Uludağ Üniversitesi Tıp Fakültesi Dergisi 37 (3) 117-122, 2011 ÖZGÜN ARAŞTIRMA Konvansiyonel Baş-Boyun Radyoterapisinde Dozimetrik Sürecin Termolüminisans Dozimetre ile Kontrolü 1 2 1 1 1 Ali ALTAY , Abdullah YEġĠL , Sema GÖZCÜ , Sonay ARSLAN , Oya KARADAĞ , 3 1 1 Gökay KAYNAK , Lütfi ÖZKAN , Candan DEMĠRÖZ 1 Uludağ Üniversitesi Tıp Fakültesi, Radyasyon Onkolojisi Anabilim Dalı, Bursa. 2 Ali Osman Sönmez Onkoloji Hastanesi, Radyasyon Onkolojisi Kliniği, Bursa. 3 Uludağ Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi, Nükleer Fizik Anabilim Dalı, Bursa. ÖZET Bu çalışmada amacımız baş-boyun radyoterapi tekniğinde dozimetrik sürecinin termolüminisans dozimetri (TLD) ile kontrolüdür. Çalışma- mızda randofantom, dozimetrik ekipman ve tedavi cihazları kullanıldı. Tedavi pozisyonunda Bilgisayarlı Tomografi-Simülatörde, kesit görüntüler alındı. Sanal simülasyonla alanlar belirlendi. Alınan simülasyon filmleri Bilgisayarlı Tedavi Planlama Sistemine (BTPS) aktarıla- rak kontrol edildi ve nokta doz değerleri hesaplandı. TLD’ler randofantomda belirlenen noktalara yerleştirildi ve 5’er kez ışınlama yapılarak ölçüm değerlerinin ortalamaları elde edildi. Çalışmada hedef hacim ve kritik organ dozları incelendi. Planlanan ve ölçülen değerler arasında ±%5’in altındaki değerler kabul edilebilir sınırlar içine alındı. Target volümde bulunan 2 noktada BTPS ile hesaplanan doz değerlerinin ortalaması 207 cGy iken, bu noktalarda TLD ile ölçülen dozların ortalaması 203,5 cGy idi. Fark %2’in altındadır. Supraklaviküler alan ile lateral alanların çakışma düzleminde hesaplanan ve ölçülen dozlar arasındaki fark maksimum %3,59 olarak bulundu. Lenf nodu bölgelerinde ölçülen değerlerde maksimum fark %3,59 idi. Çalışmamızda elde edilen sonuçlar, radyoterapi için belirlenen limitler içinde olsa da, bilgisa- yarlı tedavi planlama algoritmaları, dozimetrik süreç ve tedavi uygulamasının TLD ile yapılan in vivo doz ölçümleriyle kontrolünün, ideal olmasa da yararlı olabileceğini göstermektedir. Anahtar Kelimeler: BaĢ-boyun radyoterapisi. Termolüminisans dozimetri (TLD). Rando Fantom. Bilgisayarlı Tedavi Planlama Sistemi (BTPS). Control of the Dosimetric Process at Conventional Head and Neck Radiotherapy with Thermo Luminescence Dosimeter ABSTRACT In this study, our purpose is to control dosimetric process of head and neck radiotherapy technique with ThermoLuminescence Dosimeters (TLD). Dosimetric equipment, treatment devices and randofantom were used in the study. At treatment position, cross-sectional areas of randophantom screened with Computerized Tomography-Simulator. Radiotherapy fields identified at virtual simulation. Radiographs from simulation transferred to Computerized Treatment Planning System (CTPS) to control the fields and then point doses calculated. TLDs were placed to determined points at the randophantom then irradiation applied for 5 times to get average values of measurement. Target volume and critical organ doses were evaluated. Difference between the CTPS and measured doses lower than ±%5 was taken in the