı çalışmasında diğergam intihar 

kapsamında değerlendirmektedir. Ona göre diğergam intihar, bireyin, toplumun norm ve 

değerlerine sıkı sıkıya bağlanarak aşırı sosyalleşmesinin bir neticesidir. Bu durumda 

bireyin benliği ve davranışı, artık kendisine ait değildir; kendisinin mensup olduğu 

gruplardan birinin içindedir.36 Diğergam intihar da gerçekleştiği toplumsal koşullara göre 

üç çeşittir. Bunlardan ilki olan zorunlu diğergam intiharda, toplumsal normlar bireye 

intihar etmekten başka şans tanımaz. Örneğin Hindu adetlerindeki, kocasının ölümünden 

sonra dul kadının kendini öldürmesi gerektiği ya da başkanlarının ölmesi durumunda 

hizmetkarlarının ve maiyetinin de kendisini öldürmesi gerektiği şeklindeki adetler 

zorunlu diğergam intihardır. Bu çeşit intiharlar, onurluluk uğruna veya dinî göreve 

dayanmaktadır. Aksi takdirde, yani birey yaşamakta direnirse çevreden gördüğü saygıyı 

yitirecektir. Dolayısıyla toplum ona kendisini yok etmeyi dayatmaktadır.37 

 Durkheim’a göre her diğergam intihar zorunlu değildir, bireyin sırf diğergamlık 

hissini tatmak için, yani herhangi zorunlu bir sebep olmaksızın yaşamaktan vazgeçmesi 

 
35  Michael Toth, “Toward A Theory of The Routunization of Charisma”, Rocky Mountain Social Science 

Journal, C. IX, S. 2 (1972), ss. 93-98. 

36  Emile Durkheim, İntihar, çev. Özer Ozankaya, İstanbul: Pozitif Yayınları, 2013, s. 217. 

37  Durkheim, İntihar, s. 215. 


18 

övünülecek bir erdem olarak değerlendirilebilmektedir. Tanrılarına seslerini 

duyurabilmek için kükürt madenlerinin tepelerinden kendilerini aşağı bırakarak yahut da 

önceden delmiş oldukları sandallara binip, sandal tümüyle batana kadar tanrılarını öven 

ilahiler söyleyerek kutsanmayı uman Japonlar; Ganj nehrinde yahut kutsal addedilen bir 

nehirde ölümü arayan Hindu din adamları ve buna benzer daha pek çok örnek Durkheim 

için aslında seçme payı olan diğergam intihardan başka bir şey yapmış olmayan sözde 

din şehitleridir (so-called martyrs).38  

Durkheim, diğergam intiharla ilgili değerlendirmelerini genel olarak ilkel 

toplumlar üzerinden analiz etmesine rağmen, diğergam intiharın uygar toplumlarda ve 

hatta günümüzde dahi gerçekleşmekte olduğunu vurgulamaktadır. Bununla ilgili olarak 

din uğruna ölen Hıristiyanlardan bahsederek, onların doğrudan intihar etmeseler de “bile 

isteye ölümün kaçınılmaz olacağı davranışlara yöneldiklerini” işaret ederek bu 

davranışlarının da intihar kapsamında olduğunu vurgular.39 Durkheim, onların ölüme 

giderken tutkulu ve coşkulu davranışlarını, kendi benliklerini ait oldukları gurubun 

faydasına tamamen bırakmış olduklarının göstergesi olduğuna işaret etmektedir. 

Durkheim, Orta Çağ boyunca Hıristiyan manastırlarında yaygınlaşmış olan mistik 

intiharların da diğergam intiharın üçüncü bir türü olan bilenmiş durumda yahut akut 

diğergam intihar olduğunu öne sürmektedir.40  

Durkheim’ın şehitlikle ilgili yukarıdaki analizinden ziyade, onun din, toplum ve 

şiddetle ilgili görüşlerinden hareketle çağdaş zamanlardaki şehitlik olgusunu analiz eden 

yaklaşımlar geliştirilmektedir. Kuramlarında Durkheimcı perspektifin yansımaları açıkça 

görülen ve aynı zamanda bugün şehitlik konusunda ilk akla gelen isimlerden birinin René 

Girard olduğu söylenebilir. Girard, çalışma boyunca sıkça yer verileceği üzere, şehitliği, 

arkaik kurban mekanizmalarına dayanan, Grek tragedyalarından Yahudi-Hıristiyan 

kutsal metinlerine aktarılan ve günümüzde şehitlik olarak kristalleşen insanî bir olgu 

olarak ele almaktadır. Girard’a göre kurban, toplumsal rol ve işlevlerinin de ötesinde, 

toplumun temeli; toplumsal kurumların kökenidir. Kurucu cinayet ya da kurucu mit 

olarak ifade edilen bu yaklaşım, Durkheim’ın din-toplum ilişkisine dair, din de dahil 

 
38  Durkheim, İntihar, s. 222. 

39  Durkheim, İntihar, s. 225. 

40  Durkheim, İntihar, s. 224-225. 


19 

olmak üzere kurumların temelinde toplumun var olduğu yaklaşımını akla getirmektedir. 

Ancak Girard’ın kuramının, paradoksal biçimde bir yandan Durkheim’ın toplumsala dair 

yaklaşımını benimserken onun kökeni ile ilgili Durkheim’ın yaklaşımını alt-üst ettiği 

söylenebilir: Girard’a göre toplumun temelinde kurban vardır; kurban da insanın kutsalla 

ilişkisinin somutlaşmış imgesidir. 

