YETİŞTİRME ORTAMINA ARTAN MİKTARDA UYGULANAN İYOT DOZLARININ MARUL VE ISPANAK BİTKİLERİNİN İYOT ALIMI VE GELİŞİMİ ÜZERİNE ETKİLERİ Ezgi KESKİN T.C. BURSA ULUDAĞ ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ YETİŞTİRME ORTAMINA ARTAN MİKTARDA UYGULANAN İYOT DOZLARININ MARUL VE ISPANAK BİTKİLERİNİN İYOT ALIMI VE GELİŞİMİ ÜZERİNE ETKİLERİ Ezgi KESKİN 0000-0001-7178-5042 Prof. Dr. Hakan ÇELİK (Danışman) YÜKSEK LİSANS TEZİ TOPRAK BİLİMİ ve BİTKİ BESLEME ANABİLİM DALI BURSA– 2021 Her Hakkı Saklıdır. TEZ ONAYI Ezgi KESKİN tarafından hazırlanan “YETİŞTİRME ORTAMINA ARTAN MİKTARDA UYGULANAN İYOT DOZLARININ MARUL VE ISPANAK BİTKİLERİNİN İYOT ALIMI VE GELİŞİMİ ÜZERİNE ETKİLERİ” adlı tez çalışması aşağıdaki jüri tarafından oy birliği ile Bursa Uludağ Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Toprak Bilimi ve Bitki Besleme Anabilim Dalı’nda YÜKSEK LİSANS TEZİ olarak kabul edilmiştir. Danışman : Prof.Dr. Hakan ÇELİK Başkan: Prof.Dr. Hakan ÇELİK İmza 0000-0003-4673-3843 Bursa Uludağ Üniversitesi, Ziraat Fakültesi Toprak Bilimi ve Bitki Besleme Anabilim Dalı Üye : Doç.Dr. Barış Bülent AŞIK İmza 0000-0001-8395-6283 Bursa Uludağ Üniversitesi, Ziraat Fakültesi Toprak Bilimi ve Bitki Besleme Anabilim Dalı Üye : Doç.Dr. Ali Rıza ONGUN İmza 0000-0002-5244-2770 Ege Üniversitesi, Ziraat Fakültesi Toprak Bilimi ve Bitki Besleme Anabilim Dalı Yukarıdaki sonucu onaylarım Prof. Dr. Hüseyin Aksel EREN Enstitü Müdürü ..../…./…. B.U.Ü. Fen Bilimleri Enstitüsü, tez yazım kurallarına uygun olarak hazırladığım bu tez çalışmasında; − tez içindeki bütün bilgi ve belgeleri akademik kurallar çerçevesinde elde ettiğimi, − görsel, işitsel ve yazılı tüm bilgi ve sonuçları bilimsel ahlak kurallarına uygun olarak sunduğumu, − başkalarının eserlerinden yararlanılması durumunda ilgili eserlere bilimsel normlara uygun olarak atıfta bulunduğumu, − atıfta bulunduğum eserlerin tümünü kaynak olarak gösterdiğimi, − kullanılan verilerde herhangi bir tahrifat yapmadığımı, − ve bu tezin herhangi bir bölümünü bu üniversite veya başka bir üniversitede başka bir tez çalışması olarak sunmadığımı beyan ederim. 18/08/2021 Ezgi KESKİN TEZ YAYINLANMA FİKRİ MÜLKİYET HAKLARI BEYANI Enstitü tarafından onaylanan lisansüstü tezin/raporun tamamını veya herhangi bir kısmını, basılı (kâğıt) ve elektronik formatta arşivleme ve aşağıda verilen koşullarla kullanıma açma izni Bursa Uludağ Üniversitesi’ne aittir. Bu izinle Üniversiteye verilen kullanım hakları dışındaki tüm fikri mülkiyet hakları ile tezin tamamının ya da bir bölümünün gelecekteki çalışmalarda (makale, kitap, lisans ve patent vb.) kullanım hakları tarafımıza ait olacaktır. Tezde yer alan telif hakkı bulunan ve sahiplerinden yazılı izin alınarak kullanılması zorunlu metinlerin yazılı izin alınarak kullandığını ve istenildiğinde suretlerini Üniversiteye teslim etmeyi taahhüt ederiz. Yükseköğretim Kurulu tarafından yayınlanan “Lisansüstü Tezlerin Elektronik Ortamda Toplanması, Düzenlenmesi ve Erişime Açılmasına İlişkin Yönerge” kapsamında, yönerge tarafından belirtilen kısıtlamalar olmadığı takdirde tezin YÖK Ulusal Tez Merkezi / B.U.Ü. Kütüphanesi Açık Erişim Sistemi ve üye olunan diğer veri tabanlarının (Proquest veri tabanı gibi) erişimine açılması uygundur. Hakan ÇELİK Ezgi KESKİN 18.08.2021 18.08.2021 İmza İmza Bu bölüme kişinin kendi el yazısı ile okudum anladım Bu bölüme kişinin kendi el yazısı ile okudum yazmalı ve imzalanmalıdır. anladım yazmalı ve imzalanmalıdır. ÖZET Yüksek Lisans Tezi YETİŞTİRME ORTAMINA ARTAN MİKTARDA UYGULANAN İYOT DOZLARININ MARUL VE ISPANAK BİTKİLERİNİN İYOT ALIMI VE GELİŞİMİ ÜZERİNE ETKİLERİ Ezgi KESKİN Bursa Uludağ Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Toprak Bilimi ve Bitki Besleme Anabilim Dalı Danışman: Prof. Dr. Hakan ÇELİK İyot (I) eksikliğine maruz kalan insanların iyot gereksinimlerinin karşılanmasında, yeşil yapraklı sebzelerin iyotla zenginleştirilerek tüketimi, tuza alternatif bir yöntem olabilir. İyot zenginleştirmesi sırasında, diğer besin elementlerinin bitkiye alımı ve alınma miktarının da bir denge içerisinde olmasıda, bitki ve insan sağlığı açısından oldukça önemlidir. Bu nedenle Bursa Uludağ Üniversitesi Ziraat Fakültesi Tarımsal Araştırma ve Uygulama Merkezinde yer alan Toprak Bilimi ve Bitki Besleme Bölümü Araştırma serasında bir çalışma yürütülmüştür. Çalışma için belirlenmiş uygun marul ve ıspanak tohumları perlit ortamında çimlendirilerek artan miktarlarda I (0-2-4-8-16 μM) dozlarının uygulandığı akan su kültürüne sahip bir hidroponik sistemde yetiştirilmiştir. Artan miktarlarda I uygulamasının ıspanak ve marul bitkilerinin kuru madde veriminde istatistiksel olarak anlamlı bir etkisinin olmadığı gözlenmiş, ancak 4 µM I dozuna kadar ıspanak ve marul bitkilerinin iyot ve besin elementi alımını olumlu yönde etkilemiştir (p<0.01). Uygulanan yüksek iyot dozlarının (8-16 µM) etkisi ise negatif bulunmuştur. Kuru madde miktarının köke oranla yapraklarda daha fazla olduğu, artan iyot dozları ile kök gelişiminin yapraklara oranla daha fazla olumsuz yönde etkilendiği görülmüş, bitkilerin özellikle köklerinde Fe, Cu, Zn ve Mn birikimi meydana gelmiştir. Yapılan çalışma sonucunda ıspanak ve marul bitkilerinin içerdiği iyot miktarının insan sağlığı için gerekli olan iyot miktarını karşılayabilme potansiyeline sahip olduğu belirlenmiştir. İlk iyot dozu olan I1 (2 µM) uygulamasından elde edilen iyot içeriğinin ıspanak yapraklarında 2,57 mg kg-1 ve marul yapraklarında 1,98 mg kg-1 olduğu, bu bitkilerden kuru madde bazında yaklaşık olarak 60 g tüketilmesi ile insanın bir günlük iyot ihtiyacını karşılayabileceği görülmüştür. Aşırı miktarların iyotta olduğu gibi diğer besin elementlerinin de alımında azalmaya yol açması nedeniyle bitkilerin iyotla zenginleştirilmesinde bir limit doz bulunması gerektiği, yapılan çalışmaya göre ıspanak ve marul bitkileri için besin çözeltisinde kullanılabilecek maksimum iyot dozunun I2 (4 µM) olduğu sonucuna varılmıştır. Anahtar Kelimeler: iyot, guatr, besin elementi, antagonizm 2021, ix + 91 sayfa. i ABSTRACT MSc/PhD Thesis THE EFFECTS OF IODINE DOSES APPLIED TO GROWING MEDIA ON IODINE UPTAKE AND DEVELOPMENT OF LETTUCE AND SPINACH PLANTS Ezgi KESKİN Bursa Uludağ University Graduate School of Natural and Applied Sciences Department of Soil Science and Plant Nutrition Supervisor: Prof. Dr. Hakan ÇELİK Consumption of green leafy vegetables enriched with iodine may be an alternative method to salt in meeting the iodine needs of people exposed to iodine (I) deficiency. During iodine enrichment, it is very important for plant and human health that the uptake of other nutrients are also in balance. The amount of these elements in plants should be in a balance. For this reason, a study was conducted in the greenhouse of the Department of Soil Science and Plant Nutrition located in Agricultural Research and Application Center at Faculty of Agriculture, Bursa Uludağ University. Appropriate lettuce and spinach seeds determined for the study were germinated in perlite medium and grown in a hydroponic system with a flowing water culture where increasing amounts of I (0-2-4- 8-16 μM) doses were applied. It was observed that increasing amounts of I application did not have a statistically significant effect on dry matter yield of spinach and lettuce plants, but it positively affected iodine and nutrient uptake of spinach and lettuce plants up to 4 µM I dose (p <0.01). The effect of high iodine doses (8-16 µM) applied was negative. It was observed that the amount of dry matter was higher in the leaves than the root, and with increasing iodine doses, root development was negativelly affected more than the leaves, Fe, Cu, Zn and Mn accumulation occurred especially in the roots of the plants. As a result of the study, it was determined that the amount of iodine contained in spinach and lettuce plants has the potential to meet the amount of iodine required for human health. The iodine content obtained from the first iodine dose, I1 (2 µM) application, was 2.57 mg kg-1 in spinach leaves and 1.98 mg kg-1 in lettuce leaves, and if approximately 60 g of dry plant is consumed from these plants, it has been seen that it can meet the iodine needs. Because of excessive amounts cause a decrease in the uptake of other nutrients as well as iodine, it was concluded that a limit dose should be found for the enrichment of plants with iodine. The maximum iodine dose that can be used in the nutrient solution for spinach and lettuce plants was determined as I2 (4 µM) according to the researche results. Key Words: iodine, goiter, nutrient element, antagonism 2021, ix+ 91 pages. ii ÖNSÖZ ve TEŞEKKÜR Tüm canlılar gibi insanların da gelişimi, sağlıklı bir yaşam sürdürebilmeleri için beslenmeye ve besinler