acceptable limit. The mean of measured doses from 2 points at the target volume were 203,5cGy and mean of calculated CTPS doses were 207cGy. The difference was below %2. Maximum difference of measured and calculated doses at supraclavicular and lateral field junction plane is %3,49. At the lymph node regions, which are within planning treatment volume, the maximum difference was %3,59. In this study, even if results were in the acceptable margin, controlling the CTPS algorithm and treatment period with TLD dosimeters is not ideal, but, useful for all levels. Key Words: Head and neck radiotherapy. ThermoLuminescence dosimeter (TLD). Rando phantom. Computerized treatment plan- ning system (CTPS). Modern radyoterapide temel amaç hedef volüme tümör kontrolü için gerekli olan maksimum doz Geliş Tarihi: 15.06.2011 verilirken, radyasyon alanı içinde kalan sağlıklı doku- Kabul Tarihi: 22.07.2011 ların mümkün olan en düşük dozu almasını sağlamak- 1 Dr. Ali ALTAY tır . Böylece uygun tedavi alanları kullanılarak tümörü Uludağ Üniversitesi Tıp Fakültesi, oluşturan hücreler ortadan kaldırılırken sağlıklı doku- Radyasyon Onkolojisi Anabilim Dalı, lar minimum zarar görür. Modern bilgisayarlı plan- Bursa. Tel: 0 224 2953400 lama sistemleriyle sanal ortamda gerçeğe en yakın e-posta: aytay@uludag.edu.tr doz hesaplama algoritmaları oluşturulabilmekle bir- 117 A. Altay, ark. likte, in vivo ortamda verilen radyasyon miktarının lendi (Şekil 2). Dikdörtgen şekilli bu alanlar üzerine doğru olduğunun bilinmesi için hedef volüm ve kritik CTV’yi kapsayacak ve normal dokuları koruyacak organlarda dozun ölçülmesi büyük önem taşımaktadır. şekilde koruma blokları çizildi. Bu ilk tedavi volü- Konvansiyonel radyoterapide baş-boyun kanserlerinde münden sonra ikincil klinik hedef volüme uygun genellikle simetrik yada asimetrik şekilde düzenlenen ve medulla spinalisi koruyan boost (ek doz) alanları karşılıklı iki yan alan ve bir ön alandan oluşan 3-alan (foton-elektron kombinasyonu) sanal ortamda simüle 2 tekniği kullanılır . Ortogonal ışınlamada asimetrik edildi. Her iki planlama üzerinde birer fraksiyonluk kolimasyon tekniği, simetrik tekniğe göre alanların (200 cGy) dozlar verilerek alanlar ve dozlar için bilgi- çakışma düzleminde daha homojen doz dağılımı ve sayar çıktıları alındı. izosantrik tedavi olanağı sağlaması nedeniyle tercih edilmektedir. Birleşme düzleminde alan kenarlarında oluşan penumbraya bağlı olarak istenmeyen yüksek veya düşük doz alanları oluşabilir. Asimetrik kolimas- yon, tek izomerkez sağlaması ve böylece santral düz- lemlerin aynı kalması nedeniyle, penumbra bölgesini ortadan kaldırabilme olanağı sağlayarak, bu düzlem- deki doz belirsizliğini en aza indirmede yardımcı ola- bilmektedir. Radyoterapi uygulamalarında önemli bir başka alan birleşme sorunu da foton-elektron birleşmesidir. Baş- boyun bölgesinde medulla spinalis dozunu azaltmak amacıyla sıklıkla arka boyun bölgesi için elektron demetleri kullanılmaktadır. Boost uygulaması için tercih edilen bu teknikte ön boyun bölgesi foton huz- meleriyle tedavi