Girard’a göre, her toplumun kökenine dair bir kurucu mit/anlatı mevcuttur ve bu 

anlatı da mutlaka bir kurban etmenin öyküsüdür. Arkaik anlatılarda ya da antik dönem 

anlatılarında bu kurban etme/cinayet mitlerde yer alırken, monoteist gelenekte Habil-

Kabil anlatısına dayanmaktadır. Birinin haksız yere, mazlum ve masum olarak 

öldürülmesi ya da toplumsal buhranın dinginliğe ulaşması için masum birinin kurban 

edilmesi gibi saiklerle gerçekleştirilen kurban, kendinden sonra birtakım kanunların 

ihdasına ve ritüellerin gelişimine yol açmaktadır. İşte Girard’a göre toplumsal kurumlar, 

günah keçisi dizgesi, mimetik arzu ve kurucu cinayet kavramlarıyla kuramlaştırdığı 

kurbanlık mekanizmaları ile işleyişini sürdürmektedir.41 Girard’ın bu düşünceleri, 

şehitlikle ilgili geliştiren (ve aşağıda kısaca yer verilen) sosyolojik yaklaşımlara, 

şehitliğin kurbanlık mekanizmaları bağlamında incelenmesi için teorik bir zemin 

sağlamıştır.  

Şehitlik konusunda artan ilgiye rağmen, onu sosyolojik bir olgu olarak farklı 

boyutlarıyla ele alan kuramsal çalışmaların hala nicelik açısından geniş bir literatüre 

tekabül etmediği söylenebilir. Bunlardan yakın zamanda tamamlanmış bir doktora tezi 

olan “The Sacred and the Sovereign: A Historical Sociology of Martyrdom”42 başlıklı 

çalışma, şehitlik olgusunu egemenlik kavramı ile ilişkili olarak ele almaktadır. Buna göre 

şehitlik, iktidar-güç ilişkilerinde egemenliği belirleyen, nihayetinde dinî-politik boyutu 

ağırlıklı olan bir olgudur. Çalışmada dinî geleneklerden ulus-devletleşme sürecine ve geç 

moderniteye değin, bir söylem olarak şehitliğin egemenlik olgusu ile nasıl bir ilişki içinde 

olduğunu/olageldiğini ele almıştır. 

 
41  Çalışma boyunca Girard’ın yaklaşımlarına genişçe yer verilmiştir. Geniş bilgi için bkz. Rene Girard, 

Günah Keçisi, çev. Işık Ergüden, İstanbul: Alfa Yayınları, 2018; Rene Girard, Şiddet ve Kutsal, çev. 

Necmiye Alpay, İstanbul: Kanat Kitap, 2003; René Girard, Kültürün Kökenleri, çev. Mükremin Yaman, 

Ayten Er, Ankara: Dost Kitabevi Yayınları, 2010. 

42  Clayton A. Fordahl, “The Sacred and the Sovereign: A Historical Sociology of Martyrdom”, (Doktora 

Tezi), Stony Brook University, The Graduate School, 2017. 


20 

Geç modernitede şehitliğin sosyolojik bir analizini yapan Michael Kirwan ise 

“modern şehitlik” kavramını, Girard’ın kutsal ve şiddet ilişkisi perspektifinden ele 

almıştır.43 Ancak Kirwan, çözümlemesinde bir kurama daha işaret etmektedir: Weiner & 

Weiner’ın, bir şehitlik sosyolojisi geliştirmeyi amaçladıkları The Martyr’s Conviction: A 

Sociological Analysis (1990) başlıklı çalışması. Bu çalışmada, Batılı bilinçteki şehitlik 

olgusunun çağdaş seküler kullanımları, Yahudi-Hıristiyan geleneğindeki kök 

uzantılarından bir iz sürümü ile ele alınmaktadır. İlgili çalışma aynı zamanda şehitlik 

olgusunu sosyal teoride nasıl yer aldığına yönelik geniş bir çerçeve sunmakta ve buradan 

hareketle sosyolojik bir şehitlik kuramı geliştirmeye çalışmaktadır. İlgili çalışmada, 

şehitlik olgusunun toplumsal realitedeki yansımasının, rol ve işlevlerindeki 

belirleyiciliğin, şehitlik olayından ziyade “şehitlik anlatısı” olduğuna dikkat 

çekilmektedir. Nazi Partisi’nin şehitlik anlatıları icad ederek politik uygulamalarına nasıl 

meşruiyet sağladığı ve şehitlik söylemini kitleleri Yahudi düşmanlığına sevk etmede 

etmede manipülatif bir unsur olarak nasıl kullandığı vaka çalışması olarak analiz 

edilmiştir. Çalışmada ortaya konan kuramsal çerçeve ve geliştirilen şehitlik kuramı, bu 

tez çalışması için de özellikle sosyolojik analizlerde önemli bir bakış açısı sağlamıştır.44 

Weiner & Weiner, şehidi bir davayı, inancı tercih etme, onun uğrunda acı çekmeyi 

göze alma ve o davaya yönelik sağlam bir akide unsurlarının şekillendirdiği bir ideal tip 

olarak ele almaktadır. Ancak Weiner’lar için şehidi ortaya çıkaran, kendini feda etmeye 

sevk eden şeyin ne olduğu bütünüyle açık değildir. Sosyal teoride Durkheim’ın, şehitliği 

diğergam intihar kapsamında değerlendirmesi ile aynı doğrultuda, şehitlik eylemini 

ortaya çıkaran etmenin aşırı sosyalleşme (oversociolozation) yani azâmi diğergamlığın 

ön koşul ve belirleyici olduğu kabul edilmektedir. Bu kabul, çalışmada ele alınan pek çok 

örnekte kanıtlanmaktadır. Ancak bu yaklaşımın baskı ve zulmün oluşturduğu dramatik 

koşullardan kaynaklanan şehitlik eylemi gibi bazı istisnâî durumları açıklamaktan yoksun 

olduğu düşünülmektedir. Bu gibi istisnâî durumları psikopatik bir ruh hali ile açıklamak 

da gerçekçi görünmemektedir. Zira şehitlik, birtakım rasyonel hesaplamaları gerektiren 

 
43  Michael Kirwan, “Girard, Din, Şiddet ve Modernlik”, Din Sosyolojisi: Çağdaş Gelişmeler, ed. Peter B. 

Clark, çev. Birsen Banu Okutan, Ali Köse, Ankara: İmge Kitabevi, 2012. 

