T. C. 
 

ULUDAĞ ÜNİVERSİTESİ 
 

SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ 
SOSYOLOJİ ANABİLİM DALI  

GENEL SOSYOLOJİ VE METODOLOJİ 
 
 
 
 
 
 
 
 

              EDMUND BURKE: YÜCE, ETİK VE DEVRİM 
 

 
 
 
 
 

DOKTORA 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
                                                             MİHRİBAN ŞENSES 
 
 
 
 
 
 
 
 
                                                                  BURSA – 2018 

 
 



 
 



 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

T. C. 
 

ULUDAĞ ÜNİVERSİTESİ 
 

SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ 
 

SOSYOLOJİ ANABİLİM DALI   
GENEL SOSYOLOJİ VE METODOLOJİ 

 
 
 
 
 
 
 
 

EDMUND BURKE: YÜCE, ETİK VE DEVRİM 
 
 
 
 
 

DOKTORA 
 
 
 
 
 
 

 
                                                             MİHRİBAN ŞENSES 
 
 
 
 
 
 

Danışman: 
                                                  DOÇ. DR. BENGÜL GÜNGÖRMEZ 
 
 
 
 
 
 

          BURSA - 2018 

 
 



 

 
 



 

 
 



 
 



ÖZET 
Yazar Adı ve Soyadı : Mihriban Şenses 
Üniversite            : Uludağ Üniversitesi  
Enstitü             : Sosyal Bilimler Enstitüsü  
Anabilim Dalı            : Sosyoloji  
Bilim Dalı                  : Genel Sosyoloji ve Metodoloji 
Tezin Niteliği            : Doktora Tezi  
Sayfa Sayısı              : VII + 208 
Mezuniyet Tarihi      : … /…/ 20… 
Tez Danışman(lar)ı   : Doç.Dr.Bengül Güngörmez 
 
         EDMUND BURKE: YÜCE, ETİK VE DEVRİM 

Elinizdeki metinde İrlanda kökenli İngiliz devlet adamı ve “sosyal filozof” 
Edmund Burke’ün epistemolojisinden, ahlak ve siyaset felsefesinden hareketle “Yüce”, 
“etik” ve “devrim” kavramlarını tartışmaya açıyorum. “Giriş”te incelememi, onun 
metodlarını, muhafazakarlığa ve Burke’ün farklı ideolojik, entelektüel çevrelerce nasıl 
tanımlandığına ya da değerlendirildiğine ilişkin bazı mülahazaları ve çalışmamın 
tez(ler)ini ya da argümanlarını takdim ettim. Birinci bölümde (“Edmund Burke: ‘Sosyal 
Filozof” ve Politikacı”) Burke’ün hayatını, entelektüel ilgilerini, politik hayatını 
özetledim ve Burke’ü arafta bir Aydınlanma ve devrim düşünürü olarak ele aldım. 
İkinci bölümde (“Yüce, Muhayyile ve Etik”) Burke’ün estetik ve epistemoloji 
hakkındaki görüşlerinden hareketle bir etik tartışması yürüttüm ve onun Fransız 
Devrimi eleştirisinin etik bir eleştiri olduğunu savundum. Üçüncü bölümde ise 
Burke’ün devrim eleştirisinden hareketle ve “İnayet”, “tarihsicilik”, “ilerleme”, 
“ütopya”, “insan hakları”, “totalitarizm” kavramlarını devreye sokarak bir “devrim”, 
“jakobenizm” ve “demokrasi” eleştirisi sunmaya çalıştım.  
 Bu çalışmada genel olarak ileri sürdüğüm iddialar ya da argümanlar şunlardır: 
Burke’ün yüceye ve muhayyileye vurgusu etik’e vurgudur. Fransız Devrimi yücenin, 
ahlaki muhayyilenin ve etik’in yıkımıdır. Devrim fikri “ilerleme” tahkiyesinden, 
“tarihsicilik”ten, “hümanizm”den mülhem, jakobenizm ve fanatizmle malul bir 
illüzyondur. Burke’ün devrim ve jakobenizm kritiği totalitarizm eleştirisine öncülük 
etmiştir.   
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
    Anahtar Sözcükler: 
Yüce, Muhayyile, Etik, Devrim, Fransız Devrimi, Tarihsicilik, Jakobenizm, Demokrasi. 

 

 

 

iv 
 



ABSTRACT  
Name and Surname : Mihriban Şenses 
University : Uludag University  
Institution : Institution of Social Science 
 Field : Sociology  
Branch : General Sociology and Methodology 
Degree Awarded : Master / PhD  
Page Number : VII +  208 
Degree Date : …. / …. / 20……..  
Supervisor (s) : Assoc. Prof. Dr. Bengül Güngörmez 
 
 EDMUND BURKE: SUBLIME, ETHICS AND REVOLUTION 
 

I open the discussion of the concepts of "Sublime", "Ethics" and "Revolution" in 
the context of the epistemology, ethics and political philosophy of the Irish-British 
statesman and "social philosopher" Edmund Burke .I introduced my examination, its 
methods and some of the considerations about conservatism and how different 
ideological, intellectual circles identified and evaluated Burke and thesis and arguments 
of my study in the "introduction" chapter.In the first chapter (" Edmund Burke:" Social 
Philosopher and Politician ") I summarized Burke's life, his intellectual interests, his 
political life, and I considered Burke as a thinker of the Enlightenment and Revolution 
in "Aaraf"/Purgatory.In the second chapter ("Sublime, Imagination and Ethics") I 
carried out an ethical debate on Burke's views on aesthetics and epistemology, and I 
argued that his critique of the French Revolution was an ethical critique.In the third 
chapter I tried to present the criticism of "revolution", "jacobenism" and "democracy" 
with reference to Burke's criticism of revolution and by calling out the concepts of 
"Grace", "historicism", "progress", "utopia", "human rights" and "totalitarianism".  

The arguments that I generally suggest in this work are: Burke's emphasis on 
sublime and imagination is emphasis on ethics.The French Revolution is the destruction 
of the sublime, moral imagination and ethics .The idea of a revolution is an illusion ill-
fated with fanaticism and jacobenism which got inspired of "progression" narrative, 
historicisim", "humanism".Burke's criticism of revolution and jacobenism pioneered the 
critique of totalitarianism.  

 
 
 
 
 
 
 
 
 

Keywords: 
Sublime, Imagination,  Ethics, Revolution, French Revolution,  Historicism, 
Jacobenism, Democracy.  

v 
 



            ÖNSÖZ 

 
Önce selam! Bu tezin danışmanı, on altı yıldır tanıdığım hocam Hüsamettin 

Arslan konuşmalarına  “Önce selam” diye başlardı. “Önce selam, sonra kelam.” Böyle 
bir giriş cümlesini okusaydı bana belki de kızardı. Bunu hiçbir zaman 
öğrenemeyeceğim… 
 Hocam, çileli bir yazma ve savunma sürecinin sonunda yayınlanan, Türkiye’ye 
epistemik, akademik, entelektüel katkısı su götürmez ve üslup olarak çekiç kullandığı 
doktora tezinde, Epistemik Cemaat/Bir Bilim Sosyolojisi Denemesi’nde entelektüel bir 
metnin değerini belirleme konusunda şu sözleri sarfetmişti: “Okuduğunuz metnin 
değerini belirlemek mi istiyorsunuz; yazarın kitapta ele aldığı sorunları bütünüyle 
çözdüğünü ima edip etmediğine bakın. Eğer yazar ele aldığı sorunları bütünüyle 
çözdüğü imasında bulunuyorsa, bilin ki o metin entelektüel seviyesi düşük bir 
metindir.” Bu metnin varsa entelektüel değerini belirleyecek olan kimdir? Kuşkusuz 
metnin müstakbel okurlarıdır. Metinler konuşur, fakat bu konuşma bir monolog 
değildir; diyalogtur. Okur metinle bir diyaloga girer. Bu diyalog metin ile okurun 
zihinsel, ideolojik, edebi perspektiflerinin diyalogu, karşılaşması veya çatışmasıdır.  
Dolayısıyla metnin “kendinde” mutlak bir değeri yoktur. Aynı şey elinizdeki metin için 
de geçerlidir. Hocam bu metinle bir diyaloga girmiş ve metnimin bir “değeri” olduğunu 
söylemişti. Bunu hep gururla hatırlayacağım. Çünkü onun takdirini kazanmak benim 
için her zaman önemli ve onur vericiydi. Bu çalışma onun bana Burke’ü tez konusu 
olarak tavsiye etmesiyle başladı. Hocama minnettarım. Hüsamettin Arslan Türkiye’de 
genelde sosyoloji, felsefe ve siyaset, özelde bilgi sosyolojisi, sosyal bilimlerde yöntem 
tartışmaları alanlarında derin bir iz bıraktı. Arslan, hocamız, babamız, arkadaşımız ve 
bölüm başkanımızdı. Kendisini 2 Ocak 2018’de yakalandığı amansız hastalığın 
teşhisinden yaklaşık bir ay sonra kaybettik. Yüksek lisansımda birlikte “kanser” 
çalışmıştık…İnsan hastalık ve ölüm karşısında ne kadar çaresiz, aciz, bedbaht…Nur 
içinde yat hocam, mekanın cennet olsun…     

Elinizdeki metin genelde muhafazakar düşüncenin kurucu babası Edmund Burke 
hakkında bir değerlendirmedir; özelde onun fikirlerinden hareketle tasarlanmış etik ve 
devrim hakkında bir değerlendirme. Hem Burke okumalarım hem de tez sürecinde 
çevirmiş olduğum Edmund Burke: Modernite, Politika ve Estetik, değerli hocam 
Doç.Dr.Bengül Güngörmez sayesinde tanıştığımız Yeni Engizisyonlar/Heretik Avı ve 
Modern Totaliteryenizmin Entelektüel Kökleri, Hüsamettin Arslan hocamın Türkçe’ye 
kazandırdığı Rus düşünür Nicolay Aleksandroviç Berdyaev’in İnsanın Yazgısı/Yasa 
Etiği, Kurtuluş Etiği, Yaratıcılık-Özgürlük Etiği adlı kitaplar bana bu tezi yazarken çok 
yol gösterdi. Arslan’ın yirmi dört yıllık öğrencisi, Eric Voegelin ve muhafazakarlık 
konusundaki değerli çalışmalarıyla tanınan hocam Doç.Dr. Bengül Güngörmez, 
hocamızın vefatından sonra hep yanımda oldu. Kendisi danışmanlığımı üstlendi, tezimi 
okuma ve eleştirilerini paylaşma nezaketi gösterdi. Kendisine müteşekkirim.   

Bu metin vesilesiyle ayrıca fikirlerinden istifade ettiğim hocalarım Prof.Dr. 
Feridun Yılmaz’a, arkadaş üniversitemizde (Bursa Teknik Üniversitesi) görev yapmakta 
olan saygıdeğer hocam Prof.Dr. Ahmet Zeki Ünal’a, hocamızın acılı hastalık sürecinde 
kendisinden ve bizden desteğini hiçbir zaman esirgemeyen Doç.Dr.Rıza Sam hocama, 
bir Burke hayranı olan hocam Doç.Dr.Mehmet Zeki Duman’a, hocamızın vefatından 
sonra bizi yalnız bırakmayan ve bölüm başkanlığımızı yapmakta olan değerli hocam 
Doç.Dr.İbrahim Keskin’e teşekkür ederim. Benzer tez konularını çalıştığımız için 

vi 
 



sürekli işbirliği halinde olduğum, kitap paylaşımında bulunduğum dostlarım 
Araş.Gör.Hasan Yeniçırak’a, Akif Kemal Koç’a da teşekkür borçluyum.  

Anlatmak hatırlamayı, akılda tutmayı, daha iyi öğrenmeyi sağlar. Bir konuyu 
anlatmak sadece tekrar etmek değildir; aynı zamanda konuyla hesaplaşmaktır. Benimle 
tartışan, anlattığım konularla hesaplaşmamı sağlayan ve bana her zaman yeni kapılar 
açan hocamızın emaneti öğrencilerimize müteşekkirim.   

Bu tezi ve kitaplaşmış halini en çok biyolojik babam, velinimetim, hayatım 
boyunca gördüğüm en çalışkan insanlardan biri olan Abidin Şenses ve entelektüel 
babam, arkadaşım Hüsamettin Arslan bekledi. Biyolojik babam inşallah görebilecek, 
fakat entelektüel babam tez halini okumuş olsa da, kitaplaşmış halini göremeyecek. Bu 
tezi yalnızca ona ithaf edebilirim. Daha iyisini yapabilmiş olmayı dilerdim, fakat gücüm 
bu kadarına yetti… 
   

vii 
 



İÇİNDEKİLER 
ÖZET…………………………………………………………………………………....iv 

 
ABSTRACT…………………………………………………………………………......v 
 
ÖNSÖZ………………………………………………………………………………….vi 
 
İÇİNDEKİLER..................................................................................................................1 
 
KISALTMALAR…………………………………………………………………………….2 
 
GİRİŞ ................................................................................................................................3 

 
 
 
 

BİRİNCİ BÖLÜM 
 

1. EDMUND BURKE: “SOSYAL FİLOZOF” ve POLİTİKACI ..............................25 

 
           1.1.Hayatı, Entelektüel İlgileri ve Bir Devlet Adamı Olarak Burke……………........25 

     1.2.Arafta Bir Devrim Düşünürü Olarak Burke……………………………………...39  

 
 

İKİNCİ BÖLÜM 
 

2. YÜCE, MUHAYYİLE VE ETİK ............................................................................72 
 
 

 
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM 

 
3. DEVRİM, JAKOBENİZM VE DEMOKRASİ………………………………….115 

  
 
 

   SONUÇ……………………………………………………………………………...177 
 

   KAYNAKÇA ..............................................................................................................183 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

1 
 



KISALTMALAR 

 Kısaltma  Bibliyografik Bilgi 

 a.g.e  Adı Geçen Eser 

 a.g.m  Adı Geçen Makale 

 bkz.  Bakınız 

 çev.  Çeviren 

 der.  Derleyen 

 ed.  Editör 

 s.  Sayfa 

 ss.  Sayfadan Sayfaya 
 

          
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

2 
 



            GİRİŞ 
 

 Elinizdeki metin, siyaset teorisi ve siyaset felsefesinde son derece önemli bir yer 

işgal eden İrlanda kökenli İngiliz devlet adamı, “sosyal filozof” Edmund Burke’ün 

(1729-1797) epistemolojisini, ahlak felsefesini ve “politika teorisi”ni “Yüce,” 

“muhayyile”, “etik” ve “Devrim” kavramlarına odaklanarak tartışmaya açıyor. 

İncelemenin temel hipotez/leri şunlardır: Burke’ün Yüce ve muhayyileye vurgusu, etik 

bir vurgudur; Fransız Devrimi, “Yüce”nin ve “ahlaki muhayyile”nin yıkımı veya 

kaybıdır; dolayısıyla Burke’ün Devrim eleştirisini etik/ahlaki bir eleştiri olarak okumak 

mümkündür. “İlerleme çağı”nın ilerlemeye inanmayan düşünürü Burke, bu Devrim’i, 

“ilerleme” üzerinden yorumlamamış; veya “kaçınılmaz” bir olay olarak görmemiştir. 

Çünkü o, “İnayet” fikrine inanır; İnayet, “tarihsel determinizm”in veya “neden-sonuç” 

ilişkisinin keskinliğinden çok uzaktır. O, Tanrı’ya bağlıdır. Buradan hareketle Devrim, 

zorunlu ya da kaçınılmaz bir vak’a olarak değerlendirilemez.         

Sosyoloji alanında yaptığımız bu çalışmanın konusu neden Edmund Burke? 

Çünkü o, “muhafazakarlık” denilen politik ideolojinin “kurucusudur” ve 

muhafazakarlığın sosyoloji disiplininin doğuşundaki rolü1 hasebiyle aynı zamanda 

sosyolojinin “gayriresmi” kurucu babalarındandır.2 Gayriresmidir, çünkü onu 

günümüzün akademik disiplinlerinden birine dahil etmek ve o akademik disiplinle 

adlandırmak zordur. Zira Burke’ün yazdığı tarihte entelektüel emek, henüz modern iş 

bölümüne tabi olmamıştı.  