edilmektedir. Burada ortaya çıkan doz belirsizliğini ortadan kaldırmak amacıyla çeşitli 3 teknikler kullanılmaktadır . Çalışmamızda hipofarenks kanserli bir hastanın teda- visinde asimetrik kolimasyon kullanılarak yapılan bir radyoterapi uygulaması, randofantom üzerinde simüle edilerek, bilgisayarlı tedavi planlama sisteminde elde edilen doz değerlerinin hesaplanmasında kullanılan Şekil 1. dozimetrik sürecin termolüminisans dozimetri ile Randofantomun simülasyonu. kontrolü hedeflenmiştir. Gereç ve Yöntem Üç alanlı konvansiyonel asimetrik kolimasyonlu baş- boyun radyoterapisinde kullanılan alanların dozimet- rik konrolü amacıyla, bölümümüzde bulunan Mevat- ron MD2 lineer akseleratör, dozimetrik ekipman, bilgisayarlı tomografi, konvansiyonel simülatör ve Alderson rando fantom kullanılmıştır. Simülatör ma- Şekil 2. sasına yatırılan fantomun boyun ve bel bölgelerine Asimetrik kolimasyon tekniği ile ortogonal tedavi destekleyici köpük kondu. Böylece fantom kesitleri- alanlarının gösterimi. nin ayrılmadan sabit kalması sağlandı. Fantom için termoplastikten yapılmış özel maske hazırlandı (Şekil Fantom BT-SİM’de kullanılan sabitleme gereçleriyle 1) ve tedavi pozisyonunda 0,5 cm’lik kesitlerle bilgi- birlikte aynı pozisyon verilerek konvansiyonel simü- sayarlı tomografi görüntüleri alındı. Tomografi latöre alındı. BTPS’nden alınan dijital rekonstriktif kesitlerinde anatomik yapılar ve hedef volümler radyogafiler kullanılarak sanal simülasyonda belir- (GTV, CTV, PTV, OAR) hipofarenks tümörü varsayı- lenen alanlar floroskopi yardımıyla, koruma blokla- larak konturlandı. rı kontrol edilerek, fantom üzerine çizildi. Konturlama bilgisayarından BTPS’ne aktarılan görün- Randofantom içinde oluşturulan boşluklara TLD’ler tüler üzerinde sanal simülasyon yapılarak asimetrik yerleştirildi. İlk üç alan ışınlamasında, suprakalviku- kolimasyon tekniğiyle birincil ışınlama için klinik ler alana 4 adet, medulla spinalise 5 adet, trakeaya 4 hedef volümlere uygun olarak ortogonal alanlar belir- 1 18 Konvansiyonel BaĢ-Boyun Radyoterapisi adet, alt spinal lenf nodlarına 4 adet, hipofarenkse 2 TLD’ler sıralamaları bozulmadan ve ışınlamadan adet, parafarengeal lenf nodlarına 2 adet, orta kulağa 2 sonra en az 10 saat bekletilerek TLD okuyucusuna adet, beyin sapına 2 adet, parotislere 2 adet, üst jugu- yerleştirildi. TLD’lerin tek tek ve her birinin numarası ler lenf nodlarına 2 adet, lenslere 2 adet, optik sinir- girilerek yapılan okuma işleminin ardından, ışıma lere 2 adet ve asimetrik merkeze 3 adet olmak üzere, eğrileri oluşturuldu. Bu eğriler okuma programında toplam 36 adet TLD kullanıldı. Boost ışınlamasında değerlendirilerek soğrulan doz hesaplandı. Her nokta ise supraklavikuler alan, asimetrik merkez ve lensler- için değerler arasındaki farklar ve bunların yüzdelik deki TLD’ler çkarılarak, kalan TLD’lerle beraber, değerleri hesaplandı. foton-elektron çakışma noktalarına 3’er adet olmak Işınlanan TLD’ler okunduktan sonra BTPS’den elde üzere, 30 adet TLD kullanıldı. edilen doz değerleriyle karşılaştırıldı ve aşağıda veri- Lineer