44  İlgili esere ulaşmamı sağlayan Zeynep Yücedoğru’ya nazik desteklerinden dolayı teşekkürü bir borç 

bilirim.  


21 

bir süreç, şehit ise rasyonel bir eylemcidir.45 Sonuç olarak şehitliği ait olunan gruba aşırı 

bağlanmanın mı yoksa bireysel birtakım süreçlerin mi ürettiği çok açık değildir. Ancak 

Weiner&Weiner bir şehitlik eyleminin üç yapısal unsuru bulunduğu konusunda hem 

fikirdir: martirolojik hesaplaşma46 (martyrological confrontation), şehidin 

motivasyonu47 (the martyr’s motivation) ve martirolojik anlatı48 (martyrological 

narrative).49  

Weiner’lar için şehidin eyleminin anlamı, toplumsal rol ve işlevleri, martşrolojik 

anlatı tarafından belirlenmektedir. Hatta şehitliğin pek kolay manipülatif bir söyleme 

dönüşmesi de bu anlatı unsuru aracılığıyla mümkündür. Kirwan bu noktada bir unsurun 

gözden kaçırıldığına dikkat çekmektedir: martirolojik anlatıcı. Aslında şehitlikle ilgili 

pek çok araştırmada, şehitlik anlatı metinlerinin kurgusallığından ya da tarihsel 

gerçekliklerle örtüşmemesinden hareketle metnin yazarının dünya görüşünün şehitliğin 

anlamını belirlemesine dikkat çekilmektedir. Ancak anlatıcının bir kuramı destekleyecek 

şekilde, şehitliğin yapısal bir unsuru olduğuna Kirwan işaret etmiştir.50 Gerçekten de, 

çalışma boyunca ele alınan pek çok örnek durumunda görüleceği üzere şehitlik olayından 

ziyade onun anlatısının nasıl kurgulandığı toplumsal realitedeki karşılığını belirlemiştir.  

Weiner & Weiner, şehitlikle ilgili sosyal teorideki mevcut kuramların her birinin 

şehitliğin bir yönünü açıklamasına karşın hiçbirinin kapsamlı olmadığına dikkat 

çekmekte ve bu problemden hareketle mevzubahis kuramı geliştirmektedir. Ancak her ne 

kadar kapsamlı bir perspektif sunulmuş olsa da anlatıya ve şehitliğin manipüle 

edilebilirliğine aşırı vurgu, onu indirgemeci bir yaklaşıma sevk etmiştir. Bu noktada 

karşımıza, şehitliği toplumsal anlam ve rolleri açısından daha geniş bir perspektiften ele 

alan başka bir kuramsal yaklaşım çıkmaktadır.  

 
45  Weiner, Weiner, The Martyr’s Conviction: A Sociological Analysis, ss. 71-75. 

46  Şehidin, düşmanıyla karşı karşıya geldiği, meydan okuduğu yapı. 

47  Şehidi, eylemine hazır hale getiren içsel yahut dışsal faktörler, uyaranlar. 

48  Şehidin, şehadet sürecinin anlatıldığı hikâyeler, anlatılar. 

49  Weiner, Weiner, The Martyr’s Conviction: A Sociological Analysis, ss. 10-12. Kirwan burada ayrıca 

martirolojik anlatının yazarının da önemine dikkat çekmektedir. Çünkü bu anlatının etkileyici, eğitici 

ve tutum ve davranışları dikte edici/belirleyici bir üslupla yazılması; ya da anlatının düşman tarafından 

yazılmış olması farklı etki ve sonuçlar doğurmaktadır. Kirwan, “Girard, Din, Şiddet ve Modernlik”, s. 

480. 

50  Kirwan, “Girard, Din, Şiddet ve Modernlik”, s. 480. 


22 

Samuel Z. Klausner şehitliği, bir çatışma ortamında, ait olduğu benimsediği dava 

ve/veya değerler uğruna gönüllü olarak hayatını feda eden kişiye toplum tarafından tevdi 

edilen bir unvan olarak ele almaktadır. Klausner’in yaklaşımının özgün ve önemli yönü, 

şehitliği toplumdaki pek çok farklı bağlam, görünüm, toplumsal yapıdaki diğer 

kurumlarla ilişkileri ve toplumsal rol ve işlevleri açısından ele almasıdır.51   

Klausner’e göre herhangi bir şehit tipi ya da şehitlik biçimi belli bir dine ya da 

kültürel geleneğe özgü değildir. Şehitliğin biçimini ve toplumsal anlamını belirleyen şey, 

içinde gerçekleştiği sosyo-politik ve tarihsel arka plandır. Klausner için, çatışma zemini 

dinî inançlar dahi olsa, şehitlik esasında politik bir eylemdir. Buna bağlı olarak Klausner, 

toplumların görece politik bağımsızlık biçimlerinin şehitliğin toplumsal anlamını 

belirlediğini ve kendine özgü şehit tipleri ürettiğini öne sürmektedir. Klausner üç çeşit 

politik bağımsızlık biçimini işaret etmektedir: inkişaf halinde olan (crescive), kendi 

kaderini tayin etmiş (self-determining) ve çürümeye yüz tutmuş (decaying) politik 

yönetim. Bunlardan ilkini temsil eden inkişaf halinde olan toplumsal yapılanma, henüz 

politik olarak güçsüzdür ancak yeni yeni hareketlenmeye başlamıştır. Bu tür toplumlarda 

şehitlik, toplumun, altında bütünleşeceği karizmatik otorite yaratır, düşman toplumla 

mücadeleyi tırmandırarak, toplumu birlik ve beraberliğe sevk eder. Şehitlik, toplumun 

davasını kutsallıkla aşılar, mevcut kültürü ve geleneği bertaraf ederek yeni kültürü 

meşrulaştırır. Böylelikle toplumu kendi kendini yönetmeye doğru teşvik eder. Böyle 

toplumlar, pasif şehitler üretmektedir.  