Burke, ufuk açıcı bir düşünürdür. Büyük düşünürler, okurlarını henüz 

keşfedilmemiş bir ufka sürükler. Ufuk açıcı düşünürlerin öne çıkan bir takım özellikleri 

1 Muhafazakarlık ile sosyolojik düşüncenin ilişkisi konusunda Nisbet’in klasik niteliğindeki şu metnine 
bakınız, Robert Nisbet, Sosyolojik Düşünce Geleneği, çev.Yusuf Kaplan, Paradigma Yayıncılık, İstanbul, 
2013. Hasan Aksakal, Nisbet’in bu metnini eleştiren bir makale kaleme almış ve makalesine şöyle bir 
başlığı uygun görmüştür: “Bir Muhafazakar Sosyoloji Var Etme Çabası Olarak Robert Nisbet’in 
Sosyolojik Düşünce Geleneği”. Bu metnin başlığı bize Aksakal’ın Nisbet’in sosyoloji yorumu konusunda 
ne düşündüğü ile ilgili ipuçları veriyor. Açıkça anlaşılabileceği üzere kendisi Nisbet’in sosyolojinin 
kurucu babalarını yorumlama tarzından ya da sosyolojinin muhafazakar düşünceyle ilişkilendirilmesinden 
rahatsızlık duyuyor. Bu rahatsızlığının ideolojik tercihleriyle ilgili olduğu apaçıktır. Bize göre 
Durkheim’ın “anomi”sini, Weber’in “büyü bozumu”nu, Tönnies’in “cemaat-cemiyet” ayrımını 
muhafazakarlıkla ilişkilendirmek son derece anlamlı ve “doğal”dır.  
2 Diğer bütün ideolojiler gibi “muhafazakarlık” ( de facto değil, ekol ya da entelektüel hareket olarak 
muhafazakarlık) modern bir ideolojidir; bu düşünce sistemi Batı menşelidir; muhafazakarlık, Fransız 
Devrimi’nin ve Aydınlanma Düşüncesi’nin çocuğudur; daha yerinde bir ifadeyle muhafazakarlık 
“Aydınlanma düşüncesi”ne veya “projesi”ne, Fransız Devrimi’ne, “modernite krizi”ne tepkiden 
doğmuştur; ve muhafazakarlığın kaşifi, elinizdeki metne konu olan devlet adamı ve “sosyal filozof” 
Edmund Burke’tür. Ona “sosyal filozof” diyoruz, çünkü yaşadığı dönemde sosyoloji henüz doğmamıştı.  

3 
 

                                                                 



vardır: Orijinal ve sistematik metinler kaleme almaları, yeni bir düşünce akımının ya da 

geleneğin başlamasına ön ayak olmaları veya gelenekler arası köprü kurmaları. Burke, 

ne bir “sistem düşünürü”dür ne de sistematik metinler kaleme almıştır. Ancak adlarını 

zikretmemiş olsa bile, fikirleriyle, “muhafazakarlık” ve “liberal muhafazakarlık” 

terimleriyle adlandırılan ideolojilerin zeminini hazırlamış ve geleneksel politika anlayışı 

ile modern düşünce sistemleri arasında köprü kurmuştur.3  

  Descartes modern felsefenin veya modern epistemolojinin, Machiavelli, Hobbes, 

Locke, Rousseau gibi düşünürler modern siyaset felsefesinin ve siyaset teorisinin, Saint-

Simon, Marx gibi düşünürler sosyalist düşüncenin, John Locke, Adam Smith, John 

Stuart Mill gibi düşünürler liberal düşüncenin “kurucu azizleri”dir. Burke ise bugün 

hala ideoloji, tutum, gelenek, düşünceler bütünü ya da örtülü kapitalizm savunusu olup 

olmadığı tartışmaları devam eden muhafazakarlık geleneğinin mimarıdır. Fakat o, aynı 

zamanda liberalizm ile muhafazakârlığın kavşak noktasında yer alır. Burada 

muhafazakar veya liberal muhafazakar bir düşünür olarak Burke’ü ele alırken bir 

ideoloji4 tartışmasına girmeyeceğiz. “Metne hazırlık” kısmında muhafazakarlık ve 

liberalizmi de içeren bir politik ideolojiler tartışması, incelememizin amaçlarını ve 

kapsamını fazlasıyla aştığı için bu tür bir tartışmayı derinleştirmeden bıraktık. Bu tür bir 

tartışmaya girişseydik, söz konusu idelojiler hakkındaki devasa literatürde boğulurduk.  

 Çalışmadaki gayemiz, bölümlerin başlıklarından da anlaşılabileceği üzere, 

Burke’ün epistemolojisi, ahlak felsefesi ve politik görüşlerinden yola çıkarak onun 

“etik”i hakkında farklı bir yorum geliştirmeye çalışmak ve Devrim’in “jakobenizm” ve 

“demokrasi” ile ilişkisini yeniden tartışmaya açmaktır. Bütün bunları yaparken bir 

ölçüde Burke’ün görüşlerinin dışına çıkma riskini göze almak ve bu “öldürücü” riskle 

çoğu kez yüzleşmek zorunda kaldık. Fakat bunu yapmasaydık, Burke hakkında daha 

önce ileri sürülmüş argümanları (kuşkusuz Türkiye’deki argümanlar) tekrarlamaktan 

başka şansımız olamayabilirdi.  

3 Chris Sparks and Stuart Isaacs, Political Theorists in Context, Routledge, London&New York, 
2004,s.181. “Burke, İngiliz muhafazakarlığının değil, Sol’dan Sağ’a İngiliz siyasal hayatının filozofudur. 
Onun düşüncesi, muhafazakar kanadı olduğu kadar, ileri hareketi de beslemektedir.” R.H.S. Crosman’dan 
iktibas eden, C.W. Parkin, “Burke ve Muhafazakar Gelenek”, çev.Ali Yaşar Aydoğan, Siyasi Düşünce 
Tarihi, ed. David Thomson,  Cengiz Şişman vd., Metropol Yayınları, İstanbul, 2006, s. 167. 
4 Sadece “ideoloji” kavramı bile başlı başına bir tez konusudur. Genel bir tartışma için bakınız, Karl 
Mannheim, İdeoloji ve Ütopya, çev.Mehmet Okyavuz, Epos Yayınları, Ankara, 2002; Terry Egleton, 
İdeoloji, çev.Muttalip Özcan, Ayrıntı Yayınları, İstanbul, 2011. Muhafakazarlık ile liberalizmin kolay 
kolay birbiriyle uzlaştırılabilir ideolojiler olmadığını belirtmeliyiz. Çünkü muhafazakarlık aynı zamanda 
liberalizme tepkinin ürünüdür. Buna rağmen liberalizm, muhafazakarlığa (radikal muhafazakarlık ya da 
benzer muhafazakarlık formları hariç) sosyalizm veya komünizme nazaran çok daha yakındır.  

4 
 

                                                                 



 Batı’da, Burke hakkında özgün ya da değil sayısız araştırma ya da teze 

rastlamak mümkünken, Türkiye’de akademik camiada veyahut bu camianın dışında, 

doğrudan Burke’ü ele alan çalışmaların son derece sınırlı sayıda olduğu hemen göze 

çarpar. Araştırdığımız kadarıyla akademide Burke hakkında beş yüksek lisans, dört 

doktora tezi yapılmıştır. Bu tezler felsefe, İngiliz dili ve edebiyatı, din felsefesi, kamu 

yönetimi ve siyaset bilimi alanlarından çıkmıştır.5 Yani elinizdeki metin, sosyoloji 

alanında Burke hakkında yazılmış “ilk” tez olma niteliği taşıyor. Dolayısıyla metnin 

yazarı kendisini, öncelikle, Burke’ün eserlerinde ve bu metinde “sosyolojik” olan 

şey/ler nedir sorusuna cevap vermekle yükümlü kılmıştır.  

    Zira Burke, bir “sosyolog” değil; estetik ve epistemolojiye yöneldiği ölçüde 

“filozof”, parlamentodaki konuşmaları ve siyasi ilgileri göz önünde bulundurulduğunda 

yetenekli ve takdire şayan bir hatip ve devlet adamı, sistematik olmasa da toplum ve 

siyaset hakkındaki yazıları hasebiyle bir “siyaset teorisyeni”dir. Hem Burke hem de 

çağdaşı entelektüeller ya da düşünürler modern iş bölümü ve uzmanlaşmanın henüz 

ortaya çıkmadığı bir dönemde yaşamıştır. Dolayısıyla onları sadece filozof, tarihçi, 

siyaset teorisyeni, estetikçi ya da ahlak felsefecisi olarak nitelendirmek ya da bu 

etiketlerle anlamak son derece güç olduğu gibi aynı zamanda haksızlıktır. Çünkü bu tür 

bir tavır, onların belirli bir alanla sınırlı olmayan muazzam bilgi birikimlerini, insan ve 

toplum hakkındaki kapsamlı görüşlerini yok saymak ya da tek bir alana hapsetmek 

anlamına gelecektir. Bu nedenle Burke’ü en anlamlı formülasyonla “sosyal filozof”; 

sosyolojiyi de “toplum hakkında felsefe” ya da “sosyal felsefe” olarak kabul etmeyi 

5 Bu çalışmalardan bazıları Edmund Burke’ün yalnızca Yüce ve Güzel Kavramlarımızın Kaynağı 
Hakkında Felsefi Bir İnceleme’sine, bazısı Fransa’daki Devrim Üzerine Refleksiyonlar’a odaklanıyor. 
Türkiye’de Burke hakkındaki ilk çalışma Hasan Hüseyin Akkaş’ın 2000 tarihli “İngiliz Muhafazakar 
Siyasal Düşüncesi ve Edmund Burke” adlı doktora tez çalışmasıdır; bu çalışma 2004 yılında Kadim 
Yayınları’ndan kitap (Muhafazakar Düşünce ve Edmund Burke) olarak basılmıştır. Burke çalışmaları 
içinde en dikkat çeken ve Burke’ü son derece kapsamlı şekilde ele alan doktora tezi Fatih Duman’a aittir. 
Duman’ın 2007 tarihli “Aydınlanma Eleştirisinden Devrim Karşıtlığına: Liberal-Muhafazakar Bir 
Düşünür Olarak Edmund Burke” adlı tezi, kitap (Aydınlanma Eleştirisinden Devrim Karşıtlığına/Edmund 
Burke) olarak 2010 yılında Liberte Yayınları’ndan çıkmıştır. Sever Işık’ın “John Locke ve Edmund 
Burke’ün Siyaset Felsefesinde İhtilal Olgusu” adlı karşılaştırmalı doktora tezi Burke hakkındaki son 
akademik çalışmadır; bu tez de (Devrim ve Düzen: John Locke ve Edmund Burke’te Devrim Düşüncesi 
olarak) Kadim Yayınları tarafından 2016’da basılmıştır. Tez çalışması olmayan ve Türkçe’de Burke 
hakkında yayınlanmış bir başka eser Bedri Gencer’in Hikmet Kavşağında Edmund Burke ile Ahmed 
Cevdet (1.Baskı, Lotus Yayınevi, 2010; 2.Baskı, Kapı Yayınları, 2011) adlı çalışmasıdır. Bunların dışında 
Burke’ün kendi çalışmalarından ikisi (Yüce ve Güzel Kavramlarımızın Kaynağı Hakkında Felsefi Bir 
İnceleme –BilgeSu Yayıncılık – ve Fransa’daki Devrim Üzerine Düşünceler –Kadim Yayınları) ve Burke 
hakkında bir metin (Stephen K.White’a ait, Paradigma Yayıncılık’ın 2013 yılında bastığı Edmund 
Burke/Modernite, Politika ve Estetik adlı eser elinizdeki metnin yazarı tarafından) çevrilerek Türkçe’ye 
kazandırılmıştır.         

5 
 

                                                                 



önerebiliriz; zira sosyoloji, felsefenin içinde yoğrulmuştur.6 Aslında günümüzde, 

özellikle Batı’da, disiplinlerarası akademik çalışmalar rağbet görüyor olsa da, 

Türkiye’de sosyolojinin “toplum hakkında felsefe” olarak yorumuna karşı çıkan çok 

sayıda akademisyene rastlamak mümkündür; bu bakış açısına sahip kişiler sosyolojiyi 

“dar” uygulama alanları ya da konularına hapseder ve sosyoloji alanında çalışan 

akademisyenlerin felsefe, tarih ya da siyaset teorisi konularına ilgilerinden nefret eder. 

Bunu, kendi alanını sahiplenme çabası ya da akademik bir tür “eşik bekçiliği”7 olarak 

yorumlamak mümkündür. Elinizdeki çalışmanın yazarının da bu tür bir tavırla 

karşılaşması kuvvetle muhtemeldir.  

 Buna rağmen bir “sosyal filozof” olarak Burke’ün sosyolojiyle ilgisi 

tartışılamazdır; ele aldığı konuların veya sorunların tamamı sosyolojiktir; çok daha 

önemlisi bu konu ve sorunlara bakış açısı sosyolojiktir. Hem ahlak felsefesi alanındaki 

görüşleri hem de “devrim” fenomenine odaklanması Burke’teki “sosyolojik” 

unsurlardır. Bu tezi sosyolojik yapan şey, Burke’ün “Yüce” (Büyük Yüce hariç)8, 

“muhayyile”, “ahlaki muhayyile”, “ahlak hissi”, “sağduyu”, “sempati” kavramlarıdır. 

Burke, insanı ve toplumu öncelikle bu kavramlardan hareketle yorumlar; insan, 

Yüce’nin varlığı ve Yüce tecrübesi nedeniyle sınırlı ve “etik”, “muhayyile” ya da 

“ahlaki muhayyile”nin işleyişi nedeniyle sosyal ve yaratıcı, “ahlak hissi”, “sağduyu” ve 

“sempati”ye sahip olması hasebiyle “diğerlerinden sorumlu” varlıktır. Metnimizde 

Burke’ün bu fikirleri ile Emmanuel Levinas’ın etik’i arasında paralellikler kuruyoruz. 

Levinas’ın “ilk felsefe” olarak tanımladığı etik, sadece felsefe ile sınırlandırılamaz; 

6 Sosyolojinin “sosyal felsefe” olduğu yolundaki görüşümü hocam ve danışmanım Prof.Dr.Hüsamettin 
Arslan’a borçluyum. Bunun “sosyolojimiz” için önemli olduğunu düşünüyorum. 
7 Bu kavramı bilim sosyolojisi literatüründen ödünç alıyoruz. Bilimin “eşik bekçileri” “epistemik 
ortodoksi”ye veya “statüko”ya (ya da epistemik cemaatin normlarına, değerlerine, inançlarına) uymayan 
bilim adamlarını bilimin sınırlarının dışına atar. “Bilimsel epistemik cemaat”in ve “epistemik 
monopol”ün bekası, bilim kurumundaki eşik bekçilerinin sıkı kontrolüne bağlıdır. Bilimin normlardan, 
dogmalardan, inançlardan, değerlerden müteşekkil bir “epistemik cemaat” olarak yorumu ve bu cemaatin 
“eşik bekçileri” için Hüsamettin Arslan’ın Türkiye’deki ilk bilim sosyolojisi metni olan şu çalışmasına 
bakınız, Epistemik Cemaat/Bir Bilim Sosyolojisi Denemesi, Paradigma Yayıncılık, İstanbul, 2007.   
8 Büyük Yüce; Tanrı “aşkın”dır;  dolayısıyla “sosyolojik” değildir.  

6 
 

                                                                 



nihai noktada ahlaki-politik düzen etik temele bağlıdır ya da bağlı olmalıdır;9 bu 

nedenle Levinas’ta etik “sosyal”dir.10  

Burke’teki hem etik hem de sosyolojik kavramlardan biri “muhayyile”dir; 

muhayyile ya da “ahlaki muhayyile” sosyaldir. Muhayyile, geçmişin akılda tutulmasını 

sağlar; “geçmişi akılda tutmak muhakeme yapmak demektir ve muhakeme yapmak 

geleceği görmektir.”11 Bu nedenle Burke’ün “ahlaki muhayyile”si, aynı zamanda 

“sosyal hafıza”dır; bireyin hafızasından söz ettiğimizde bile hafıza, sosyaldir;12 ona 

göre insana ve topluma ait bütün fikirler “ahlaki muhayyilenin gardırobundan” çıkar. 