sayesinde vücut fonksiyonları için gerekli olan protein, karbonhidrat ve yağlar ile birlikte bazı mineral maddeleri ve vitaminleri de insan vücuduna almak durumundadır. İyot (I) elementi de bu minerallerden bir tanesidir. İyot bitkiler için her nekadar mutlak gerekli bir besin elementi olmasa da insanlar ve hayvanların büyüme ve vücut gelişimi ile beyin fonksiyonları için gerekli önemli bir eser elementtir. Bu elemente gebelik dönemlerinde anne karnındaki bebeğin beyin ve sinir gelişimi için ihtiyaç duyulmakla birlikte özellikle tiroit hormonu üretimi için gereksinimi vardır. İnsanlarda iyot eksikliğinin en büyük belirtisi guatr hastalığıdır. İyot yetersizliğinin yeni doğan bebek ölümlerine, tiroit yetmezliğine, çocuk ve ergen çocuklarda gecikmiş fiziksel ve zihinsel gelişime neden olarak IQ değerinde 13,5 puanlık bir kayba yol açtığı bildirilmiştir. İyot eksikliğinin nükleer radyasyona duyarlılığa sebep olduğu da daha önceki yapılan çalışmalarda ifade edilmiştir. İyot eksikliği görülen sahalarda yetiştirilen hayvanlarda da guatr hastalığı görülmekte olup, hayvanlarda büyümede gerileme, süt, yumurta ve yün verimlerinde düşüş bildirilmekte, düşük oluşumu ve kısırlık gibi sorunlarda da artış olduğu ifade edilmektedir. Normal erişkin insanın günlük iyot ihtiyacının 100-150 µg olduğu ve bunun çeşitli yaş gruplarına göre değişim gösterdiği ifade edilmekte olup, emzirme döneminde de 200-300 µg gün-1 iyot alımı olması gerektiği bildirilmiş ve insan vücudunda bulunmadığı, depolanmadığı takdirde dışarıdan gıda ile mutlaka alınması gerektiği ifade edilmiştir. İyodun insan vücuduna alınmasının tek yolunun beslenme ve diyetle alım şeklinde olabileceği belirtilerek, iyotun vücuda ancak iyotça yeterli toprakta yetişen tarımsal ürünlerle ya da gıdaların zenginleştirilmesi ile sağlanabileceği bildirilmiştir. Bu sorunların çözümlenebilmesi adına; artan dozlarda iyot uygulanan topraklarda ve yetiştirme ortamlarında bitkilerin yetiştirilerek kaldırdıkları iyot miktarları ile köklerinde ve yapraklarında bulunan konsantrasyonların bitki gelişimini ve diğer besin elementi miktarlarını ne şekilde etkilediklerinin belirlenmesi üzerine yapılacak çalışmaların son derece önem arz ettiği ifade edilmiştir. Bu çalışmada; diğer bitkilere oranla daha fazla ve yaygın olarak tüketilen ıspanak ve marul bitkilerinin yetiştirildiği hidroponik ortama artan miktarlarda uygulanan iyotun ıspanak ve marul bitkilerinin gelişim durumu, iyot içerikleri ve kimi besin elementi miktarına etkisi araştırılmıştır. Araştırma konusunun seçiminden tezin tamamlanmasına kadar tüm aşamalarda desteğini esirgemeyen, bilgi ve deneyimleri ile bana yardımcı olan değerli tez danışmanı hocam Prof. Dr. Hakan ÇELİK’e, laboratuvar çalışmalarında ve tezin yazımında emeği geçen yüksek lisans arkadaşlarım; Makbule BAYRAK, Betül GÜMÜŞ ve Mehmet ÖZÇUR’a hayatım boyunca maddi ve manevi desteğini esirgemeyen çok değerli aileme teşekkürlerimi sunarım. Ezgi KESKİN 18/08/2021 iii İÇİNDEKİLER Sayfa ÖZET.................................................................................................................................. i ABSTRACT ...................................................................................................................... ii ÖNSÖZ ve TEŞEKKÜR .................................................................................................. iii SİMGELER ve KISALTMALAR DİZİNİ ...................................................................... vi ÇİZELGELER DİZİNİ ................................................................................................... vii 1. GİRİŞ 1 2. KURAMSAL TEMELLER VE KAYNAK ARAŞTIRMASI ...................................... 5 2.1. İyot Elementi .............................................................................................................. 5 2.2. İyotun İnsan Sağlığı Üzerine Etkileri ......................................................................... 6 2.3. Bitkilerin İyot İçeriği ile İlgili Yapılan Çeşitli Çalışmalar ...................................... 10 2.4. Ispanak Bitkisi ile Yapılan Çeşitli Çalışmalar ......................................................... 14 2.5. Marul Bitkisi ile Yapılan Çalışmalar ....................................................................... 17 3. MATERYAL ve YÖNTEM ........................................................................................ 20 3.1. Denemenin Kurulumu .............................................................................................. 20 3.2. Bitki Örneklerinde Yapılan Analizler ...................................................................... 21 3.2.1. Bitki örneklerinin yaş yakılması ........................................................................... 21 3.2.2. Toplam Azot (N) ................................................................................................... 22 3.2.3. Toplam Fosfor (P) ................................................................................................. 22 3.2.4. Toplam Sodyum (Na), Potasyum (K), Kalsiyum (Ca) ve Magnezyum (Mg) ....... 22 3.2.5. Toplam Demir (Fe), Bakır (Cu), Çinko (Zn) ve Mangan (Mn) ............................ 22 3.2.6. Toplam Bor (B) ..................................................................................................... 22 3.2.7. Toplam Iyot (I) ...................................................................................................... 23 3.2.8. Kaldırılan Miktarların Hesaplanması .................................................................... 23 3.2.9. İstatistiksel Analiz ................................................................................................. 23 4. BULGULAR ve TARTIŞMA ..................................................................................... 24 4.1. Ispanak Bitkisinin Gelişimi Üzerine İyot Uygulamalarının Etkisi .......................... 24 4.1.1. Ispanak bitkisinin kuru ağırlık verimi ................................................................... 24 4.1.2. Ispanak bitkisinin iyot içeriği ve kaldırılan iyot miktarı ....................................... 26 4.1.3. Ispanak bitkisinin azot içeriği ve kaldırılan azot miktarı ...................................... 28 4.1.4. Ispanak bitkisinin fosfor içeriği ve kaldırılan fosfor miktarı ................................ 30 4.1.5. Ispanak bitkisinin potasyum içeriği ve kaldırılan potasyum miktarı .................... 33 4.1.6. Ispanak bitkisinin sodyum içeriği ve kaldırılan sodyum miktarı .......................... 35 4.1.7. Ispanak bitkisinin kalsiyum içeriği ve kaldırılan kalsiyum miktarı ...................... 37 4.1.8. Ispanak bitkisinin magnezyum içeriği ve kaldırılan magnezyum miktarı ............ 39 4.1.9. Ispanak bitkisinin demir içeriği ve kaldırılan demir miktarı ................................. 41 4.1.10. Ispanak bitkisinin bakır içeriği ve kaldırılan bakır miktarı ................................. 43 4.1.11. Ispanak bitkisinin çinko içeriği ve kaldırılan çinko miktarı................................ 46 4.1.12. Ispanak bitkisinin mangan içeriği ve kaldırılan mangan miktarı ........................ 48 4.1.13. Ispanak bitkisinin bor içeriği ve kaldırılan bor miktarı ....................................... 50 4.2. Marul Bitkisinin Gelişimi Üzerine İyot Uygulamalarının Etkisi ............................. 52 4.2.1. Marul bitkisinin kuru ağırlık verimi ...................................................................... 52 4.2.2. Marul bitkisinin iyot içeriği ve kaldırılan iyot miktarı ......................................... 54 4.2.3. Marul bitkisinin azot içeriği ve kaldırılan azot miktarı ......................................... 56 4.2.4. Marul bitkisinin fosfor içeriği ve kaldırılan fosfor miktarı ................................... 58 4.2.5. Marul bitkisinin potasyum içeriği ve kaldırılan potasyum miktarı ....................... 60 iv 4.2.6. Marul bitkisinin sodyum içeriği ve kaldırılan sodyum miktarı ............................. 62 4.2.7. Marul bitkisinin kalsiyum içeriği ve kaldırılan kalsiyum miktarı ......................... 64 4.2.8. Marul bitkisinin magnezyum içeriği ve kaldırılan magnezyum miktarı ............... 67 4.2.9. Marul bitkisinin demir içeriği ve kaldırılan demir miktarı ................................... 69 4.2.10. Marul bitkisinin bakır içeriği ve kaldırılan bakır miktarı.................................... 71 4.2.11. Marul bitkisinin çinko içeriği ve kaldırılan çinko miktarı .................................. 73 4.2.12. Marul bitkisinin mangan içeriği ve kaldırılan mangan miktarı ........................... 75 4.2.13. Marul bitkisinin bor içeriği ve kaldırılan bor miktarı ......................................... 