Uludağ Üniversitesi Mühendislik Fakültesi Dergisi, Cilt 23, Sayı 3, 2018 ARAŞTIRMA DOI: 10.17482/uumfd.397542 BĠR PAKET GIDA ÜRETĠM ĠġLETMESĠNDE TAGUCHĠ PARAMETRE TASARIMI ĠLE ÇOK YANITLI ENĠYĠLEME *1 Özlem KUVAT Alınma: 22.02.2018; düzeltme: 29.06.2018; kabul: 10.11.2018 Öz: Çok yanıtlı eniyileme (Multi Response Optimization-MRO) uygulamaları son yıllarda yaygın olarak kullanılmaya başlansa da gıda ürünleri üzerindeki deney tasarımı uygulamaları çoğunlukla tek yanıtlı eniyileme problem çözümü şeklinde gerçekleştirilmektedir. Bu çalışmada bir gıda işletmesinde üretilen Tavuk Adana Kebap (Köfte) gıda ürününün kalitesinin arttırılması için Taguchi parametre tasarımı yöntemi kullanılmıştır. Pişirme sıcaklığı, pişirme süresi ve fan hızı parametrelerinin en uygun düzeyleri ile mikrobiyolojik yük, merkez sıcaklığı ve ağırlık kalite karakteristiklerinin en iyi değerlerinin belirlenmesi için her üç kalite karakteristiğinin eşzamanlı eniyilenmesi çekicilik fonksiyonu ve kalite kayıp fonksiyonu kullanımıyla gerçekleştirilmiştir. Elde edilen çözüme bağlı olarak Tavuk Adana Kebap ürünü için en uygun üretim parametrelerinin düzeylerine ilişkin önerilerde bulunulmuştur. Anahtar Kelimeler: Taguchi Parametre Tasarımı, Çok Yanıtlı Eniyileme, Çekicilik Fonksiyonu, Kalite Kayıp Fonksiyonu, Tavuk Adana Kebap/Köfte Multi Response Optimization by Taguchi Parameter Design for a Package Food Production Company Abstract: Although multi-response optimization (MRO) applications have become widespread in recent years, the application of experimental design on food products is often performed as a single response optimization problem solution. In this study, Taguchi parameter design method was used to increase the quality of chicken Adana kebab (Meatball) produced in a food operation. We have investigated the optimum levels of cooking temperature, cooking time and fan speed of e for the optimization of microbiological load, center temperature and weight quality characteristics. Simultaneous optimization of all three quality characteristics has been carried out by using the desirability function and the quality loss function. According to the obtained solution, suggestions have been made for the optimum production parameter levels of chicken Adana kebab product. Keywords: Taguchi Parameter Design, Multi-Response Optimisation, Desirability Function, Quality Loss Function, Chicken Adana Kebab/ Meatball 1.GĠRĠġ İşletmelerde üretim parametrelerinin uygun düzeylerinin belirlenmesi, ürünün tasarım ve geliştirilme aşamasında ele alınması gereken önemli problemlerden biridir. Bu tür problemlerin çözümü için deney tasarımı yaygın olarak kullanılan yöntemlerdendir. Deney tasarımı ile ürün ya da süreci etkileyen faktörlerin farklı düzeyleri kontrollü bir şekilde değiştirilmekte ve deneme kombinasyonları sonucunda uygun düzeylerin bulunması sağlanmaktadır. Taguchi parametre tasarımı yaklaşımı; deney tasarımı yöntemlerinin içinde hedef değerde üretimin sağlanması ve kalite kaybının önlenmesi için kayıp fonksiyonu ve SN (S/N, Sinyal Gürültü) gibi 1 * Balıkesir Üniversitesi, İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi, İşletme Bölümü, Çağış Kampüsü, Balikesir İletişim Yazarı: Özlem KUVAT (ohasgul@balikesir.edu.tr) 215 Kuvat Ö.: Bir Paket Gıda Üretim İşletmesinde Taguchi Parametre Tasarımı ile Çok Yanıtlı Eniyileme farklılıklar içermektedir. Bu avantajların değerlendirilmesiyle en uygun kalite karakteristiği değerinin en düşük maliyetle sağlanmasına çalışılmaktadır. Bu çalışmada Balıkesir’de entegre tesislere sahip bir beyaz et (piliç, broiler) üretim işletmesinde üretim parametrelerinin uygun düzeylerinin belirlenmesi için uygulama yapılmıştır. İşletmede ele alınan problem yüksek tüketim oranına sahip şekillendirilmiş ürünlerin besin değerini ve duyusal özelliklerini koruyacak şekilde bozulma süresini uzatmaktır. Bu nedenle işletmenin şekillendirilmiş ürünlerinden biri olan Adana kebabın kalite karakteristiklerinin iyileştirilmesine yönelik olarak Taguchi yaklaşımı kullanılmıştır. Çalışmada iyileştirme yapılması istenen karakteristikler ürünün mikrobiyolojik yükü, merkez sıcaklığı ve ağırlığıdır. Ürünün buhar fırınında ısıl işlem ile pişirme parametrelerinin gürültü faktörlerinden etkilenmeyecek şekilde gerekli düzenlenmesi ve böylece mikrobiyolojik yük, merkez sıcaklığı ve ağırlık özelliklerinin en iyilenmesi amaçlanmıştır. Literatürde beyaz et ürünlerinin üretim kalitesinin arttırılmasına yönelik çalışmaların büyük çoğunluğu üründe kullanılan gıda bileşenlerinin etkilerinin analiz edilmesine ve ürünlerin mikrobiyolojik yüklerinin araştırılmasına yönelik deney tasarımı çalışmalarıdır. Bu çalışmalara örnek olarak; Bautista vd. (1997)’nin bakteriyel etkilerin analizine yönelik gerçekleştirdiği yanıt yüzeyi merkezi kompozit tasarım çalışması, Lemos vd. (1999)’nin, tavuk parçalarının marine sürecindeki ağırlık artışı, depolama sırasında ağırlık kaybını azaltma ve pişirme kaybını azaltma amaçlarının yanıt yüzeyi yöntemi ile eniyilenmesi çalışması, Zorba ve Kurt (2006)’un tavuk, hindi ve sığır etlerinin karışımının emülsiyon karakteristiklerini en iyileme çalışması, Hasgül (2011)’ün şekillendirilmiş beyaz et ürününün (Urfa Kebap) pişirilmesindeki uygun üretim parametrelerinin belirlendiği çalışması, Kılınççeker vd. (2015)’nin ekmek malzemesi olarak sarı mercimek unu ile nohut ununun potansiyel değerlerini belirlemek için, taze ve dondurulmuş tavuk köftelerinin kalitesine etkilerini incelediği çalışması örnek verilebilir. Ayrıca; Pathera vd. (2017) çalışmalarında nuggetların içerdiği malzemelerin bütünsel kabul edilebilirlik, sıkılık ve tokluk kalite özelliklerine etkisini araştırmışlardır. Yanıt yüzeyi yöntemi ile elde edilen modeller çekicilik fonksiyonu kullanımıyla çok yanıtlı olarak eniyilenmeye çalışılmıştır. Bu çalışmada diğer çalışmalardan farklı olarak tavuk Adana Kebap ürünü için aynı anda üç farklı kalite karakteristiğinin (mikrobiyolojik yük, merkez sıcaklığı, ağırlık) eniyilenmesi hedeflenmektedir. Ürün kalitesinin artırılması amacıyla Taguchi SN oranları değerlendirilmiş ve hem çekicilik fonksiyonu hem de kalite kayıp fonksiyonu yöntemlerinin kullanımıyla en uygun parametre düzeyleri belirlenmeye çalışılmıştır. Bu çalışmanın ikinci bölümünde kalite kayıp fonksiyonu dikkate alınmış; üçüncü bölümde çok yanıtlı eniyileme tanıtılmış, dördüncü bölümde ürünün mikrobiyolojik yük, merkez sıcaklığı ve ağırlık kalite karakteristiklerinin en iyi değerlerini elde etmek için kontrol edilebilen faktörlerin en uygun düzeyleri bulunmuştur. Ortogonal dizinlere uygun olarak SN oranlarına dayalı ölçümler yapılmış, Varyans analizi ile bu kalite karakteristikleri için etkili olan faktörler belirlenmiş ve regresyon modeli kurulmuştur. Beşinci bölümde ise; tek yanıt değişkeninin değerlendirildiği modellere göre önerilen düzeylerin farklılığından oluşan sorunun çözümü için uygulama çok yanıtlı eniyileme problemine dönüştürülmüş ve kalite karakteristiklerin eşzamanlı değerlendirilmesi sağlanmıştır. Çok yanıtlı en iyileme probleminin çözümünde iki ayrı yöntem ile çözüm araştırılmıştır. Bu yöntemler kayıp fonksiyonu ve çekicilik fonksiyonu yaklaşımlarıdır. Sonuç bölümünde elde edilen sonuçlar yorumlanmış ve öneriler sunulmuştur. 