Burke, Fransız Devrimi eleştirisi kontekstinde “ahlaki muhayyile”ye, dolayısıyla sosyal 

hafızaya vurgusu nedeniyle toplumu ilk keşfeden düşünürlerden biridir. O, modern 

çağın en kritik “ilk” vak’asını, Fransız Devrimi’ni bu muhayyilenin ve hafızanın kaybı 

olarak değerlendirmiştir. İster devrimcilerin ister yorumcuların gözünden Devrim, 

“kırılma”yı veya “kopuş”u temsil ettiği sürece “sosyal hafıza” kaybıdır.13 Sosyal hafıza, 

bireylerin “ortak repertuar”ıdır. Sosyal eylemi belirleyen şey, teorik bakış açıları ya da 

çerçevelerden ziyade, bu ortak repertuardır;14 bu repertuar gelenekler, değerler, 

kurumlar ve “önyargı”lardan müteşekkildir. Burke, Devrim’i, bu ortaklığın bozulduğu 

bir “modernite krizi” olarak görmüştür.  

 Sosyolojik bir hadise olarak Fransız Devrimi Burke için, devrimcilerin 

“organizma” olarak topluma açtığı topyekun bir “savaş”tan başka bir şey ifade etmez. 

İşte sosyoloji de “toplum”a açılan bu savaştan doğmuştur; sosyoloji, devrime tepkiden 

ve “toplumun keşfi”nden doğmuştur; sosyoloji, “insan sorunu”nun, toplumdaki 

(ekonomik, politik, dini, demografik, felsefi) sorunların “keşfi”nin; Devrim öncesinde 

9 Bununla ne demek istediğimizi metnin içinde ayrıntılı şekilde anlatacağız. Levinas’ta “başkası’na karşı 
etik, sorumluluk üzerine kuruludur.” Ancak bu sorumluluğu, “etik”in buyurduğu kurallar, normlar takımı 
olarak anlayamayız. Ona göre etik, “başkası”yla ilişki, “aşkın”ın muhafazasına bağlıdır. Levinas’a göre 
buradaki “aşkın”, Tanrı değildir. Aşkın olan “Başka” ve yine aşkın olan “mutlak başka” (ölüm) ile gelen 
(var/Il y a) “tecrübe”sidir.      
10 Levinas’çı etik’in sosyolojik, harikulade analizlerinden biri için bakınız, Zygmunt Bauman, 
Postmodern Etik, çev.Alev Türker, Ayrıntı Yayınları, İstanbul, 2016. Levinas’a göre “sonsuzluk fikri 
toplumsal ilişkidir”. Bkz. Simon Critchley, Sonsuz Talep,  çev. Tuncay Birkan, Metis Yayıncılık, 
İstanbul, 2010, s.69.  
11 Maurizio Ferraris, İmgelem,  çev. Fırat Genç, Dost Kitabevi Yayınları, Ankara, 2008, s.50. 
12 Ancak bu iddia bizi sosyolojizme sürükleme potansiyeline sahiptir; çünkü bu noktadan yola 
çıkıldığında “bireysel” olup hiçbir suretle “sosyal olmayan” şeyin ne olduğu sorusuna cevap verilmelidir.    
13 Mutlak bir kopuş olarak görülmediğinde de Devrim bir “yıkım”dır. Mesela Tocqueville, Fransız 
Devrimi’nin toplumda bir yenilik getirmediğini, eski yapının Devrim’den önce değişmekte olduğunu ileri 
sürmüştür, fakat bu, Devrim’in radikal veya yıkıcı olmadığı, “sosyal hafıza”ya zarar vermediği anlamına 
gelmez. 
14 Taylor, Charles, Modern Toplumsal Tahayyüller, çev. Hamide Koyukan, Metis Yayıncılık, İstanbul, 
2006, ss.33-34. 

7 
 

                                                                 



zuhur eden ve Devrim’in pekiştirdiği atomlaşmış insan/birey ve toplum anlayışının 

eleştirisinin ürünüdür. Burke’ün fikirlerini sosyolojik hale getiren şey, Fransız 

Devrimi’nin yıkıma uğrattığı geleneğe, değerlere, sürekliliğe, kurumlara, düzene15 

vb’ne vurgusudur; yani toplumu toplum yapan ya da ayakta tutan temel dinamiklere 

odaklanmasıdır.  

Fransız Devrimi’ne ilk tepki gösteren düşünür olma özelliği Burke’ü, yaklaşık 

iki yüzyıldır süren siyaset teorisi, siyaset felsefesi alanındaki tükenmek bilmeyen 

tartışmalara konu yapmıştır.16 Elinizdeki metnin yazarının bu tartışmaları sonlandırma 

gibi hedefi olmaz/olamaz. Çalışmanın mütevazı amacı, İngiltere kontekstinden “liberal 

muhafazakar” bir düşünür ve devlet adamıyla gücümüzün yettiği kadarıyla diyaloga 

girmektir; bu diyalogla Burke’ün düşüncelerinin, Türkiye’de gerçekleşen “sosyal/politik 

değişme”yi yeniden değerlendirmemize vesile olacağını ve günümüz dünyasının politik 

hayatına ne tür katkılar sunabileceğine dair ipuçlarının yakalanabileceğini düşünüyoruz. 

Ancak burada Türkiye’nin tarihsel-toplumsal pratiği ile Burke’ün fikirleri arasında 

doğrudan bağlantılar kurmak ve bunları tartışmak niyetinde değiliz. Bunlar arasında 

dolaylı bağlantılar kurulabilir ve bu da başka bir tezin konusu olabilir.  

Biz bu çalışma vesilesiyle sadece şu tür soruları tartışma gündemine taşıyacağız: 

Burke’ün muhafazakarlığı ya da “liberal muhafazakarlığı” Türkiye açısından neden 

önemlidir? Sözünü ettiği “ahlaki muhayyile” nin ve “sosyal hafıza”nın kaybı Türkiye 

için de geçerli midir? Nasıl geçerlidir? Toplumumuzda “sosyal hafıza” zarar görmüş 

müdür? Burke’ün düşünceleri çerçevesinde ülkemizdeki “toplum projesi”nin başarısını 

ya da başarısızlığını tartışmak mümkün müdür? Burke’ün fikirlerinin ya da 

muhafazakar düşüncenin demokrasi ile ilişkisi kurulabilir mi? Ya da daha yerinde bir 

ifadeyle muhafazakar bir demokrasiden söz edilebilir mi? Geleneğin demokrasi ile 

ilişkisi nedir?vb. Kuşkusuz Burke ile diyaloga girerken ya da onu günümüz dünyasına 

taşırken, görüşlerinin, sosyo-politik her derde deva niteliğinde bir reçete olarak 

görülebileceğini ileri sürme niyetinde değiliz. Yalnızca onu anlamak, fikirlerinden ve 

15 Burada, düzen “statüko” ya da Comte’un ifadesiyle “statik” olarak değerlendirilebilir, ancak Burke’e 
göre toplum düzeni hiçbir suretle değiş(tirile)mez bir düzen değildir; bu düzen, devrimcilerin 
öngördüğünün aksine toptan ya da birdenbire değil, yalnızca tedrici adımlarla ya da reformlarla 
değişebilir.    
16 Raymond Williams Kültür ve Toplum:1780-1950 adlı çalışmasında “Burke’ün Fransız Devrimi 
konusundaki tavrını çürütme[nin] bugün siyaset ve tarih bilen biri için çocuk oyuncağı” olduğunu ileri 
sürse de, bu, o kadar kolay değildir. Öyle olsaydı bugün hala Burke’ün fikirlerini tartışıyor olmazdık. 
Williams’ın bu konudaki görüşleri için bakınız, a.g.e., çev.Uygur Kocabaşoğlu, İletişim Yayınları, 
İstanbul, 2017, s.37. 

8 
 

                                                                 



tecrübelerinden dersler çıkarmakla yetinebiliriz. Yine de bu, çok geç kalınmış bir 

girişimdir. 

Mesela yukarıda sorduğumuz türde sorular, Burke’ün Fransız Aydınlanma 

felsefesi ile ilişkilendirdiği Fransız Devrimi’ne tepkisini dile getirdiği 1790 tarihli 

Fransa’daki Devrim Üzerine Refleksiyonlar (Reflections on The Revolution in France) 

metninin 2016 gibi geç bir tarihte Türkçe’ye kazandırıldığı düşünüldüğünde çok daha 

büyük bir anlam kazanır. Burke’e ilginin, bu kadar ertelenmiş olmasının nedeni açıktır: 

Türkiye’deki entelektüel/akademik komünite, benimsediği farklı ideolojik yol haritaları 

ve kibri yüzünden Burke’ü görmezden gelmiştir. Türk entelijansiyasında Fransız 

Aydınlanması egemen olmuş; bu politik ve ideolojik “Aydınlanma” ortodoksisinin 

dışında kalan Türkiye’li entelektüeller ve Burke “heretik” ilan edilmiştir. Fransız 

Devrimi’nin egemen yorumlarını onaylamayan ve farklı okumalar yapan her entelektüel 

Türkiye’de heretik olmak durumundadır. Burke de kendi döneminde Fransız 

Aydınlanması’na ve Devrimi’ne ilişkin farklı yorumları nedeniyle aforoz edilmiştir. O, 

Fransız Devrimi’ni desteklemediği için liberal partidaşları, liberal ekonomi 

politikalarını benimsediği için bazen devlet müdahalesini savunan muhafazakarlar ve 

sol cenahta yer alan düşünürler, devrim fikrine karşı çıktığı için sosyalistler ve 

komünistler, Katolik kökenleri nedeniyle Protestanlar tarafından dışlanmış bir 

düşünürdür. Dolayısıyla artık hakkının teslim edilmesi gerektiğine inanıyoruz.  

   Bu çalışmada Burke ile diyaloga girerken ve onu “liberal muhafazakar” bir 

düşünür olarak ele alırken öncelikle yapmamız gereken şey, Burke’ün, kendisini, kendi 

kontekstinde nasıl gördüğünü ortaya koymaktır. Zira Burke’ün yaşadığı dönemde 

(1729-1797) entelektüel bir ekol ya da ideoloji olarak liberalizm veya muhafazakarlığın 

varlığından söz etmek mümkün değildir; terim ve ideoloji olarak ikisi de on dokuzuncu 

yüzyılda tedavüle girmiştir. Burke, daha önce de belirttiğimiz gibi hiçbir zaman 

muhafazakar, muhafazakarlık, liberalizm terimlerini kullanmamıştır. Fakat o, yirmi 

dokuz yıllık (1765-1794) meslek hayatının yirmi altı yılını (1765-1791) Whig 

parlamenteri olarak geçirmiştir ve Whig’ler günümüz anlamında olmasa da dönemin 

İngiliz “liberal”leridir. Kralın yetkilerini sınırlandırmaya çalışan Whig’lerin İngiliz 

parlamentosundaki muhalifleri ise Tory’lerdir. Burke, bir Whig parlamenteri olmasına 

rağmen, İrlanda ve Hindistan meselelerine yönelik politik duruşu hasebiyle Whig’lerden 

daha “liberal”, Fransız Devrimi’ne tepkisi nedeniyle daha “muhafazakar”dır. Yine de bu 

9 
 



tanımlamalardan bağımsız şekilde onun, kendisini, hayatı boyunca bir Hıristiyan ve 

Whig olarak gördüğünü söyleyebiliriz. Liberalizmin önemli isimlerinden ekonomist ve 

siyaset bilimci Friedrich August von Hayek’e (1899-1992) göre Burke, hayatının 

sonuna kadar bir “Old Whig” olarak kalmıştır ve hatta “kendisinin bir ‘Tory’ olarak 

görüldüğünü bilse ürperirdi.”17 Peki, araştırmacılar Burke’ü, on dokuzuncu ve yirminci 

yüzyılda nasıl yorumlamıştır?  Mesela o, liberal midir, muhafazakar mıdır? 

“Reaksiyoner” midir (Türkçe’deki yanlış ve ideolojik karşılığı “gerici”) “ilerici” midir? 

“Empirist faydacı” mıdır, yoksa “doğal hukuk geleneği” içinde mi yer alır?  Statükonun 

savunucusu mudur, yoksa değişim taraftarı mıdır? “Tarihselci” midir, “evrensel” 

yasalara ya da “doğa yasaları”na inanan bir üniversalist midir? Aydınlanma düşünürü 

müdür, yoksa Aydınlanma’nın “mezar kazıcısı” mıdır?  Michael Löwy ve Robert 

Sayre’ın iddia ettiği gibi “karşı-devrimci” ve “tutucu romantik” midir?18  

On dokuzuncu yüzyıl liberalleri onu, kral III.George’un yetkilerini parlamento 

karşısında sınırlandırmaya çalışan  bir Whig19 ve dolayısıyla “faydacı bir liberal” olarak 

selamlar. Mesela Leslie Stephen, Henry Buckle, William Lecky gibi yazarlar Burke’ün 

empirizmini öne çıkarır ve onu faydacılığa dayanan “pratik” bir devlet adamı olarak 

görür. Bu yorumda, Burke’ün soyut ilkelerden nefreti ve Amerikan Bağımsızlık Savaşı 

ve Devrimi lehine tavrı vurgulanır.20 Isaac Kramnick’e göre ise liberaller, onun 

empirizmini, orta sınıfın çıkarlarını meşrulaştıran kullanışlı bir araç olarak görmüş ve 

Fransız Devrimi reddiyesinde (Fransa’daki Devrim Üzerine Düşünceler) aristokrasiyi 

müdafaasını yok saymıştır.21  

Anglo-Sakson dünyanın liberal Burke yorumları, yirminci yüzyılda, yerini 

“muhafazakar Burke” yorumlarına bırakmıştır. Amerika’da Soğuk Savaş döneminde 

liberalizme, sosyalizme ve komünizme tepki olarak ortaya çıkan muhafazakar ekol 

[Russell Kirk (1918-1994), Clinton Rossiter (1917-1970) vb.] onu, muhafazakar 

düşünce geleneğine yerleştirir. Buna göre Burke’ün jakobenizm, rasyonalizm, ateizm, 

17 Hayek, “Niçin Muhafazakar Değilim”, çev. Atilla Yayla, Liberal Düşünce, Sayı:34, Bahar 2004, s.76. 
18 Michael Löwy ve Robert Sayre’ın bu konudaki argümanları için bakınız, İsyan ve Melankoli/ 
Moderniteye Karşı Romantizm, çev.Işık Ergüden, Alfa, İstanbul,  s.60, 97. 
19 Burke’ün bu konudaki görüşleri için bakınız, Burke, “Thoughts on the Cause of the Present 
Discontents” (1770),  Selected Writings and Speeches, ed.Peter J. Stanlis, Regnery Publishing, 
Washington D.C., 1997, ss.124-175; John Morley’in Burke’ün “Mevcut Memnuniyetsizliklerin Nedeni 
Üzerine Düşünceler”i III.George’a tepki olarak yazdığına ilişkin yorumu için bakınız; Morley, Edmund 
Burke: A Historical Study, Macmillan and Co., London, 1867, ss.12-13.    
20 Peter J.Stanlis, “Introduction”, Selected Writings and Speeches, ss.28-31. 
21 Kramnick, “Introduction”, Burke, The Portable Edmund Burke, ed. Isaac Kramnick, Penguin Books, 
New York, 1999, ss.xxvi-xxviii.  

10 
 

                                                                 



radikalizm karşıtı görüşleri, “Amerika’yı kuşatan spiritüel kriz”in çözümü ve “ateistik 

komünizmin günahlarından…kurtulmak” için gerekli bir reçete niteliğindedir.22 Fakat 

burada özellikle vurgulamamız gereken nokta Burke’ün yalnızca muhafazakar bir 

düşünür olarak değerlendirilemeyeceğidir. Burke’te muhafazakarlıktan daha fazlası 

vardır. Muhafazakarlık, Aydınlanma’ya ve liberalizme karşıtlık içinde gelişmiştir. 

Halbuki Burke, Fransız Aydınlanması’nı eleştiriyor olsa bile, bir Aydınlanma 

düşünürüdür; fakat başka bir Aydınlanma düşünürü. İskoç Aydınlanması içinde yer 

aldığı için fikirleri, empirizmin ve ahlak felsefesi ekolünün derin izlerini taşır. Ayrıca o, 

çağdaşı Adam Smith gibi “serbest ekonomi politikası” savunucusudur ve mesela, 

“paternalist” türde bir muhafazakarlıkla uzlaştırılması zordur.23 Gerçekten de Burke’ün 

tepkisi doğrudan “liberal” değerlere değil, genelde her tür radikalizme, özelde Fransız 

Devrimi radikalizmine yöneliktir.  

Burada, Burke’ün yalnızca muhafazakar veyahut yalnızca liberal; her yönüyle 

Aydınlanma filozofu ya da “katıksız” bir Aydınlanma düşmanı şeklinde 

tanımlanmasının tek yanlı bir okumanın sonucu olduğunu söylemek mümkündür. 