77 5. SONUÇ… ................................................................................................................... 79 KAYNAKLAR .............................................................................................................. 82 ÖZGEÇMİŞ. ...................................................................................... ………………….91 v SİMGELER ve KISALTMALAR DİZİNİ Simgeler Açıklama % Yüzde °C Santigrad derece µS Mikro Siemens Kısaltmalar Açıklama B Bor Ca Kalsiyum CaCO3 Kalsiyum Karbonat Cd Kadmiyum CH3COONH4 Amonyum Asetat Cr Krom Cu Bakır da Dekar EC Elektriksel İletkenlik Fe Demir g Gram ha Hektar H O 2 2 Hidrojen Peroksit H2SO4 Sülfirik Asit HNO3 Nitrik Asit I İyot ICP-OES İndüktif Eşleşmiş Plazma K Potasyum KI Potasyum İyodür K2SO4 Potasyum Sülfat kg Kilogram mg Miligram Mg Magnezyum mL Mililitre Mn Mangan N Azot Na Sodyum NaCl Sodyum Klorür NaHCO3 Sodyum Bikarbonat (NH4)6Mo7O24 Amonyum Heptamolibdat NH4NO 3 Amonyum Nitrat P Fosfor Pb Kurşun pH Power of Hidrojen S Kükürt t Ton Zn Çinko vi ÇİZELGELER DİZİNİ Sayfa Çizelge 2.1. İyot açısından zengin kimi besinler ............................................................ 10 Çizelge 3.1. Denemede kullanılan besin elementleri konsantrasyonları ve kullanılan kaynaklar ......................................................................................................................... 20 Çizelge 4.1. Ispanak bitkisinin kuru madde varyans analiz sonuçları ............................ 24 Çizelge 4.2. İyot dozlarının ıspanak bitkisinin kuru madde verimine etkisi ................... 25 Çizelge 4.3. Ispanak bitkisinin iyot içeriği ve kaldırılan iyot miktarına ilişkin varyans analiz sonuçları................................................................................................................ 26 Çizelge 4.4. İyot dozlarının ıspanak bitkisinin iyot içeriğine etkisi ................................ 27 Çizelge 4.5. İyot dozlarının ıspanak bitkisinin kaldırılan iyot miktarına etkisi .............. 27 Çizelge 4.6. Ispanak bitkisinin azot içeriği ve kaldırılan azot miktarına ilişkin varyans analiz sonuçları................................................................................................................ 29 Çizelge 4.7. İyot dozlarının ıspanak bitkisinin azot içeriğine etkisi ............................... 29 Çizelge 4.8. İyot dozlarının ıspanak bitkisinin kaldırılan azot miktarına etkisi.............. 30 Çizelge 4.9. Ispanak bitkisinin fosfor içeriği ve kaldırılan fosfor miktarına ilişkin varyans analiz sonuçları................................................................................................................ 31 Çizelge 4.10. İyot dozlarının ıspanak bitkisinin fosfor içeriğine etkisi .......................... 31 Çizelge 4.11. İyot dozlarının ıspanak bitkisinin kaldırılan fosfor miktarına etkisi ......... 32 Çizelge 4.12. Ispanak bitkisinin potasyum içeriği ve kaldırılan potasyum miktarına ilişkin varyans analiz sonuçları .................................................................................................. 33 Çizelge 4.13. İyot dozlarının ıspanak bitkisinin potasyum içeriğine etkisi .................... 33 Çizelge 4.14. İyot dozlarının ıspanak bitkisinin kaldırılan potasyum miktarına etkisi ... 34 Çizelge 4.15. Ispanak bitkisinin sodyum içeriği ve kaldırılan sodyum miktarına ilişkin varyans analiz sonuçları .................................................................................................. 35 Çizelge 4.16. İyot dozlarının ıspanak bitkisinin sodyum içeriğine etkisi ....................... 36 Çizelge 4.17. İyot dozlarının ıspanak bitkisinin kaldırılan sodyum miktarına etkisi...... 36 Çizelge 4.18. Ispanak bitkisinin kalsiyum içeriği ve kaldırılan kalsiyum miktarına ilişkin varyans analiz sonuçları .................................................................................................. 37 Çizelge 4.19. İyot dozlarının ıspanak bitkisinin kalsiyum içeriğine etkisi ..................... 38 Çizelge 4.20. İyot dozlarının ıspanak bitkisinin kaldırılan kalsiyum miktarına etkisi.... 38 Çizelge 4.21. Ispanak bitkisinin magnezyum içeriği ve kaldırılan magnezyum miktarına ilişkin varyans analiz sonuçları ....................................................................................... 39 Çizelge 4.22. İyot dozlarının ıspanak bitkisinin magnezyum içeriğine etkisi ................ 40 Çizelge 4.23. İyot dozlarının ıspanak bitkisinin kaldırılan magnezyum miktarına etkisi ......................................................................................................................................... 41 Çizelge 4.24. Ispanak bitkisinin demir içeriği ve kaldırılan demir miktarına ilişkin varyans analiz sonuçları .................................................................................................. 42 Uygulanan iyot dozları ıspanak bitkisinin demir içeriğinde kontrole oranla artmaya neden olmuş ancak etki istatistiksel olarak önemli çıkmamıştır (Çizelge 4.25)........................ 42 Çizelge 4.25. İyot dozlarının ıspanak bitkisinin demir içeriğine etkisi........................... 42 Çizelge 4.26. İyot dozlarının ıspanak bitkisinin kaldırılan demir miktarına etkisi ......... 43 Çizelge 4.27. Ispanak bitkisinin bakır içeriği ve kaldırılan bakır miktarına ilişkin varyans analiz sonuçları................................................................................................................ 44 Çizelge 4.28. İyot dozlarının ıspanak bitkisinin bakır içeriğine etkisi ............................ 44 Çizelge 4.29. İyot dozlarının ıspanak bitkisinin kaldırılan bakır miktarına etkisi .......... 45 Çizelge 4.30. Ispanak bitkisinin çinko içeriği ve kaldırılan çinko miktarına ilişkin varyans analiz sonuçları................................................................................................................ 46 vii Çizelge 4.31. İyot dozlarının ıspanak bitkisinin çinko içeriğine etkisi ........................... 47 Çizelge 4.32. İyot dozlarının ıspanak bitkisinin kaldırılan çinko miktarına etkisi ......... 47 Çizelge 4.33. Ispanak bitkisinin mangan içeriği ve kaldırılan mangan miktarına ilişkin varyans analiz sonuçları .................................................................................................. 48 Çizelge 4.34. İyot dozlarının ıspanak bitkisinin mangan içeriğine etkisi ....................... 49 Çizelge 4.35. İyot dozlarının ıspanak bitkisinin kaldırılan mangan miktarına etkisi...... 49 Çizelge 4.36. Ispanak bitkisinin bor içeriği ve kaldırılan bor miktarına ilişkin varyans analiz sonuçları................................................................................................................ 50 Çizelge 4.37. İyot dozlarının ıspanak bitkisinin bor içeriğine etkisi............................... 51 Çizelge 4.38. İyot dozlarının ıspanak bitkisinin kaldırılan bor miktarına etkisi ............. 51 Çizelge 4.39. Marul bitkisinin kuru madde varyans analiz sonuçları ............................. 52 Çizelge 4.40. İyot dozlarının marul bitkisinin kuru madde verimine etkisi.................... 53 Çizelge 4.41. Marul bitkisinin iyot içeriği ve kaldırılan iyot miktarına ilişkin varyans analiz sonuçları................................................................................................................ 54 Çizelge 4.42. İyot dozlarının marul bitkisinin iyot içeriğine etkisi................................. 55 Çizelge 4.43. İyot dozlarının marul bitkisinin kaldırılan iyot miktarına etkisi ............... 55 Çizelge 4.44. Marul bitkisinin azot içeriği ve kaldırılan azot miktarına ilişkin varyans analiz sonuçları................................................................................................................ 57 Çizelge 4.45. İyot dozlarının marul bitkisinin azot içeriğine etkisi ................................ 57 Çizelge 4.46. İyot dozlarının marul bitkisinin kaldırılan azot miktarına etkisi .............. 58 Çizelge 4.47. Marul bitkisinin fosfor içeriği ve kaldırılan fosfor miktarına ilişkin varyans analiz sonuçları................................................................................................................ 59 Çizelge 4.48. İyot dozlarının marul bitkisinin fosfor içeriğine (%) etkisi ...................... 59 Çizelge 4.49. İyot dozlarının marul bitkisinin kaldırılan fosfor miktarına etkisi............ 60 Çizelge 4.50. Marul bitkisinin potasyum içeriği ve kaldırılan potasyum miktarına ilişkin varyans analiz sonuçları .................................................................................................. 61 Çizelge 4.51. İyot dozlarının marul bitkisinin potasyum içeriğine etkisi ....................... 61 Çizelge 4.52. İyot dozlarının marul bitkisinin kaldırılan potasyum miktarına etkisi...... 