2.KALĠTE KAYIP FONKSĠYONU Bir ürünün maliyeti, ürünün satışından önceki toplam maliyeti ve satış sonrası maliyeti olarak ikiye ayrıldığında satış sonrası maliyeti kalite kaybı olarak değerlendirilmektedir (Sauers, 1999: 246). Kalite kaybı, bir ürün teslim edildikten sonra toplumda yol açtığı kayıptır. Bu kayıp, garanti, iade ve servis gibi nedenlerden kaynaklanan parasal kayıp, memnuniyetsizlik, zaman kaybı, çevre zararları, firma imaj kaybı olabilir (Taner ve Antony, 2006: 27). Ürünün toplam kalite kaybı, toplam parasal kayıp ve ürünün yaşam ömrü boyunca kalitesizlikten dolayı 216 Uludağ Üniversitesi Mühendislik Fakültesi Dergisi, Cilt 23, Sayı 3, 2018 meydana getirdiği çevresel etkilerin toplamı şeklinde Kalite Kayıp Fonksiyonu (Quality Loss Function, QLF, KKF) ile ifade edilebilir (Taguchi ve Tsai, 1995: 225; Taguchi ve Clausing, 1990: 68): Kalite kaybı = Fonksiyonel değişkenlikten dolayı oluşan maliyet + İşletme maliyeti + Çevrede oluşan etkilerden kaynaklanan maliyet Bir basamak fonksiyonuyla ifade edilen geleneksel kayıp fonksiyonu kalite yaklaşımı olarak alt ve üst spesifikasyon sınırlarını kalite kaybı için değişim değeri olarak kabul etmektedir. Bu değerlendirmeye göre; kalite spesifikasyonlarının belirlenmesinde hedef değer genellikle “m” olacak şekilde yapılandırılır ve toleranslar da çift taraflı olarak m±∆0 olarak ifade edilir (Fowlkes ve Creveling, 1995: 34). Bu spesifikasyonlara karşılık kullanılan ve kalite kaybını açıklamakta yetersiz kalan geleneksel kayıp fonksiyonu denklem (1)’de verilmektedir (Phadke, 1989: 17): 0; y  m   (1) 0 L(y)   A0 ; d.d Burada A0, hatalı olmasına ve reddetme bölgesine karşı gelmesine rağmen tüketicinin eline geçmiş ürünün maliyetidir. Bu maliyet tamir etme, değiştirme, taşıma maliyeti gibi maliyetlerdir (Sauers, 1999: 249). Geleneksel kayıp fonksiyonu ve kalite kayıp fonksiyonuna ilişkin görünüm Şekil: 1’de verilmektedir (Phadke, 1989: 18): L(y) L(y) Kalite Kaybı Kalite Kaybı A0 A0 y y m-∆0 m m+∆0 m-∆0 m m+∆0 (a) Geleneksel Kayıp Fonksiyonu (b) Kalite Kayıp Fonksiyonu Şekil 1: Geleneksel Kayıp Fonksiyonu ve Kalite Kayıp Fonksiyonu (Phadke, 1989: 18) Buna karşın kalite kayıp fonksiyonu yaklaşımı uygun parametre değerlerinin seçimiyle ürünün yanıt değerini mümkün olduğunca hedef değerine taşımayı önermektedir. Tolerans sınırlarını teknoloji gelişimiyle darlaştırmak parametre tasarımından daha maliyetli bir yaklaşım olacaktır (Mathur ve Pattipati, 1997: 9). Kalite kaybının miktarını ifade etmek zordur çünkü aynı ürün farklı kullanıcılar tarafından kullanılmakta ve farklı uygulamalarla çevre koşullarına tabi tutulmaktadır. Buna karşın, kaybın miktarını saptamak önemlidir. Böylece müşteriler üzerinde alternatif ürün ve süreç tasarımının etkisi değerlendirilebilir ve uygun mühendislik kararları alınabilir (Phadke, 1989: 14). Taguchi hedef değerin ele alınış biçimine göre kayıp fonksiyonlarını ve karakteristikleri üç gruba ayırmıştır. Bunlar; “Hedef en iyidir”, “Daha küçük daha iyidir” ve “Daha büyük daha iyidir” şeklindedir (Park, 1996: 15) Maliyetin bir referans değeri olarak alınmasıyla “Hedef en iyidir” kalite karakteristiklerine ilişkin kuadratik kayıp fonksiyonu aşağıda verildiği gibi yapılandırılabilir. Taguchi bunun için matematiksel bir model kullanmaktadır. Bu eşitlikte L: kayıp, y: kalite karakteristiği için belirlenmiş ölçü değeri, m: spesifikasyonun hedef değeri, k: spesifikasyon limitlerinde maliyete bağlı olan sabittir (Ross, 1988: 9). 217 Kuvat Ö.: Bir Paket Gıda Üretim İşletmesinde Taguchi Parametre Tasarımı ile Çok Yanıtlı Eniyileme 2 L(y) =k(y-m) (2) Burada k sabitini belirleyebilmek önemlidir çünkü böylece ilgilenilen bölge içinde gerçekleşen maliyet için en iyi yaklaşım sağlanabilir. Bunun için uygun bir yol, ilk önce y değeri için fonksiyonel limitlerin bulunmasıdır. m±∆0, fonksiyonel limit olarak kabul edilir ve A0’a eşit sayılırsa denklem (3)’te verilen eşitlik elde edilir. Eşitlik (2) ve (3)’ün birlikte kullanımıyla da yeni L(y) denklemine ulaşılır (Phadke, 1089: 19) : A (3) L(y)  0 (y  m)2 20 A (4) k  0 20 L(y) fonksiyonunun Taylor açılımı da denklem (5)’te verilmektedir (Taner ve Antony, 2006: 30): L(m) L(m) (5) L(y)  L(m  y m)  L(m)  (y m)  (y m)2  ... 1! 2! Buna göre , y değeri m’e eşit olduğu zaman en küçük olmaktadır. ve olduğundan dolayı, kayıp yaklaşık olarak denklem (6)’da verildiği şekilde ikinci dereceden ifade edilebilir, Burada y kalitesinde bir ürün alan her müşteri için aynı kalite kaybına karşılık geleceği söylenemez. Daha doğrusu ile ortalama kalite kaybı dikkate alınmaktadır. Eğer y rassal değişkeni µ ortalama ve varyansa sahipse, ’nin beklenen değeri denklem (7)’de verildiği şekilde olacaktır (Park, 1996: 17): L(m) L( y)  .(y  m)2  k.(y  m)2  k. 2 (6) 2! 2 2 2 2 E( L(y) ) = k .E [(y-m) ] = k .E [(y- E (y))+ (E (y)-m)] = k .[ +(µ-m) ] (7) Kalite kaybına ilişkin verilmekte olan formüller kalite karakteristiği y’nin 0’a eşit olmayan hedefin her iki yanının da simetrik olduğu kalite kayıp fonksiyonu için geçerlidir. Bu şekilde gerçekleşen kalite kaybı için “hedef en iyidir” tipteki kalite fonksiyonu kullanılmaktadır ve (m), hedef değer olarak değerlendirilmektedir. “Daha küçük daha iyidir” karakteristik tipi için m=0 olarak ele alınmakta ve kayıp fonksiyonu denklem (8) deki gibi oluşturulmaktadır. “Daha büyük daha iyidir” karakteristik tipi için de negatif değerler alınmamaktadır ancak değer büyüdükçe kalite kaybı küçülmektedir. m=0 olarak değerlendirilmekte ve kayıp fonksiyonu denklem (9)’da ifade edilmektedir (Phadke, 1989: 20): L(y)  ky2 (8)  1  (9) L(y)  k    y2  Taguchi kalite karakteristiğinin biçimine göre hedef değerde üretim (signal) ve üretimdeki değişkenliğin (noise, gürültü) aynı anda değerlendirilmesi için ortalamanın standart sapmaya oranının (SN) dikkate alınmasını önermektedir. (Taguchi ve Tsai, 1995: 226). Bu değerlendirme özellikle araştırma-geliştirme ve ileri mühendislik tasarımı aşamalarında yukarı yönlü (upstream) mühendislik faaliyetlerinde önem kazanmaktadır. Ürün geliştirmenin yukarı yönlü aşamasında kontrol ve gürültü faktörleri arasındaki ilişkilerin avantajlarını kullanılmasıyla güçlü tasarım sağlanabilecektir. Burada sağlanan güçlü tasarım özelliği ile aşağı yönlü (downstream) problemler yaşanmayacaktır (Taguchi G., Chowdhury S., Taguchi S., 2000: 8). Kalite mühendisliği bakış açısıyla, bir ürünün aşağı yönlü kalite problemlerinin başlangıcı onun fonksiyonel kararsızlık belirtileridir ve bu durum güçlü tasarım özelliğinin olmadığını göstermektedir. Bu problemler, ürünün müşteriye teslimatından sonra oluşan toplam kalite 218 Uludağ Üniversitesi Mühendislik Fakültesi Dergisi, Cilt 23, Sayı 3, 2018 kaybıyla tahmin edilebilir (Taguchi ve Tsai, 1995: 225). Hangi tür problemde hangi SN oranlarının ve kalite kaybı fonksiyonunun kullanılacağına ilişkin özet bilgi Tablo 1.’de verilmektedir (Phadke, 1989: 131; Baynal, 2003: 32): Tablo 1. SN Oranları ve Kalite Kaybı Gözlem Problem Türü SN Oranı (decibel) Kalite Kaybı Değerleri  2 SN 10 log 10  2 1 n Hedef en iyidir 0≤y≤∞    yi ( ) n i1 ̅ 2 1 n    (y 2 i  ) n 1 i1 Daha küçük daha ∑ 0≤y≤∞ [ ∑ ] iyidir Daha büyük daha 0≤y≤∞ ∑ iyidir [ ∑ ] Taguchi Kalite kayıp fonksiyonunda en iyilenmeyi sağlamak için SN oranının kullanılması ile uygun parametreler bulunmaya çalışılmaktadır. Ancak, ürün veya süreç tasarımında genellikle çok sayıda kalite karakteristiği ile ilgilenilip bunların en iyilenmesi hedeflendiğinde her bir problemin ayrı ayrı değerlendirilmesi çoğu zaman tatmin edici bir yanıt sağlamayacaktır. Bunun nedeni genellikle sistemin, performansını veya ürünün kalitesini belirleyen çok sayıda yanıtla eşzamanlı olarak çalışmasıdır. Bir kalite karakteristiğini en iyileyen kontrol faktörü düzeyi diğer karakteristik değerinin kötüleşmesine neden olabilmektedir. 