hızlandırıcıda simülasyon pozisyonunda oldu- len formülle yüzde hata hesaplaması yapıldı. ğu gibi rando fantom masaya yerleştirilerek laser noktalarının oturması sağlandı. Daha sonra maskesi takılarak SSD ölçümü yapılan fantom üzerine belirle- % hata = (BTPS doz – TLD doz) / BTPS doz * 100 nen alanlar BTPS’de yapılan sanal tedavi simülasyo- nuna uygun enerjide huzmelerle, ışınlandı. İlk aşama- daki ortogonal asimetrik alanlar ışınlanırken alan merkez akslarına, 3 adet, boost alanları ışınlanırken Bulgular foton-elektron çakışma çizgilerine 3’er adet TLD, yüzeyel olarak, yerleştirildi. Foton alanları 6 MV ve BTPS’nde hesaplanan ve yapılan ışınlama sonrası elektron alanları 8 MeV ortalama enerjilerindeki TLD’lerle ölçülen dozlarla bunların arasındaki farklar huzmelerle ışınlandı. Işınlama işlemleri, TLD okuma- tabloda verilmiştir. larında ortaya çıkabilecek hataların en aza indirilmesi İlk aşamada tanımlanan 200 cGy’lik doz için hipo- amacıyla 5 farklı günde, 5 kez tekrarlandı. farenkste belirlenen iki nokta için hesaplanan dozlar Tablo I - TLD ölçüm sonuçları, BTPS değerleri ve hata oranları Asimetrik 3 alan Boost TLD Yerleşimi Ortalama cGy BTPS cGy % hata TLD Yerleşimi Ortalama cGy BTPS cGy % hata Medulla Spinalis 165,8 171,3 3,21 Medulla Spinalis 6,81 6,8 -0,15 Medulla Spinalis 188,7 187,8 -0,48 Medulla Spinalis 13,8 14 1,43 Medulla Spinalis 199,1 199,7 0,30 Medulla Spinalis 12,4 12,6 1,59 Medulla Spinalis 197,1 201,3 2,09 Medulla Spinalis 12,3 12,1 -1,65 Medulla Spinalis 199,7 200,9 0,60 Alt Spinal LN 181,3 178,5 -1,57 Alt Spinal LN 186,1 185,7 -0,22 Alt Spinal LN 172,4 174,2 1,03 Alt Spinal LN 182,7 189,5 3,59 Paratrakeal LN 180,2 181,8 0,88 Alt Spinal LN 186,7 193,3 3,41 Paratrakeal LN 180,8 181,7 0,50 Alt Spinal LN 179,7 183,3 1,96 Paratrakeal LN 177,9 177,2 -0,40 Paratrakeal LN 198,3 200,7 1,20 Paratrakeal LN 181,4 178,9 -1,40 Paratrakeal LN 200,8 201,2 0,20 Parafarengeal LN 122,9 126,3 2,69 Paratrakeal LN 202,5 205,5 1,46 Parafarengeal LN 157,9 161,7 2,35 Paratrakeal LN 206,8 204,4 -1,17 Üst juguler LN 198,9 202,3 1,68 Parafarengeal LN 199,8 202,4 1,28 Üst juguler LN 203,2 206,3 1,50 Parafarengeal LN 205,8 202,7 -1,53 Hipofarenks 215,4 216,8 0,65 Üst juguler LN 191,3 196,5 2,65 Hipofarenks 213,3 216,3 1,39 Üst juguler LN 199,1 198,8 -0,15 Orta kulak 12,1 12,2 0,82 S.Klavikuler bölge 198,7 195,1 -1,85 Orta kulak 10,6 10,7 0,93 S.Klavikuler bölge 204,4 202,4 -0,99 Optik sinir 11,3 11 -2,73 S.Klavikuler bölge 196,3 196,5 0,10 Optik sinir 10,5 10,6 0,94 S.Klavikuler bölge 198,3 199,8 0,75 Beyin sapı 2,33 2,3 -1,30 Hipofarenks 203,6 207,2 1,74 Beyin sapı 2,54 2,6 2,31 Hipofarenks 203,4 206,9 1,69 Parotis 176,9 179,3 1,34 Orta kulak 18,7 18,5 -1,08 Parotis 170,9 175,3 2,51 Orta kulak 16,1 16,2 0,62 F-E çakışma 121,8 124,6 2,25 Optik sinir 9,9 9,6 -3,13 F-E çakışma 123,2 125,1 1,52 Optik sinir 9,09 9,1 0,11 F-E çakışma 123,9 126,3 1,90 Beyin sapı 12,8 12,9 0,78 F-E çakışma 123,6 125,9 1,83 Beyin sapı 12,9 12,7 -1,57 F-E çakışma 124, 5 126,2 1,35 Parotis 175,2 176,3 0,62 F-E çakışma 121,7 124,7 2,41 