62 Çizelge 4.53. Marul bitkisinin sodyum içeriği ve kaldırılan sodyum miktarına ilişkin varyans analiz sonuçları .................................................................................................. 63 Çizelge 4.54. İyot dozlarının marul bitkisinin sodyum içeriğine etkisi .......................... 63 Çizelge 4.55. İyot dozlarının marul bitkisinin kaldırılan sodyum miktarına etkisi ........ 64 Çizelge 4.56. Marul bitkisinin kalsiyum içeriği ve kaldırılan kalsiyum miktarına ilişkin varyans analiz sonuçları .................................................................................................. 65 Çizelge 4.57. İyot dozlarının marul bitkisinin kalsiyum içeriğine etkisi ........................ 65 Çizelge 4.58. İyot dozlarının marul bitkisinin kaldırılan kalsiyum miktarına etkisi ...... 66 Çizelge 4.59. Marul bitkisinin magnezyum içeriği ve kaldırılan magnezyum miktarına ilişkin varyans analiz sonuçları ....................................................................................... 67 Çizelge 4.60. İyot dozlarının marul bitkisinin magnezyum içeriğine etkisi ................... 68 Çizelge 4.61. İyot dozlarının marul bitkisinin kaldırılan magnezyum miktarına etkisi.. 68 Çizelge 4.62. Marul bitkisinin demir içeriği ve kaldırılan demir miktarına ilişkin varyans analiz sonuçları................................................................................................................ 69 Çizelge 4.63. İyot dozlarının marul bitkisinin demir içeriğine etkisi ............................. 70 Çizelge 4.64. İyot dozlarının marul bitkisinin kaldırılan demir miktarına etkisi ............ 70 Çizelge 4.65. Marul bitkisinin bakır içeriği ve kaldırılan bakır miktarına ilişkin varyans analiz sonuçları................................................................................................................ 72 Çizelge 4.66. İyot dozlarının marul bitkisinin bakır içeriğine etkisi............................... 72 Çizelge 4.67. İyot dozlarının marul bitkisinin kaldırılan bakır miktarına etkisi ............. 72 viii Çizelge 4.68. Marul bitkisinin çinko içeriği ve kaldırılan çinko miktarına ilişkin varyans analiz sonuçları................................................................................................................ 74 Çizelge 4.69. İyot dozlarının marul bitkisinin çinko içeriğine etkisi .............................. 74 Çizelge 4.70. İyot dozlarının marul bitkisinin kaldırılan çinko miktarına etkisi ............ 75 Çizelge 4.71. Marul bitkisinin mangan içeriği ve kaldırılan mangan miktarına ilişkin varyans analiz sonuçları .................................................................................................. 76 Çizelge 4.72. İyot dozlarının marul bitkisinin mangan içeriğine etkisi .......................... 76 Çizelge 4.73. İyot dozlarının marul bitkisinin kaldırılan mangan miktarına etkisi ........ 77 Çizelge 4.74. Marul bitkisinin bor içeriği ve kaldırılan bor miktarına ilişkin varyans analiz sonuçları .......................................................................................................................... 78 Çizelge 4.75. İyot dozlarının marul bitkisinin bor içeriğine etkisi ................................. 78 Çizelge 4.76. İyot dozlarının marul bitkisinin kaldırılan bor miktarına etkisi ................ 79 ix 1. GİRİŞ Tüm canlı organizmaların gelişimi üzerine mineral maddelerin önemi yadsınamaz düzeyde olup metabolizmada çok çeşitli fonksiyonlara sahip olmaları nedeniyle de vücudumuz için gerekli olan mineral maddelerin dengeli olarak organizma içerisine alımı gerekmektedir. Bu olmazsa olmaz minerallerden bir tanesi de İyot (I) elementidir. İyot; bitkiler için her nekadar mutlak gerekli besin elementlerinden biri olmasa da insanların ve hayvanların gereksinim duyduğu önemli bir eser elementtir. İyot, normal büyüme ve gelişme için gerekli olmakla beraber, beyin ve vücut fonksiyonları ile tiroit hormonu üretimi için de gerekli bir element olup insan vücudunda bulunmadığı ve depolanmadığı takdirde dışarıdan gıda ile alınması gerekmektedir (Erbaş 2008, Zimmermann ve ark. 2008, Shetaya ve ark. 2012, Incrocci ve ark. 2019, Golop ve ark. 2020). Bu elemente gebelik dönemlerinde anne karnındaki bebeğin beyin ve sinir gelişimi için ihtiyaç duyulmakla birlikte emzirme döneminde de 200-300 µg gün-1 iyot alımı olması gerektiği bildirilmiştir. Normal erişkin insanın günlük iyot ihtiyacının ise 100-150 µg olduğu ve bunun çeşitli yaş gruplarına göre değişim gösterdiği ifade edilmekte ve insan vücudundaki toplam iyot miktarının yaklaşık 15 -20 mg olduğu belirtilmektedir (Erdoğan ve Erdoğan 1999, FAO 2007). İnsanlarda iyot eksikliğinin en büyük belirtisinin guatr ve kretinizm hastalığı olduğu, yetişkinlerde guatr komplikasyonları görülürken, nükleer radyasyona duyarlılığa da neden olduğu, iyot yetersizliğinin yeni doğan ölümlerine, tiroit yetmezliğine, çocuk ve ergen çocuklarda fiziksel ve zihinsel gelişmede gecikmeye neden olduğu bildirilmiştir. İyot eksiliğinin IQ düzeyinde yaklaşık 13,5 puanlık bir gerilemeye neden olduğu da önceki yapılan çalışmalarda belirtilmiştir (FAO 2007, Pekcan 2008, Zimmermann 2012, Incrocci ve ark. 2019). İyot eksikliği görülen sahalarda yetiştirilen hayvanlarda da guatr sorunu görülmekte olup, hayvanlarda büyümede gerileme, süt, yumurta ve yün verimlerinde düşüş bildirilmekte, 1 düşük ve kısırlık gibi sorunlarda da artış meydana geldiği ifade edilmektedir (Mannar ve ark. 1995). İyot eksikliğinin tedavi edilebilmesine rağmen dünya nüfusunun yaklaşık % 35 kadarında sağlık sorunu oluşturduğu ve yaklaşık 2 milyar kişinin yetersiz iyot alımına maruz kaldığı ifade edilmektedir (WHO 2004, Pearce ve ark. 2004, Winger ve ark. 2008, Zimmermann ve ark. 2008, Landini ve ark. 2011, Andersson ve ark. 2012, Shetaya ve ark. 2012, Daum ve ark. 2013). İyodun insan vücuduna beslenme ve diyetle alınabileceği ve ancak gıdaların zenginleştirilmesi veya iyotu yeterli toprakta yetişen tarımsal ürünlerle sağlanabileceği bildirilmektedir (Vitti ve ark. 2001, Pekcan 2008). İyot takviyesi için iyotlu tuz kullanımının en yaygın yaklaşım olduğu bildirilmiştir (Delange ve Lecomte 2000, Andersson ve ark. 2005, Landini ve ark. 2011). Ancak, pişirme, depolama ve taşıma gibi faaliyetler sırasında iyot kaybının kontrolünün güç olması sebebiyle, iyot takviyesinin gıda işlemesinde birçok probleme neden olduğu da belirtilmektedir (Winger ve ark. 2008, Landini ve ark. 2011). İyotlu tuz kullanım seviyesinin ülkemizde de iyot eksikliğini kontrol etmede yetersiz kaldığı ifade edilmiştir (Özkan ve ark. 2004). Özellikle tansiyon ve kardiovasküler hastalığı problemi olan insanlar için tuz, sınırlı kullanım gerektiren bir madde olması sebebiyle insanların iyot ihtiyacını iyotlu tuz ile karşılaması pek mümkün görülmemektedir (Smoleń ve Sady 2012, Kiferle ve ark. 2013). İyot eksikliğinin daha ekonomik bir şekilde kontrol altına alınmasında; biyolojik yararlanım oranı ve asimilasyonu yüksek olan sebzelerin kullanılmasının, tuza oranla daha etkin bir yol olacağı düşünülmektedir (Dai ve ark. 2004, Weng ve ark. 2009, White ve Broadley 2009, Landini ve ark. 2011, Smoleń ve Sady 2012). İyot, her nekadar bitkiler için mutlak gerekli bir besin elementi olmasa da toprakların iyot kapsamları ile bitki ve bitkisel ürünlerin iyot kapsamları arasında pozitif ilişkiler bulunmuştur. Toprak ve su kaynaklarındaki yetersizliğinin bitkisel ve hayvansal ürünlere 2 de yansıdığı ve buna bağlı olarak da insanlarda iyot yetersizliğine bağlı olarak guatr hastalığının daha sık görüldüğü ifade edilmektedir (Thompson 2011). Ülkemiz topraklarının iyot konsantrasyonlarının ve üzerinde yetişen sebze, meyve ve tahılların iyot içeriklerinin düşük olmasının, insanların bünyelerine aldığı iyot miktarının da düşük seviyede kalmasına yol açtığı bildirilmektedir (Aydın 1989). Toprağa uygulanan iyotun sebzelerin yenilebilir kısımlarındaki iyot miktarını da arttırdığı yapılan bazı çalışmalarda bildirilmiştir (Dai ve ark. 2004). Umaly ve Poel (1971) yaptıkları çalışmada bitkilerin biyolojik olarak iyodatı iyodürden daha fazla kullanabildiklerini ifade etmiştir. İyotun hangi formda olursa olsun çok düşük konsantrasyonlarda bile birçok bitki için yararlı olduğu belirtilmiştir (Landini ve ark. 2011). Landini ve ark. (2011) radyoaktif iyot kullanarak iyotun domates dokularında taşınması ve biriktirilmesini tespit etmek için yaptıkları denemede, uygulanan doz arttıkça bitkilerin iyot içeriğinin de arttığını bildirmişlerdir. Marul yapraklarına uygulanan 0,25 ve 0,50 kg ha-1 iyot dozunun ürün verimini ve kalitesini azaltmadan bitkinin yenilebilir kısımlarında iyot içeriğini arttırdığı saptanmıştır (Daum ve ark. 2013). Altınok ve ark. (2003) hasattan 2 hafta önce potasyum iyodürün (KI) 0; 1; 1,5 ve 2 kg ha- 1 konsantrasyonlarının yaprak gübrelemesi şeklinde uygulanması ile bitkilerdeki iyot içeriklerinin arttığını belirlemişlerdir. Dai ve ark. (2006) potasyum iyodür (KI) ve potasyum iyodat’ın (KIO3) 4 farklı (0; 0,5; 1 ve 2 mg kg-1) dozunu kullanarak ıspanak (Spinacia oleracea L.) bitkisi ile yapmış oldukları çalışmada; toprağın iyot konstrasyonundaki artışa bağlı olarak ıspanak veriminde önemli bir artış olmadığını ancak uygulanan doz artışına paralel olarak ıspanağın iyot içeriğinin arttığını ifade etmişlerdir. 