İkinci politik yapılanma ise, kendi kendini yönetmeye muktedirdir. Böyle 

toplumlarda fetihlerle hakimiyet sahasını genişletme, dış saldırılara karşı toplumu 

savunma ve iç ayrışmaları kontrol altında tutma temel motiftir. Şehitlik de böyle bir 

çatışma zemininde meydana gelir. Bu toplumlar aktif şehit üretirler. 

Üçüncü toplumsal yapılanma ise, politik bağımsızlığını kaybetmiş, zayıflamaya 

ve çürümeye yüz tutmuş toplumlardır. Artık toplumun ortak sembolleri, toplumun 

üyelerini bir arada tutmak için yetersiz kalmaktadır. Böyle toplumlar pasif, mazlum-

kurban şehitler üretirler. 

Klausner’in bu çözümlemesinden hareketle, şehitlik biçimlerinin toplumsal 

koşullara bağlı olarak şekillendiğini, herhangi bir şehitlik biçiminin herhangi bir 

 
51  Klausner, “Martyrdom”, 2005. 


23 

gelenekle sınırlı ve özdeş olmadığını söyleyebiliriz. Buna göre genel olarak üç çeşit 

şehitlik biçiminden söz edilebilir: aktif şehitlik, pasif şehitlik ve mağdur/mazlum 

kurban.52  

Klausner ayrıca, toplumların nasıl şehit üretebildiklerine ve şehitlerini, şehit 

adaylarını nasıl kontrol edebildiklerine dair kapsamlı bir çözümleme sunmaktadır. Bu 

noktada onun, şehitliğin üretildiği ortamı ifade etmek için kullandığı hücre evi (cells) 

kavramsallaştırması bugünkü manada silahlı örgütlerin şehit adayı üretimini de 

anlayabilmek açısından önem arz etmektedir. Şehitlerin nasıl kontrol edilebildiğine 

yönelik çözümlemelerini de Riddle’ın Klasik Çağda Kilise Babalarının, bir söylem olarak 

şehitliği Hıristiyanları kontrol etmek ve yönlendirmek için bir kontrol mekanizmasına 

dönüştürdüğünü öne süren kuramsal yaklaşımından hareketle geliştirdiği 

anlaşılmaktadır.53 Riddle’ın mevzubahis yaklaşımına da tezin farklı bölümlerinde 

referans verilerek açıklanmıştır. 

3. Bir Kavramın Arkeolojisi: Şehitlik  

Şehitlik olgusunun insan var olalı beri bir biçimde toplumsal hayatın içinde yer 

aldığını söyleyebiliriz. Bu evrensel yönünden dolayı, tarih, teoloji, psikoloji, edebiyat gibi 

tüm beşeri disiplinlerde şehitlik önemli bir ilgi ve araştırma konusu olmuştur. Hal böyle 

olunca beşeri bilimlerde şehitliğin tanımlanması da disiplinden disipline değişmektedir. 

Dahası şehitlik, toplumun dînî, siyasi, ekonomik ve kültürel boyutlarıyla ilişkili bir olgu 

olduğu için, toplumda meydana gelen bu değişimler onun algılanışını ve dolayısıyla 

tanımlanmasını da etkilemektedir. Bu durum, bir yandan onun sabit bir biçimde 

anlaşılmasını zorlaştırırken, diğer yandan onun dinamik ve canlı bir olgu olduğunu 

göstermektedir.  

Türkçe’deki şehit kelimesinin kökeni Arapça’daki şehîd kelimesine 

dayanmaktadır. Arapça’da şehîd, “bilmek, duymak, görmek, bildiğini söylemek, bir 

yerde hazır bulunmak, şahit olmak, bildiğini söyleyip tanıklık etmek, yemin etmek” gibi 

anlamlara gelen “ş-h-d” ( شهد) fiil kökünden türetilmiş bir sıfattır. İsm-i fâili “şâhid” (شاهد) 

tanık, ilmindeki şeyi açıklayan alim, lisan, yıldız, Cumâ günü, serî, atîk-hızlı, koruyucu 

 
52  Klausner, “Martyrdom”, 2005. 

53  Donald W. Riddle, The Martyrs, A Study in Social Control, Chicago: Chicago Press, 1931. 


24 

melek gibi anlamlara gelir.54 Fiilin mübalağalı ism-i fâili veya sıfat-ı müşebbehesi “eş-

şehîd” (الشهيد), mastarı da “eş-şehâdet”tir (الشهادة).55 “Şehâdet” sözlükte basiret ya da 

gözle görülen kesin bilgi olarak tanımlanmaktadır.56 Aynı fiil kökünden türemiş olan bu 

kelimeler hazır bulunmak, şahitlik etmek ve tanık olmak anlamlarında birleşmektedir. 

Görüldüğü gibi şehîd kelimesinin Arapça kökeninde “bir şey uğruna ölmek”le ilgili bir 

anlam yer almamakta, hazır bulunan, bilen, tanık olan, hazır bulunarak –şahit olarak- 

bilen, bir şeyin mahiyetine vakıf olan, anlamlarını taşımaktadır.57 

Şehîd kelimesi bir de “hâzır olmak”la ilişkili olarak diri olmak anlamıyla 

yorumlanmıştı. Kelimeye bu anlam, “Allah yolunda öldürülenleri sakın ölüler sanma, 

bilakis onlar Rableri katında diridirler” (Âl-i İmrân, 3/69) ayetine yapılan “onların ruhları 

Daru’s-Selam’a diri olarak getirilmiştir, diğerlerinin ruhları ise (ölümden sonra) 

diriltilmeye (ba’se) ertelenmesi” te’vilinden dolayı verilmiştir.58 Tehânevî de Keşşâf 

Istılâhâti’l-Fünûn isimli eserinde şehid kelimesinin “şuhûd”dan türediğini ve bunun da 

“hudûr” (bulunmak) ve “şehâdet” (görmek) kavramlarına işaret etiğini, hudur ile yani 

orada bulunarak basiretle müşahede etmek anlamına geldiğini söylemektedir. Dolayısıyla 

Allah yolunda öldürülenler, onun ölümüne meleklerin inmesinden, orada bulunmasından 

(hâzır, hudûr) ve onun ruhunun Allah Teala’nın indinde hazır bulunmasından dolayı 

“şehid” olarak isimlendirilmiştir.59 Ebu Mansur’a göre Allah yolunda ölen –şehid-, 

 
54  Seyyid Muhammed Murtaza el-Hüseynî Zebîdî (v.893/1487), Tâcü’l-Arûs min Cevâhiru’l-Kâmus, 

Beyrut: Dâru Sâdır, 1306/1889, C. VIII,  s. 48. 