Parotis 188,8 186,5 -1,23 Lens 1,6 1,7 5,88 Lens 1,8 1,9 5,26 Asimetrik merkez ön 39,3 39,5 0,51 Asimetrik merkez ön 85,3 83,3 -2,40 Asimetrik merkez ön 82,8 85,2 2,82 119 A. Altay, ark. 207,2 ve 206,9 cGy iken ölçülen 203,6 ve 203,4 değil saçılmadan kaynaklanmaktaydı. Burada hesap- cGy idi. Aradaki fark %1,74 ve 1,68 olup kabul lanan ve ölçülen dozlar arasındaki farkın yüksek edilebilir sınırlar içindedir. Lenf nodları için belirle- olmasının nedeni, çok düşük değerde olan dozlarda nen noktalardan hesaplanan ve ölçülen dozlar arasın- TLD’lerin duyarlılığının az olması ya da yerleştirme daki en yüksek fark alt spinal lenf nodu noktasında sırasında oluşabilecek hatalar, olabilir. (6,8 cGy; %3,59) hesaplandı. Supraklaviküler alanda- Asimetrik merkez akslarında birleşme düzleminde ki dört noktada hesaplanan ve ölçülen değerler ara- baktığımız giriş-çıkış dozlarında BTPS ile sındaki maksimum fark %1,85 olarak bulundu. Kritik 7fark %3’ün altındaydı. David ve ark’ları penumbra organlarda hesaplanan ve ölçülen değerler arasındaki nedeniyle konvansiyonel simetrik teknikte alan en yüksek farklar medulla spinaliste 5,5 cGy birleşimindeki dozlarda %30-40’ a kadar değişme- (%3,21), beyin sapında 0,2 cGy (%1,57), parotiste ler olduğunu, bu nedenle foton-foton birleşmesinde 1,7 cGy (%1,23), optik sinirde 0,3 cGy (%3,13), orta oluşabilecek potansiyel sıcak ve soğuk doz noktaları- kulakta 0,2 cGy (%1,08) ve lensler 0,1 cGy (%5,88) na dikkat edilmesi gerektiğini bildirmişlerdir. Kullan- idi. Merkez akslar üzerinde, asimetrik alanların ça- dığımız asimetrik alan merkez akslarından aldığımız kışma düzlemi ve aynı zamanda giriş-çıkış dozları ölçümlerde doz farklarının kabul edilebilir sınırlar arasındaki hesaplanan-ölçülen doz farkları %2,41 (3 içinde olması asimetrik tekniğin bu bölgedeki doz cGy) olarak saptandı. inhomojenitesini önlemede yardımcı olduğunu gös- İkinci aşamada (boost) medulla spinalis dozunu termektedir. azaltmak için foton-elektron kombinasyonu kullanıldı. Radyoterapide tanımlanan volümler tümör yüküne Bu aşamada hipofarenks için hesaplanan dozlar göre düzenlenmiş olup GTV klinik ve radyolojik 216,8 ve 216,3 cGy iken ölçülen 215,4 ve 213,3 cGy olarak saptanabilen hastalığı gösterirken, CTV olası idi. Aradaki fark %0,65 ve 1,39 olup sınırlar içindey- mikroskobik yayılıma göre düzenlenmektedir. Klinik di. Kritik organlarda hesaplanan ve ölçülen değerler deneyimler makroskobik tümör yükünün ortadan arasındaki en yüksek farklar medulla spinaliste 0,2 kaldırılabilmesi için gereken optimum dozun 66-70 cGy (%1,65), beyin sapında 0,06 cGy (%2,31), Gy, mikroskobik hastalığın kontrolü içinse 50-60 Gy parotiste 4,4 cGy (%2,51), optik sinirde 0,3 cGy 8olması gerektiğini göstermektedir . Klinik pratikte, (%2,73) ve orta kulakta 0,1 cGy (%0,93) idi. Foton- hedef volüme BTPS’de öngörülen dozun kontrolü elektron çakışma düzlemindeki hesaplanan-ölçülen amacıyla, genellikle giriş-çıkış doz ölçümleri kulla- doz farkları %2,4 (3 cGy) olarak saptandı. nılmaktadır. Bunun yanı sıra randofantom içine yerleştirilen dozimetrik