3.ÇOK YANITLI ENĠYĠLEME Kalite karakteristiklerinin en iyi değerlerinin bulunması çalışmasında bir karakteristiğe ait yanıt değerinin geliştirilmesi diğer bir yanıt üzerinde olumsuz bir etki oluşturabilmektedir. Bunun nedeni yanıtların bazılarının en büyük, bazılarının ise en küçük düzeyde tutulması, bazılarının da kabul edilebilir bir değer ya da hedef değer almasının istenmesidir. Bu nedenle, en iyileme çalışmalarında sistemi tanımlayan tüm kalite karakteristiği fonksiyonlarının hep birlikte ele alınması gerekmektedir. Bu durumda en iyileme problemi Çok Yanıtlı En İyileme (Multi-Response Optimisations, MRO) problemine dönüşmektedir (Koç ve Ertekin, 2010: 4). Bazı kaynaklarda problemin güçlü tasarım çözümleri de çok karakteristikli güçlü tasarım (Multi-Characteristic Robust Design, MCRD) olarak ele alınmaktadır (Soh vd., 2016: 2685). MRO problemlerinin çözümünde, 3 grup halinde ele alınan yaklaşımlar bulunmaktadır. Bunlar; yanıtların eş yükselti (izohips) eğrileri çizilerek üst üste yerleştirilmesi (superimposing), doğrusal olmayan programlama ve çoklu yanıtların tek fonksiyona dönüştürüldüğü yaklaşımlardır (Koç ve Ertekin, 2010: 4). Bunlardan birincisi az sayıda faktörün bulunduğu problemlerin çözümünde kullanılması uygun olan grafiksel yöntemdir (Myers ve Montgomery. 2002: 273). Diğer yaklaşım MRO probleminin sınırlandırılmış eniyileme problemine dönüştürülmesidir. Bu yöntemde bir yanıt amaç olarak değerlendirilmekte ve diğer yanıtlar da kısıt olarak ele alınmaktadır. Bu yöntemde yanıtların çok sayıda olduğu durumlarda hangi yanıtın amaç fonksiyonu için seçileceğini belirlemek zor olabilir (Ortiz vd., 2004: 432). Çoklu yanıtların tek fonksiyona dönüştürüldüğü yaklaşımlar içinde en yaygın olarak kullanılanlar çekicilik fonksiyonu ve kayıp fonksiyonu yaklaşımlarıdır. Derrringer ve Suich 219 Kuvat Ö.: Bir Paket Gıda Üretim İşletmesinde Taguchi Parametre Tasarımı ile Çok Yanıtlı Eniyileme (1980)’in modifiye edilmiş çekicilik (desirability, istenilen hedefe ulaşma) fonksiyonu yaklaşımı ile çok değişkenli eniyileme problemi tek değişkenli hale dönüşebilmektedir (Derrringer ve Suich, 1980: 216). Bu yöntem bireysel çekicilik fonksiyonunun tanımlanmasıyla bazı ekonomik bilgiler sunmaktadır. Ancak benzer yanıtlar arasındaki korelasyonu dikkate alan kayıp fonksiyonu yaklaşımının kullanımı da MRO problemlerinin çözümünde tercih edilebilmektedir (Vining, 1998: 309). Ayrıca, normalize edilmiş çok yanıtlı sinyal gürültü oranını hesaplayarak her bir kalite kaybını standardize etme yaklaşımı da yaygın kullanılan alternatiflerdendir (Tong, Su ve Wang, 1997). Bu çalışmada ile Adana kebap buharlı fırın pişme parametrelerinin belirlenmesi MRO probleminin çözümü için literatürde yaygın olarak kullanılan çoklu yanıtları tek fonksiyonla ifade etme yaklaşımı seçilmiştir. Çoklu yanıtların aynı anda değerlendirilebilmesi için tek yanıtlı regresyon analizi tahmin fonksiyonlarından elde edilen çekicilik fonksiyonunun ve kalite kayıp fonksiyonunun dikkate alındığı çok yanıtlı sinyal gürültü oranının kullanılması tercih edilmiştir. Bu yöntemlerin kullanılmasının diğer bir nedeni de Taguchi SN oranları ile birlikte çözüme olanak sağlamalarıdır. 3.1 Çekicilik Fonksiyonu ile Eniyileme Çekicilik fonksiyonundaki temel yaklaşım her bir tahminlenmiş yanıt değişkeni ̂ ’yı, matematik bir dönüşüm ile bireysel çekicilik değeri di’ye dönüştürmektir. Burada bireysel çekicilik değeri 0.0 ile 1.0 aralığındadır. İlgili yanıtın (Yi) çekiciliği arttığı zaman karşılık geldiği bireysel çekicilik değeri di’de artmaktadır (Del Castillo vd. 1996: 340; Özler ve Şenyay, 1998: 102). ̂ ’nin di’ye dönüştürülmesinde tek taraflı enbüyükleme yapısı aşağıda verilmektedir. Burada kabul edilebilir enküçük limit değeri verirken, enbüyük limit değeri vermektedir. Buradaki t değeri ise kullanıcı tarafından belirlenen bir dönüşüm değeri olmaktadır (Derringer ve Suich, 1980: 215): (10) ̂ ̂ ( ) ̂ ̂ { [0,1] aralığında bir değer alabilen Dod genel çekicilik değeri (overall desirability) bireysel çekicilik değerlerinin aralarındaki önem (wj) derecelerinin de değerlendirilmesiyle geometrik ortalamalarını alarak elde edilmektedir (Derringer ve Suich, 1980: 215, Derringer, 1994: 52). 1 (11) wi Dod  (d w1 w2 1 .d2 ...d wk ) k Çok yanıtlı problemler için genel çekicilik değerinin elde ediliş sürecinin işleyişi Şekil 2’de verilmektedir (Kim vd., 2009: 6365). Derringer ve Suich (1980), doğrusal bireysel çekicilik fonksiyonlarının geometrik ortalaması alınarak elde edilen genel çekicilik fonksiyonunun eniyilenmesinde türev bilgisi gerektirmeyen tek değişkenli arama tekniklerinin kullanılabileceğini göstermiştir (Akteke- Öztürk vd., 2009: 1). Çok yanıtlı problemin genel çekicilik fonksiyonuna dönüştürülüp bu fonksiyonun en büyük değerini verecek çözümün bulunması için ceza fonksiyonu yaklaşımı (penalty function approach) ve doğrusal olmayan programlama kullanılabilmektedir. Bu yaklaşıma göre; DOD genel çekicilik fonksiyonu ve g(x) ceza fonksiyonu, toplam çekicilik fonksiyonu ile ilişkilendirilmektedir (Denklem 12). Burada i=1,2,…,k yanıt için ̂ , , alt ve üst sınır değerleri dikkate alınıp bu sınırların aşılma derecesine göre denklem (13)’de verilmekte olan 220 Uludağ Üniversitesi Mühendislik Fakültesi Dergisi, Cilt 23, Sayı 3, 2018 ceza fonksiyonu oluşturulmaktadır ve bu sistem ceza fonksiyonu yaklaşımıyla kısıtsız problem olarak çözülmektedir. p değeri ceza parametresidir ve en yüksek çekicilik değerini verecek şekilde çözüm aranmaktadır (Design-Expert Stat-Ease Inc; Ariza vd., 2005: 24; Ortiz vd., 2004: 435): Şekil 2: Genel Çekicilik Değerinin Elde Edilişi (Kim vd., 2009: 6365) ∑ (12) ̂ ̂ (13) { ̂ ̂ ̂ Bu problemin çözümü için yaygın olarak kullanılan bir yöntem gradyan bilgilerine dayanmayan geometrik yaklaşımla çözüm sunan Nelder-Mead simpleks arama algoritmasıdır. (Nelder ve Mead, 1965: 308). Simplex, n boyutlu uzayda köşeleri n+1 tane olan bir küme tarafından tanımlanan geometrik bir şekli ifade etmektedir. n=2 iken simplex bir üçgen olduğunda fonksiyon değerleri bir üçgenin üç köşesi için karşılaştırılmaktadır. En olumsuz fonksiyon değerine sahip olan köşe noktası bir sonraki adımda çıkarılmaktadır ve yeni bir köşe noktası değerlendirilmektedir (Vural vd., 2009: 3). Nelder-Mead Simpleks Algoritmasında kullanılan adımlar aşağıdaki şekilde verilmektedir (Lagarias vd., 1998: 117): Şekil 3: Nelder-Mead Algoritması Adımları (Lagarias vd., 1998: 117) 221 Kuvat Ö.: Bir Paket Gıda Üretim İşletmesinde Taguchi Parametre Tasarımı ile Çok Yanıtlı Eniyileme 3.2 Kalite Kaybı Analizi ile Çok Yanıtlı Eniyileme Çok yanıtlı eniyileme problemlerinin çözüm yöntemlerinden olan kalite kaybı analizi ve kayıp fonksiyonu kullanımı yanıt değeri olarak SN oranlarının değerlendirildiği deney tasarımı çalışmalarında yaygın olarak kullanılan yöntemlerden biridir. Kalite fonksiyonu yaklaşımının kullanımında yaşanan Taguchi’nin kalite kaybı yaklaşımıyla yorum yapma zorluğu Tong vd. (1997)’nin geliştirdiği çok yanıtlı sinyal gürültü oranı MRSN değerlerinin (Multiple SN Ratio/ Çoklu SN Oranı) hesaplanmasıyla aşılmaya çalışılmıştır. Bu yaklaşımda öncelikle ağırlıklara dayanarak beklenen kayıp hesaplanmakta, daha sonra ağırlıklı toplam bütünsel bir SN oranına dönüştürülmektedir (Soh vd., 2016: 2686). Kalite kaybına dayalı olarak çok yanıtlı eniyileme sürecinin uygulanmasında birinci aşama her bir kalite karakteristiği için kalite kaybının (L) belirlenmesidir. İkinci