Sadece estetik24 konusunda yazan, ekonomiye devlet müdahalesine, Hindistan’a yönelik 

baskıcı politikalara karşı çıkan, Amerikalıların, İrlandalıların haklarını savunan Burke’ü 

22 Ed.Isaac Kramnick, Edmund Burke (Great Lives Observed), Prentice-Hall, Englewood Cliffs, New 
Jersey, 1974, ss.2,3. Bu konuda ayrıca bakınız, Philippe Beneton, Muhafazakarlık, çev.Cüneyt Akalın, 
İletişim Yayıncılık, İstanbul, 2011, s.84. Fakat birçok muhafazakarın bu reçeteyi “ideolojik” bir şey 
olarak görmediğini belirtmemiz gerekir. Kirk’e göre muhafazakarlık “politik bir sistem” veya “ideoloji” 
değildir. Tarihçi H.Stuart Hughes için “muhafazakarlık ideolojinin reddidir” ve mesela Amerikan ikinci 
başkanı John Adams’a göre ideoloji “ahmaklık bilimi”dir. Muhafazakar politika “pratik” ve 
“pragmatik”tir. Ancak muhafazakarlığın ideoloji olmadığı iddiasının da “ideolojik” olduğu ileri 
sürülebilir. İdeolojinin toptan reddi ideolojik bir tutumdur. “Evrensel reçeteler” sunmaması onun, ideoloji 
olmadığını göstermez. Zira diğer ideolojiler de tarih boyunca, toplumdan topluma değişim geçirmiştir. 
Kieron O’Hara, Conservatism, Reaktion Books, London, 2011, s.6, 7. 
23 Burke, bir Whig olmasına rağmen Refleksiyonlar, “one-nation muhafazakarlığı” için “anahtar bir 
metin”dir. Disraeli’nin temsil ettiği muhafazakar kanat, ekonomik eşitsizliğin doğal olduğunu, zengin 
fakir farketmeksizin bütün bireylerin Britanya ailesinin mensubu ve birbirine karşı sorumlu olduğunu ve 
“geleneksel anayasal kurallar”a saygı gösterilmesi gerektiğini savunur. 1970’lerden sonra, Margaret 
Thatcher’la birlikte Yeni Sağ, ekonomik alana devlet müdahalesini öngören bu anlayışa ve ayrıca Burke’e 
meydan okumuştur. Çünkü Yeni Sağ, geleneksel muhafazakarları temsil eden one-nation 
muhafazakarlardan farklı olarak daha “modernleşmeci” ve serbest piyasa ekonomisi savunucusudur; bu 
muhafazakar kanat, Burke’ü daha “geleneksel” ya da “Tory” şeklinde okumuştur. Chris Sparks and Stuart 
Isaacs, a.g.e., ss.166-167. Burke’ün liberal muhafazakar olarak tanımlanmasında hiçbir sorun görmeyen 
bir yorum için bakınız, Dennis O’Keeffe, Edmund Burke, Major Conservative and Libertarian Thinkers, 
ed. John Meadowcroft, Volume 6, The Continuum International Publishing Inc., New York&London, 
2010, s. 120. Keeffe, Burke’ün tıpkı Oakeshott, Churchill, Milton Friedman, Thatcher gibi hem liberal 
hem de muhafazakar olduğunu savunur.  
24 Burke’ün 1757 tarihli Yüce ve Güzel Kavramlarımızın Kaynağı Üzerine Felsefi Bir İnceleme (A 
Philosophical Enquiry into the Origin of Our Ideas of the Sublime and Beautiful) adlı eserine atıf 
yapıyoruz.  Sadece estetik konusundaki görüşlerine odaklananlar onu bütünüyle Aydınlanma’ya dahil 
etme eğilimindedir.  

11 
 

                                                                 



değil, aynı zamanda Fransız Devrimi’ni ve filozoflarını kıyasıya eleştiren Burke’ü 

görmek ve yorumlamak isteyen az sayıda araştırmacı vardır. “Konvansiyonalist” görüşe 

savaş açan araştırmacılar25, “Genç Burke”ü onaylayanlar onun Aydınlanma’ya dahil 

edilen İnceleme’sine; “yaşlı Burke”ü onaylayanlar Refleksiyonlar’a odaklanır. Mesela, 

siyaset tarihçisi John Pocock’a göre Burke, keskin bir Aydınlanma karşıtı değil, 

“Aydınlanmış Avrupa”yı devrimcilere karşı savunan bir şahsiyet”tir.26 Conor Cruise 

O’Brien da onun “Locke ve Montesquieu gibi erken Aydınlanma’nın çocuğu” ve 

“Fransız Devrimi’nin liberal ve çoğulcu karşıtı” olduğunu düşünür. “Isaiah Berlin’e 

göre ise Burke, 19.Yüzyıl’ın önde gelen tepkici düşünürü Joseph de Maistre’nin27 

düşüncelerini etkilemiş olan bir ultra-muhafazakardır.”28 Berlin’in aksine Terry 

Eagleton, Burke’ün bir Whig olması hasebiyle günümüz muhafazakarlığının kurucusu 

olarak görülemeyeceğine işaret eder.29 Buna göre liberalizm ile muhafazakarlık 

uzlaştırılamaz iki ideolojidir.30  

25 Konvansiyonalist bakış açısını (doğal haklar kontekstinde) eleştiren teorisyenlerden biri, Leo 
Strauss’tur.   
26 Gertrude Himmelfarb, The Roads to Modernity: The British, French and American Enlightenments, 
Vintage Books, London, 2008, ss.71-72.  
27 Maistre’nin pozisyonunu “reaksiyoner muhafazakarlık” olarak adlandırabiliriz. “Reaksiyoner” kelimesi 
Türkçe’de bazen pejoratif anlamda; “gerici” olarak kullanılmıştır. Örneğin Albert O. Hirschman’ın 
Rhetoric of Reaction adlı metni Türkçe’ye Gericiliğin Retoriği şeklinde çevrilmiştir. Mannheim’ın 
belirttiği üzere Burke’ün ilk Alman çevirmeni Gentz ve arkadaşı Adam Müller onu, “reaksiyoner” olarak 
görmüştür. Halbuki Mannheim’a göre Burke, yaşlılığında muhafazakarlaşmış olsa bile, liberal değerlere 
her zaman bağlı kalmıştır. Karl Mannheim, Conservatism/A Contribution to the Sociology of Knowledge, 
ed. David Kettler, Volker Meja vd., Routledge, New York, 1986, s. 47. Ona göre “’Burke’ün ileri 
sürdüğü görüşler, felsefi bakımdan derinleştirilmiş ve gerçekten Alman unsurlarla 
birleştirilmiştir...Fransızların ilerici Aydınlanma için yaptığı şeyi –Fransızlar Aydınlanmayı nihai 
mantıksal sonuçlarına götürecek kadar işlemişlerdir– Almanlar muhafazakarlık ideolojisi için yapmıştır.’” 
Andrew Vincent, Modern Politik İdeolojiler, çev. Arzu Tüfekçi, Paradigma Yayıncılık, İstanbul, 2006, s. 
96. Burada, Burke’ün, Maistre veya Bonald çizgisinde bir muhafazakar olmadığını belirtmek gerekir. 
Aynı şekilde o, “ilerleme”ye iman edenlerin, zihni dumura uğratan “gerici” gibi kavramlarıyla da 
anlaşılamaz. Bu tür kavramlar düşünmenin önünde engeldir; çünkü “gerici” sıfatını kabul etmek 
“ilerleme”yi sorgulamamızın imkanını ortadan kaldırır; “gerileme” ve “gericilik”, “ilerleme” varsa 
mümkündür. Burke, bir “gerici” ya da “ilerici” değildir. Estetik ve epistemolojisi göz önünde 
bulundurulduğunda belirli ölçüde “Aydınlanma”ya bağlı; Hindistan politikaları, Amerikan Bağımsızlık 
Savaşı’na ve İrlandalı Katoliklere desteğine ve serbest ekonomi politikalarına odaklanıldığında “liberal”, 
Fransız Devrimi’ne ve jakobenizme tepkisi, kurumlara, geleneklere, değerlere, aileye verdiği önem 
dikkate alındığında “muhafazakar”dır.   
28 Himmelfarb, a.g.e., s. 72; Fatih Duman, a.g.e., s.494.  
29 Duman, a.g.e., s.555. Klaus Epstein’a göre muhafazakarlık “reaksiyoner”, “statükocu” ve “reformcu 
muhafazakarlık” ya da “liberal empirist”, “liberal rasyonalist” ve “anti-liberal sezgici muhafazakarlık” 
şeklinde tasnif edilebilir. Klaus Epstetin, The Genesis of German Conservatism, Princeton University 
Press, New Jersey,1966, ss.7-11. Bir başka sınıflandırma “gelenekçi muhafazakarlar”, “romantik 
muhafazakarlar”, “paternalist muhafazakarlar”, “liberal muhafazakarlar” ve “Yeni Sağ muhafazakarları” 
şeklindedir. Andrew Vincent, a.g.e., s.98. Muhafazakarlığa ilişkin tasniflerden bir diğeri şu şekildedir: 
Yapısal muhafazakarlık ve değer muhafazakarlığı. Alman filozof Rüdiger Safranski’ye (1945-) göre 
“yapısal muhafazakarlık otoban inşa etmek ister, değer muhafazakarları otobanlar için kesilen ağaçları 

12 
 

                                                                 



Tam da bu noktada muhafazakarlığa ilişkin “prosedürel muhafazakarlık” 

(procedural conservatism)-“öze dayalı muhafazakarlık” (substantive conservatism)  gibi 

ayrımlar gündeme getirilmiştir. Prosedürel muhafazakarlar kurumları ve kuralları 

korumakla birlikte tedrici değişime izin verirken, öze dayalı muhafazakarlar korunması 

gerekeni her durumda koruma çabası içindedir. Hampsher-Monk, Burke’ün, kesin 

ilkeler ya da kurallar öne sürmediği ve değişimden yana olduğu için prosedürel 

muhafazakar olarak görülebileceğini savunur.31 Huntington’a göre de onun pozisyonu, 

sabit ilkeler veya idealler önermeyen, daha çok tarihsel süreçte şekillenen kurumları 

hızlı ve şiddet içeren eylemler karşısında muhafaza etmeye çalışan  “duruma özgü” 

(situational) muhafazakarlığa yakındır.32 Ancak bu tür bir anlayış muhafazakarlığın 

içeriğini tamamen boşaltma eğilimindedir. Muhafazakarlığın koruması gereken ilkeler, 

değerler ya da kurumlar belli değilse neyi muhafaza edecektir? “Tedrici değişime izin 

veren status quo savunuculuğu” muhafazakarlığı her türlü ideolojiye rahatlıkla 

eklemlenebilir hale getirir.  Zira her ideoloji kendi düzenini korumaya çalışır. 

Muhafazakarlığın kendine özgü ilkeleri ya da değerleri yoksa diğer ideolojilerden nasıl 

ayrılacaktır?33 Aslında bize göre mesela, liberalizm ile muhafazakarlığın yolları, 

muhafazakarlığın içeriksiz olması nedeniyle kesişmemiştir. Bu ideolojiler, birlikteliğini, 

radikalizme, sosyalizme ve komünizme karşı işbirliğine borçludur.    

Yukarıdakine benzer, içeriksiz muhafazakarlığa dayanan Burke okumalarına 

karşı çıkan Joseph L.Pappin gibi yorumcular, onu, “faydacı” gelenekten ziyade, 

Aristoteles, Cicero, Aquinalı Thomas’nın içinde yer aldığı “doğal hukuk geleneği”nden 

hareketle yorumlar.34 Gerçekten de Burke, göstermeyi deneyeceğimiz üzere, bütün 

empirist argümanlarına rağmen bu gelenekten kayda değer ölçüde etkilenmiştir. Fakat 

bu “doğal hukuk geleneği” genellikle “modern doğal hukuk geleneği” ile 

karıştırılmıştır. Bu tür bir kafa karışıklığı nedeniyle Burke’ün “rasyonel” ilkelere 

korumak ister.” Göran Dahl,  Radikal Conservatism and Future of Politics, Sage Publications, London, 
1999, s.28. Belli başlı muhafazakarlık tasnifleri içinde Burke’ün en yakın olduğu muhafazakarlık, liberal 
muhafazakarlıktır.  
30 Liberalizm ile muhafazakarlığın ayrıldıkları ve uzlaştıkları noktalar konusunda bakınız, Bengül 
Güngörmez, “Siyasi Hayatın Huzursuz Kuzenleri: Liberaller ve Muhafazakarlar”, Liberal Düşünce 
Dergisi, Yıl 18, Sayı 69-70, Kış-Bahar 2013, ss. 107-114. 
31 Ian Hampsher-Monk, The Political Philosophy of Edmund Burke, Longman, London, 1987, s. 28. 
32 Huntington’a göre muhafazakarlığın ideal bir toplum ve siyaset anlayışı yoktur. Dolayısıyla 
muhafazakarlık herhangi bir ideolojinin tam karşıtı olarak görülemez. Huntington, “Conservatism As An 
Ideology”, The American Political Science Review, vol.51, no:2, 1957, ss.454-460.  
33 Fatih Duman, a.g.e., s.492. 
34 Joseph L. Pappin III, The Metaphysics of Edmund Burke, Fordham University Press, New York, 1993. 

13 
 

                                                                                                                                                                                            



dayandığı ya da insanın “akıl”ıyla bileceği “doğal haklar”a, “doğa yasaları”na, 

“evrensel yasa”lara inandığı varsayılmıştır. Burke’e göre bu tür yasalar vardır, ancak 

bunlar “sınırlı” bir varlık olarak insanın “akıl” yoluyla ulaşabileceği yasalar değildir; 

bunlar, yalnızca Tanrı’nın yasaları olabilir. İnsana ve topluma ait yasalar teamüllerin, 

geleneklerin ya da tarihsel tecrübenin ürünleridir. Ona göre “tecrübe”, insan ve toplum 

hayatında asli bir fonksiyona sahiptir; tarihsel tecrübelere dayanan ilke ve kurallar 

toplumlara rehberlik eder. Fakat bu iddialar da Burke’ü bir başka tartışmanın içine 

sürüklemiştir; “doğal haklar”, “evrensel yasa”lar yoksa, “evrensel ahlak kuralları”ndan, 

siyaset ilkelerinden, felsefeden, siyaset biliminden, siyaset felsefesinden nasıl söz 

edebiliriz?35      

Elinizdeki çalışma, yalnızca bu tür sorulara değil, aynı zamanda etik, devrim, 

demokrasi, jakobenizm tartışması kontekstinde şu sorulara da cevap arayacaktır? 

Burke’ün epistemolojisini, ahlak ve siyaset felsefesini oluşturan kavramlar nelerdir? 

Bunların günümüz etik tartışması ile ne tür bağlantıları vardır? Genelde “devrim” 

fikrini, özelde Fransız Devrimi’ni Burke’ten hareketle nasıl yorumlayabiliriz? Bir 

“devrim düşünürü” olarak Burke İngiliz ve Amerikan Devrimlerini onayladığı halde 

Fransız Devrimi’ne neden ve niçin karşı çıkmıştır? Devrim ile jakobenizm, devrim ile 

on sekizinci yüzyıl ve günümüz demokrasisi arasında ne tür anlamlı bağlantılar 

kurulabilir? Çalışmamız bu sorulardan hareketle hazırlanan üç bölümden oluşuyor.  

Birinci bölümün ilk kısmında Burke’ün hayatını, entelektüel-politik ilgilerini 

özetlemeye çalıştık ve kısaca eserlerini takdim ettik. İkinci kısımda ise Burke’ü “arafta 

bir düşünürü” olarak ele aldık. Bu başlığı koymamızın nedeni şu tezimizi açmaktı: 

Sıklıkla ileri sürüldüğünün aksine, Burke’ün on yedinci ve on sekizinci yüzyıl 

devrimlerine tepkisi epistemoloji ve ahlak felsefesi alanındaki fikirleriyle ve politik 

duruşuyla uyumsuz değildir. Bu devrimler, doğal olarak birbirinden farklı devrimlerdir; 

çünkü her biri, farklı politik, ekonomik, felsefi kontekstlerde vuku bulmuştur. Burke bu 

farklılıkların bittabi farkındadır, ancak “Aydınlanma Çağı”nda gerçekleşen devrimlere 

Fransız Devrimi’ne saldırdığı ölçüde şiddetle saldırmamıştır. Bunun nedeni ise, 

Devrim’i, Hıristiyan Avrupa medeniyetini temelinden sarsacak bir olay olarak 

35 Bu konudaki iddiaların bir örneği için bakınız, Leo Strauss, Doğal Hak ve Tarih, çev. Murat Erşen ve 
Petek Onur, Say Yayınları, İstanbul, 2011.  