55  Zebîdî, Tâcü’l-Arûs, C. VIII, s. 45; İbn Manzur, Ebu’l-Fazl Cemâlüddin Muhammed b. Mükerrem b. 

Ali b. Ahmed el-Ensârî er-Rüveyfî Lisânü’l-Arab, Beyrut: Dâru Sâdır, 1410/1990, C. III, s. 238; Kurt, 

Hasan, “İslam İnancına Göre Şehitlik”, Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, C. 16, S. 1, 

s. 189-220. s. 190. 

56  Râğıp el-Isfahanî, Müfredat, çev. Abdulbaki Güneş, Mehmet Yolcu, İstanbul: Çıra Yayınları, 2010,  s. 

565. 

57  Ayrıca şehîd kelimesinin etimolojik, terminolojik analizi ve Kur’an ve Hadis bağlamında kavramsal bir 

değerlendirmesi için bkz. Muhammet Sinan Şengüllendi, "Hz. Peygamber Döneminde Şehitlik", 

(Yüksek Lisans Tezi), İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2015, ss. 1-15; Rahmi 

Yaran, “Şehitlikle İlgili Fıkhî Hükümler”, Marmara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi, C. 42, S. 1 

(2012), ss. 213-19; Ufuk Dağlıoğlu, "Hükmî Şehitlikle İlgili Rivâyetlerin Tedkîki", (Yüksek Lisans 

Tezi), Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2014, ss. 4-9. 

58  Zebîdî, Tâcü’l-Arûs, C. VIII, s. 47; İbn Manzur, Lisânü’l-Arab, C. III, s. 239. 

59  Tehânevi, Muhammed Alî,  Keşşâf Istılâhâti’l-Fünûn, thk. Alî Dahrûc, Mektebetü Lübnân, Beyrut, 

1996, C. I, s. 1045.  


25 

Allah’ın melekutuna ve mülküne şahitlik eder. Melekut canlıların ruhlarıyla ilgili olan 

gayb alemidir. Mülk ise duyularla hissedilebilen (doğa) şehadet alemidir.60 

Şehîd kelimesine terim olarak iki cihette anlam verildiği görülmektedir. Buna göre 

eş-Şehîd” ( االشهيد) kelimesi ilk olarak Allah’ın (c.c.) isimlerinden biri olarak nitelendirilir. 

Bu anlamıyla şehîd, “şehadetinde güvenilir olan”, “ilminde hiçbir şey eksik olmayan”, 

“zahiri konularda ilmi mutlak olarak doğru kabul edilen”, “her şeyi gözetlemiş gibi bilen” 

manalarına gelir. İkinci yönüyle şehîd ( الشهيد), “Allah yolunda öldürülen Müslümanı ifade 

eder. Çoğulu ise “şühedâ”dır (شهداء).61 Cürcânî onu “buluğa ermiş, zulmen öldürülmüş ve 

ölümünden dolayı diyet gerekmeyen, (fıkhi olarak) yıkanması ve kefenlenmesi 

gerekmeyen, her Müslüman” şeklinde tanımlamıştır.62 

İslam alimleri arasında “Allah yolunda öldürülenlerin” neden şehîd olarak 

isimlendirildiği hususunda ihtilaf söz konusudur. Bu ihtilaf “şahitlik edilme” ve “şahitlik 

etme” anlamlarına göredir. Kelimeyi şahitlik edilme manasına göre açıklayan alimlere 

göre Allah yolunda öldürülen kişinin yıkanmasında yahut ruhunun cennete naklinde 

rahmet melekleri hazır bulunup ona şahitlik ettikleri için ya da Allah ve meleklerinin 

cennet nimetlerine erişmesinde ona şahitlik etmelerinden dolayı şehîd denilmiştir.63 Şahit 

olma, yani görme, tanıklık etme manasına göre açıklayan alimlere göre ise, Allah’ın, 

şehadetinden dolayı kendisi için hazırlamış olduğu nimetleri görüp onlara erişeceği için 

veyahut kıyamet gününde, dünyadayken nebilerini yalanlayanlara ve geçmiş ümmetler 

hakkında Nebi (sav) ile birlikte onlardan (Allah yolunda öldürülenlerden) şahitlik etmesi 

isteneceği için şehîd denilmiştir.64 

Sonuç olarak İslam alimlerinin Allah yolunda öldürülen kişiye neden şehîd ( االشهيد) 

dendiğine dair ortaya koydukları görüşler şu başlıklar altında toplanabilir:65 

 
60  Zebîdî, Tâcü’l-Arûs, C. VIII, s. 47. 

61  Zebîdî, Tâcü’l-Arûs, C. VIII, s. 46; İbn Manzur, Lisânü’l-Arab, C. III, s. 238. 

62  Cürcânî, Şerîf Ali b. Muhammed, Kitâbü’t-Ta’rifât, 2. b., Dâru’n-Nefâis, Beyrut, 1428/2007.  

63  Zebîdî, Tâcü’l-Arûs, C. VIII, s. 46; Tehanevi, Keşşâf Istılâhâti’l-Fünûn, C. I, s. 1045. 

64  Zebîdî, Tâcü’l-Arûs, C. VIII, s. 46. 

65  Tehânevî, Keşşâf Istılâhâti’l-Fünûn, C. I, s. 1045; Zebîdî, Tâcü’l-Arûs, s. 47, Rağıp el-Isfahanî, 

Müfredat, s. 565. Benzer  başlıklandırmalar için bkz. Şengüllendi, Hz. Peygamber Döneminde Şehitlik, 

ss. 14-15; Musa Yıldız, Ayşe İspir Kurun, “Cahiliye Şiirlerinden Kur’an Metnine ‘Şehit’ Teriminin 

İçerdiği Anlamlar”, Eskiyeni, S., 40 (2020), ss. 248-49, doi:10.37697/eskiyeni.657072.  