ekipman da BTPS dozimet- rik sürecinin kontrolünde önemli yer tutmaktadır. Tartışma ve Sonuç Çalışmamızda hedef volümler (GTV ve CTV) içine yerleştirilen TLD’lerle ölçülen ve BTPS’de hesapla- Radyoterapi bilgisayarlı planlama sistemlerinin doz nan dozlar arasında oldukça iyi bir uyum göstermek- hesaplama algoritma sürecinin kontrolü için çeşitli teydi (fark %3’ün altında). dozimetrik araçlar kullanılmaktadır. Bu araçlar verilen Boost aşamasında, en önemli, kritik organ medulla radyasyon miktarını anlık ölçebilen sistemler olabile- spinaliste ölçülen dozların uygunluğu radyasyonun ceği gibi soğurulan dozun oluşturduğu renk değişikli- geç etkileri açısından önemlidir. Medulla spinaliste ği veya lüminisans özelliğinin sonradan ölçülmesi oluşabilecek myelit hastanın yaşamında geri dönü- esasına dayanan sistemler de vardır. Her iki durumda şümsüz olumsuzluklara yol açabilir. Baş boyun kan- da temel amaç BTPS’de hesaplanan dozun, belirli serlerinde lokal kontrolü sağlamak amacıyla, tümör hata sınırları içinde, verilebildiğini göstermektir. yüküne bağlı olarak, 50-70 Gy uygulanmakta olup bu Konvansiyonel radyoterapi için kabul edilebilir hata dozlar medulla spinalis tolerans dozu olarak kabul payı ICRU (International Commission on Radiation edilen 44-46 Gy'in üzerindedir. Optimum sonuç ala- Units) Report-24’e göre +/-%5 olarak önerilmekte- bilmek için tedavi sırasında, medulla spinalis koruna- 4 5 dir . Bloemen ve ark. total vücut ışınlamasında TLD rak, dozun tolerans sınırında kalması sağlanması dozimetre ile aldıkları ölçümlerde tedavi planlama gerekmektedir. Baş-boyun radyoterapisinde medulla sistemiyle doz uyumunun +/-%3 sınırları içerisinde spinalisin korunması için en fazla kullanılan teknik- 6 olduğunu belirtmişlerdir. Essers ve Mijnheer yaptık- lerden birisi arka spinal bölgenin elektronla ışınlandı- ları çalışmada bazı özel hasta grupları için yaptıkla- 9ğı foton- elektron kombinasyonudur . rı ölçümlerde hata oranlarının +/- %3-10 arasında Çalışmamızda medulla spinalisin korunması için ilk değiştiğini bildirmektedirler. aşamada asimetrik kolimasyon ve boost aşamasında Yaptığımız çalışmada BTPS’de hesaplanan dozlarla ise foton-elektron kombinasyonu kullanıldı. Toplam TLD ile deneysel olarak ölçülen dozlar arasındaki planlanan 23+10 fraksiyonluk doz göz önüne alındı- farklar, lensler hariç, +/-%5 sınırını içindeydi. Lens ğında, verilen toplam doz 66 Gy iken ölçtüğümüz dozları termoplastik maskenin içine yerleştirilen medulla spinalis dozları 41,45 - 47,33 Gy arasında TLD’lerin aldığı dozlar olup primer ışın huzmesinden 10değişmektedir. Martel ve ark. 3 alan asimetrik ışın- 1 20 Konvansiyonel BaĢ-Boyun Radyoterapisi lama ve ardından foton elektron boost ışınlaması önemlidir. Çalışmamızda hasta üzerinde olmasa da sonucunda toplam medulla spinalis dozlarını 48.9 - randofantom üzerinde bir tedavi süreci açısından 9 55,9 Gy arasında bulmuşlardır. Kaya ve ark. yaptığı dozimetrik kontroller yaptık ve bunların uygunluğunu çalışmada maksimum medulla spinalis dozlarını araştırdık. Aldığımız sonuçlar BTPS ile