aşamada çok yanıtlı sinyal gürültü oranı belirlenmesi gerekir. Değişkenliğin azaltılması için ilk olarak yanıtların kalite kaybı ölçüsü normalleştirilmelidir. Her yanıt için, her bir denemedeki kalite kaybı, j. denemedeki en büyük kalite kaybına bölünür. Bu sayede normalleştirilmiş kalite kaybı değerleri 0 ve 1 aralığında olacak ve her yanıta ilişkin kalite kaybı değeri toplanmaya uygun olacaktır. Daha sonra uygun ağırlıkların toplam normalleştirilmiş kalite kaybı (Total Normalized Quality Lost) hesaplanır (Tong vd., 1997: 369; Baynal, 2003: 33; Ferah, 2003: 63). Normalleştirilen kalite kaybının bulunmasından sonra toplam normalleştirilmiş kayıp değeri hesaplanırken; her yanıtın sahip olduğu ağırlık değeri ile normalleştirilmiş kalite kaybı değeri çarpılarak toplanır. (Baynal ve Gencel, 117: 2015). hesaplanırken wj ağırlıkları ile her bir normalleştirilen değerin göreceli önemi toplam değere yansıtılır. değerinin düşük olması kalite kaybının düşük olduğunu göstermektedir (Çiftçi Aytekin, 2010: 22). MRSN oranı, değerlerinin logaritma dönüşümü ile elde edilir (Tong vd, 1997: 369): L:Kalite Kaybı C:Normalleştirilmiş Kalite Kaybı (14) ∑ 4.KALĠTE KARAKTERĠSTĠKLERĠNĠN TEK YANITLI ENĠYĠLENMESĠ 4.1 Deneyin Planlanması Bu çalışmada üretim hızı için darboğazı oluşturan buharla pişirme sürecinin yer aldığı şekillendirmeli üretim hattının iyileştirilmesi öncelikli görülmüş ve bu süreçte üretilen ürünler ele alınmıştır. İşletmede en çok talebi olan ve yüksek miktarlarda üretimin yapıldığı kebap grubu ürünlerden biri olan Adana Kebap ürünü için üretim süreci parametrelerinin eniyilenmesi çalışmanın amacını oluşturmaktadır. Adana Kebap ürününün üretiminde çiğ piliç etine baharat ile katkı malzemeleri katılarak form makinesinde şekillendirilmektedir. Şekillendirilmiş ürünler 160–185°C sıcaklıkta derin yağda kızartılmakta (deep-fat frying) ve pişirme merkez sıcaklığının en az 72°C olacağı şekilde pişmesi için buharlı pişirme fırınına (Hot-Own fırın) iletilmektedir. Daha sonra soğutularak sıcaklığı 1–4°C aralığına düşürülmekte ve paketlenmektedir (Hasgül Ö, 2011: 55). 4.2 Kalite Karakteristiğinin Tanımlanması İleri işlem ürünlerinin kalitesini etkileyen pek çok faktör bulunmaktadır. Müşteri beklentileri ve işletme tarafından belirlenen öncelikler de dikkate alındığında ürünün bozulma süresi üzerinde doğrudan etkili olan başlangıç mikrobiyolojik yükü ile ürünün besin değeri ve 222 Uludağ Üniversitesi Mühendislik Fakültesi Dergisi, Cilt 23, Sayı 3, 2018 tat, görünüm gibi duyusal özellikler önemli faktörler arasında sayılabilir. Ürünün mikrobiyolojik madde miktarını düşürme amacıyla aşırı yüksek sıcaklıklarda pişirilmesi bu özelliklerde kalite kaybına neden olmaktadır. Ürünlerin bozulmaya karşı dayanıklılığının sağlanması için buharla pişirme fırınında mikrobiyolojik yükünün en düşük düzeye getirileceği şekilde pişirilmesi bunun yanında uygun merkez sıcaklığı ve ağırlık değerlerinin de elde edilmesi gerekmektedir. Bu nedenle farklı kalite karakteristiklerinin aynı anda iyileştirilmesi sağlanmalıdır. İşletmede buharla pişirme fırınında pişirilen ürünlerin sıcaklığının 72°C’den büyük olması istenmekle beraber hedeflenen merkez sıcaklığı değeri 80°C’dir. İşletme 72°C-80°C aralığında merkez sıcaklığında üretimi kabullenmektedir. Ürünün göreceli kalite maliyetine karşılık mikrobiyolojik yük 5, merkez sıcaklığı 3 ve ağırlık 1 önem derecesine sahiptir. 4.2.1 Mikrobiyolojik Yükün DüĢürülmesi (MY) Mikrobiyolojik yükün düşürülmesi ürünün bozulmasına neden olan toplam canlı mikroorganizma miktarının en azlanmasını sağlamaya yönelik olduğundan “Daha küçük daha iyidir” kalite karakteristiği niteliklerine uymaktadır. Çalışmada mikrobiyolojik yükün belirlenmesinde aerobik mezofilik canlı sayımları dikkate alınmıştır. İnsanlar için hastalığa neden olan mikroorganizmaların (patojen) büyük çoğunluğu vücut sıcaklığına uyum sağlama özellikleri olan mezofilik bakterilerdir. Patojen bakterilerin mezofilik sıcaklık aralıklarında gelişmeleri ve aerobik sayımların kolay uygulama koşulları nedeniyle analizlerde genellikle aerobik mezofilik toplam canlı sayımları yapılmaktadır (Ünlütürk ve Turantaş, 2002: 9). 4.2.2 Merkez Sıcaklığının DüĢürülmesi (MS) Çalışmada buhar fırınından çıkan ürünlerin ikinci kalite karakteristiği olarak merkez sıcaklığı dikkate alınmıştır. Gerçekleştirilmesi istenen hedef merkez sıcaklığının uygun değerlere getirilmesi ve merkez sıcaklığındaki değişkenliğin en düşük düzeyde tutulmasıdır. Merkez sıcaklığı ürünün her tarafının pişirilmesine yönelik bir göstergedir. Ürünün mikrobiyolojik yükünün az olması için yüksek sıcaklıklarda uzun süre pişirilmesini sağlamak ürünün besin değerlerinde kayıplara yol açabilmektedir. Ele alınan kalite karakteristiğinin özelliği incelendiğinde 72°C–80°C sıcaklık aralığı işletme tarafından kabul edilebilir değerler olarak görülmüştür. Ürünün kesinlikle 72°C den düşük sıcaklıkta olmaması gerektiğinden ve 80°C üzerinde maliyetin hızlı bir şekilde arttığı düşünülürse kalite karakteristiğinin “daha küçük daha iyidir” tipinde olduğu görülmektedir. Bu kalite karakteristiği için de daha küçük daha iyidir şeklinde SN oranları hesaplanmıştır. Ancak ürünlerin merkez sıcaklığı için alt sınır 80° olarak dikkate alınmıştır. 4.2.3 Ağırlığın Arttırılması (AG) Duyusal özellik olarak adlandırılan tat, görünüm gibi özelliklerinin değerlendirilmesi için ürün ağırlığı uygun bir ölçüt olmaktadır. Ayrıca ürünün ağırlığı üretim maliyeti ile de doğrudan ilişkili olmakta ve düşük ağırlıklı ürünler üretim kaybına yol açmaktadır. Bu nedenle ürün ağırlığına yönelik karakteristik “daha büyük daha iyidir” niteliğini taşımaktadır. Bu kalite karakteristiği de sürekli ve negatif olmayan değerleri almaktadır. Kalite karakteristiklerinin yapısının görüldüğü kalite kaybı grafikleri Şekil-4’de verilmektedir (Hasgül, 2010: 175) . 4.3 Faktörlerin ve Düzeylerinin Belirlenmesi Üretilen ürünün kalite karakteristiklerini etkileyen faktörler olarak pişirme fırınının kontrol panelinden ayarlanabilen üretim parametreleri dikkate alınmıştır. Kontrol edilemeyen gürültü faktörlerine rağmen kontrol edilebilen faktörlerin uygun değerlerinin belirlenmesi ile ürünün duyarlılığının azaltılması hedeflenmiştir. Ele alınan kontrol faktörleri; pişirme süresi, pişirme sıcaklığı ve fan hızıdır. Pişirme fırınının büyüklüğünden dolayı kontrol faktörlerine ilişkin panel girişleri yapılmasından bir süre sonra tanımlanan değerlerde üretim sağlanmaktadır. O nedenle 223 Kuvat Ö.: Bir Paket Gıda Üretim İşletmesinde Taguchi Parametre Tasarımı ile Çok Yanıtlı Eniyileme düzey sayısı 2 ile sınırlı tutulmuştur. Düzey değerleri de ürünün hem yanmasını hem de çiğ kalmasını engelleyecek değerler olarak işletme tarafından önerilmiştir. Kontrol faktörleri için araştırılan 1. ve 2. düzey değerleri ve üretim koşullarında kullanılan parametre değerleri Tablo 2.’de verilmektedir. Şekil 4: Kalite Kaybı (Hasgül, 2010: 175) Tablo 2. Faktör ve Düzeyler Tasarım Kontrol Faktörü Birim Düzey1 Düzey2 Üretim koşulları A Pişirme Süresi dk. 2,5 3,5 3 B Pişirme Sıcaklığı °C 180 205 225 C Fan Hızı 1/dk. 750 1250 450 4.4 Deneyin Tasarlanması İki düzeyli 3 faktörün kullanıldığı ve 7 sütunun gerektiği bu uygulama için ideal ortogonal 3 deney planı L8 (2 ) olmaktadır. Faktörlerin sütunlara yerleştirilmesinde üçgen tablolardan yararlanılmıştır (Tablo 3). L8 dizinlerine uygun olarak etkileşimler Tablo 4’te verildiği gibi yerleştirilmiştir (Danacıoğlu ve Muluk, 2005: 85): Tablo 3. L8 Ortogonal Dizini Etkileşim Tablosu Sütun Sütun 1 2 3 4 5 6 7 1 (1) 3 2 5 4 7 6 2 (2) 1 6 7 4 5 3 (3) 7 6 5 4 4 (4) 1 2 3 5 (5) 3 2 6 (6) 1 7 (7) 224 Uludağ Üniversitesi Mühendislik Fakültesi Dergisi, Cilt 23, Sayı 3, 2018 Tablo 4. Ölçüm Sırası ve Tekrar Düzeni Parametre Düzeyi Parametre Değeri Ölçüm:1 Ölçüm:2 Ölçüm:3 1 1 1 1 2,5 180 750 1 0,05 8 0,97 6 0,61 2 1 1 2 2,5 180 1250 5 0,26 7 0,96 1 0,13 3 1 2 1 2,5 305 750 4 0,19 3 0,33 4 0,31 4 1 2 2 2,5 205 1250 6 0,36 6 0,95 2 0,17 5 2 1 1 3,5 180 750 7 0,86 1 0,26 5 0,42 6 2 1 2 3,5 180 1250 8 0,9 5 0,79 3 0,27 7 2 2 1 3,5 205 750 3 0,14 2 0,28 8 0,73 8 2 2 2 3,5 205 1250 2 0,12 4 0,45 7 0,66 Mikrobiyolojik yükün ölçülmesi için 3 tekrar düzenine göre farklı zamanlarda deneyler gerçekleştirilmiştir. Merkez sıcaklığı ve ağırlıklar için de tek bir tekrar düzeninde üçer örnek alınmıştır. Bu farklı ölçüm düzenin nedeni mikrobiyolojik yük ölçümünün yapıldığı laboratuvar koşullarındaki kapasite kısıtıdır. 