26 

1. Melekler, onun şehadeti esnasında orada hazır bulunup yıkanmasına ve 

ruhunun cennete nakline şahit oldukları için; 

2. Melekler cennette ona şahitlik edecekleri için;  

3. Kıyamet gününde (nebilerini yalanlayan) geçmiş ümmetler hakkında Hz. 

Peygamber ile birlikte kendilerinden şahitlik etmeleri isteneceği için; 

4. Onların ruhları Allah katında şahit gibi diri olarak yaşadığı için; 

5. Şehadetin hakk olması için kişi, öldürülene kadar Allah’ın emrinde olmalıdır. 

Dolayısıyla ölene kadar Allah’ın emrinde yaşadığına dair kendisine şahitlik 

edileceği için; 

6. Allah’ın kendileri için hazırladığı nimetlere ve şehadetleriyle ilgili olarak 

Allah’ın şeref/onur olarak kabul ettiği şeylere (الكرامة) şahit oldukları için; 

7. Savaşa şahit olduğu için;  

8. Şehid, imanıyla ve o anki haliyle hayırlı bir sona şahit tutulduğu için;  

9. Şehid, şahit olarak şehadetine şahit olduğu için; 

10. Şehid kendi kanına şahit olduğu için. 

 
Türkçe’ye Arapça’daki terim anlamıyla şehit olarak yerleşen kavram, güncel Türk 

Dil Kurumu (TDK) sözlüğünde “kutsal bir ülkü veya inanç uğruna ölen kimse” 66 şeklinde 

tanımlanırken, şehitlik “şehit olma durumu” ve “şehitlerin gömüldüğü mezarlık, 

meşhet”67 şeklinde tanımlanmaktadır. Mehmet Doğan ise şehidi “Allah yolunda canını 

feda eden Müslüman, İslâmiyet uğruna harbde ölen Müslüman, şahadet mertebesine 

erişen kimse” olarak tanımlamış ve devrim şehidi, vatan şehidi, vazife şehidi gibi fikri, 

inancı, ülkesi, vazifesi uğruna ölenler için de teşmîlen kullanıldığını belirtmiştir.68 

Osmanlıca sözlüklerde şehit kavramının daha ziyade dinî boyutuyla tanımlandığı 

görülmektedir. Şemseddin Sâmi Kâmûs-ı Türkî’de kavramı “din ve îlây-ı kelîmetullah 

 
66

 http://www.tdk.gov.tr/index.php?option=com_gts&arama=gts&guid=TDK.GTS.5bd2d9f9ccbc2

8.94475858 (26/10/2018)  

67 

http://www.tdk.gov.tr/index.php?option=com_gts&arama=gts&guid=TDK.GTS.5bd2d9f2a19776.743

60503 (26/10/2018) 

68  Doğan, D. Mehmet, Doğan Büyük Türkçe Sözlük, 24. b., Ankara: Yazar Yayınları, t.y. 

http://www.tdk.gov.tr/index.php?option=com_gts&arama=gts&guid=TDK.GTS.5bd2d9f9ccbc28.94475858
http://www.tdk.gov.tr/index.php?option=com_gts&arama=gts&guid=TDK.GTS.5bd2d9f9ccbc28.94475858
http://www.tdk.gov.tr/index.php?option=com_gts&arama=gts&guid=TDK.GTS.5bd2d9f2a19776.74360503
http://www.tdk.gov.tr/index.php?option=com_gts&arama=gts&guid=TDK.GTS.5bd2d9f2a19776.74360503


27 

uğrunda canını feda edip rahmet-i hakka nâil olan, muharebede vurulan (ehl-i İslam)”69 

şeklinde tanımlamıştır. 

Terim olarak da şehit, TDK’nın Bilim ve Sanat Terimleri Ana Sözlüğü’nde “din 

yolunda canını veren kimse”70 olarak tanımlanmaktadır. M. Zeki Pakalın’ın Osmanlı 

Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü’nde ise İslam literatüründeki şehitlik ile ilgili 

hükümlerin de izi görülmektedir: 

Allah yolunda yapılan bir muharebe esnasında veya bagiler (âsiler), yahut kutta-ı 

tarik (yol kesenler) ile çarpışma esnasında ölen Müslümanlar hakkında kullanılır 

bir tâbirdir. Bu türlü ölümle ölen hem dünya hem de âhiret hükümleri itibariyle 

şehid sayıldığından kendisine “şehid-i hakikî” denir. Bir de “şehid-i hükmî” vardır 

ki o da gark (suda boğulmak), harik (yangında yanmak), garip (kimsesiz) olarak, 

yahut zelzele neticesinde bina veya toprak altında kalarak ölen mü’mindir. İlim 

yolunda ölen de hükmî şehid sayılır.71 

 
Şehitlik kavramına Türkçe’ye özgü olarak “vatan, millet, yurt uğruna ölmek” 

anlamı da verilmektedir. Örneğin İlhan Ayverdi’nin hazırladığı sözlükte şehit, “Allah 

yolunda ve din uğrunda savaşırken ölen kimse” ve “vatan, millet, kutsal bir amaç ve görev 

uğrunda ölen kimse” şeklinde tanımlanmış ve kelimenin bu ikinci anlamını Türkçe’de 

kazandığı not düşülmüştür.72 Benzer şekilde Ali Püsküllüoğlu’nun Türkçe Sözlük’ünde 

kavram “kutsal bir ülkü ve inanç, özellikle yurt için savaşırken ölen kimse”73 şeklinde 

tanımlanmaktadır.  