14 
 

                                                                 



yorumlamış olmasıdır.36 Onun İngiliz (1649 ve 1688), Amerikan ve Fransız 

Devrimlerine verdiği tepkiyi daha anlamlı ve açıklayıcı hale getirmek için öncelikle, 

“Britanya Aydınlanma geleneği”, Amerikan Aydınlanması ve Fransız Aydınlanması’na 

ilişkin genel bir tartışma yürüttük. Bu tartışmada Burke’ün de içinde yer aldığı Britanya 

Aydınlanma geleneğinin Amerikan ve Fransız Aydınlanması’ndan temel farklılıklarını 

ortaya koymaya çalıştık. Burada Aydınlanma ile Devrim düşüncesi arasında doğrudan 

ya da dolaylı bağlantılar kurulabileceğine dair argümanlar sunmayı denedik. Zira Burke, 

Fransız Devrimi’nden büyük ölçüde Fransız Aydınlanma filozoflarını sorumlu tutmuş, 

bu Devrim’i “felsefi bir devrim” olarak yorumlamış; fakat İngiliz ve Amerikan 

Devrimlerine ilişkin bu tür bir değerlendirme yapmamıştır. Peki Burke’ün bu 

devrimlere tepkisi neden ılımlıdır? Bu soruya cevap verebilmek için İngiliz, Amerikan 

ve Fransız Devrimi’nin farklılıklarını genel hatlarıyla sunmaya çalıştık. 

İkinci bölümün başlığı (“Yüce, Muhayyile ve Etik”) Burke’ün ahlak felsefesine, 

siyaset anlayışına Türkiye’deki Burke çalışmalarından yeni ya da farklı bir yorum 

getirmek üzere tasarlanmıştır. Aslında Burke’te aradığımız şey etik’tir. Bu nedenle bu 

bölümde şu soruları sorduk: Burke’ün epistemolojisinde, estetik’inde ve siyaset 

teorisinde kullandığı kavramların etik ile bağlantısı kurulabilir mi? Kurulabilirse nasıl 

kurulabilir? Onun ahlak felsefesi ve siyaset teorisini Aristoteles, Cicero, Aquinalı 

Thomas’nın içinde yer aldığı “doğal hukuk geleneği”nden hareketle yorumlamak 

mümkün müdür? Bu bölümde Burke’ün epistemolojisinden, estetik’inden ve ahlak 

felsefesinden yola çıkarak “Yüce”, “muhayyile”, “sağduyu”, “sempati”, “tevazu” ile 

etik arasındaki ilişkiyi ortaya koymaya çalıştık. Burke’e göre insan, doğuştan ahlak 

hissiyle ve sempati ile donanmış varlıktır; insan, aynı zamanda akıl sahibi varlıktır, 

ancak Burke için bu akıl, daima muhayyilenin, geleneklerin, önyargıların içinde iş 

gören “pratik akıl”dır; insan, hem “küçük harfle akıl”dan dolayı hem “yüce” tecrübesi 

nedeniyle “sınırlı” bir varlıktır; “sözel yüce”, “görsel yüce” ve “Mutlak Yüce” 

karşısında sınırlıdır; Yüce “belirsiz”dir; yalnızca hayal edilir. Buradan hareketle ortaya 

çıkan tavrın adı “epistemolojik tevazu”37dur; tevazu, “başkasına açıklık”tır. Burke’te 

36 Burke’ün bu konuda haklı olduğu söylenebilir; hatta Fransız Devrimi yalnızca Avrupa medeniyetini 
değil, neredeyse bütün dünya halklarını sarsmıştır. Türkiye’de de imparatorluktan “ulus devlet”e geçişin 
sancılarını Fransız Devrimi’nin felsefi ve politik etkisiyle birlikte okumak son derece anlamlıdır.    
37 Muller, bu kavramı Hume, Burke, Maistre, Hayek gibi düşünürlerde rastladığımız insanın 
epistemolojik sınırlılığını ifade etmek için kullanır. Bakınız, Jerry Z. Muller (ed.), “Introduction: What is 

15 
 

                                                                 



insanın tevazu sahibi ve sınırlı olması, “yaratıcı” olmadığı anlamına gelmez. Burke’teki 

“yaratıcı” unsur, “muhayyile”dir; muhayyilenin “Yüce” etkisi, en çok kelimeler ve şiir 

vasıtasıyla ortaya çıkar. Burke’ün görme, görsellik ve resim karşısında şiiri ve 

kelimelerin muazzam gücünü ön plana çıkarması anlamlı bir hamledir. Çünkü 

muhayyileyi yalnızca kelimeler ve şiir harekete geçirebilir; kelimeler ve şiir alanı, “dil” 

ve “söyleme”nin; belirsizlik ve özgürlüğün alanıdır. Etik, muhayyilenin kurduğu bu 

özgürlük alanında ikamet eder. Bu alan bizi Nikolay Berdyaev’in (1874-1948) 

deyimiyle “yasa etik”inin prangalarından kurtarır. Çünkü muhayyile “özgürlük 

etik’i”nin vatanıdır. “Özgürlük etik’i” kişinin İnayet’le bütünleştiği ana ve “vicdani 

muhasebe”ye işaret eder. “Vicdan, İnayet ile [muhayyileye dayalı] özgürlüğün buluşma 

noktasıdır.”38 İnayet’e inanan bir Hıristiyan olarak Burke’ün görüşlerini ve etik’ini bu 

çerçeveden hareketle tartışacağız. Bazı düşünürler Burke’ün estetik’ini basitçe “estetik 

ideolojisi” olarak değerlendirmiştir; fakat bize göre onun estetik’i ve estetik kategorileri 

etik’e açılan kapıdır. Onun estetik’i bir “estetik ideolojisi” ya da “devrim estetiği” değil; 

etik bir kurgudur; etik, politikaya ve “devrim”e rağmendir; politikadan ve devrimden 

dolayı’dır; ve Burke’ün Devrim eleştirisini etik bir eleştiri olarak yorumlamak 

mümkündür.  

Üçüncü bölümde “Devrim, Jakobenizm ve Demokrasi” başlığı altında Edmund 

Burke’ün genelde devrim, özelde Fransız Devrimi konusundaki görüşlerinden hareketle 

devrim fikrini, jakobenizm ve demokrasi ile ilişkilendirerek tartışmayı deniyoruz. 

Burke, Fransız Devrimi’nin “jakobenizm”ini yerden yere vurmuş; jakobenizmi 

“dünyadaki en korkunç, en rezil kötülük”; “önyargıyı insan zihninden 

defetme…girişimi” olarak tanımlamıştır.39 Ona göre devrimin “demokratik” bir boyutu 

olmadığı gibi, “mükemmel demokrasi” de “dünyadaki en arsız şeydir”. Burke’ün bu 

ifadelerini anlamlı hale getirmek için tartışmada, öncelikle devrimin “doğa”sını ya da 

ne’liğini ortaya koymaya çalıştık ve şu sorulardan yola çıktık: Devrim nedir? 

“Döngüsellik” mi, ilerleme mi, zorunluluk ya da kaçınılmaz bir olay mı? Devrimin 

Conservative Social and Political Thought?”, Conservatism/An Anthology of Social and Political Thought 
From David Hume to the Present, Princeton University Press, Princeton&New Jersey, 1997, ss.9-10.   
38 Nicolay Berdyaev, İnsanın Yazgısı/Yasa Etiği, Kurtuluş Etiği, Yaratıcılık/Özgürlük Etiği, çev. 
Hüsamettin Arslan, Paradigma Yayıncılık, İstanbul, 2012, s.211. Burada Berdyaev’in “özgürlük ve 
yaratıcılık etiki” olarak tanımladığı etik’in Hıristiyanlık etik’i olduğunu belirtmek gerekir. Ona göre 
Hıristiyanlık etik’i “yasa etik’”i değil, “özgürlük etik’i”dir.  
39 Stephen K. White, Edmund Burke: Modernite, Politika ve Estetik, çev. Mihriban Şenses, Paradigma 
Yayıncılık, İstanbul, 2013, s.79. 

16 
 

                                                                                                                                                                                            



“tarihsicilik”le ilişkisi nedir? Burke “tarihsici” midir? Burke’e göre devrim nedir? Onda 

bir “devrim teorisi” var mıdır? Burke, Fransız Devrimi’ni hangi noktalardan hareketle 

eleştirmiştir? Burke’ün devrim teorisi “komplocu” bir teori midir? Ona göre Fransız 

Devrimi “burjuva devrimi” midir; “halk devrimi” midir? Devrimin “demokratik” bir 

yapılanma ile sonuçlanması mümkün müdür? Fransız Devrimi örneğinde veya genelde 

cumhuriyet, demokrasinin garantörü olabilir mi? Burke, devrimcilerin “insan hakları” 

ve “temsil” fikrine hangi nedenlerle saldırmıştır? Üçüncü bölümde, bu sorular 

çerçevesinde “İnayet”, “tarihsicilik, “ilerleme,” “hümanizm,” “totaliteryenizm,” 

“rasyonalizm,” “özgürlük,” “insan hakları,” “ütopya,” “binyılcılık” gibi kavramlara 

odaklanıyor ve bir devrim eleştirisi sunmaya çalışıyoruz. Bu eleştiriler çerçevesinde şu 

argümanları savunuyoruz: Modern devrim fikri bir illüzyondur. Devrim fikri çizgisel 

zaman anlayışından, ilerleme fikrinden, tarihsicilikten, hümanizmden ilham alır. 

Devrimciler modern çağda devrim yaparak ilerlediklerini düşünmüştür, fakat 

devrimlerin ne ilerleme (çünkü ilerleme diye bir şey yoktur) ile ne de yaratıcılıkla bir 

ilgisi vardır. Devrimler “doğası gereği” yıkımdır; devrimciler “doğaları gereği” 

jakobendir. Jakobenizm modern çağın kanlı katliamlarının müsebbibi milliyetçiliğin, 

totaliter, otoriter rejimlerin öncü ideolojisidir. Burke, bu ideolojinin ölümcül boyutunu 

ilk keşfeden ve Fransız Devrimi kontekstinde ortaya koyduğu demokrasi eleştirisi ile 

modern çağın “kitle demokrasisi”ne karşı bizi uyaran ilk düşünürdür.    

Burke’ten bağımsız olarak günümüzde (hem Türkiye’de hem de dünya 

genelinde) “devrim” kavramı, sol cenahta yer alan teorisyenlerin bütün “olumlu” ya da 

“pozitif” kullanımlarına ve “ulvi” çağrışımlarına inat, ayağa düşmüştür. Politik 

kontekstte Fransız Devrimi ile başlayan “devrim”i “yüceltme” süreci olur olmaz her 

gelişmeye, her vak’aya devrim denilmesiyle son bulmuştur. Buna, devrimin politik 

anlamları dışındaki kullanımları da sebebiyet vermiştir; mesela Neolitik Devrim, 

Bilimsel Devrim, Endüstri Devrimi, Dijital Devrim, medyatik devrim, tıpta devrim, 

sanatta devrim, müzikte devrim vs. Ayrıca politik alanda da devrim kavramı, anlamsız 

bir savurganlıkla kullanılmıştır. Dünya tarihindeki politik sistem veya iktidar 

değişim/dönüşümlerinin, bağımsızlık mücadelelerinin birçoğu “devrim” olarak 

adlandırılmıştır. Fakat devrim, “halk”ın ya da “devrimciler”in “şiddet” yoluyla siyasi 

17 
 



iktidarı devirmesi40 anlamına geliyorsa bağımsızlık mücadelelerine devrim 

denilemeyeceğini düşünüyoruz. Örneğin Amerikan Bağımsızlık Savaşı, Fransız 

Devrimi’nden ayırt edilmek zorundadır; Fransa’da olan bitene devrim diyorsak 

Amerika’dakine diyemeyebiliriz. Aynı şekilde Haiti’deki isyancı “köle”ler Fransız 

Devrimi’nden, “eşitlik” ve “özgürlük” fikrinden ve mücadelesinden ilham almış olsalar 

bile “Haiti Devrimi” (1791-1804) Fransa’daki, Rusya’daki veya Çin’deki devrim 

modelinden büyük ölçüde farklıdır. “Haiti Devrimi” aslında Fransa’ya karşı verilmiş bir 

bağımsızlık mücadelesidir. “Başarıya ulaşan” her isyanın, devrim olarak adlandırılması 

problemlidir. Çünkü bu isyanın kime karşı olduğu da önemlidir. İsyancılar kime karşı 

ayaklanmıştır? “İçeri”deki bir siyasi iktidara mı, “dış” güce ya da “düşman”a mı? 

Amerika ve Haiti örneğinde “devrim” nitelendirmesinin sorun teşkil etmesinin nedeni, 

burada gerçekleşen olayların bağımsızlık mücadelesi olarak ortaya çıkmış ve sonlanmış 

olmasıdır. Günümüzde daha yakın örneklerin, mesela Ukrayna’daki “Turuncu 

Devrim”in (2004), Gürcistan’daki “Gül Devrimi”nin (2003), Kırgızistan’daki “Lale 

Devrimi”nin (2005) “devrim” olarak adlandırılıp adlandırılamayacağı tartışması ise 

siyasi iktidar değişimleri/dönüşümleri kontekstinde yürütülebilir. Amerika ve Haiti için 

ileri sürdüğümüz iddia onlar için de geçerlidir; bu devrimler de Fransız, Rus, Çin 

Devrimleri ile aynı kefeye konulamaz. Mesela Ukrayna’da, Gürcistan’da, Kırgızistan’da 

kim, hangi siyasi iktidarı “nasıl” devirmiştir? Hangi jakobenler toplumu baştan ayağa 

değiştirmeye çalışmıştır gibi sorular iddiamızı daha anlamlı hale getirebilir.41  

Ülkemizde de çok daha yakın bir tarihte, 15 Temmuz 2016’da tanıklık ettiğimiz 

elim ve korkunç kalkışmaya verilen tepkiye bile “devrim” yakıştırması yapılmıştır. 

Türkiye’de halkın (muhafazakar kesimden insanların), askeri darbe girişimine karşı 

40 Siyasi iktidarı deviren “siviller” ya da halktan kişiler değil, askeri bir grupsa buna “darbe” diyoruz. 
Fakat yine de devrim ile darbe arasında kesin sınırlar olmadığını düşünüyoruz.   
41 Lyford P. Edwards, Crane Brinton gibi “doğal tarih” teorisyenleri 1640 İngiliz Devrimi, Amerikan 
Devrimi, Fransız Devrimi ve Rus Devrimi’nde ortak noktalar keşfetmiştir. Bu teorisyenlere göre devrim, 
“ölümcül bir hastalık”tır ve bu hastalık döneminin gidişatını belirleyen bir takım unsurlar vardır. Rejime 
muhalefet, devletin reform çabaları, çöküşü tetikleyen ağır kriz, devrimciler arasındaki uzlaşmazlıklar, 
terör uygulamaları, devrim sonrasında liderin ortaya çıkışı vb. Bu teori dikkate alındığında İngiliz, 
Amerikan, Fransız ve Rus Devrimleri ile “Renkli Devrimler” arasında büyük farklılıklar ortaya çıkar. 
Aslında “Renkli Devrimler” diğer devrimlerle karşılaştırıldığında “devrim” bile değildir. Ayrıca, yalnızca 
“doğal tarih teorisi”nden hareketle değil, aynı zamanda diğer devrim teorileri arasında yer alan “sosyal 
sistem teorisi/yapısal işlevselci teori”ye, “modernleşme teorisi”ne, “oyuncu merkezli devrim teorisi”ne, 
“yapısal teori”ye, “Marksist teori”ye göre de Gürcistan, Ukrayna ve Kırgızistan’daki vak’aları devrim 
olarak adlandırmak mümkün değildir. Bu konuda bakınız, http://www.ayk.gov.tr/wp-
content/uploads/2015/01/KAFKASYALI-Muhammet-Savaş-DEVRİM-TEORİLERİ-VE-“RENKLİ-
DEVRİMLER”.pdf,Er.Tar.25.10.2017. 