4.5 Deneylerin Yönetilmesi ve Tek Yanıtlı Analizi Deney tasarımı çalışmalarında öncelikle her bir kalite karakteristiği için tek yanıtlı eniyileme gerçekleştirilmiş, daha sonra tüm kalite karakteristiklerinin birlikte değerlendirilmesiyle uygun üretim parametrelerinin belirlenmesine çalışılmıştır. 4.5.1 Mikrobiyolojik Yük (MY) Ġçin Model Her bir tekrar için elde edilen toplam canlı mikroorganizma ortalama değerleri için oluşturulan tasarım parametreleri matrisi Tablo 5’te verilmektedir. Tablo 5. MY Ölçüm Değerleri 1 2,5 180 750 11166,7 74500 2800 29488,9 39204,6 -92,7744 2 2,5 180 1250 2300 28833,3 102800 44644,4 52082,2 -95,7995 3 2,5 205 750 30333,3 55500 116900 67577,8 44529,2 -97,7002 4 2,5 205 1250 4833,3 35333,3 14800 18322,2 15552,1 -86,9631 5 3,5 180 750 60500 15166,7 20050 31905,6 24883,6 -91,5557 6 3,5 180 1250 22566,7 9500 29750 20605,6 10266,5 -86,9448 7 3,5 205 750 7833,3 45000 11950 21594,4 20374 -88,7102 8 3,5 205 1250 10733,3 49566,7 147633 69311 70553,2 -99,0969 225 Süre Ortogonal Sıra A: Süre Sıcaklık B: Sıcaklık Fan C: Fan Ölçüm 1 A: Süre B: Sıcaklık Ölçüm 2 C: Fan Ölçüm 3 Rassal Sıra Rassal Sayı Ortalama Rassal sıra Standart Rassal Sayı Sapma Rassal sıra SN Oranı Rassal Sayı Kuvat Ö.: Bir Paket Gıda Üretim İşletmesinde Taguchi Parametre Tasarımı ile Çok Yanıtlı Eniyileme Mikrobiyolojik yükün incelenmesine yönelik, SN oranı için etkili olan faktörlerin belirlenmesi amacıyla ortalama analizleri yapılmıştır. En büyük farkın görüldüğü faktör ilk sıradaki A faktörüdür. Tablo 6’da verilmekte olan Yanıt tablosuna göre A: Süre faktörünün ikinci düzeyinin B: Sıcaklık faktörünün birinci düzeyinin, C: Fan faktörünün ikinci düzeyinin kullanımı gerekmektedir. Bu tabloya göre önerilen çözüm A2B1C2 şeklindedir. Tablo 6. MY Yanıt Tablosu SN Oranı Düzey A: Süre B: Sıcaklık C: Fan 1 -93,31 -91,77 -92,69 2 -91,58 -93,12 -92,2 Fark (Delta) 1,73 1,35 0,48 Sıra (Rank ) 1 2 3 Mikrobiyolojik yük için faktörlerin ana etkilerinin ve etkileşimlerinin anlamlı olup olmadığının belirlenmesi amacıyla öncelikle Half-Normal Plot ve Pareto Chart grafikleri değerlendirilmiş t değeri uygun görülen ana etki veya etkileşim için hipotez testleri yapılmıştır. Aşağıda verilmekte olan hipotezler çalışmada yapılan varyans analizlerinde kurulan hipotezlere örnek niteliğindedir (Orhunbilge, 2000: 179): Süre (A) tek faktörünün etkisini araştırmak için; H0: A 1  A2  0 H1: A faktörünün düzey ortalamaları arasında fark vardır. Süre ve Sıcaklık (AB) iki faktörü arasında bağlantı olup olmadığının saptanması için: H0: İki faktörün etkileşimi ortalamayı etkilememektedir. H1: İki faktörün etkileşimi ortalamayı etkilemektedir. Süre, Sıcaklık ve Fan (ABD) üç faktörlerinin arasında bağlantı olup olmadığının belirlenmesi için: H0: Üç faktörün etkileşimi ortalamayı etkilememektedir. H1: Üç faktörün etkileşimi ortalamayı etkilemektedir. Kurulan hipotezlerin test edilmesinde α=0,05 hata payı dikkate alınmıştır. F değerlerinin hesaplanması sonucu p değeri 0,05 değerinden küçük ise ana etki veya etkileşim anlamlı bulunuş ve faktöre ilişkin hipotez red edilmiştir. Tablo 7’de verilmekte olan Varyans Analizi tablosuna göre AB: SürexSıcaklık, AC: SürexFan, ABC: SürexSıcaklıkxFan etkileşimleri anlamlıdır. Tablo 7. MY Varyans Analizi Değişkenlik Kaynağı KT sd KO F P Model 147,9677 3,00 49,32 19,15 0.0078 AB: SürexSıcaklık 21,8368 1,00 21,84 8,48 0.0436 AC: SürexFan 22,74009 1,00 22,74 8,83 0.0411 ABC: SürexSıcaklıkxFan 103,3908 1,00 103,39 40,15 0.0032 Artık 10,30141 4,00 2,58 Toplam 158,2691 7,00 2 R 0,9349 2 R (Düzeltilmiş): 0,8861 2 Varyans Analizi tablosunda gösterildiği gibi modeldeki belirlilik katsayısı (R = 0,9349) ve 2 (R (Düzeltilmiş)= 0,8861) değerleri değişkenliğin iyi açıklandığını göstermektedir. Varyans analizi çalışması sonucu tahmin edilen model parametreleri aşağıda verilmektedir: Y1 = -92,4431 + 1,6521* AB + 1,6859* AC + -3,5949* ABC 226 Uludağ Üniversitesi Mühendislik Fakültesi Dergisi, Cilt 23, Sayı 3, 2018 Elde edilen tahmin modelinde sonuçlar varsayımlar açısından da değerlendirilmiştir. Model yeterliliğinin kontrolü için hataların/artıkların dağılımının normalliği, zamana ve tahmin değerlerine göre değişiminin incelenmesi, varyansların eşitliğinin kontrolü yapılmalıdır (Montgomery, 2001: 75). Regresyon analizi sonuçlarına göre VIF (Variance inflation factors) değerleri 1’e eşittir. Bu değer çoklu doğrusal bağlantı olmadığını göstermektedir. Artıkların dağılımı Kolmogorov-Simirnov testi ile incelenmiş ve normal dağılıma sahip olduğu görülmüştür. Studentize artıkların büyüklüğü tahmin değerinden bağımsız çıkmıştır. Artık değerlerinin büyüklüğü ±3 aralığında olduğundan uç değer bulunmadığı sonucuna varılmış ve zamana bağlı bir etki de gözlenmemiştir. 4.5.2 Merkez Sıcaklığı (MS) Ġçin Model Merkez sıcaklıklarının belirlenmesine yönelik olarak her bir deneme sırasında 3 ölçüm yapılmıştır. Ürününe ait elde edilen değerler için tasarım parametreleri matrisi Tablo 8’de sunulmaktadır. Tablo 8. MS Ölçüm Değerleri 1 2,5 180 750 79,2 83 85,2 82,4667 3,0353 -38,3295 2 2,5 180 1250 76,8 86,5 86 83,1 5,4617 -38,4045 3 2,5 205 750 90,1 87,4 90,4 89,3 1,6523 -39,018 4 2,5 205 1250 79,9 85,4 86,4 83,9 3,5000 -38,4803 5 3,5 180 750 79,4 82,1 82,6 81,3667 1,7214 -38,2102 6 3,5 180 1250 82,8 90,2 89,7 87,5667 4,1356 -38,8532 7 3,5 205 750 90,4 96,6 95,6 94,2 3,3287 -39,4846 8 3,5 205 1250 90,5 91,7 93,3 91,8333 1,4048 -39,2607 MS incelenmesi için SN oranı üzerinde etkili faktörlerin uygun düzeylerinin belirlenmesine yönelik olarak gerçekleştirilen ortalama analizlerinin sonuçları Tablo 9’da verilmektedir. Analiz sonuçlarına göre, SN oranı için A: Süre ve B: Sıcaklık faktörlerinin birinci, C: Fan faktörünün ikinci düzeyinin kullanımı gerekmektedir. Önerilen tasarım A1B1C2 olmaktadır. Bu değerlerin tümü yasal mevzuatlara uygun derecede üretimleri sağlamaktadır. Tablo 9. MS Yanıt Tablosu SN Oranı Düzey A: Süre B:Sıcaklık C:Fan 1 -38,56 -38,45 -38,76 2 -38,95 -39,06 -38,75 Fark (Delta) 0,39 0,61 0,01 Sıra (Rank ) 2 1 3 Varyans analizi sonuçlarına göre p değerleri 0.05’ten küçük olan A:Süre, B:Sıcaklık, AB:SürexSıcaklık, AC:SürexFan, BC:SıcaklıkxFan, faktörleri ve etkileşimlerinin AG karakteristiği SN oranı üzerindeki etkilerinin anlamlı olduğu söylenebilmektedir. Varyans analizi ile elde edilen değerler Tablo 10’da verilmektedir. 