Görüldüğü üzere şehitlik, Türkçe sözlüklerde, birbirine yakın görünen ancak 

önemli farklılıklar içeren çeşitli şekillerde tanımlanmaktadır. Bu farklılıkların zamana, 

dinî, siyasî, ekonomik ve toplumsal koşullara göre geliştiği ve hatta sözlük yazarlarının 

sahip olduğu dünya görüşünün etkisi altında şekillendiğini söylemek yanlış olmaz. 

Kamus-ı Türkî gibi Cumhuriyet dönemi öncesi sözlüklerde şehit, “İslam uğruna” ve 

 
69  09.09.2022 15:42:00  

70

 http://www.tdk.gov.tr/index.php?option=com_bilimsanat&arama=kelime&guid=TDK.GTS.5c0e

4d19b97275.02415354  

71  Mehmet Zeki Pakalın, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, 2. b., Ankara: Milli Eğitim 

Bakanlığı, 1972, C. 3, s. 318. 

72  İlhan Ayverdi, Ahmet Topaloğlu (ed.), Misalli Büyük Türkçe Sözlük, İstanbul: Kubbealtı Neşriyâtı, 

2005, C. III, ss. 29-26. Benzer tanımlar için bkz. Necmettin Şahinler, Ersan Güngör, Ahmet Yüksel 

Özemre Misalli Kelimeler/Kavramlar Sözlüğü, İstanbul: Kurtuba Kitap, 2012, C. 2, s. 607. 

73  Ali Püsküllüoğlu, Arkadaş Türkçe Sözlük, Ankara: Arkadaş Yayınları, 2004, s. 1251.  

http://www.tdk.gov.tr/index.php?option=com_bilimsanat&arama=kelime&guid=TDK.GTS.5c0e4d19b97275.02415354
http://www.tdk.gov.tr/index.php?option=com_bilimsanat&arama=kelime&guid=TDK.GTS.5c0e4d19b97275.02415354


28 

“savaşarak” ölmüş olması ile takyid edilirken, Cumhuriyet döneminde “vatan ve millet” 

uğruna ölmek anlamının da eklendiği görülmektedir. Bu durum, daha önce şehitliğin 

vatan ve millet idealinden ayrı algılandığı anlamına gelmez, zira ileriki bölümlerde 

görüleceği üzere Türk İslam tarihi boyunca gazâ ve şehitlik Müslümanlar için bir dünya 

görüşü haline gelmiştir. Güncel TDK sözlüğünde ise şehitlik, birbirine karşıt dahi olsa 

her türlü inanç ve ideolojiyi, her türlü ölüm biçimini kapsayacak şekilde din, İslam, vatan, 

millet gibi vurgular olmaksızın tanımlanmakta, dahası diğer birçok güncel sözlükte vazife 

şehidi, demokrasi şehidi, basın şehidi, hürriyet şehidi ve hatta radyasyon şehidi74 gibi 

nitelendirmelerle kavram seküler alanlara da teşmil edilmektedir.  

Batı dillerinde şehit kelimesi martyr, şehitlik ise martyrdom ile karşılanmaktadır. 

Güncel sözlüklerde martyr kelimesi genel hatlarıyla, inançlarında dolayı ölen kişi, dini 

yahut siyasi inançlarından dolayı ölen ya da öldürülen ve bu şekildeki ölümünden dolayı 

insanlar tarafından yüceltilen kimse75; özellikle dini inançlarından dolayı ölen yahut acı 

çeken kişi76; (ideolojik) inançlarını yahut dini inançlarını söz yahut fiille terk etmektense 

ölümü tercih eden kişi; herhangi bir ilkeye yahut inanca bağlılığından dolayı yoğun 

acılara, işkencelere, eziyetlere dayanan kişi77 olarak tanımlanmaktadır. 

Martyr kelimesinin kökeni Grekçe’deki martus (μαρτυς) ismine uzanmaktadır ki 

o basitçe “şahit/tanık (witness)” anlamına gelmektedir.78 Kelime bu anlamıyla, Grek 

hukuk literatüründe “şahsi gözlemiyle bilgi sahibi olduğu bir gerçekliğe tanıklık eden bir 

şahit” 79 anlamında her çeşit gözlem ve tanıklık için metaforik olarak kullanılmakta olup 

ölmekle ilişkili bir eylem yahut durumu ifade etmek için kullanılmamıştır. Öyleyse 

martus kelimesi nasıl olup da Batı dillerine “din, inanç yahut kutsal bir ilke uğruna 

 
74  Şahinler, Güngör, Ahmet Yüksel Özemre Misalli Kelimeler/Kavramlar Sözlüğü, C. 2, s. 607.  

75  https://en.oxforddictionaries.com/definition/martyr (22.11.2018).  

 https://www.ldoceonline.com/dictionary/martyr (21.11.2018).  

76  Longman Dictionary of Contemporary English, Harlow, 1967, s. 642. 

77  New Webster’s Dictionary of the English Language, USA: Delair Publishing Company, 1984, s. 584. 

78  Alexander P. Kazhdan (ed.), The Oxford Dictionary of Byzantium, New York: Oxford University Press, 

t.y., C. 2, s. 1308; Avemarie, Henten, Martyrdom and Noble Death, s. 2; G. W. Bowersock, Martyrdom 

and Rome, Cambridge: Cambridge University Press, 1995, s. 5. 

79  Henry George Liddell, Robert Scott, Greek – English Lexicon, Oxford: Clarendon Press, 1996, s. 396. 

https://en.oxforddictionaries.com/definition/martyr
https://www.ldoceonline.com/dictionary/martyr


29 

hayatını feda etme”yi karşılayacak şekilde yerleşmiştir? Hıristiyan şehitlerini ifade etmek 

için niçin bu kelime tercih edilmiştir?  