3 Bu çalışmada su kültürü yetiştirme ortamına artan miktarlarda uygulanan iyot dozlarının marul ve ıspanak bitkilerinin iyot alımı ve gelişimi üzerine etkileri incelenmiş, iyot dozlarının bitki gelişimine, iyot ve kimi bitki besin elementi miktarlarına etkisi belirlenerek, insanların iyot gereksinimlerinin karşılanmasında marul ve ıspanak bitkilerinin bu yetiştirme yöntemiyle kullanım potansiyelleri değerlendirilmiştir. 4 2. KURAMSAL TEMELLER VE KAYNAK ARAŞTIRMASI İyot hakkında genel bilgiler, bitki ve insan yaşamındaki etkileri ve daha önceki yıllarda yürütülmüş farklı çalışmalar özet olarak bu bölümde sunulmuştur. 2.1. İyot Elementi İyot, "I" sembolüyle gösterilen, atom numarası 53 ve atom ağırlığı 126,9 g olan kimyasal bir elementtir. İyot, oda sıcaklığında metalik özellik göstermeyen, siyahımsı bir katı ve aynı zamanda ışıltılı kristal görünüme sahip bir madde olduğu belirtilmiştir. İyodun erime noktasının 113,5 °C ve kaynama noktasının ise 184,35 °C olduğu bilinmektedir. İyotun, birçok element ile bileşik oluşturabileceği ancak diğer halojenlerden daha az reaktif olduğu ifade edilmektedir. Bu elementin metallere özgü bazı özelliklere de sahip olduğu belirtilmektedir. İyotun suda çok az çözünür olduğu fakat karbon tetraklorür, kloroform ve karbon disülfürde kolayca çözünerek mor solüsyonlar oluşturduğu belirtilmektedir (Zimmermann ve ark. 2008, Schneider ve ark. 2020). İyotun doğada her zaman elementel halde bulunmadığı ve bağımsız mineraller oluşturacak kadar yoğunlaşamadığı, deniz suyunda iyodür iyonu, "I−" olarak veya metallerle bir arada tuz halinde, sodyum iyodat (NaIO3), Şili güherçilesi (sodyum nitrat, NaNO3) içinde bulunduğu belirtilmiştir. Deniz suyunda metrik ton başına yaklaşık 50 mg oranında iyot iyonu bulunduğu, deniz yosunlarında, istiridye ve morina karaciğerlerinde de bulunduğu bildirilmiştir. İnsan vücudunda, tiroid bezinde üretilen tiroksin bileşiğinin içinde de iyot elementi bulunmaktadır (Christe ve ark. 2020). Kayaçların çok az iyot içerdiği ve büyük çoğunlukla topraktaki iyodun ana kaynağının atmosfer olduğu, atmosfere ise deniz ve okyanuslardaki iyot’un kaynaklık ettiği ve yağışlarla ve kuru birikimle olduğu ifade edilmektedir (Shetaya ve ark. 2012). İyotun iyodid formunda en çok okyanuslarda yaklaşık 50 µg L-1 konsantrasyonda bulunduğu oksitlenerek elementel iyota dönüştüğü buharlaşarak atmosfere karıştığı ve tekrar yağışlarla yeryüzüne döndüğü belirtilmiştir (Zimmermann ve ark. 2008). 5 Ölü hayvan ve bitkilerin toprağa karışması, ana materyalin ayrışması yanı sıra gübrelerin ve bazı biyositlerin de kaynak olabileceği belirtilmiş ve toprakların iyot kapsamının toprağa kazandırılan ve uzaklaştırılan iyot miktarına bağlı olacağı ifade edilmiştir (Whitehead 1984). Topraklardan atmosfere gaz şeklinde iyodun uzaklaşması iyot çevriminde üzerinde durulan önemli bir konudur. Kayıplar konusunda çok net bilgiler henüz mevcut değildir. Toprağa KI uygulanarak iyotun gaz halinde topraktan kaybını inceleyebilmek amacıyla yürütülen 30 günlük inkübasyon sonunda asit kumlu podzol topraklardan gaz halinde iyot kaybının % 57 olduğu belirlenmiş, bu oranın kumlu topraklarda %100’e kadar yükselebildiği ifade edilmiştir. Gaz kaybının önlenmesinde organik maddenin, kil ve seskioksitlerin önemli etkisinin olduğu belirtilmiştir (Fuge 2005). Serin yağışlı iklimlerde oluşan podzol topraklarda iyotun organik madde ve seskioksitlerle yüzeyden B horizonuna taşınabildiği, organik katmana sahip peat topraklarda da iyot düzeyinin mineral katmanlara göre çok daha fazla olduğu bildirilmektedir. İyot düzeyinin toprak çeşidine göre değiştiği, iyot üzerinde pH ve redoks potansiyeli gibi toprağın kimyasal ve fiziksel özelliklerinin de önemli etkisinin bulunduğu belirtilmektedir. (Johnson ve ark. 2003). Toprakların iyot içeriklerinin kayaçlarda olduğundan yaklaşık 20 -30 kat daha fazla olabileceği, kayaçlardaki iyot miktarının 0,2 ile 2,0 mg kg-1 arasında değiştiği, yüzey toprakta yaklaşık 5 mg kg-1 iyot bulunduğu belirtilmiştir (Halilova 2004). 2.2. İyotun İnsan Sağlığı Üzerine Etkileri İyot, normal büyüme ve gelişme için gerekli olmakla beraber, beyin ve vücut fonksiyonları ile tiroit hormonu üretimi için de gerekli bir element olup insan vücudunda bulunmadığı ve depolanmadığı takdirde dışarıdan gıda ile alınması gerekmektedir (Erbaş 2008, Smoleń ve Sady 2012, Incrocci ve ark. 2019, Golop ve ark. 2020). 6 İyot eksikliğinin dünyada en yaygın görülen fakat önlenebilir etkisinin zihinsel gerilik olduğu, doğrudan insan sağlığına hizmet eden bir element olması sebebiyle iyotun en önemli eser elementlerden biri sayılabileceği ifade edilmiştir (Barutçugil, 2005, Golop ve ark. 2020). Bu elemente gebelik dönemlerinde anne karnındaki bebeğin beyin ve sinir gelişimi için ihtiyaç duyulmakla birlikte emzirme döneminde de 200-300 µg gün-1 iyot alımı olması gerektiği bildirilmiştir. Normal erişkin insanın günlük iyot ihtiyacının ise 100-150 µg olduğu ve bunun çeşitli yaş gruplarına göre değişim gösterdiği ifade edilmekte ve insan vücudundaki toplam iyot miktarının yaklaşık 15 -20 mg olduğu belirtilmektedir (Erdoğan ve Erdoğan 1999, Haldimann ve ark. 2005, FAO 2007). Günlük alınması gerekli yeterli iyot dozu önerisi çocuklar, yetişkinler, hamileler ve emzirme dönemindeki anneler için sırasıyla 90, 120, 150 ve 290 µg gün-1 olduğu bildirilmiştir (Incrocci ve ark. 2019). İnsanlarda iyot eksikliğinin en büyük belirtisinin guatr ve kretinizm hastalığı olduğu, yetişkinlerde guatr komplikasyonları görülürken, nükleer radyasyona duyarlılığa da neden olduğu belirtilmiş, iyot yetersizliğinin yeni doğan bebek ölümlerine, tiroit yetmezliğine, çocuk ve ergen çocuklarda fiziksel ve zihinsel gelişimde gecikmeye neden olduğu bildirilmiştir. İyot eksiliğinin IQ değerinde de 13,5 puanlık bir gerilemeye neden olduğu daha önce yapılan çalışmalarda belirtilmiştir (FAO 2007, Pekcan 2008, Zimmermann 2012, Incrocci ve ark. 2019). İyot eksikliği görülen alanlarda yetiştirilen hayvanlarda da guatr hastalığının görüldüğü, hayvanlarda büyümede gerileme, süt, yumurta ve yün verimlerinde düşüş bildirilmiş, düşük ve kısırlık gibi sorunlarda da artış olduğu ifade edilmiştir (Mannar ve ark. 1995). İyot eksikliğine bağlı hastalıkların genellikle iyotça zengin gıdalara sınırlı erişimin olduğu bölgelerde daha yaygın görüldüğü ifade edilmektedir (Johnson ve ark. 2002, Shetaya ve ark. 2012). 7 İyot eksikliğinin Çinin Xinjiang bölgesinde yaşayan insanlarda iyot alımının çok düşük olduğu ve bu durumun iki nedeninin olduğu belirtilmiştir. Birincisi yöre insanlarının daha ziyade kaya tuzu tüketimini tercih etmesi, diğeri ise Çin mutfağında kullanılan çok yüksek ısıda pişirme tekniği nedeniyle iyotun buharlaşarak kaybolması şeklinde ifade edilmiştir (Zhang ve ark. 2000, Zhu ve ark. 2003). İyot eksikliğinin tedavi edilebilir olmasına rağmen, dünya nüfusunun yaklaşık % 35 kadarında sağlık sorunu oluşturduğu ve yaklaşık 2 milyar kişinin yetersiz iyot alımına maruz kaldığı ifade edilmektedir (Pearce ve ark. 2004, Winger ve ark. 2008, Landini ve ark. 2011, Andersson ve ark. 2012, Shetaya ve ark. 2012, Daum ve ark. 2013). İyodun insan vücuduna beslenme ve diyetle alınabileceği belirtilmiş, iyotu yeterli toprakta yetişen tarımsal ürünlerle ve gıdaların zenginleştirilmesi ile vücuda sağlanabileceği bildirilmiştir (Vitti ve ark. 2001, Johnson 2003, Pekcan 2008). Tiroid bezini etkileyen iyot eksikliğinden kaçınmak için az miktarda sofra tuzuna iyodür eklenerek, iyotlu tuz kullanımının iyot takviyesi için kullanılan en yaygın yaklaşım olduğu bildirilmiştir (Delange ve Lecomte 2000, Andersson ve ark. 2005, Landini ve ark. 2011, Weng ve ark. 2013, Incrocci ve ark. 2019, Schneider ve ark. 2020). Bununla birlikte, iyot takviyesinin gıda işlemesinde birçok probleme neden olduğu özellikle pişirme, depolama ve taşıma gibi faaliyetler sırasında iyot kaybının yaşandığı ve kontrolünün güçleştiği de belirtilmektedir (Winger ve ark. 2008, Landini ve ark. 2011, Incrocci ve ark. 2019). İyotlu tuz kullanımı ile insanların iyot yetersizliğinin giderilmesinin tek başına mümkün olamadığı, bu durumun sofra tuzundaki iyotun kolaylıkla buharlaşabilir olmasından kaynaklandığı belirtilmiştir (Mottiar ve Altosaar 2011). Dünyada olduğu gibi ülkemizde de iyotlu tuz kullanım seviyesinin iyot eksikliğini kontrol etmede yetersiz kaldığı ifade edilmiştir (Özkan ve ark. 2004, Incrocci ve ark. 2019). 