sanal ortamda 43,99 – 49,54 Gy arasında hesaplamışlar ve 2 öngördüğümüz tedavinin pratik hasta tedavisine akta- yıllık takip süresince hiçbir hasta da myelit bulgusuna rılmasında kullandığımız dozimetrik sürecin uygun rastlamadıklarını bildirmişlerdir. olduğunu gösterdi. Foton-elektron kombinasyonunda alan birleşme çizgi- sindeki doz inhomojenitesi sorununu ortadan kaldır- mak üzere çeşitli teknikler önerilmektedir. BTPS’de Kaynaklar soğuk noktaları önlemek için 0,5 cm’lik bir alanda alanların iç içe geçirilmesi en uygun doz dağılımını 1. Helperin CE, Perez AC, Brady WL. The Discipline of Radia- tion Oncology In:Helperin CE, Perez AC, Brady WL. Perez sağladı. Yaptığımız ölçümlerde de çakışma bölgesine and Brady’s principles and practice of radiation oncology. ,5th yerleştirilen TLD’lerden okunan dozlar BTPS verile- edition, Lippincott Williams&Wilkins, 2008, 4-6. riyle en fazla %2,41’lik fark göstermekteydi. Bu da 2. F.L.R. Vinagre, P.C.P.S. Simo˜es, P.J.B.M. Rachinhas. Omni- kullanılan tekniğin uygun olduğunu göstermektedir. wedge technique for increased dose homogeneity in head and neck radiotherapy. Physica Medica, 2009, 25, 154-9. Dozimetrik süreç kontrolü randofantom ya da hastalar 3. Sue S. Yom, William H. Morrison, K. Kian Ang, David I. üzerinde giriş-çıkış dozlarına bakılarak da yapılabilir. Rosenthal, George H. Perkins, Pei-Fong Wong, and Adam S. Giriş-çıkış dozları hem tedavi dozlarının doğrulama- Garden. Two-field versus three-field irradiation tecnique in the sını yapmakta hem de cihazların çalışma performans- postoperative treatment of head and neck cancer. Int, J, Radia- 11, 12 tion Oncology Biol, Phys, 2006, 66/2, 469–76. ları hakkında bilgi vermektedir . Giriş dozları aynı 4. International commision on radiation units and measurements zamanda hasta pozisyonunun doğruluğu kontrol ama- determination of absorbed dose in a patient irradiated by be- 13 cıyla da kullanılabilir . Çıkış dozları hesaplama ams of X or gamma rays in radiotherapy procedures. Report 24, algoritmalarının doğrulamanın haricinde, doz he- ICRU, Washington, 1976. saplama prosedürlerinde şekil, boyut ve doku in- 5. Bloemen –Van Gurp JE, Mijnheer JB, Verschueren Tam, homojeniteleri gibi parametrelerin hesaplamasında Lambin P. Total body irradiation, toward optimal indivi- 14 dual delivery: dose evaluation with metal oxide field effect da yardımcı olur . Giriş-çıkış dozlarını ölçmek transistors, thermoluminescence dedectors and a treatment 15, 16 için farklı birçok teknik kullanılabilir . Böylece planning system. Int J Radiat Oncol Biol Phys, 2007;69:4, BTPS’de, hastaya verilmesi öngörülen dozun hesap- 1297–304. lanmasında kullanılan dozimetrik süreç kontrol altın- 6. Essers M, Mijnheer JB. In vivo dosimetry during external 6 da tutulmuş olur. Essers ve Mijnheer yaptıkları photon beam radiotherapy. Int J Radiat Oncol Biol Phys, 1999;43:245–59. çalışma sonucunda eksternal radyoterapi alan has- 7. Rosenthal Di, Mc Donough J, Kassaee A. The effect of inde- talar için: pendent collimator misalignment on the dosimetry of abutted 1. Tedavi başlangıcında ve her alan, doz ve teknik half-beam blocked fields for the treatment of head and neck cancer. Radiother Oncol, 1998;49:273-8. değişiminde giriş-çıkış dozlarına bakılmasını, eğer 8. Helperin CE, Perez AC, Brady WL. Hypopharynx Cancer. bu ölçülen dozlar % 5 uygunluk sınırını aşıyorsa araş- In:Helperin CE, Perez AC, Brady WL. Perez and Brady’s prin- tırılması gerektiği, ciples and practice of radiation oncology. 