227 Süre Sıcaklık Fan Ölçüm 1 Ölçüm 2 Ölçüm 3 Ortalama Standart Sapma SN Oranı Kuvat Ö.: Bir Paket Gıda Üretim İşletmesinde Taguchi Parametre Tasarımı ile Çok Yanıtlı Eniyileme Tablo 10. MS Varyans Analizi Değişkenlik Kaynağı KT sd KO F P A: Süre 1,5 5 0,306943 73,83023 0.0134 B: Sıcaklık 0,3 1 0,31063 74,71706 0.0131 AB: SürexSıcaklık 0,7 1 0,747987 179,9164 0.0055 AC: SürexFan 0,1 1 0,105249 25,31592 0.0373 BC: SıcaklıkxFan 0,1 1 0,097196 23,37906 0.0402 Artık 0,3 1 0,273652 65,82268 0.0149 Toplam 0,0 2 0,004157 2 R 0,9946 2 R (Düzeltilmiş): 0,9811 2 2 Varyans Analizi tablosunda gösterildiği gibi modeldeki yüksek R ve R (Düzeltilmiş) değerleri değişkenliğin iyi açıklandığını göstermektedir. MS için Varyans analizi sonucunda elde edilen model aşağıda verilmektedir: Y2 = -38,7551 -0,1970*A -0,3057*B+ 0,1147*AB+ 0,1102*AC+ -0,1849*BC 4.5.3 Ağırlık (AG) Ġçin Model Ağırlığın artırılmasına yönelik yapılan ölçümlerin sonuçları için hazırlanan tasarım parametreleri matrisi Tablo 11’de verilmektedir. Tablo 11. AG Ölçüm Değerleri 1 2,5 180 750 52 52 51 51,66667 0,5774 34,2631 2 2,5 180 1250 56 52 58 55,33333 3,0551 34,8326 3 2,5 205 750 56 51 51 52,66667 2,8868 34,4057 4 2,5 205 1250 51 56 60 55,66667 4,5093 34,8540 5 3,5 180 750 49 49 51 49,66667 1,1547 33,9167 6 3,5 180 1250 47 51 51 49,66667 2,3094 33,9018 7 3,5 205 750 48 49 51 49,33333 1,5275 33,8546 8 3,5 205 1250 51 50 50 50,33333 0,5774 34,0360 Ağırlık değerleri ortalama analizi sonucuna göre A faktörü düzeyleri arasında en çok farkın görüldüğü faktördür. Tablo 12’de verilmekte olan Ortalama analizleri sonuçlarına göre A:Süre faktörünün birinci, B:Sıcaklık ve C:Fan faktörlerinin ikinci düzeyinin kullanılması önerilmektedir. Önerilen tasarım A1B2C2 olmaktadır. Varyans analizi sonuçlarına göre p değerleri 0.05’ten küçük olan A:Süre, C:Fan, AC:SürexFan faktör ve etkileşimlerinin AG karakteristiği SN oranı üzerindeki etkilerinin anlamlı olduğu söylenebilmektedir. Varyans analizi sonuçları Tablo 13’te verilmektedir Tablo 12. AG Yanıt Tablosu SN Oranı Düzey A: Süre B:Sıcaklık C:Fan 1 34,59 34,23 34,11 2 33,93 34,29 34,41 Fark (Delta) 0,66 0,06 0,3 Sıra (Rank ) 1 3 2 228 Süre Sıcaklık Fan Ölçüm1 Ölçüm2 Ölçüm3 Ortalama Standart Sapma SN Oranı Uludağ Üniversitesi Mühendislik Fakültesi Dergisi, Cilt 23, Sayı 3, 2018 Tablo 13. AG Varyans Analizi Değişkenlik Kaynağı KT sd KO F P A: Süre 1,1 3 0,380424 71,34275 0.0006 C: Fan 0,9 1 0,875363 164,1609 0.0002 AC: SürexFan 0,2 1 0,175321 32,87874 0.0046 Artık 0,1 1 0,090589 16,98857 0.0146 Toplam 0,0 4 0,005332 2 R 0,9817 2 R (Düzeltilmiş): 0,9679 2 2 Modeldeki yüksek R ve R (Düzeltilmiş) değerleri değişkenliğin iyi açıklandığını göstermektedir. AG için Varyans analizi çalışması sonucu elde edilen model aşağıda verilmektedir: Y3 = 34,25806+ -0,3307* A + 0,1480* C + 0,1064* AC 4.5.4 Tek Yanıtlı En Uygun Düzeylerin Önerilmesi Tek yanıtlı problemin çözümü için önerilen düzeyler Tablo 14’te verilmektedir. Burada tasarım parametreleri için uygun düzeyler dikkate alındığında farklı kalite karakteristikleri için farklı düzeylerin önerildiği görülmektedir. Süre faktörü açısından MY için 1. Düzey önerilirken, MS ve AG için 2. Düzey önerilmektedir. Ayrıca sıcaklık faktörü açısından MY ve MS için 1. Düzey, AG için 2. Düzey önerilmektedir. Fan faktörü açısından her kalite karakteristiği için 2. Düzey önerilmektedir. Tablo 14. Düzey Öneri Tablosu Kalite Karakteristikleri A:Süre B:Sıcaklık C:Fan Uygun Düzeyler Mikrobiyolojik Yük (MY) 2 1 2 A2B1C2 Merkez Sıcaklığı (MS) 1 1 2 A1B1C2 Ağırlık (AG) 1 2 2 A1B2C2 Ayrıca tek yanıtlı çalışmalarda elde edilen ve aşağıda verilen fonksiyonlar dikkate alındığında kalite karakteristikleri üzerinde farklı faktör ve etkileşimlerin etkisinin anlamlı bulunduğu görülmektedir. Y1 = -92,4431 + 1,6521* AB + 1,6859* AC + -3,5949* ABC Y2 = -38,7551 -0,1970*A -0,3057*B+ 0,1147*AB+ 0,1102*AC+ -0,1849*BC Y3 = 34,25806+ -0,3307* A + 0,1480* C + 0,1064* AC Her üç kalite karakteristiğinin eşzamanlı dikkate alındığı bir çözüm sunabilmek için problemin çok yanıtlı en iyileme problemi olarak değerlendirilmesi uygun görülmüştür. Elde edilen fonksiyonlar çok yanıtlı analiz ile birleştirilmişlerdir. 5. ÇOK YANITLI ENĠYĠLEME 5.1 Çekicilik Fonksiyonu Ġle Çok Yanıtlı Eniyileme Taguchi parametre tasarımı için çekicilik fonksiyonunun uygulanmasında SN oranlarına göre dönüşüm yapılmaktadır. k kalite karakteristiği için ve m deney sayısı için, l. performans karakteristiği ve i. deneysel koşul için SNil elde edilmektedir. (i=1,2,…,m; j=1,2,…,k) Bu 229 Kuvat Ö.: Bir Paket Gıda Üretim İşletmesinde Taguchi Parametre Tasarımı ile Çok Yanıtlı Eniyileme dönüşüm denklem (15)’de verilmektedir: (Yoon ve Yum, 2007: 1149; Byun ve Kim, 1998: 289): (15) ( ) { Çekicilik fonksiyonu alt ve üst limitlerinin belirlenmesinde denklem (16)’da verilmekte olan formül ele alınmış ve yapılan denemeler sonucunda üst sınıra çok yakın değerler elde edilebildiği için üst sınır 1 birim kadar artırılmıştır. +1 (16) Çalışmada kalite karakteristikleri fonksiyonlarının eş zamanlı eniyilenmesinde çekicilik fonksiyonunun kullanılması sırasında amaçlar arasında farklı önem dereceleri (w) belirlenmiştir. Önem dereceleri 1 ile 5 arasında değer almaktadır. Ürünün göreceli kalite maliyetine karşılık mikrobiyolojik yük 5, merkez sıcaklığı 3 ve ağırlık 1 önem derecesine sahiptir. Çekicilik fonksiyonuna ait 1-10 aralığında bulunan (t) ağırlık değerleri ise her bir kalite karakteristiği için * 1 değerini almıştır. Analiz sonucu tasarım parametresi olarak en iyi çözüm (x ) =(1,2,2) ve kalite karakteristikleri için Mikrobiyolojik yük (MY), Merkez sıcaklığı (MS) ve Ağırlık (AG) için SN oranı tahmini değerleri; yˆ (x* )  -85,51; yˆ 2 (x * )  -38,454 ve 1 yˆ (x * ) 34,8433 olarak 3 gerçekleşmiştir. Şekil 5’de verilen rampa grafiklerine göre Y1 ve Y3 değeri hedefe yakın bir değerde Y2 ise ölçümler sırasında elde edilen sonuçlardaki en yüksek değere yakın olarak elde edilmiştir. Şekil 5: Rampa Grafikleri Nelder-Mead Simpleks en iyileme algoritmasının kullanımı sonucu elde edilen bütünsel çekicilik değeri =0,71882 dir. Bireysel çekicilik değerleri ise her bir karakteristik için; d (yˆ )  0,963822; d (yˆ ) 0,414805 ve d3 (yˆ3 )  0,863192 olarak elde edilmiştir. Çekicilik 1 1 2 2 değerlerinin karşılaştırmalı görünümü Şekil 6’da verilmektedir. 230 Uludağ Üniversitesi Mühendislik Fakültesi Dergisi, Cilt 23, Sayı 3, 2018 Şekil 6: Çekicilik Değerleri Grafiği 5.2 Kalite Kaybı Analizi ile Çok Yanıtlı Eniyileme Çalışmada kalite kaybı değerleri belirlenirken birinci aşamada her bir kalite karakteristiğinin maliyet sabit değeri (k); çekicilik fonksiyonunda önem derecesi olarak da değerlendirilen değerler (mikrobiyolojik yük için 5, merkez sıcaklığı için 3 ve ağırlık için 1) ele alınmıştır. Kalite kaybının belirlenmesinde Tablo-1’deki formüller kullanılmıştır. İkinci aşamada, (w) normalleştirilmiş yanıt ağırlıkları olarak aynı ağırlık ve önem dereceleri ile her denemenin kalite kaybı normalleştirilmiş ve her deneme için ve değerleri hesaplanmıştır. Bu hesaplamalar için denklem (14) kullanılmıştır. TNQL4; 4 numaralı deneye ait normalleştirilmiş toplam kalite kaybını göstermektedir. w4 ise 4. yanıta ilişkin ağırlık katsayısıdır (Baynal ve Gencel, 117: 2015). C14=1490845556/24367561578=0,06 TNQL4=5*0,061+3*0,794+0,794=3,48 MRSN4=-10 log(3,4)=-5,415 Elde edilen diğer değerler Tablo 15’te verilmektedir. Tablo 15. TNQL ve MRSN Değerleri MY MS AG L C L C L C TNQL MRSN 1 9471307407 0,389 20420,6 0,766 0,000375 0,910 5,15 -7,121 2 11404491111 0,468 20776,4 0,780 0,000329 0,798 5,48 -7,386 3 17665971111 0,725 23928,9 0,898 0,000363 0,881 7,20 -8,573 4 1490845556 0,061 21142,1 0,794 0,000327 0,794 3,48 -5,417 5 4292280278 0,176 19867,5 0,746 0,000406 0,986 4,10 -6,132 6 1484566944 0,061 23037,9 0,865 0,000407 0,989 3,89 -5,897 7 2229163611 0,091 26643,0 1,000 0,000412 1,000 4,46 -6,491 8 24367561578 1,000 25304,0 0,950 0,000395 0,959 8,81 -9,449 Enb: 24367561578 26643,0 0,000412 Elde edilen MRSN değerlerinin karşılaştırılması sonucu en iyi faktör-düzey * kombinasyonunun en büyük değerin bulunduğu 4. sıra çözümü (x ) =(1,2,2) parametre düzeyleri ve (2,5; 205; 1250) süre, sıcaklık fan değerleriyle gerçekleştiği gözlemlenmiştir. Bu sonuç çekicilik fonksiyonu kullanımıyla elde edilen çözümün aynısıdır. 