8 Özellikle tansiyon ve kardiyovasküler hastalığı problemi olan insanlar için tuz, sınırlı kullanım gerektiren bir madde olması sebebiyle insanların iyot ihtiyacını iyotlu tuz ile karşılaması pek mümkün görülmemektedir (Smoleń ve Sady 2012, Kiferle ve ark. 2013). İyot eksikliğinin daha ekonomik bir şekilde kontrol altına alınmasında; biyolojik yararlanım oranı ve asimilasyonu yüksek olan sebzelerin kullanılmasının, tuza oranla daha etkin bir yol olacağı düşünülmektedir (Dai ve ark. 2004, Weng ve ark. 2009, White ve Broadley 2009, Landini ve ark. 2011, Smoleń ve Sady 2012, Golop ve ark. 2020). Dünyada iki milyona aşkın insanda görülen iyot eksikliği ve eksikliğinin neden olduğu hastalıklara yakalanma riskiyle karşı karşıya olduğu, iyot eksikliğini gidermek için devletlerin tıp alanında ve çeşitli iyot zenginleştirilmiş gıdaların üretilmesi için büyük bütçeler harcadığı belirtilmiştir (Bozbıyık ve ark. 2014). İyotun gıdalarda bulunan formunu insan ancak beslenme yoluyla alabilir. İnsanın beslenme yoluyla alabildiği iyot, et, süt, yumurta gibi temel hayvansal besinlerdeki iyot ile tahıllar ve bitki kökenli besinlerdeki iyottur. Bu besinlerdeki iyot bitkinin veya hayvanın beslenme düzeyine göre, bölge ve üreme koşullarına göre değişim göstermektedir. İyot bitkilerde; toprak seviyeleri, sulama suyu ve bitkinin gübrelenmesi meyve ve sebzelerin yetiştirilmesi sırasında bitki kaynaklı gıdaların iyot içeriğine göre değişkenlik gösterir (Kurtoğlu 1997). Tıpta da iyot elementinin tiroid bezinin işleyişini izlemek, guatr ve tiroid kanserini tedavi etmek, beyin ve karaciğer tümörlerini bulmak gibi birçok kullanım alanı bulunduğu belirtilmiştir. Ayrıca, metabolizmadaki bileşiklerin seyrini izlemek için araştırmalarda da kullanıldığı, tanısal radyolojide kontrast madde olarak çeşitli iyot bileşiklerinin kullanıldığı belirtilmiştir. Radyoaktif izotop iyot-131’in bazen kanserli tiroid bezlerini tedavi etmek için kullanıldığı da bildirilmiştir (Schneider ve ark. 2020). 9 2.3. Bitkilerin İyot İçeriği ile İlgili Yapılan Çeşitli Çalışmalar Tarımsal faaliyetler sonucunda yetiştirilen bitkisel ürünler, insan sağlığı ve beslenmesi açısından önemli olan mineral, vitamin ve antioksidan maddeleri içermektedir (Şenlikoğlu 2015). Son zamanlarda iyotun bitki büyümesi üzerindeki etkisini bildiren çalışmalar, insan ve hayvan sağlığında önemli bir biyolojik özellik olarak bilinen iyotun bitkilerdeki içeriğinin arttırılmasına odaklanmıştır (Medrano-Macías ve ark. 2016, Gonzali ve ark. 2017, Kiferle ve ark. 2021). Bitkisel ürünlerin iyot miktarının; mevsim, iklim ve yetiştirme biçimine göre değiştiği gibi bitkilerin yetiştiği topraktaki iyot içeriğine de bağlı olduğu ifade edilmektedir. Topraktaki iyotun dengesiz dağılımı nedeniyle bitkilerdeki iyot konsantrasyonlarının yetiştiği bölgenin durumuna göre farklılıklar gösterebileceği belirtilmektedir (Ujowundu ve ark. 2010). Bitkisel ürünlerin farklı kısımlarının da iyot içeriklerinin farklılık gösterdiği ve gıdalardaki iyodun canlılara yarayışlı olması açısından uygun formlarda alınmasının çok önemli olduğu belirtilmiştir. İyotun, bitki ve hayvan dokularında organik formda, doğal su kaynaklarında ise inorganik formda bulunduğu bildirilmiş, iyot açısından zengin besin kaynaklarından bazıları Çizelge 2.1’de sunulmuştur (Bozbıyık ve ark. 2014). Çizelge 2.1. İyot açısından zengin kimi besinler Meyveler Sebzeler Kurutulmuş gıdalar Diğer yiyecekler (μg 100g-1) (μg 100g-1) (μg 100g-1) (μg 100g-1) Avakado 1,4 Pırasa 1 Elma Dilimi 0,1 Bal 5 Portakal 0,5 Marul 1 Muz Dilimi 1 Yumurta 44 Armut 1 Soğan 1 Mısır Dilimi 5 Pirinç 5 Erik 1 Balkabağı 1 Havuç Dilimi 8,7 Deniz tuzu 2000 Dut 1 Ispanak 1 Ton Balığı 30 Karpuz 1 Limon 1 Yoğurt 19 Haşlanmış Tavuk 15 Sığır ve Kuzu Eti 3 *(Bozbıyık ve ark. 2014) 10 Deniz mahsülleri haricinde çoğu gıdanın genellikle düşük iyot içeriğine sahip olduğu ve yaklaşık 30 ile 100 µg kg-1 taze ağırlık değerleri arasında değiştiği ifade edilmiş bu durumun çevresel kaynaklı olduğu belirtilmiştir (Zimmermann 2017, Incrocci ve ark. 2019). Bitkilerin iyotu bünyelerine kökleri yanı sıra yapraklardaki stomalar aracılığı ile aldığı, çoğu durumda besin elementlerinin bitki köklerinden alınarak üst kısımlara taşınımının gerçekleştiği ifade edilmiş, yapılan çalışmalarda bitkilerin iyodür iyonunu, iyodat iyonuna göre kök sistemi ile daha rahat alabildiklerini ortaya koymuştur (Fuge 2005). İyot bakımından yetersiz olan toprakta yetişen bitkilerin iyot içeriklerinin 10 µg kg-1’dan daha az, iyotu yeterli olan toprakta yetişen bitkilerin ise yaklaşık 1 mg kg-1 olduğu bildirilmiştir (Zimmermann ve ark. 2008). Çeşitli çalışmalarda toprağa uygulanan iyot arttırıcı yöntemlerin sebzelerin yenen kısımlarındaki iyot miktarına pozitif yönde etki ettiği bildirilmiştir (Dai ve ark., 2004). Ujowundu ve ark. (2010) yaptıkları çalışma sonucunda sulama suyuna iyot ilavesi ile sebzelerin iyot içeriklerinde artış sağlandığını bildirmiş, iyot takviyesi için bu yöntemin basit, kolay ve ekonomik bir metod olabileceğini ifade etmiştir. Umaly ve Poel (1971) yapılan çalışmada bitkilerin iyodüre oranla iyodatı daha fazla kullanabildiklerini bildirmiştir. Önceki yapılan çalışmalara dayanarak iyotun ne formda olursa olsun çok düşük konsantrasyonlarda bile birçok bitki için yararlı olabileceği belirtilmiştir (Landini ve ark., 2011). Landini ve ark. (2011) radyoaktif iyot kullanarak iyotun domates dokularında taşınması ve biriktirilmesini tespit etmek için yaptıkları çalışmada iyot dozunun artmasıyla iyot içeriğinin de artttığını belirtmiştir. 11 Weng ve ark. (2013) on farklı bitkide yürüttükleri çalışma sonucunda genel olarak alg bazlı iyotlu organik gübrenin miktarı arttıkça iyot emiliminin arttığı ve iyot alımının yaprakları yenen sebzelerde, meyveleri yenen sebzelere oranla önemli ölçüde daha fazla olduğunu bildirmiştir. Yapılan bir çalışmada yapraktan uygulanan 0,25 ve 0,50 kg ha-1 iyot dozunun Marulda ürün verimini ve kalitesini azaltmadan bitkinin yenilebilir kısımlarında iyot içeriğini arttırdığı saptanmıştır (Daum ve ark. 2013). Potasyum iyodürün (KI) 0; 1; 1,5 ve 2 kg ha-1 konsantrasyonlarının hasattan 2 hafta önce yaprak gübrelemesi şeklinde uygulanması ile yonca bitkisindeki iyot içeriklerinin arttığı bildirilmiştir (Altınok ve ark. 2003). Dai ve ark. (2006), 4 farklı potasyum iyodür (KI) ve potasyum iyodat (KIO3) dozunun (0; 0,5; 1 ve 2 mg kg-1) toprağa uygulanması ile ıspanak (Spinacia oleracea L.) veriminde önemli bir artış olmadığını ancak uygulanan doza paralel olarak ıspanağın iyot içeriğinin arttığını bildirmiştir. Zhu ve ark. (2003) uygulanan iyot miktarı arttıkça bitki yaş ağırlığının azaldığını bildirmiştir. Bitki veriminde meydana gelen bu değişimin iyot konsantrasyonun köklerde toksik etki yaratmasından ve bitki gelişimini olumsuz etkilemesinden kaynaklanabileceği ifade edilmiştir (Gonzali ve ark. 2017). Kiferle ve ark. (2013) potasyum iyodür (KI) ve potasyum iyodat (KIO3) gübrelemesi sonucu domates meyvelerinde iyot birikiminin sağlandığını bildirmiştir. Roka bitkisinin iyot içeriğini arttırmak için hasattan 2 hafta öncesine kadar potasyum iyodür formunda iyotun yapraktan uygulanabileceği ancak uygulama dozuna ve zamanına dikkat edilmesi gerektiği bildirilmiştir (Aksu ve Temel 2017). 12 Tsukada ve ark. (2008) yaptıkları çalışmada 48 mg kg-1 iyot bulunan toprakta yetişen çeltik bitkisinin iyot içeriğini kuru maddede 20 mg kg-1, en yüksek iyot içeriğini kökte 53 mg kg-1 ve en düşük iyot içeriğini ise pirinçte 34 µg kg-1 olarak belirlemiştir. Ujowundu ve ark. (2010) yaptıkları çalışma sonucunda uygulama haftalarına göre oluklu kabak ve sakızkabağındaki iyot konsantrasyonlarının arttığını ve 6. haftada yaklaşık değerlerin 115,89 ve 107,68 µg 100g-1 olduğunu bildirmiştir. Caffagni ve ark. (2011) sulama suyuna farklı iyot kaynaklarından farklı dozlarda iyot uygulandığında iyotun bitki gelişimini engelleyici yönde etki ettiğini ve yaş ağırlıklarının azaldığını, uygulanan iyodürün iyodattan daha fazla biriktiğini bildirmiştir. Li ve ark. (2016) çilek bitkisi ile hidroponik ortamda yaptıkları çalışmada taze çilek meyvelerinin iyot içeriklerini 600-4000 µg kg-1 arasında belirlemiş ve artan iyot dozları ile iyot konsantrasyonlarının arttığını, iyot alımının iyodüre oranla daha fazla olduğunu belirtmiştir. Düşük konsantrasyonlarda iyotun varlığının genellikle bitki büyümesi, üretim ve stres koşullarına dayanım konusunda olumlu etkileri olduğu, yüksek konsantrasyonlarda ve özellikle I- formunun uygulanmasının iyodat (IO3) formuna göre çok daha fazla toksik etkiye sahip olduğu bildirilmiştir (Voogt ve ark. 2010, Medrano-Macías ve ark. 2016, Gonzali ve ark. 2017, Incrocci ve ark. 2019, Kiferle ve ark. 2021). Incrocci ve ark. (2019), hidroponik sistemde tatlı fesleğen (Ocimum basilicum L.) çeşitleri ile yaptıkları çalışmada; besin çözeltisine artan dozlarda (0,1; 10; 50; 100 ve 200 µM) KI ve KIO3 uygulamıştır. Uygulama sonucunda bitkilerin 10 µM KI ve 100 µM KIO3 dozlarından etkilenmediğini ancak 50 µM KI dozundan sonra yaprak alanının, kuru maddenin ve bitki boyunun azaldığını bildirmiştir. Etkilenme şiddetinin zamana, çeşide ve iyot formuna göre değişim gösterdiği belirlenmiştir. Iyot dozuna dayanım konusunda “Red Rubin” çeşidinin en başarılı olduğu bu duruma iyotu yapraklar yerine yaprak dokularında biriktirdiği ve yüksek fenolik mdde içeriği ile de ilişkili olabileceği ifade edilmiştir. 