18 
 

                                                                 



sokaklara çıkması, tankların altına yatması ve sonrasında devletin yeniden inşası süreci 

“devrim” olarak tanımlanmıştır; “Anadolu Devrimi”, “muhafazakarların devrimi” ya da 

“muhafazakar devrim” vb. Bana göre bu, Türkiye toplumuna, Türkiye’deki 

muhafazakarlara, muhafazakarlığa yapılan bir haksızlıktır. Çünkü Türkiye’de 

muhafazakarlık “devrim” fikrine sıcak bakmamıştır.42 Aynı şekilde 15 Temmuz’da 

sokağa dökülen halkın motivasyonu da “devrim” tutkusu değil, seferberliktir; 

meydanlara çıkanlar “vatan elden gidiyor” nidaları eşliğinde canlarını ortaya 

koymuştur.  

 Aslında bilindiği üzere muhafazakarlık, Edmund Burke ile birlikte “devrim”e 

güçlü bir itirazdan doğmuştur. Muhafazakar düşüncenin ya da ideoloji olarak 

muhafazakarlığın43 ayırt edici özelliği devrime karşı duruşudur. Dolayısıyla 

“muhafazakar devrim”44 (!) ifadesi, Anglo-Sakson muhafazakarlığı ve Türkiye’deki 

muhafazakarlık45 göz önünde bulundurulduğunda bir “oksimoron”dur. “Muhafazakar 

devrim” adlandırması bir anlamda muhafazakarlara “ihanet” ya da muhafazakarlığı 

küçük düşürmektir. “Conservatism”in (muhafazakarlık) Oxford Dictionary’deki birinci 

anlamı “büyük ya da ani değişime direnme eğilimi”, ikinci anlamı, “toplumun mümkün 

olduğunca yavaş değişmesi gerektiği yönündeki politik inanç”, üçüncü anlamı ise 

“İngiliz politikasındaki Muhafazakar Partinin ilkeleri”dir. “Conservative” 

(“muhafazakar”) kavramı ise şu anlamlara geliyor: “Büyük ya da ani sosyal değişime 

karşı çıkan; geleneksel tarzları ve değerleri tercih ettiğini gösteren kimse,” “İngiliz 

Muhafazakar Partiye bağlı kimse.” Buradan da anlaşılabileceği gibi muhafazakarlığın 

merkezi konusu “değişim”dir ve bu değişim bilhassa Anglo-Sakson muhafazakarlığa 

göre kesinlikle “devrim”le gerçekleşmemelidir.  

42 Hiç kuşkusuz niyetimiz, mesela Peyami Safa’nın “hem inkılapçı hem muhafazakarım” sözünü, Nurettin 
Topçu’nun milliyetçi sosyalizmini, “isyan ahlakı”nı göz ardı etmek değildir. Onların duruşu “devrimci 
muhafazakarlık” ya da “muhafazakar devrimcilik” olarak yorumlanmıştır. Ancak bu muhafazakarlık türü 
yine de istisnaidir. Türkiye’de muhafazakarlık, genel olarak imparatorluğun kaybına ve cumhuriyetin 
“toplum projesi”ne tepkiden doğmuştur. Bu anlamlı ve “doğal” bir tepkidir. Halk tabanında da karşılığı 
vardır. Fakat devrimci muhafazakarlığın yoktur. Günümüzde AK Parti’nin siyasi kimliği tartışmalarında 
da “muhafazakar devrimci” sıfatı kullanılmıştır. Ancak bize göre bu niteleme “devrim”e olumlu anlam 
yüklediği ölçüde problemlidir.  
43 Elbette burada daha çok Anglo-Sakson muhafazakarlığı kastediyoruz.  
44 Burke, Şanlı Devrim’i savunduğu için bazı yazarlar bu devrimi, Burke’ün “muhafazakar devrimi” 
olarak yorumlamıştır. Bu konuda bakınız, Bruce Mazlish, “The Conservative Revolution of Edmund 
Burke”, The Review of Politics, Vol. 20, No. 1 (Jan., 1958), ss.21-33. 
45 Türkiye’de muhafazakarlık konusunda şu editasyona bakınız, Ed. Tanıl Bora, Murat Gültekingil, 
Modern Türkiye’de Siyasi Düşünce/Muhafazakarlık, İletişim Yayınları, İstanbul, 2009.  

19 
 

                                                                 



“Muhafazakar devrim” ifadesi yalnızca Anglo-Sakson muhafazakarlığı 

açısından değil, aynı zamanda Burke’ten büyük ölçüde etkilenen Alman 

muhafazakarlığı açısından da paradoksaldır. Çünkü Alman muhafazakarlığı da 

“devrimci” şahsiyetlerine, muhafazakarlığın Nasyonal Sosyalizm ile ilişkisine rağmen 

bütünüyle “devrimci muhafazakarlık” olarak tanımlanamaz;46 ve aslında Almanya’da 

muhafazakarlar devrim yapmadıkları için “muhafazakar devrim” adlandırması da 

sorunludur. Alman muhafazakarlığının arka bahçesinde romantizm akımı, Aydınlanma, 

Fransız Devrimi ve Sanayi Devrimi eleştirisi vardır. Herder, Fichte, Hölderlin gibi 

Alman romantikleri öncelikle Fransız Devrimi’ni olumlu karşılamış, daha sonrasında 

ise devrime düşman olmuş ve reformcu tavrı benimsemiştir. Fakat Alman 

muhafazakarlığı bundan sonraki aşamada (özellikle Weimar Cumhuriyeti ve Birinci 

Dünya Savaşı sonrasında) Alman toplumunun yeniden inşası uğruna devrim fikrine 

saplanmıştır. Fakat burada da “devrim” siyasi iktidarın devrilmesi ile değil, toplumun 

yeniden doğuşu, modernitenin, liberalizmin, cumhuriyetçiliğin ve sosyalizmin eleştirisi 

ile ilgilidir.47 “Muhafazakar devrim” bu noktalardan hareketle anlaşılmalıdır. “Devrimci 

muhafazakarlık” “liberal demokrasi” krizine, cemaatin parçalanışına, atomlaşmış 

kitleye tepkinin ürünüdür; “devrimci muhafazakarlık” Batı medeniyetinin sebep olduğu 

modernite krizine gösterilen reaksiyondur.48 

Genel kabul gördüğü üzere muhafazakarlık İngiltere’de liberalizmle 

bütünleşmiş, Fransa’da reaksiyonerleşmiş, Almanya’da milliyetçilikle harmanlanmıştır.  

Muhafazakarlığın anavatanı, hem dönemin muhafazakarlığını temsil eden Tory Partisi 

hem de Burke’ün Fransız Devrimi’ne yönelik eleştirileri hasebiyle Britanya 

İmparatorluğu olarak görülebilecekse de, aslında “muhafazakar” kavramı ilk olarak 

Fransa’da kullanılmıştır. Fransız yazar, politikacı ve diplomat François-René de 

46 Panajotis Kondilis’e (1943-1998) göre “muhafazakar devrimciler”, muhafazakar olarak tanımlanamaz. 
Martin Greifhagen (1929-2004) de “devrimci muhafazakarlığı muhafazakarlığın kafa üstü çakılması” 
şeklinde yorumlamıştır. İbrahim Sarıtaş, Muhafazakar Devrim:Alman Muhafazakarlığı ve Devrim, Kesit 
Yayınları, İstanbul, 2017, ss.232-233.  
47 Almanya’da muhafazakarlar iktidarı yerinden etmemiştir. Nasyonal Sosyalistler de devrim yoluyla 
iktidara gelmemiştir. Muhafazakarlar, Hitler iktidarına başlangıçta olumlu yaklaşmış olsalar bile, çok kısa 
bir süre sonra Hitler’in politikalarına karşı çıkmış, direnişe geçmiş ve bu nedenle öldürülmüştür. a.g.e., 
s.178, 179,  233, 241. 
48 a.g.e, s.9, 146, 147, 151, 152, 158, 162, 174, 175, 179, 214, 218, 219, 226, 229, 230, 261, 264. 
Kuşkusuz burada Alman romantizminin ve muhafazakarlığının Nasyonal Sosyalizm’e eklenlenmesini, 
açık ya da zımni desteğini yok saymıyoruz. Ancak buradan hareketle bütün bir Alman muhafazakarlığını 
lanetlemek ne kadar doğru bir tutumdur?  Ayrıca burada vurgulanması gereken bir başka nokta olduğunu 
belirtmek zorundayız. Mesela Fransız Devrimi’ni hazırlayan şartlar üzerine düşünürken, Alman 
“devrimci muhafazakarlığı”nı hazırlayan şartlar üzerine de düşünmemiz gerekmez mi?  

20 
 

                                                                 



Chateaubriand (1768-1848) muhafazakarlık kavramını 1815’i takip eden yıllarda sağ 

cenahı tanımlamak için kullanmıştır. Muhafazakar terimi ideolojik anlamını ilk olarak 

1818’de Conservative (Muhafazakar) dergisinde kazanmıştır. Muhafazakar Parti 

(Conservative Party) terimi ise ilk kez 1830’da J.W.Croker tarafından kullanılmıştır. 

Muhafazakar Parti aynı yıllarda Tory partisinin yerini almış ve terim Almanya’da da 

siyasi terminolojinin bir parçası haline gelmiştir. Siyasi arenada belirgin hatlarıyla 

1830’larda karşımıza çıkan muhafazakarlık ideolojisinin muhtevasına Fransa’da Louis 

Gabriel Ambroise de Bonald (1754-1840), Joseph de Maistre (1753-1821) ve 

Chateaubriand, İngiltere’de Samuel Taylor Coleridge (1772-1834) ve Robert Southey 

(1774-1843), Almanya’da Karl Ludwig von Haller (1768-1854), Friedrich Carl von 

Savigny (1779-1861), İspanyada Juan Donoso Cortés (1809-1853) ve  Jaime Luciano 

Antonio Balmes y Urpiá (1810-1848) gibi isimler katkıda bulunmuştur.49  

Hiç kuşkusuz bütün bu isimleri ve daha fazlasını zikrederken muhafazakarlığı “de 

facto” muhafazakarlık ile bir ekol, bir entelektüel hareket olarak muhafazakarlık 

şeklinde ayırmak gerekir. Ayrıca hem “de facto” muhafazakarlığın hem de ekol olarak 

muhafazakarlığın ülkeye, topluma, partiye ve bireylere göre değişkenlik 

gösterebileceğini belirtmeliyiz. İngiliz felsefeci ve politika teorisyeni Michael 

Oakeshott’a (1901-1990) göre ontolojik olarak “muhafazakar olmak aşina olunanı 

bilinmeyene, denenmişi denenmemişe, gerçeği  [muammaya], fiili olanı [mümkün] 

olana, sınırlıyı sınırlanmamışa, yakını uzağa, kafiyi çok bol olana, elverişliyi 

mükemmele ve şu anki gülüşü hayali neşeye tercih etmektir.”50 Muhafazakarlığın diğer 

türü ise, kültürel, ideolojik bir tavrı içeren modern muhafazakarlık veya 

entelektüel/politik bir gelenek olarak muhafazakarlıktır. Tam da bu anlamıyla 

muhafazakarlık bir keşiftir. İlk ve en önemli kaşiflerinden biri de Burke’tür. 

Muhafazakarlık literatüründe adı geçen düşünürlerin her biri farklı 

muhafazakarlık anlayışlarına sahiptir. Monolitik bir liberalizm, sosyalizm, milliyetçilik, 

feminizm formundan söz edemeyeceğimiz gibi monolitik bir muhafazakarlıktan da söz 

49 E.Zeynep Güler, “Muhafazakarlık:Kadim Geleneğin Savunusundan Faydacılığa”, 19.Yüzyıldan 
20.Yüzyıla Modern Siyasal İdeolojiler, der. H.Birsen Örs, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, İstanbul, 
2013, ss. 119-120; Philippe Beneton, a.g.e., s.7,50,51; Klaus Epstein, a.g.e., s. 7. 
50 Michael Oakeshott, “Muhafazakar Olmak Üzerine”, çev.İsmail Seyrek, Muhafazakar Düşünce Dergisi, 
Yıl 1, Sayı 1, Yaz 2004, s.56. Oakeshott’a göre ‘[m]odern Avrupa tarihi…akılcılık politikası projeleriyle 
darmadağın edilmiştir.’ Onun bu ifadeleri aynı zamanda teknik bilgi ile pratik bilgi arasında yaptığı 
ayrımla ilgilidir. “Akılcılık politikası projeleri” teknik bilgiye denk düşer. Halbuki Oakeshott’a göre 
politika pratik bilgi alanıdır. Bakınız, Robert Nisbet, Muhafazakarlık:Düş ve Gerçek, çev. Kudret Bülbül, 
Kadim Yayınları, Ankara, 2007, s.88. 

21 
 

                                                                 



edemeyiz. Fakat bu, genel olarak muhafazakarlığın ilkelerinin, insan ve toplum 

anlayışının olmadığı anlamına gelmez elbette. Bir muhafazakar genellikle şöyle 

düşünme eğilimindedir: Siyasal, sosyal ve ekonomik düzen, aile, din, devlet gibi 

yüzyılların tecrübesi ve birikimiyle yoğrulmuş kurumlar toplumun bekası için 

önemli/değerlidir ve korunmalıdır; toplumda bir değişim gerçekleşecekse –toplum 

zorunlu olarak değişir– bu değişim kendiliğinden ve tedrici şekilde gerçekleşmelidir; 

insan, “doğa”sı gereği “kusurlu” bir varlıktır; insan “doğa”sı, kesin ve değişmez 

değildir; dolayısıyla kusurlu bir varlığın yarattığı düzen de daima kusurlu ve değişken 

olmak durumundadır; yenilik ya da yeni “tecrübe”ler radikal oldukları ölçüde 

tehlikelidir; yenilik, daima üzerine daha fazla düşünmeyi gerektirir; toplum değişir, 

fakat bu değişim51 gelenekler ve tarihsel süreklilik gözetilerek gerçekleş(tiril)melidir; 

siyaset sınırlı bir faaliyet alanıdır; “olması gereken” üzerinden değil, “olan” üzerinden, 

somut koşullardan veya realiteden hareket etmelidir; bu nedenle siyasi hayatta kesin 

modellere, değişmez kurallara veya hareket tarzlarına yer olamaz; dünyayı “ütopik” 

anlayışlarla ve radikal şekilde değiştirme çabaları başarısızlıkla sonuçlanmaya 

mahkumdur; “eşitlik” fikri toplumda doğal bir hiyerarşi olduğunu, özgürlüğün düzen, 

sorumluluk ve bağımlılıkla sıkı ilişkisini ve her eşitleme çabasının 

eşitleyiciye/eşitleyicilere ihtiyaç duyduğunu (Burke’ün meşhur ifadesiyle “eşitlemeye 

çalışanlar asla eşitleyemezler) göremeyen zihinlerin soyut kurgularından başka bir şey 

değildir vb.52   

Bu karakteristiklerin hemen hepsine Burke’ün düşünme biçiminde rastlamak 

mümkündür. Fakat yukarıda saydığımız temel özellikler de muhafazakarlığı anlamada 

yeterli olmayabilir. Ontolojik, entelektüel-politik muhafazakarlık tarihsel süreçte 

değişkenlik gösterebilir. Burke’ün de muhafazakar olduğu ve olmadığı noktalar vardır. 

İnsan veya politikacı her durumda muhafazakar olamaz. Türk sağı’nın muhafazakar 

olmadığı durumlarla karşılaştığımız gibi Türk solu’nun (veya resmi solunun) da 

“muhafazakar”laştığı ya da daha doğru bir ifadeyle “tutuculaştığı” noktalar vardır. 

Mesela Türkiye’de “ilericiler”, Kemalistler, Cumhuriyetçiler politik statükoculara ve 

51 Muhafazakar düşünürlere göre değişimin failleri de farklılık gösterebilir; bazı muhafazakarların 
değişim faili devlet iken diğerlerinin piyasa veyahut birey olabilir. 
52 E.Zeynep Güler, a.g.m, ss.117-159; Bekir Berat Özipek, Muhafazakarlık: Akıl, Toplum ve Siyaset, 
Liberte Yayınları, Ankara, 2004, ss.41-176; Hilal Onur İnce, Muhafazakar İdeoloji Din-Siyaset, Alan 
Yayıncılık, İstanbul, 2010, s. 70,77. 