6. DOĞRULAMA DENEYLERĠNĠN YAPILMASI Yapılan çalışmada her iki eniyileme yöntemi sonucunda da aynı parametre düzeylerinin kullanımı önerilmiştir. Doğrulama deneyi sonuçlarına göre süre, sıcaklık ve fan kontrol * edilebilen değişkenleri için önerilmekte olan A1B2C2 (x )=(1,2,2) parametre düzeyleri ve (2,5; 231 Kuvat Ö.: Bir Paket Gıda Üretim İşletmesinde Taguchi Parametre Tasarımı ile Çok Yanıtlı Eniyileme 205; 1250) değerleriyle başlangıç koşullarındaki parametre değerlerinde (3; 225; 450) yapılan ölçüm sonuçları karşılaştırılmıştır. Başlangıç koşullarına göre çok daha az düşük pişirme süresi ve sıcaklıkta daha yüksek fan hızıyla kalite karakteristiklerinde iyileşme sağlandığı görülmektedir. Buna göre her bir kalite karakteristiği için önerilen düzeylere göre yapılan üretimlerde daha yüksek SN oranına ulaşılmıştır. Kalite kaybı ve karakteristik amaçlarına uygun olarak MY ve MS için ortalamada azalış ve AG için ortalamada artış başarılı sonuçların elde edilebildiğini göstermektedir. Ayrıca; pişirme süresindeki düşüş üretim sürecindeki hattın hızını arttırarak oluşan darboğaz sorununa da bir çözüm getirmektedir. Elde edilen parametre değerlerinin iyileşme sağladığı gerekçesiyle üretim parametrelerinin değiştirilmesi kararı alınmıştır. Önerilen değerlerin performans etkinliğinin ölçülmesi için gerçekleştirilen doğrulama deneyleri sonuçları Tablo 16’da ve fark değerleri Tablo 17’de verilmektedir. Tablo 16. Doğrulama Deneyleri Sonuçları Başlangıç Koşulları Öneri Koşulları Tekrar MY MS AG MY MS AG 1 29350 88,5 46 37250 80 53,5 2 39850 89,1 49 15900 83 53 3 85033 91,6 47,5 3500 82,4 53 Ortalama 51411,00 89,73 47,50 18883,33 81,80 53,17 Standart sapma 29587,02 1,64 1,50 17071,64 1,59 0,29 SN -95,09 -39,06 33,53 -87,41 -38,26 34,51 Tablo 17. Fark Değerleri Başlangıç Öneri Fark (dB) MY Ortalama 51411,00 18883,33 32527,67 Standart sapma 29587,02 17071,64 12515,38 SN -95,09 -87,41 -7,68 MS Ortalama 89,73 81,80 7,93 Standart sapma 1,64 1,59 0,05 SN -39,06 -38,26 -0,8 AG Ortalama 47,50 53,17 -5,67 Standart sapma 1,50 0,29 1,21 SN 33,53 34,51 -0,98 7. SONUÇ Bu çalışma ile bir işletmede üretilen Adana kebap hazır gıda ürününün buhar fırınında üretim parametrelerinin en iyi değerlerinin belirlenmesi için Taguchi yöntemi kullanılmıştır. En iyilenmesi amaçlanan kalite karakteristikleri mikrobiyolojik yük, merkez sıcaklığı ve ağırlıktır. Bu çalışma ile literatürde tavuk ürünleri için yapılan çalışmalardan farklı olarak Adana kebap ürünü incelenmiş ve üç ayrı kalite karakteristiklerinin çok yanıtlı birlikte değerlendirilmesi amaçlanmıştır. Kalite karakteristiklerinin değerlendirilmesinde SN oranları dikkate alınmış öncelikle Ortalama ve Varyans analizleriyle tek yanıtlı çözümler geliştirilmiştir. Elde edilen sonuçlarda kalite karakteristikleri için faktör düzeyleri önerileri farklılık göstermiştir. Ayrıca farklı faktör ve etkileşim etkilerinin anlamlı olduğu görülmüştür. Bu nedenle problem çok yanıtlı eniyileme problemine dönüştürülmüştür. Probleminin çözümü için de çekicilik fonksiyonu ile kayıp fonksiyonu yaklaşımları birlikte kullanılmıştır. Her iki yöntem ile aynı öneri üretim değerleri elde edilmiştir. Yapılan ölçümlere göre buharlı fırında 2,5 dk.; 205 °C; ve 1250 1/dk. fan hızı düzeylerinde yapılacak pişirme ile Tavuk Adana Kebap üretiminde mikrobiyolojik yük, merkez 232 Uludağ Üniversitesi Mühendislik Fakültesi Dergisi, Cilt 23, Sayı 3, 2018 sıcaklığı ve ağırlık karakteristiklerinin eş anlı olarak en iyi değerleri alacağı sonucuna varılmıştır. Bu öneri düzeyleri ile yapılan doğrulama deneyleri sonucunda da öneri düzeyleri ile yapılacak üretimin başlangıç koşullarına göre ürün kalitesinde artış sağlayacağı sonucuna varılmıştır. Yapılan bu çalışma elde edilen olumlu sonuçlara bağlı olarak öncelikle benzer ürünlerde ve üretim süreçlerinde, daha sonra gıda sektöründeki ya da hizmet ve sanayi sektöründeki diğer işletmelerde kullanım için örnek olabilecektir. Eş zamanlı eniyileme çalışmaları farklı endüstri alanlarında özellikle kalitenin geliştirilmesi için farklı faktörlerin aynı anda değerlendirilmesini sağlamada etkili bir yaklaşım sunacaktır. Üretim kalitesinin çok yönlü olarak arttırılması rekabet eden her işletme için önem taşımaktadır ve yapılan çalışma kalitenin sadece kontrol aşamasında değil, tasarım ve geliştirme sırasında da geliştirilebileceğini göstermektedir. Ürünlerin eşzamanlı olarak birden çok kalite karakteristiğine ilişkin en iyi değerleri sağlaması, üretimin hedef değerde ve düşük değişkenlikle gerçekleştirilmesi müşteri şikâyetlerinde önemli bir düşüşe neden olacak, aynı zamanda üretim maliyetlerini de azaltarak işletme karlılığını arttıracaktır. KAYNAKÇA 1. Akteke-Öztürk, B., Weber, G.W. ve Köksal G. (2009) Çekicilik fonksiyonlarının bileşke fonksiyonlar olarak çözümlenmesi, Yöneylem Araştırması Ve Endüstri Mühendisliği 29. Ulusal Kongresi (YA/EM 2009), Ankara, Türkiye, Haziran 22-24, 2009. 2. Aytekin, A. G. Ç. (2011) Robotik gazaltı köşe kaynak işleminin Taguchi yöntemi ile eniyilenmesi. Yönetim ve Ekonomi Araştırmaları Dergisi, 9(15), 7-28. 3. Bautista, D. A., Sylvester, N., Barbut, S. and Griffiths, M. W. (1997) The Determination Of Efficacy Of Antimicrobial Rinses On Turkey Carcasses Using Response Surface Designs International Journal Of Food Microbiology, Volume 34, Issue 3, 3 March, Pages 279-292. doi: 10.1016/S0168-1605(96)01201-9 4. Baynal, K., (2003) Çok yanıtlı kalite karakteristiklerinin eşzamanlı eniyilenmesinde Taguchi yöntemi, IV. Endüstri İşletme Mühendisliği Kurultayı, 12-13 Aralık. 5. Baynal, K., Gencel İ. (2015) Taguchi yönteminin gıda sektöründe çok yanıtlı problemin eniyilemesinde uygulanması, SAÜ Fen Bil Der, 19(1), 107-121. 6. Byun, J. H., & Kim, K. J. (1998) On robust design for multiple quality characteristics. In Quality Improvement Through Statistical Methods (pp. 289-297). Birkhäuser, Boston, MA. 7. Danacıoğlu, N., & Muluk, F. Z. (2005) Taguchi techniques for 2k fractional factorial experiments. Hacettepe Journal Of Mathematics And Statistics, Volume 34, 85-93. 8. Del Castillo, E., Montgomery, D. C., & McCarville, D. R. (1996) Modified desirability functions for multiple response optimization. Journal of Quality Technology, 28(3), 337- 345. 9. Derringer, G. (1980) Simultaneous optimization of several response variables. Journal of Quality Technology, 12(4), 214-219. 10. Derringer, G.C.: (1994) A balancing act: optimizing a product’s properties, Quality Progress, 27(6), 51-58. 11. Ferah, M. (2003) Çok yanıtlı Taguchi deneysel tasarım metodu ve alüminyum sanayinde bir uygulama. Sakarya Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Dergisi, 7(2), 61-69. 233 Kuvat Ö.: Bir Paket Gıda Üretim İşletmesinde Taguchi Parametre Tasarımı ile Çok Yanıtlı Eniyileme 12. Fowlkes, W. Y., & Creveling, C. M. (1995) Engineering Methods For Robust Product Design: Using Taguchi Methods İn Technology And Product Development. Addison- Wesley. 