13 2.4. Ispanak Bitkisi ile Yapılan Çeşitli Çalışmalar Chenopodiaceae familyasının üyesi olan ıspanak ülkemizin sıcak bölgelerinde yaz sonlarında ve kışın, soğuk bölgelerimizde ise kış ve ilkbahar aylarında yetiştiriciliği yapılan bir sebze olup, ülkemizde yılda yaklaşık 222 177 ton ıspanak üretildiği ve kişi başına 2,7 kg ıspanak tüketildiği bildirilmiştir (Vural ve ark. 2000, Çıtak ve ark. 2011, Anonim 2017). Yetiştirilmesinin kolaylığı ve çoğu zaman 40 ile 50 gün arasında hasat edilebilecek konuma gelmesi sebebiyle ıspanak ülkemizde gerek sebze bahçelerinde gerekse tarla bitkileri üretim alanlarında ekim nöbetleri içerisinde yaygın şekilde yer almaktadır. Ispanağın kış aylarında yaprakları tüketilen sebzeler içerisinde önemli miktarda mineral madde içermesi sebebiyle, insanların mineral ve vitamin ihtiyaçlarını karşılayabilen sınırlı sayıdaki sebzelerden birisi olduğu bildirilmiştir (Yılmaz ve ark. 2012). İçerdiği vitamin ve mineral maddeler yönünden zengin olması ıspanağın insan sağlığı ve beslenmesindeki önemini daha da artırmaktadır. Özellikle anemik hastalıklar, göğüs hastalıkları, ağız boğaz ağrıları, şeker hastalığı, şişmanlık ve kabızlık sorunlarında çocuk, genç ve ihtiyarların diyetlerinde ıspanağın önemli bir yeri bulunmaktadır (Bayraktar 1973). Ispanak bitkilerinin hasat zamanına yakın dönemde içerdikleri besin elementleri miktarının belirlenmesi amacıyla yapılan çalışmada ıspanak bitkisinin % 3,80 - 5,00 aralığında azot içerdiği bildirilmiştir (İbrikçi ve ark. 1994). Ispanak yapraklarında % 3,99’dan daha az azot bulunması durumunda noksanlık belirtilerinin görüldüğü, azot yeterlilik düzeyinin % 4,00 - 6,00 olduğu, % 6,00’dan yüksek olduğunda ise azotun fazla olarak değerlendirildiği bildirilmiştir (Jones ve ark. 1991; Alparslan ve ark. 1998). 14 Ispanak bitkilerinin hasat dönemine yakın zamanda içerdikleri besin elementi miktarlarının belirlenmesi için yapılan bir başka çalışmada ıspanak bitkisinin % 0,40 - 0,60 arasında fosfor içerdiği bildirilmiştir (İbrikçi ve ark. 1994). Ispanak yapraklarında % 0,29’dan daha az fosfor bulunması durumunda noksanlık belirtilerinin görüldüğü, fosfor yeterlilik düzeyinin % 0,30 - 0,60 arasında olduğu, % 0,70’den yüksek olduğunda ise fosforun fazla olarak değerlendirildiği bildirilmiştir (Jones ve ark. 1991; Alparslan ve ark. 1998). Ispanak bitkilerinin hasat dönemine yakın zamanda içerdikleri besin elementi miktarlarının belirlenmesi amacıyla yapılan çalışmada ıspanak bitkilerinin % 3,50 - 5,30 oranında potasyum içerdiği bildirilmiştir (İbrikçi ve ark. 1994). Ispanak yapraklarında % 4,99’dan daha az potasyum bulunması durumunda potasyum noksanlığının görüldüğü, potasyum yeterlilik düzeyinin % 5,00 - 8,00 arasında olduğu, % 8,00’dan yüksek olduğunda ise potasyumun fazla olarak değerlendirildiği bildirilmiştir (Jones ve ark. 1991; Alparslan ve ark. 1998). Ispanak yapraklarında % 0,69’dan daha az kalsiyum bulunması durumunda kalsiyum noksanlığının görüldüğü, kalsiyum yeterlilik düzeyinin % 0,70 - 1,20 arasında olduğu, % 1,20’den yüksek olduğunda ise kalsiyumun fazla olarak değerlendirildiği bildirilmiştir (Jones ve ark. 1991; Alparslan ve ark. 1998). Ispanak bitkilerinin hasat dönemine yakın zamanda içerdiği besin elementi miktarlarının belirlenmesi amacıyla yapılan çalışmada ıspanak bitkilerinin % 0,60 - 1,20 oranında kalsiyum ve % 0,35 - 0,80 oranında magnezyum içerdiği bildirilmiştir (İbrikçi ve ark. 1994). Ispanak yapraklarında % 0,59’dan daha az magnezyum bulunması durumunda noksanlık belirtilerinin görüldüğü, magnezyum yeterlilik düzeyinin % 0,60 - 1,00 aralığında olduğu ve ıspanak yapraklarında % 1,00’den daha yüksek magnezyum bulunması durumunda ise fazla olarak değerlendirildiği bildirilmiştir (Jones ve ark. 1991; Alparslan ve ark. 1998). 15 Ispanak yapraklarında 59 mg kg-1’den az demir bulunması durumunda noksanlık belirtilerinin görüldüğü, demir yeterlilik düzeyinin 60-200 mg kg-1 aralığında olduğu ve ıspanak yapraklarında 200 mg kg-1’den daha yüksek demir bulunması durumunda ise fazla olarak değerlendirildiği bildirilmiştir (Jones ve ark. 1991; Alparslan ve ark. 1998). Ispanak bitkilerinin hasat dönemine yakın zamanda içerdiği besin elementi miktarlarının belirlenmesi amacıyla yapılan çalışmada ıspanak bitkisinin 7 - 15 mg kg-1 bakır ve 40 - 100 mg kg-1 değerleri arasında mangan içerdiği bildirilmiştir (İbrikçi ve ark. 1994). Ispanak bitkilerinin hasat dönemine yakın zamanda içerdiği besin elementi miktarlarının belirlenmesi amacıyla yapılan çalışmada ıspanak bitkilerinin 20 - 70 mg kg-1 değerleri arasında çinko içerdiği bildirilmiştir (İbrikçi ve ark. 1994). Ispanak yapraklarında bakır noksanlığının 4 mg kg-1 ’dan daha az bakır bulunduğunda görüldüğü, bakır yeterlilik düzeyinin 5 - 25 mg kg-1 arasında olduğu, 25 mg kg-1 ’dan daha yüksek olduğunda ise fazla olarak değerlendirildiği bildirilmiştir (Jones ve ark. 1991; Alparslan ve ark. 1998). Ispanak yapraklarında 29 mg kg-1’dan daha az mangan bulunması durumunda noksanlık belirtilerinin görüldüğü, mangan yeterlilik düzeyinin 30 - 250 mg kg-1 arasında olduğu, 250 mg kg-1’dan daha yüksek olduğunda ise fazla olarak değerlendirildiği bildirilmiştir (Jones ve ark. 1991; Alparslan ve ark. 1998). Ispanak yapraklarında 24 mg kg-1 ’dan daha az çinko bulunması durumunda noksanlık belirtilerinin görüldüğü, çinko yeterlilik düzeyinin 25 - 100 mg kg-1 arasında olduğu, 100 mg kg-1 ’dan daha yüksek olması durumunda ise fazla olarak değerlendirildiği bildirilmiştir (Jones ve ark. 1991). Ispanak yapraklarında 24 mg kg-1’dan daha az bor bulunması durumunda noksanlık belirtilerinin görüldüğü, bor yeterlilik düzeyinin 25 - 60 mg kg-1 arasında olduğu, 60 mg kg-1’dan daha yüksek bulunması durumunda ise fazla olarak değerlendirildiği bildirilmiştir (Jones ve ark. 1991; Alparslan ve ark. 1998). 16 Zhu ve ark. (2003) hidroponik ortamda yürüttükleri çalışmada ıspanak bitkisinin iyot alımı üzerine iyot çeşitleri ve konsantrasyonlarının etkilerini araştırmıştır. Çözeltiye artan dozlarda (0, 1, 10, 50 ve 100 µM) iyodat ve iyodid uygulamış ve 10 µM üzerindeki konsantrasyonların bitki gelişimi üzerine olumsuz etkide bulunduğu bu durumun da bitkide iyotun çok yüksek düzeyde birikiminden kaynaklandığını bildirilmiştir. Smoleń ve Sady (2012) farklı iyot formları ve uygulama metodları kullanılarak ıspanak bitkisinin iyotça zenginleştirilmesi amacıyla yürüttükleri çalışmada iyotlu gübre uygulamalarının verim ve ıspanak bitkilerinin içerdiği P, K, Mg, S, B, Cu, Mn ve Mo miktarları üzerine etkili olmadığını bildirmiştir. 2.5. Marul Bitkisi ile Yapılan Çalışmalar Papatyagiller (Asteraceae) familyasından olan marul (Lactuca sativa L.) geniş yapraklı bir sebzedir. Sıcak iklimlerde kışın, soğuk bölgelerde ise yazın tarımı yapılmakta olup (Günay 1992, Günay 1993, Yıldız 2018), serin iklim sebzesidir. Yeşil yapraklı sebzeler içerisinde önemli bir potansiyele sahip olan marulun Avrupa ve Asya’da 2500 yıldan daha fazla bir geçmişe sahip olduğu, tarım sektörü ve tıbbi alanlarda kullanımına uzun yıllardan beri yer verildiği bilinmektedir. Yaprağı tüketilen salata gurubu sebzeler arasında yer alan ve yetiştiriciliği en fazla yapılan ve yılın tamamında kolaylıkla bulunabilen marul (Lactuca sativa L.) tek yıllık bir serin iklim sebze türü olup, üretiminde ülkemiz önemli bir yer tutmaktadır (Aybak 2002, Yıldız 2018). Vejetasyon süresinin kısa olması, Türkiye’nin tüm bölgelerinde yetiştirilebilmesine imkan sağlamakta, hatta yazları serin geçen yerlerde yaz yetiştiriciliği de mümkün olmaktadır (Günay 2005, Taşbaşı 2013, Yıldız 2018). Serin iklim sebzeleri içerisinde yer alan marul, açıkta ve örtü altında yetiştirilebilmekte ve minerallerce zenginliği ve besleyici değerinin yüksek olmasından dolayı birçok kişi tarafından genellikle taze olarak severek tüketilmektedir. 