22 
 

                                                                 



politik “muhafazakarlar”a dönüşmüştür.53 Bu politik statükocular ya da 

“muhafazakarlar” ideolojik ve politik Aydınlanma ortodoksisinin dışına çıkamadıkları 

için Burke gibi düşünürlere gözlerini kapatmıştır. Bu çalışma aynı zamanda, Burke’ün 

Türkiye’deki politik “muhafazakarlar”a söyleyecek sözünün olduğu düşünülerek 

kaleme alınmıştır.   

İncelemenin metoduna da kısaca değinelim. Bu çalışmada öncelikle Burke’ün 

kendi metinlerine başvurduk. Bu metinler, Burke’ün risaleleri, mektupları, konuşmaları 

ve “sistematik” olmayan yazılarından oluşmaktadır. Araştırma konumuz Burke gibi 

“kompleks” bir düşünür olduğu için onun fikirlerini yorumlayan ikinci el kaynaklardan 

yararlandık. Burke’ün metinlerinin “dağınık”lığı ve hakkında yapılmış çalışmalardan 

elde edilen yorumların ya da malzemenin bolluğu içinde kaybolmamak için onu, “Yüce, 

Etik ve Devrim” başlığı altında ele almayı uygun bulduk. Burke’ün kullandığı 

“imagination”, “sympathy”, “intellect” gibi kavramları çevirirken “imgelem”, 

“duygudaşlık”, “anlık” gibi “öz Türkçe!”54 kavramları değil, “muhayyile”, “sempati”, 

“müdrike” gibi kavramları devreye soktuk.   Çalışmanın tezlerini oluşturabilmek ve 

Burke’ü anlayabilmek için genel hatlarıyla on yedinci ve on sekizinci yüzyıl 

İngiltere’sinin, Amerika’sının ve Fransa’sının ekonomik, siyasi, kültürel şartlarını 

bilmek gerekiyordu. Bu nedenle bu şartları inceleyen ve bu yüzyıllarda gerçekleşen 

devrimleri ele alan tarih metinlerinden faydalandık. Aynı şekilde estetik ve etik 

hakkında bir tartışma yürütebilmek için on sekizinci yüzyıl estetik’i ve genelde estetik 

ve etik konusundaki bazı metinleri inceledik. Bu çalışma Burke’ün fikirlerinin takdimi 

olmadığı için onu, farklı düşünürlerin ve yazarların (Nisbet, Berdyaev, Levinas, 

53 Hüsamettin Arslan, Jöntürkler, JönKürtler, Muhafazakarlar/Meçhul Okurla Söyleşiler, Paradigma 
Yayıncılık, İstanbul, 2009, ss.86-88. Türk sağını büyük ölçüde kültürel muhafazakarlar temsil eder.a.g.e., 
s. 87. Bir görüşe göre Kemalizm “bürokratik muhafazakarlık” olarak anlaşılabilir. Bakınız, Fırat Mollaer, 
Türkiye’de Liberal Muhafazakarlık ve Nurettin Topçu, Dergah Yayınları, İstanbul, 2008, s. 17. Bilindiği 
üzere bu konudaki en popüler tezlerden biri İdris Küçükömer’e aittir. Küçükömer Türkiye’de üretim 
güçlerinin gelişimini destekleyen tarafın sağ, engelleyen tarafın ise İttihat ve Terakki’nin devamı olan 
Kemalist gelenek ve sol ve bu geleneğe ait bürokrasi olduğunu savunmuştur. Küçükömer’in tezindeki 
“bölüşüm”, “dayanışma”, “anti-emperyalizm” gibi sola ait unsurların eksik olduğuna ilişkin eleştiriler 
için bakınız, Nuray Mert, “İdris Küçükömer ve ‘Düzenin Yabancılaşması’”, Doğu Batı Dergisi, Yıl:2000, 
Sayı:11, Ankara, ss.63-75. 
54 Entelektüel ve akademik dünyanın Öz Türkçe saplantısının, bizi konteksti kavrama ve düşünme 
imkanından mahrum bırakmaktan ve düşünceyi kısırlaştırmaktan başka bir esprisi yoktur. Cemil Meriç’in 
dile ilişkin şu veciz ifadeleri Türkiye’deki Öz Türkçe’ci elitlere, entelektüellere, akademisyenlere bir ders 
niteliğindedir:  “Kamus, bir milletin hafızası, yani kendisi; heyecanıyla, hassasiyetiyle, şuuruyla. Kamusa 
uzanan el namusa uzanmıştır. Her mukaddesi yıkan Fransız İhtilali, tek mukaddese saygı göstermiş: 
kamusa. Eski sözlüğe kızıl bir külah geçirdiğini söyleyen Hugo, tek kelime uydurmamış; sembolizm’in 
üç silâhşörü de öyle. Ama kullandıkları her kelime yeni. Heyhat! Batı’da cinnet bile terbiyeli.” Meriç, Bu 
Ülke,  İletişim Yayınları, 2004 (25.Baskı), İstanbul, s. 86. 

23 
 

                                                                 



Schmitt, Arendt, Furet) görüşleriyle ilişkilendirerek yeni bir yorum ortaya koymaya 

çalıştık. Örneğin Burke’ün Fransız Devrimi’ne ilişkin görüşlerini, on dokuzuncu ve 

yirminci yüzyıl tarihçilerinin ve yazarlarının teorileri55 üzerinden yeniden yorumlamaya 

çalıştık. Ayrıca Burke’ün epistemolojisine, ahlak felsefesine ve siyaset teorisine eleştiri 

yönelten düşünürlerin ve teorisyenlerin görüşlerine yer verdik.  

Çalışmamızın, giriş bölümünde sorduğumuz soruların hepsine cevap verdiği 

veya verebileceği yönünde bir iddiamız yok, fakat yine de bu araştırmayla, bu sorularla 

ilgili tartışmalara ve Burke, etik ve devrim hakkındaki literatüre dolaylı ya da doğrudan 

az da olsa katkıda bulunabilirsek ne ala!

55 Temel birkaç Fransız Devrimi’nin okuması üzerinden Burke’ü yorumlamayı denedik.  

24 
 

                                                                 



 
    1.EDMUND BURKE: “SOSYAL FİLOZOF” ve POLİTİKACI 
 

“Olgunlaşmamış insanın özelliği bir dava 
uğruna soylu bir biçimde ölmek istemesidir. 
Olgunlaşmış insanın özelliği ise bir dava 
uğruna gösterişsiz şekilde yaşamak 
istemesidir.” 

                     Wilhelm Stekel(1868-1940) 
 

“Kendi akıl yürütmelerimizin sonucu olan 
fikirlerimize nasıl da düşkünüz, çünkü onlar 
sadece bizimdir, bizim Beynimizin 
Çocuklarıdır!”56 
 

     “Siyaset ‘mümkünün sanatı’dır.”57 
        Otto von Bismarck (1815-1898) 
 

1.1. Hayatı, Entelektüel İlgileri ve Bir Devlet Adamı Olarak Burke 

 
Elinizdeki metnin bu bölümü, bir “dava adamı” olarak Edmund Burke’ün 

hayatını hikaye etme teşebbüsüdür. Ancak metnin başındaki epigrafa atıfla, Burke’ün 

bir dava uğruna kendisinin ya da başkalarının ölümünü istemeyeceğini söyleyebiliriz. 

Burke bunu istemezdi, çünkü o, hiçbir zaman “radikal” bir şahsiyet olmamış, hatta 

hayatının sonuna kadar politik, dini, ekonomik her tür radikalizme karşı çıkmıştır. 

Burke bütün dünyaya nüfuz etmiş, neredeyse dünyanın bütün halklarını 

etkilemiş ve üzerine düşünmeye sevk etmiş “radikal” bir devrime, Fransız Devrimi’ne 

tanıklık etmiştir. O, aynı zamanda tarihçiler arasında Fransız Devrimi’nin nüvelerini 

barındırıp barındırmadığı hararetli bir tartışma konusu olan iki devrimi yaşamış bir 

toplumun mensubudur. Biri 1640’lardaki İç Savaş’ın ürünü; Oliver Cromwell’in 

diktatörlüğü ile sonuçlanan “Kanlı Devrim” ya da “1649 Devrimi,” diğeri aristokrasi, 

“burjuvazi” ve “köylü sınıfı”nın çıkarları gereği birlikte hareket ettiği ve daha ziyade 

anayasanın korunmasına yönelik gerçekleşen 1688 tarihli “ılımlı” ya da “Şanlı Devrim.” 

Burke’ü derinden etkileyen bir diğer devrim Amerikan Bağımsızlık Savaşı’ndan sonra 

gerçekleşen Amerikan Devrimi’dir. O, aslında bu kontekstte, düşünce yapısını aynı 

zamanda devrimlerin şekillendirdiği bir “sosyal filozof”tur. En çok tanınmasına vesile 

56 Edmund Burke’ten iktibas eden, F.P Lock, Edmund Burke, Vol I: 1730-1784. Oxford University Press, 
New York, 1998, s.47.  
57 İktibas eden Ebenstein, William, Siyasi Felsefenin Büyük Düşünürleri, çev.İsmet Özel, Şule Yayınları, 
İstanbul, 2009, s. 276. 

25 
 

                                                                 



olan devrimler ise “liberal” tepkiyle karşıladığı Amerikan Devrimi ve “muhafazakar” 

bir tepkiyle karşıladığı Fransız Devrimi’dir.58  

Burke, ününü ve devrim eleştirmeni ya da “devrim düşünürü” sıfatını 1790 

tarihli Fransa’daki Devrim Üzerine Düşünceler (Reflections on the Revolutions in 

France) adlı metniyle kazanmıştır. Fakat o, aynı zamanda, çok daha öncesinde, 1757’de 

yayınlanan Yüce ve Güzel Kavramlarımızın Kaynağı Hakkında Felsefi Bir İnceleme (A 

Philosophical Enquiry into the Origin of Our Ideas of Sublime and Beautiful) adlı 

çalışması hasebiyle bir estetik filozofudur.  

 Estetik konusuyla ilgilenmiş bir başka filozof; Burke’ün çağdaşı ve Alman 

felsefesinin en büyük düşünürlerinden Immanuel Kant bu tarihte (1757) otuz üç 

yaşındadır ve magnum opusunu (Saf Aklın Eleştirisi) henüz yazmamıştır.59 

Modernitenin ilk eleştirmenleri, erken- Alman romantikleri Friedrich Hölderlin (1770-

1843), Karl Wilhelm Friedrich Schlegel (1772 -1829), Georg Philipp Friedrich Freiherr 

von Hardenberg –takma ismiyle Novalis- (1772-1801) moderniteye eleştiri oklarını 

henüz yöneltmemiştir. Burke’ün “politik modernite”60nin vatanı olarak gördüğü 

Fransa’da Özgür-Mason bir şahsiyet olarak bilinen “karşı-devrimci” Joseph de Maistre 

(1753-1821) Inquiry’nin yayınlandığı yıl dört yaşındaydı. Kendisinden on sekiz yaş 

büyük ve hukuk eğitimi, kariyer planlaması konusunda Burke ile aynı kaderi paylaşan, 

İskoç Aydınlanması’nın büyük düşünürü David Hume (1711-1776) o yıllarda İngiltere 

tarihiyle ilgili metni üzerinde çalışıyordu. Victoria döneminin usta İngiliz romancısı 

Charles Dickens (1812-1870), dingin Londra ile kaotik Paris’i konu edindiği ünlü 

58 T. E. Utley, “Edmund Burke”,  British Writers, ed.Ian Scott-Kilvert, Charles Scribner's Sons, New 
York, 1980, s. 198. 
59 Burke’ten ve Kant’tan önce “Yüce” üzerine yazılmış metinler mevcuttur. Çalışmamızda yeri geldikçe 
bu metinlere değinilecektir. Burke ve Kant hem yüce konusunda hem de devrim konusunda farklı 
fikirlere sahiptir. Kant, Burke’ü “yüce”yi insan psikolojisine dayanarak açıkladığı için eleştirir ve yine 
Burke’ten farklı olarak Fransız Devrimi’ni onaylamıyor olsa bile, devrimi “eşitlik”, “özgürlük”, 
“kardeşlik” gibi ideallere bağlılıkları nedeniyle coşkuyla karşılayanları selamlar. O, Fransız Devrimi’ni 
doğrudan savunmaz (isyan hakkını da onaylamaz), çünkü yönetimin reforme edilmesi gerektiğini ve 
özgürlüğün reformla tesisinin mümkün olduğunu düşünür. Ona göre devrimcilerin şiddete dayalı isyanı 
ya da eylemleri ahlaki açıdan onaylanacak şeyler değildir; yalnızca devrimin ideallerine bağlılık 
desteklenebilir. Kant’ın devrim hakkındaki görüşleri için bkz., Peter P. Nicholson, “Kant, Devrim ve 
Tarih”, Kant Felsefesinin Politik Evreni, der.Hakan Çörekçioğlu, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, 
İstanbul, 2010, ss. 151-171. Kant Terör Dönemi’nden sonra Devrim’i çok daha sert bir üslupla 
eleştirmeye başlamıştır. Bkz., İbrahim Sarıtaş, Muhafazakar Devrim/Alman Muhafaakarlığı ve Devrim, 
Kesit Yayınları, İstanbul, 2017, s. 151.  
60 Burke bu kavramı kullanmamıştır, ancak onun “modern politika ve ahlak sistemi” ifadesine atıfla bu 
kavramı şöyle anlamak mümkündür: Ahlak ile politikanın bağlarının koptuğu, popülizmin ve şiddet 
eylemlerinin patlama noktasına ulaştığı dönem. Bu konuda bkz., Stephen K. White, Edmund Burke: 
Modernite, Politika ve Estetik, çev. Mihriban Şenses, Paradigma Yayıncılık, İstanbul, 2013, ss.22-23.  

26 
 

                                                                 



romanı İki Şehrin Hikayesi (A Tale of Two Cities)’ni (1859) neredeyse yüzyıl sonra 

bitirecek, Burke’ün en acımasız eleştirmenlerinden Karl Marx61 (1818-1883) Das 

Kapital’in birinci cildini çok daha geç bir tarihte (1867) yayınlayacaktı. Ve dünyaya 

yüzyıllarca üstünlük sağlamış bir imparatorluğun, Osmanlı’nın ünlü devlet adamı ve en 

saygın muhafazakar düşünürlerinden Ahmet Cevdet Paşa (1822-1895) ve Said Halim 

Paşa (1863-1921) ise Burke’e ününü armağan eden Reflections’ını belki yazıldığı 

tarihten (1790) neredeyse bir asır sonra okuyabilecektir.62 Söylemeye bile gerek yoktur 

ki Burke, yukarıda zikredilen düşünürler ve yazarlar kadar değerli ve takdire şayan bir 

şahsiyettir.  