5th edition, Lippin- cott Williams&Wilkins, 2008;958:74. 2. Uygulanması planlanan farklı teknikler için rutin uygulamaya geçmeden, yapılacak in vitro ölçümler- 9. Kaya V, Aksu MG, Korcum AF, Tunçel N. Radyoterapi uygulanan baş-boyun kanserli hastalarda medulla spinalis doz- den sonra, belirli sayıda hasta üzerinde düzenli larının incelenmesi. Türk Onkoloji Dergisi 2009;24:1-8. giriş-çıkış dozlarına bakılmasını, 10. Martel KM, Eisbruch A, Lawrence ST, Fraas AB, Ten Haken 3. Düzenli ölçümlerde hedef volümün alacağı dozu KR, Lichter AS. Spinal cord dose from standart head and neck irradiation: implication for three-dimensionel treatment plan- daha doğru değerlendirmek açısından portal görüntü- ning. Radiother Oncol, 1997;47:185–9. leme yapılmasını, 11. Van Dam J. and Marinello G., Methods for in vivo Dosimetry 4. Tüm vücut ışınlamasında hedef volümün aldığı in External Radiotherapy. ESTRO, Brussels, 1994. dozu belirlemek amacıyla her fraksiyonda giriş-çıkış 12. Huyskens D.P., Bogaerts R., Verstraete J., Lööf M., Nyström dozlarının ölçülmesini, H., Fiorino C., Broggi S., Jornet N., Ribas M. and Thwaites D.I. Practical Guidelines for the Implementation of In Vivo Dosi- 5. Ayrıca riskli organlar üzerine de TLD yerleştiril- metry with Diodes in External Radiotherapy with Photon Be- mesini, ams (Entrance Dose). ESTRO, Brussels, 2001. 13. Alessandro M.C., Gustavo L.B., Edenyse C.B., Heberton F., 6. Yüksek doz inhomojenitesinin olduğu durumlarda Simone Z.S., Beatriz C. and Linda V.E. Caldasc. In vivo dosi- fotografik filmlerle portal doz ölçümü yapılmasını metry with thermoluminescent dosimeters in external photon önermektedirler. beam radiotherapy. Appl Radiat Isot, 2010;68:4-5, 760-2. Sonuç olarak in vivo dozimetrik düzenekler modern 14. A. Piermattei, A. Fidanzio, G. Stimato, L. Azario, L. Grimaldi, G. D’Onofrio, S. Cilla, M. Balducci, M.A. Gambacorta, N. Di radyoterapi merkezleri için vazgeçilmez kalite kontrol Napoli and N. Cellini. In vivo dosimetry by an aSi-based EPID, ekipmanlarıdır. Hem hasta dozlarının kontrolü açısın- Med, Phys,2006;33:4414–22. dan hem de çalışanların radyasyon güvenliği açısından 121 A. Altay, ark. 15. K. Venables, E.A. Miles, E.G.A. Ard, P.J. Hoskin and on 16. M.L. Rodriguez, E. Abrego and A. Pineda. Implementation of behalf of the START trial management group. The use of in vi- in vivo dosimetry with Isorad™ semiconductor diodes in radi- vo thermoluminescent dosimeters in the quality assurance prog- otherapy treatments of the pelvis. Med, Dosim, 2008;33:14–21. ramme for the START breast fractionation trial. Radiother, On- col, 2004;71:303–10. 1 22