13. Gómez-Ariza, J. L., García-Barrera, T., Lorenzo, F., & González, A. G. (2005) Optimisation of a pressurised liquid extraction method for haloanisoles in cork stoppers. Analytica Chimica Acta, 540(1), 17-24. doi:10.1016/j.aca.2004.08.031 14. Hasgül Ö., (2010) Üretim parametrelerinin güçlü tasarımı ve bir gıda işletmesinde uygulanması, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi, İstanbul. 15. Hasgül, Ö. (2011) Ürün ve süreçlerin geliştirilmesinde deney tasarımı: gıda sektöründe bir uygulama. Yönetim ve Ekonomi Araştırmaları Dergisi, 9(15), 42-67. 16. Houng, J. Y., Hsu, H. F., Liu, Y. H., & Wu, J. Y. (2003) Applying the Taguchi robust design to the optimization of the asymmetric reduction of ethyl 4-chloro acetoacetate by bakers’ yeast. Journal of Biotechnology, 100(3), 239-250. doi:10.1016/S0168- 1656(02)00179-7 17. Hsieh, K. L., Tong, L. I., Chiu, H. P., & Yeh, H. Y. (2005) Optimization of a multi-response problem in Taguchi's dynamic system. Computers & Industrial Engineering, 49(4), 556- 571. doi: 10.1016/j.cie.2005.08.002 http://www.resmigazete.gov.tr/eskiler/2012/12/20121205-12.htm 18. Khuri, A. I. (1990) Analysis of multi-response experiments: a review. Edited By Subir Ghosh Statistical Design And Analysis Of Industrial Experiments, Marcel Dekker Inc, USA, pp. 533. 19. Khuri, A. I.; Conlon, M. (1981) Simultaneous optimization of multiple responses represented by polynomial regression functions. Technometrics, 23.4: 363-375. doi:10.1080/00401706.1981.10487681 20. Kılınççeker, O., Hepsağ, F., & Kurt, Ş. (2015) The effects of lentil and chickpea flours as the breading materials on some properties of chicken meatballs during frozen storage. Journal of Food Science and Technology, 52(1), 580-585. doi:10.1007/s13197-013- 1019-6 21. Kim, Kyu-Seob., Kim, K. S., Lee, B. H., & Lee, B. H. (2017) Taguchi Robust Design For The Multi-Response With Consideration For The Manufacturing Tolerance Used İn High Speed Air Blower Motor. In Electric Machines And Drives Conference (IEMDC), 2017 IEEE International, pp. 1-7. 22. Kim, M., Rao, A. S., & Yoo, C. (2009) Dual optimization strategy for N and P removal in a biological wastewater treatment plant. Industrial & Engineering Chemistry Research, 48(13), 6363-6371. doi: 10.1021/ie801689t 23. Koç, B., & Kaymak-Ertekin, F. (2010) Yanıt yüzey yöntemi ve gıda işleme uygulamaları. GIDA/The Journal of FOOD, 35(1). 24. Lagarias, J. C., Reeds, J. A., Wright, M. H., & Wright, P. E. (1998) Convergence properties of the Nelder--Mead simplex method in low dimensions. SIAM Journal on optimization, 9(1), 112-147. doi: 10.1137/110830150 25. Lemos, A. L. S. C., Nunes, D. R. M., & Viana, A. G. (1999) Optimization of the still- marinating process of chicken parts. Meat Science, 52(2), 227-234. doi:10.1016/S0309- 1740(98)00172-7 234 Uludağ Üniversitesi Mühendislik Fakültesi Dergisi, Cilt 23, Sayı 3, 2018 26. Microsoft Excel, Microsoft Corporation, Redmond, WA. 27. Minitab.inc MINITAB Statistical Software. USA. 28. Montgomery, D. C. (2001) Design And Analysis Of Experiment, New York, John Wiley&Sons. 29. Myers, R., Montgomery D. C. (2002) Response Surface Methodology Process And Product Optimization Using Designed Experiments, Second Edition, John Wiley&Sons, pp. 798. 30. Nelder, J. A., Mead R. (1965) A simplex method for function minimization”, The Computer Journal, 7(4), pp.308-313. doi:10.1093/comjnl/7.4.308 31. Noorossana, R., Tajbakhsh, S. D., & Saghaei, A. (2009) An artificial neural network approach to multiple-response optimization. The International Journal of Advanced Manufacturing Technology, 40(11-12), 1227-1238. doi:10.1007/s00170-008-1423-7 32. Orhunbilge, N. (2000) Örnekleme Yöntemleri Ve Hipotez Testleri, Avcıol Basım Yayın, İstanbul Üniversitesi İşletme İktisadı, Yayın No: 8, S. 420. 33. Ortiz Jr, F., Simpson, J. R., Pignatiello Jr, J. J., & Heredia-Langner, A. (2004) A genetic algorithm approach to multiple-response optimization. Journal of quality technology, 36(4), 432. doi:10.1080/00224065.2004.11980289 34. Özler, C., & Şenyay, l. (2013) Çok cevaplı süreçlerin optimizasyonu üzerine bir inceleme. Dokuz Eylül Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, 13(2). 35. Park, Sung H. (1996) Robust Design And Analysis For Quality Engineering, Chapman & Hall, London, UK, pp. 318. 36. Phadke, M.S. (1989) Quality Engineering Using Robust Design, Prentice Hall PTR, Englewood Cliffs New Jersey 07632, pp. 334. 37. Sait, A. N., Aravindan, S., & Haq, A. N. (2009) Optimisation of machining parameters of glass-fibre-reinforced plastic (GFRP) pipes by desirability function analysis using Taguchi technique. The international journal of advanced manufacturing technology, 43(5-6), 581. doi:10.1007/s00170-008-1731-y 38. Sauers, D. G. (1999) Using the Taguchi loss function to reduce common-cause variation.Quality Engineering, 12(2), 245-252. doi:10.1080/08982119908962581 39. Soh, W., Kim, H., & Yum, B. J. (2016) A multivariate loss function approach to robust design of systems with multiple performance characteristics. Quality and Reliability Engineering International, 32(8), 2685-2700. doi: 10.1002/qre.2038 40. Stat-EaseInc.(Design-Expert®),Minneapolis,MN. http://www.statease.com/ (Erişim:30.01.2018) http://www.statease.com/docs/v11/contents/optimization/numerical optimization algoritm.html 41. Taguchi, G. (1995) Quality engineering (Taguchi methods) for the development of electronic circuit technology. IEEE Transactions on Reliability, 44(2), 225-229. 42. Taguchi, G., & Clausing, D. (1990) Robust quality. Harvard business review, 68(1), 65-75. 43. Taguchi, G., Chowdhury, S., & Taguchi, S. (2000) Robust engineering: learn how to boost quality while reducing costs & time to market. McGraw-Hill Professional Pub. 44. Taner, T., & Antony, J. (2006) Applying Taguchi methods to health care. Leadership in Health Services, 19(1), 26-35. doi:10.1108/13660750610643831 45. TMMOB Gıda Mühendisleri Odası, Türk Gıda Kodeksi Et Ve Et Ürünleri Tebliği (Tebliğ No: 2012/74) (Erişim: 29.01.18) 235 Kuvat Ö.: Bir Paket Gıda Üretim İşletmesinde Taguchi Parametre Tasarımı ile Çok Yanıtlı Eniyileme 46. Tong, L. I., & Su, C. T. (1997) Optimizing multi-response problems in the Taguchi method by fuzzy multiple attribute decision making. Quality and reliability engineering International, 13(1), 25-34. doi:10.1002/(SICI)1099-1638(199701)13:1<25::AID QRE59>3.0.CO;2-B 47. Ünlütürk, A., Turantaş F. (2002) Gıdaların Mikrobiyolojik Analizi, İkinci Baskı, Meta Basım Matbaacılık Hizmetleri Bornova İzmir, S.186. 48. Vining, G. G. (1998) A compromise approach to multiresponse optimization. Journal of Quality Technology, 30(4), 309-313. doi:10.1080/00224065.1998.11979867 49. Vural, A. Mete, K. Bayındır Ç., Tümay M. (2009) 12 darbeli bir statcom için denetleyici ve filtre parametrelerinin simplex yöntemi ile optimizasyonu. Elektrik, Elektronik, Bilgisayar, Biyomedikal Mühendisliği 13. Ulusal Kongresi, ODTÜ KKM, Ankara, 23-26 Aralık 2009. 50. Yoon, H. S., & Yum, B. J. (2007) Robust design of communication systems: The case of expedited forwarding of voice traffic in differentiated services networks. International Journal of Communication Systems, 20(10), 1131-1154. doi: 10.1002/dac.866 51. Zorba, Ö., & Kurt, Ş. (2006) Optimization of emulsion characteristics of beef, chicken and turkey meat mixtures in model system using mixture design. Meat science, 73(4), 611-618. doi:/10.1016/j.meatsci.2006.02.017 236