Bu mesele aslında hala canlı olan bir tartışmanın konusudur. Grekçe martus 

kelimesinin, bugünkü anlamda şehitliği ifade etmek üzere kullanılmasının semantik 

gelişim süreci ile ilgili pek çok kapsamlı çalışma gerçekleştirilmiştir.80 Bunların her birini 

incelemek bu çalışmanın sınırlarını aşacağı için burada, Bowersock’un konuyla ilgili 

yaptığı genel değerlendirmeyi esas alarak Grekçe martus kelimesinin Latin dillerine geçiş 

sürecine ışık tutulmaya çalışılacaktır. 

Martyr kelimesinin bugünkü anlamıyla şehitliği ifade etmek için ilk defa M.S. II. 

yüzyıl civarında Hıristiyan geleneğinde Martyrdom of Polycarp’ta, Polycarp’ın “düşman 

bir seküler otorite elinde ölümü”nü ifade etmek için kullanıldığı kabul edilmektedir.81 

Metnin olaydan kısa bir zaman sonra yazılmış olması da kelimenin M.S. 150 yahut biraz 

daha sonraki bir zamandan itibaren şehitliği ifade etmek üzere kullanılmaya başlandığını 

teyit etmektedir. 

Yeni Ahit’te de martus kelimesinin sıkça geçtiği görülmektedir, ancak kelime 

burada “şahit/witnness”tan başka bir manada kullanılmış değildir. Örneğin Vahiy 

Kitabı’nda İsa’nın kendisi için de martus ifadesi kullanılmıştır (Vahiy, 1:5, 3:14). Ancak 

burada da onun yalnızca “Tanrı’nın yüceliğine şahit olmak” anlamına geldiği açıktır. 

Martus, “Rasullerin İşleri”nde, İsa’ya eziyet edilmesine ve onun yeniden dirilişine şahit 

olanları ifade etmek üzere kullanılmıştır. Böylelikle martus, daha sonraki birçok örnekte 

de görüleceği üzere bir havariyi ifade etmenin yollarından biri haline gelmiştir. Bu, 

martus’un şehitliği ifade etme yolundaki semantik gelişiminin ilk aşamasıdır.82 

Grekçe Yeni Ahit’in giriş metinlerinde yer alan iki pasajdaki ( Vahiy, 2:13, 22:20) 

martus kelimesinin kullanımı, onu şehitliği içeren yeni anlamına daha da yakınlaştırdığı 

 
80  Bowersock, çalışmasında konu ile ilgili şu çalışmaları işaret etmektedir: Robin Lane Fox, Pagans and 

Christians (New York, 1987), s. 436; J. Mc Manners (ed.), Oxford History of Christianity, Oxford,1990, 

s. 41.  

81  Kirsopp Lake, Apostolic Fathers: Volume II. Shepherd of Hermas. Martyrdom of Polycarp. Epistle to 

Diogentus, 1913; Bowersock, Martyrdom and Rome, s. 13; Martyrdom Brettler, “Is There Martyrdom 

in Hebrew Bible”, Sacrificing the Self: Perspectives on Martyrdom and Religion, ed. Margaret 

Cormarck, thk. Paul B. Courtright, New York: Oxford University Press, 2001, s. 3; Avemarie, Henten, 

Martyrdom and Noble Death, s. 2.  

82  Bowersock, Martyrdom and Rome, ss. 13-14. 


30 

şeklinde yorumlanmaktadır.83 Pasajların siyak ve sibakı incelendiğinde her ikisinin de 

yine yalnızca “şahit” anlamında kullanıldığı anlaşılmaktadır. Ancak önemli bir husus 

vardır ki her ikisi de infaz edildiğinden dolayı bir martus değildir; ancak bir martus 

oldukları için öldürülmüşlerdir. Martus’un şahitlikten (witness) şehit (martyr) anlamına 

tevsî edilmesindeki kırılma niteliğindeki aşamanın bu pasajlar olduğu söylenebilir.84 

Martus kelimesinin Latince’ye ve oradan diğer dillere geçiş sürecine ışık tutan bu 

değerlendirme bizi aynı zamanda şehitliğin olgusal olarak ortaya çıktığı kökenlere dair 

sorgulamalara yönlendirmektedir. Konu ile ilgili kapsamlı bir çalışma sunan Bowersock 

şehitliği, Roma kültürel ortamında gelişmiş bir Hıristiyan mefhumu olarak ele almaktadır. 

Bowersock, kavramın Polycarp’ın ölümüne atfen kullanılmasından önce Yahudilerin de 

Greklerin de şehitlik olgusuna yabancı olduğunu iddia etmektedir. Bunu da Yahudi 

geleneğinde ya da Grekçe’de M.S. II. yüzyıldan önce bugünkü anlamıyla şehitliği ifade 

eden bir kelimenin olmaması ile temellendirmektedir. Yahudilerde şehitliği ifade etmek 

üzere kullanılan kidduş ha-Şem ibareleri, çok daha sonra Rabbani gelenekle birlikte 

olmuştur. Benzer şekilde Sokrates de cesurca ölüme gitmesiyle bugün Batı medeniyetinin 

en önemli şehit figürlerinden biri olarak görülse de, Bowersock’a göre bu dönemlerde 

henüz şehitlik dini bir sistem yahut inançsal bir olgu olarak yerleşmemişti.85  

Bu görüşün karşısında ise şehitlik olgusunun her ne kadar martyr teriminin de 

karşılayacağı şekilde Hıristiyan geleneğinde yerleştiği bilinse de onun din ve inanç 

uğruna ölme şeklindeki kök uzantıları Yahudilik’te yer almaktadır. Dolayısıyla bu 

yaklaşımı savunanlara göre şehitlik, Yahudi inancı uğruna gönüllü ölüm ve Greko-

Romen asil ölüm (noble death) idealinde gelişmiş/inşa edilmiş bir olgudur.86 Nitekim 

Shmuel Shepkaru şehitliğin ilk olarak Antik Yahudilik’te filizlendiğini ancak daha 

sistemli versiyonunun Greko-Romen asil ölüm (noble death) idealinde