Elinizdeki metnin yazarı, Burke’ün de her düşünür gibi “kendi çağının 

düşünürü” olduğuna ve bu nedenle onu, kontekstiyle birlikte anlamak gerektiğine 

inanıyor. Ancak bu kişisel ve sosyal kontekstin analizi oldukça güçtür. Zira on 

dokuzuncu ve yirminci yüzyılda siyasi pek çok tartışmanın fitilini ateşleyen estetikçi, 

siyaset adamı, sosyal filozof Edmund Burke’ün doğum tarihinin – 1727-1729 arası bir 

tarih – bile tartışmalı olduğunu belirtmeliyiz. Biyografilerinde yaygın tarih 1729, 

doğduğu yer ise İrlanda, Dublin’dir; deistlerini, “moralitenin düşmanları” olarak 

adlandırdığı Dublin.63  

Burke’ün hayatındaki belirsizliğin doğum tarihiyle sınırlı olmadığını özellikle 

belirtmemiz gerekir. İngiliz siyasi hayatının ve düşüncesinin Aquinalı Thomas’sı olarak 

61 Marx, Burke için şu sözleri sarfetmiştir: “Ünlü sofist ve dalkavuk…iğrenç politik esnaf [Edmund 
Burke]…[t]ıpkı, Amerika’da karışıklıklar başladığı zaman, Kuzey Amerika sömürgelerinin hizmetinde, 
İngiliz oligarşisine karşı liberal rolünü oynadığı gibi, İngiliz oligarşisinin hizmetinde de bu dalkavuk, 
Fransız Devrimi’ne karşı romantik övgüler düzmüş tam bir vülger burjuva idi.” Karl Marks, Kapital, Cilt 
I, çev.Alaattin Bilgi, Düzenleyen: Eriş Yayınları, 2003, s. 285, 655.  
62 Burke ile Ahmet Cevdet Paşa karşılaştırması için ve ikisinde de ortak “hikmet” nosyonu konusunda 
bkz., Bedri Gencer, Hikmet Kavşağında Edmund Burke ile Ahmed Cevdet, Kapı Yayınları, İstanbul, 2011. 
Elbette elimizde Ahmet Cevdet Paşa ve Said Halim Paşa’nın Burke’ün metinlerini okuduklarına dair 
kesin deliller yoktur. Fakat Fransızca’ya hakim Ahmet Cevdet Paşa’nın Burke’ü ve İngiltere tarihini, 
tarihçi Jules Michelet (1798-1874), edebiyat eleştirmeni ve tarihçi Hippolyte Adolphe Taine (1828-1893) 
ve İngiliz hukukçu, devlet adamı ve tarihçi Thomas Babington Macaulay (1800-1859) vasıtasıyla bildiği 
tahmin ediliyor. Macaulay’in düşüncelerini ise büyük ölçüde Burke ve tarihçi Henry Thomas Buckle 
(1821-1862) şekillendirmiştir. Ahmet Cevdet Paşa Osmanlı’da Fransız Devrimi’ni onaylamayan 
düşünürler safında yer alır. Tarih’inde İngiltere’nin siyasi ve kültürel yapısını onaylıyor ve İngiliz halkını 
“onur”lu bir halk olarak görüyor olsa bile, Osmanlı’da birebir İngiltere modelinin uygulanması taraftarı 
da değildir. Aynı şekilde bazı tarihçilerin Osmanlı modernleşmesinin başlangıcı olarak kabul ettiği 
Tanzimat Dönemi münevverlerinden Namık Kemal de “Akıl”a dayandığını düşündüğü Fransız 
Devrimi’ni radikal ve tahrip edici bir olay olarak yorumlarken, İngiltere’yi ve Londra’yı  “Batı’lı 
medeniyetin modeli” olarak görmüştür. a.g.e, ss. 35-36, 38-39.  
63 Ian Harris, “Introduction,” Edmund Burke: Pre-Revolutionary Writings, ed. Ian Harris,  Cambridge 
University Press, Cambridge, 1993, s. xvii; Aynı zamanda bkz, Conor Cruise O’Brien, Edmund Burke: 
The Great Melody, The University of Chicago Press, Chicago, 1993. ss. 14-15; Hayatı konusunda ayrıca 
bkz., T. E. Utley, a.g.m., ss. 193-207.  

27 
 

                                                                 



görülen64, teoloji, estetik, sanat (müzikle ilgilenmiyor) ahlak felsefesi, tarih, politika 

teorisi, kamu meseleleri, İngiliz politik kurumları konusunda geniş bilgi birikimine 

sahip65 Edmund Burke’ün entelektüel ve politik hayatının neredeyse tamamına sirayet 

eden “belirsiz” dini kökleri biyografilerinde genellikle göz ardı edilen bir husustur. 

Burke protestan bir baba ile Katolik bir annenin çocuğu olarak dünyaya gelmiştir. Fakat 

aslında, babasının, avukatlık mesleğini icra edebilmek için Protestanlığa ihtida ettiği 

tahmin edilmektedir. Ancak mensubu olduğu toplumun –Burke hem İrlanda, hem de 

İngiliz toplumunun üyesi sayılır– yapısı ya da şartları gereği,66 babasının Protestanlığa 

geçmesi ve Katolik kökleri onun, hayatı boyunca ketumluğunu koruması gereken 

konular olacaktır.67  

Burke’ün anavatanı, İrlanda Krallığı, Britanya İmparatorluğunun kolonisidir. 

Yirmi yaşında ayrıldığı bu İngiliz kolonisi 18.yy’da ekonomik, politik, dini, sosyal 

olarak bölünmüş bir toplum yapısına sahiptir. İrlanda ekonomisi İngiliz ekonomisinden 

daha kötü durumdadır ve servet dağılımındaki eşitsizlik hemen göze çarpar. Örneğin, 

İrlanda’da, İngilizlerin “orta sınıfı”nı temsil eden yeoman çiftçilerinin sayısı çok azdır.68 

İrlanda dini olarak genel hatlarıyla Anglikanlar, Katolikler, Protestan muhalifler 

şeklinde bölünmüştür ve bu bölünme İngiltere ile mukayese edildiğinde son derece 

problemlidir. Çünkü nüfusun çoğunluğu Katolik’tir, fakat İrlanda Kilisesi bir “İngiliz 

gentry”69 kilisesidir ve İrlanda, “Protestan gentry” ile işbirliği halindeki İngiliz 

kontrolünde olduğu için Katolik kilisesinin hukuki anlamda bir meşruiyeti yoktur. 

İrlanda Katolikleri hukuki kısıtlamalar nedeniyle toprak sahibi olmakta ve ticaretle 

uğraşmakta zorluk çekmektedir. Nitekim toprak sahibi olmayı engelleyen Protestan 

baskısıyla baş edebilmenin neredeyse tek yolu Protestan kilisesine entegre olmaktır.70 

64 T. E. Utley, a.g.m., s. 193.  
65 Ian Harris, “Introduction,” a.g.e., s. xvi; Russell Kirk, Edmund Burke: A Genius Reconsidered, 
Arlington House, New Rochelle&New York, 1967, s. 35. 
66 Burke İngiltere’de devlet adamı olarak görev yaptığı sırada ve daha öncesinde İngiltere, Katoliklere 
baskı politikası uygulamakta ve ne kralın ne de devlet adamlarının Katolik olmasını tolere etmektedir.  
67 Conor Cruise O’Brien, a.g.e, ss. 3-5.  
68 F.P Lock, a.g.e, s.2. 
69 “Taşralı çiftçilerle büyük toprak sahipleri arasında yer alan İngiliz toprak sahipleri için kullanılan bir 
terim. İngiltere’deki arazinin yaklaşık üçte birine sahip olan gentry, taşrada çeşitli yönetimsel faaliyetleri 
üstlendiği gibi ticaret ve siyasetle de yoğun olarak ilgileniyordu.” Hill, Christopher, Dünya Altüst Oldu: 
İngiliz Devrimi’nde Radikal Düşünceler, çev. Uygur Kocabaşoğlu, İletişim Yayınları, İstanbul, 2013, s. 
468. 
70 F.P Lock, a.g.e., 2; Katoliklere yönelik baskı politikası birçok alanı kapsar; örneğin Katoliklerin miras 
haklarına sınırlamalar getirilmiş, meslek edinme, eğitim ve seçme seçilme hakları ellerinden alınmıştır. 

28 
 

                                                                 



Yani Burke, Katoliklerin hayat şartlarının hiç de iç açıcı olmadığı bir toplumda 

doğmuştur ve Katolik kökleri yalnızca İrlanda’da değil, İngiltere’de de sorun teşkil 

edecektir. Bu nedenle, dedesi ve babasının Katolik geçmişi ve ailesindeki Katolik 

bağlantılar hakkında suskunluğunu daima koruyacaktır.71   

Burke’ün avukat olan babası “hırçın” ve “despot” bir mizaca sahiptir.72 Bazı 

yorumcular babasının bu mizacının onun liberal fikirlerinin gelişiminde etkili olduğunu 

savunur. Norman kökenli annesi Mary Nagle ise Burke’ün hayatında daima daha etkisiz 

ve “gölge” bir şahsiyet olarak kalmıştır. Burke’ün yaşadığı ev, onda huzursuzluk ve 

rahatsızlık yaratmıştır. Rutubet ve sağlık sorunlarıyla nedeniyle bir süreliğine annesinin 

yakınlarının yanına, Cork’a gönderilir; burada Katolik eğitimi alır ve Latince 

öğrenmeye başlar. Katoliklere yönelik sınırlamalara rağmen Cork’un, Protestan baskısı 

açısından Dublin’e göre daha ılımlı bir yer olduğu söylenebilir.73 Burke, 1741’de on iki 

yaşındayken Katolik çevreden koparılır ve Ballitore’a, bir Quaker okuluna –Protestan 

tarikatı üyesinin gözetiminde bir okul-  gönderilir. Ballitore’da geçirdiği üç yıl belki de 

hayatının en huzurlu yılları olacaktır. Burada üstadının, Abraham Shackleton’ın74 

favorisi ve onun oğlunun arkadaşıdır ve diğer arkadaşlık bağları da oldukça güçlüdür.75     

 Ballitore’dan sonra ise Burke’ün kendini daha “erkek” hissedeceği –kuşkusuz 

bunu, babası Richard Burke ile finansal bağlarını kopardığı tarihte, 1755’te daha 

derinden hissedecektir– Trinity Kolej deneyimi başlar. Burke burada insan bilimleri ve 

fen bilimleri (matematik, mantık, tarih, poetika) dersleri alır; Grek ve Latin klasiklerini 

okur: Xenophon, Epictetus, Sophocles, Demosthenes, Longinus, Virgil, Terence, 

Juvenal, Caesar, Justin, Horace, Cicero, Livy ve Tacitus.76 En beğendiği yazarlardan 

biri Virgil’dir. Yine Burke’ün en etkileyici bulduğu Grek metinlerinden biri ise 

18.yy’da klasik otorite olarak başvurulan Longinus’un Yüce Üzerine (Peri 

Hupsous)’sidir. Bu metin onun “Yüce”ye ilgisini ve Inquiry’yi (1757) yazmasını motive 

edecektir. Trinity Kolej’de bu eserin karalamalarına başladığında on dokuz yaşındadır. 

Ayrıntılı bilgi için bkz., Burke, Edmund “Fragments of Tract Relative to The Laws Against Popery In 
Ireland,” The Works of Right Honourable Edmund Burke, vol. VI, ss.299-361.    
71 İlk biyografi yazarı James Prior da Burke’ün Katolik köklerini vurgulamıştır, bkz. Prior, Life of The 
Right Honourable Edmund Burke, London: Henry G. Bohn, York Street, Covent Garden, 1854, ss.1-4.    
72 Burke babasının mutsuz mizacından olumsuz etkilenmiştir. Babasının etkisi konusunda bkz., a.g.e, s. 
32. 
73 F.P.Lock, a.g.e., ss.11-20; Kirk, a.g.e., s.22.   
74 Aynı okulda eğitimci.  
75 Bu Quaker okulundaki eğitimi kariyeri açısından bir hazırlık aşamasıdır. Lock, a.g.e., ss. 8-26; O,Brien, 
a.g.e., s. 24. 
76Russell Kirk, a.g.e., s. 24; F. P. Lock, a.g.e, s. 29. 

29 
 

                                                                                                                                                                                            



Aynı yıllarda ömrünün geri kalanında olduğu gibi soyutlamalardan nefret ediyor ve 

şairlere tutkuyla yaklaşıyordu.77 Hiç kuşkusuz Burke’ün soyutlamalardan nefretinin ve 

şiir aşkının bir sonraki bölümde de görüleceği üzere, “Yüce” ve “belirsizliğe” 

vurgusuyla derin bağlantıları vardır.   

“Belirsizlik,” onun için felsefi alanda “olumlu” çağrışımlara sahipken, gelecek 

anlamında kaygı uyandırıcıdır. Burke geleceğin belirsizliğinden kaçmak için geçmişe 

sığınır ve İrlanda tarihi okumaları yapar; karamsar düşüncelerinden sıyrılmak için ise 

Don Bellianis and Palmerin of England gibi şövalye romanlarını tercih eder. Onu, 

“öğrenme adamı” veya tipik bir “filozof” olarak değerlendirmek güçtür. Nitekim 

1748’de mezun olduğu kolejde hiçbir zaman seçkin bir öğrenci olamamıştır. 

Muhtemeldir ki Burke, derslerin sıkıcılığı, ezbere dayanan katı öğrenme süreci ve 

evdeki mutsuzluğu nedeniyle vasat bir öğrenci olarak kalmıştır. Onun mektuplarında 

kullandığı üslubun arka bahçesinde biraz da bu mutsuzluk yer alır; stili, bazen ev 

hayatının baskısından kaçmak için kullandığı bir yoldur. Burke, mektuplarında hiciv 

kullanır ve bu mektuplar kinaye, imalar ve özel şakalarla bezenmiştir. Bazen anlatmak 

istediğini en keskin şekilde ya da aşırıya kaçarak anlatır. Mektuplarında kendini analiz 

ettiği satırlarda üşengenliğinden ya da uyuşukluğundan dem vurur; fakat o, tembelliğine 

rağmen, hiçbir zaman dingin olmayı başaramamıştır. Ona mizaç ve kanaat olarak uygun 

figür “stoik aktif yurttaşlık” figürü veya idealidir. Yalnızlığı sevmeyen biri olarak Burke 

hayatı boyunca sosyal aidiyetlere, bağlara önem vermiş ve kabul görmek istemiştir.78 

 Ballitore’daki öğrenim hayatından sonra devam ettiği Trinity Kolej, arkadaşlık 

bağları anlamında beklentilerini karşılamaz ve Burke, giderek yalnızlaşır. Hayatının bu 

döneminde ilk olarak kimseyle arkadaşlık kurmasa da, sonrasında yavaş yavaş birkaç 

kişiden oluşan bir gruba dahil olacaktır; Shackleton, Newcomen Herbert, Andrew Buck, 

Joseph Hamilton ve Richard Sisson gibi isimlerden oluşan yazarlar grubunda yalnızca 

Burke, Trinity Kolej öğrencisidir. Joseph Hamilton’la ilişkisi diğerlerine nazaran çok 

daha uzun süreli olacaktır. Burke’ün bu süreçte okuduğu yazarlar arasında en beğendiği 

Alexander Pope(1688-1744)’tur; Shakespeare, John Denham  (1615-1669) ve Edmund 

Waller (1606-1687), Pope’tan sonra gelir.79    

77 Kirk, a.g.e., s.25. 
78 Lock, a.g.e,  s. 27, 43; ss. 45-50. 
79 a.g.e., ss. 48-52.  

30 
 

                                                                 



Reform yanlısı sosyal filozof, henüz 1748’de, Trinity Kolej’de öğrenciyken 

politik meselelere ilgisini açıkça yansıtan Reformer’ı yayınlar. Burke’ün metinlerindeki 

estetik-ahlak-politika ilişkisi burada da hemen gözümüze çarpar. Derginin en önemli 

hedeflerinden biri “kamusal duyarlılıkları ve ahlakı Dublin’deki teatral performansların 

eleştirisiyle ıslah etmektir.”80 Yazılarında soyluların, üst tabakaların, toprak sahiplerinin 

tembelliklerinden, kamusal meselelere ilgisizliklerinden, yoksullara merhametsiz 

davranmalarından şikayet ederken81 entelektüel ve politik sol cenahın sıklıkla eleştirdiği 

“aristokratlığı”nı (sözde aristokratlığını) aslında toplumun ıslahı için nasıl kullandığını 

görürüz.  

Burke’ün hayatının iki yıllık (1748-1750) dilimine ilişkin bilgi yok denecek 

kadar azdır. 1748 yılında mezun olduktan sonra bir süre babasının yanında çalışmış 

olduğu tahmin ediliyor. Bu süreçte, ona eğitimini ve mesleğini dayatan babasıyla 

birlikte avukatlık tecrübesi edinmiş olabilir. Dolayısıyla bu yıllar, onun için herhalde 

son derece sıkıcıydı. Burke, İrlanda’dan yirmi bir yaşında (1750 yılında) ayrılır ve 

Londra Middle Temple’da hukuk okumak üzere yola koyulur.82 Fakat hukuk, onun için, 

babasının “kader” olarak gördüğü bir eğitim hayatından ya da meslekten başka 

neredeyse hiçbir şey ifade etmez; tıpkı David Hume’un ( 1711-76)  durumunda olduğu 

gibi.83 Hukuk o dönemde, Katolik kökenli İrlanda’lılar için geçim ve siyasi arenaya 

giriş kapısıdır; ancak ne olursa olsun eğitimi, Burke’ün değil, babasının tercihidir ve bir 

süre sonra onun için işkenceye dönüşecektir.84 Burke’ün bu işkenceyi tecrübe ettiği 

zamanlar (1750’ler) Londra’nın bir metropol haline geldiği zamanlardır ve mesela 

Samuel Johnson’a (1709-1784) göre “bir adam Londra’dan yorulmuşsa hayattan 

yorulmuştur.”85 Ancak elbette Burke’ü yoran Londra’nın kendisi değil, hukuktur. O, 

1750’de başlayan ağır hukuk eğitiminden ve s