100 gram taze marulun; % 17 96’sının su olduğu ve 13 cal enerji içerdiği belirlenmiştir. Ayrıca aynı miktar taze marulun 0,9 g protein, 0,1 g yağ ve 2,9 g karbonhidrat içerdiği, içerisinde 330 IU A vitamini, 6 mg C vitamini, 0,3 mg niacin, 0,06 mg thiamin, 0,06 mg riboflavin, 175 mg K, 22 mg P, 20 mg Ca, 9 mg Na ve 0,5 mg Fe bulunduğu belirlenmiştir (Ryder 1979, Pierce 1987, Yıldız, 2018). Ayrıca, salatalarda yaygın kullanılan marulun lif içeriği kadar, büyük kısmını vitamin C ve polifenollerin oluşturduğu yüksek miktardaki antioksidan bileşikler bakımından da önemli olduğu belirtilmektedir (Serafini ve ark. 2002, Nicolle ve ark. 2004; Yıldız 2018). Yapraktan uygulanan 0,25 ve 0,50 kg ha-1 iyot dozunun ürün verimini ve kalitesini azaltmadan bitkinin yenilebilir kısımlarında iyot içeriğini arttırdığı bildirilmiştir (Daum ve ark. 2013). Marul yapraklarında % 3,90’dan daha az azot bulunması durumunda noksanlık belirtilerinin görüldüğü, azot yeterlilik düzeyinin % 4,00 - 5,00 olduğu, % 5,00’dan yüksek olduğunda ise azotun fazla olarak değerlendirildiği bildirilmiştir (Jones ve ark. 1991, Alparslan ve ark. 1998). Marul yapraklarında % 0,30’dan daha az fosfor bulunması durumunda noksanlık belirtilerinin görüldüğü, fosfor yeterlilik düzeyinin % 0,40 – 0,60 olduğu, % 0,60’dan yüksek olduğunda ise fosforun fazla olarak değerlendirildiği bildirilmiştir (Jones ve ark. 1991, Alparslan ve ark. 1998). Marul yapraklarında % 5,90’dan daha az potasyum bulunması durumunda potasyum noksanlığının görüldüğü, potasyum yeterlilik düzeyinin % 6,00 - 7,00 arasında olduğu, % 7,00’dan yüksek olduğunda ise potasyumun fazla olarak değerlendirildiği bildirilmiştir (Jones ve ark. 1991; Alparslan ve ark. 1998). Marul yapraklarında % 2,20’den daha az kalsiyum bulunması durumunda kalsiyum noksanlığının görüldüğü, kalsiyum yeterlilik düzeyinin % 2,30 – 3,50 arasında olduğu, % 3,50’den yüksek olduğunda ise kalsiyumun fazla olarak değerlendirildiği bildirilmiştir (Jones ve ark. 1991, Alparslan ve ark. 1998). 18 Marul yapraklarında % 0,40’dan daha az magnezyum bulunması durumunda noksanlık belirtilerinin görüldüğü, magnezyum yeterlilik düzeyinin % 0,50 – 0,80 aralığında olduğu ve marul yapraklarında % 0,80’den daha yüksek magnezyum bulunması durumunda ise fazla olarak değerlendirildiği bildirilmiştir (Jones ve ark. 1991, Alparslan ve ark. 1998). Marul yapraklarında 49 mg kg-1’den az demir bulunması durumunda noksanlık belirtilerinin görüldüğü, demir yeterlilik düzeyinin 50-100 mg kg-1 aralığında olduğu ve marul yapraklarında 100 mg kg-1’den daha yüksek demir bulunması durumunda ise fazla olarak değerlendirildiği bildirilmiştir (Jones ve ark. 1991, Alparslan ve ark. 1998). Marul yapraklarında 24 mg kg-1’dan daha az çinko bulunması durumunda noksanlık belirtilerinin görüldüğü, çinko yeterlilik düzeyinin 25 - 250 mg kg-1 arasında olduğu, 250 mg kg-1 ’dan daha yüksek olması durumunda ise fazla olarak değerlendirildiği bildirilmiştir (Jones ve ark. 1991, Alparslan ve ark. 1998). Marul yapraklarında 14 mg kg-1’dan daha az mangan bulunması durumunda noksanlık belirtilerinin görüldüğü, mangan yeterlilik düzeyinin 15 - 250 mg kg-1 arasında olduğu, 250 mg kg-1’dan daha yüksek olduğunda ise fazla olarak değerlendirildiği bildirilmiştir (Jones ve ark. 1991, Alparslan ve ark. 1998). Marul yapraklarında 24 mg kg-1’dan daha az bor bulunması durumunda noksanlık belirtilerinin görüldüğü, bor yeterlilik düzeyinin 25 - 60 mg kg-1 arasında olduğu, 60 mg kg-1’dan daha yüksek bulunması durumunda ise fazla olarak değerlendirildiği bildirilmiştir (Jones ve ark. 1991, Alparslan ve ark. 1998). Marul yapraklarında bakır noksanlığının 7 mg kg-1 ’dan daha az bakır bulunduğunda görüldüğü, bakır yeterlilik düzeyinin 8 - 25 mg kg-1 arasında olduğu, 25 mg kg-1 ’dan daha yüksek olduğunda ise fazla olarak değerlendirildiği bildirilmiştir (Jones ve ark. 1991, Alparslan ve ark. 1998). 19 3. MATERYAL ve YÖNTEM 3.1. Denemenin Kurulumu Çalışma Bursa Uludağ Üniversitesi Ziraat Fakültesi Tarımsal Araştırma ve Uygulama Merkezi’nde yer alan Toprak Bilimi ve Bitki Besleme Bölümü araştırma serasında yürütülmüştür. Marul (Lactuca Satavia var. crispa) çeşitlerinden ‘Maritima’ tohumları ile Ispanak (Spinacia oleracea L.) çeşitlerinden ‘Reis F1’ perlit ortamında çimlendirilmiştir. Fide çıkışlarından sonra perlit ortamına bitki besin çözeltisi yarım doz olarak uygulanmıştır. 10 günlük ön kültürden sonra marul ve ıspanak bitkileri her biri 50 L hacimli bir çözelti tankı, bir pompa ve 12 bitki kapasitesine sahip üç kanaldan oluşan hidroponik sisteme yerleştirilmiştir. Denemede, 10 ayrı hidroponik sistemde yetiştirilen marul ve ıspanak bitkilerine vejetasyon dönemi boyunca (0, 2, 4, 8 ve 16 µM) I dozlarının yer aldığı 5 farklı besin çözeltisi uygulanmıştır. Besin çözeltilerinin her 3-4 günde bir yenilenmesi sağlanmıştır. Denemede kullanılan besin çözeltilerine ait kimi bilgiler Çizelge 3.1.’de sunulmuştur. Çizelge 3.1. Denemede kullanılan besin elementleri konsantrasyonları ve kullanılan kaynaklar Besin elementleri Çözeltideki konsantrasyonları Element kaynakları (mM) N 8 KNO3, Ca(NO3)2, NH4NO3 P 2 K2HPO4, H3PO4 K 4 K2HPO4, KNO3 Ca 2 Ca(NO3)2, CaO, CaSO4 Mg 2 MgSO47H2O, MgO S 2 MgSO4 7H2O (µM) Fe 120 FeEDTA % 6 Fe B 10 H3BO3 Zn 4 ZnSO4 7H2O Mn 5 MnSO44H2O Cu 1 CuSO4 5H2O Na 0.1 NaCl Cl 0.1 NaCl Mo 0.05 (NH4)6Mo7O24.4H2O I 0-2-4-8-16 KI 20 Besin çözeltilerinin reaksiyonları marul ve ıspanak bitkileri için: (pH) dozlardaki değişime bağlı olarak 5,26 - 7,57 arasında, elektriksel iletkenlik (EC) değerleri ise sırasıyla 1010 - 1429µS cm-1 arasında değişim göstermiştir. Ispanak bitkileri 41 gün sonunda, marul bitkileri 44 gün sonunda hasat edilmiş, marul ve ıspanak yaprak, kökleri polietilen torbalara konularak laboratuvara taşınmıştır. Bitki örnekleri bir kez musluk suyundan ve daha sonra iki kez saf sudan geçirilerek yıkanmıştır. Yıkama işleminden sonra bitki örnekleri sabit ağırlığa ulaşıncaya kadar yaklaşık 72 saat boyunca 70°C’de hava sirkülasyonlu kurutma fırınında (Nuve KD 400, Türkiye) kurutulmuştur. Bitkilerin içerdiği besin elementi miktarlarının belirlenebilmesi için bitki örneklerinin kuru ağırlıkları tartılmış ve daha sonra bir laboratuvar değirmeni (Fross CT 193 Cyclotec, Danimarka) kullanılarak 0,5 mm elekten geçebilecek parça boyutunda öğütülmüş ve analize hazırlanmıştır. 3.2. Bitki Örneklerinde Yapılan Analizler Bitki örneklerinde yapılan analizler ve analizlerin yapılma yöntemleri alt bölümde açıklamalı şekilde anlatılmıştır. 3.2.1. Bitki örneklerinin yaş yakılması Bitki analizi aşamasında öğütülmüş bitki örneklerinin her birinden 200 mg tartılarak özel teflon yakma kaplarına konulmuştur. Bitki örnekleri üzerine 3ml HNO3 ve 3ml H2O2 karışımı ilave edilerek 20-30 dakika boyunca ön yakmaya bırakılmıştır. Daha sonrasında teflon kaplar kapatılarak mikrodalga yaş yakma fırınına (Berghof MWS 2) konulmuş ve örneklere üç aşamalı yaş yakma programı uygulanmıştır. Programın birinci aşaması sıcaklığın 0-100°C’ye çıkartılarak örneklerin 10 dakika boyunca % 75 güç uygulanarak yakılması, ikinci aşaması sıcaklığın 100-180°C’ye çıkartılarak örneklerin 10 dakika boyunca % 75 güç uygulanarak yakılması ve üçüncü aşaması ise örneklerin 5 dakika boyunca % 0 güçle 180°C’den oda sıcaklığına doğru soğuma aşaması şeklinde gerçekleştirilmiştir (Çelik ve ark., 2017). Yakma aşaması sonucunda örnekler çeker ocak içerisinde iyice soğumaya bırakılmış ve 50 ml’lik balonjoje’lere % 0,3’lük nitrik asit içeren ultra saf su ile tamamlanmıştır. Daha sonra örnekler mavi bant filtre kağıdı 21 kullanılarak örnek saklama şişelerine süzülmüş, gerekli elementlerin ilgili cihazlarda belirlenebilmesi sağlanmıştır. 3.2.2. Toplam Azot (N) Bitki örneklerinin toplam azot içeriği modifiye edilmiş Kjeldahl yöntemine göre yakma blokunda (Buchi K-437) yakılan örneklerin buharlı damıtma cihazında (Buchi K-350) damıtılması ve önlüğün 0,1 N sülfürik asit ile geri titrasyonu sonucu elde edilen sarfiyatın formülde hesaplanması ile belirlenmiştir (Bremner 1965). 3.2.3. Toplam Fosfor (P) Toplam fosfor, yaş yakılan bitki örneklerinden elde edilen süzüklerde Perkin Elmer Optima 2100 model ICP–OES ile belirlenmiştir (Hanlon 1998). 3.2.4. Toplam Sodyum (Na), Potasyum (K), Kalsiyum (Ca) ve Magnezyum (Mg) Toplam sodyum, potasyum ve kalsiyum, yaş yakılan bitki örneklerinden elde edilen süzüklerde Ependorf Elex 6361 model Flame fotometresinde (Horneck ve Hanson 1998), toplam Mg ise Perkin Elmer Optima 2100 model ICP–OES cihazında belirlenmiştir (Hanlon 1998). 3.2.5. Toplam Demir (Fe), Bakır (Cu), Çinko (Zn) ve Mangan (Mn) Yaş yakılan bitki örneklerinden elde edilen çözeltide toplam Fe, Zn, Mn ve Cu içerikleri Perkin Elmer Optima 2100 model ICP–OES ile belirlenmiştir (Hanlon 1998). 3.2.6. Toplam Bor (B) Yaş yakılan bitki örneklerinden elde edilen çözeltilerin bor miktarı, ICP-OES’de okunarak doğrudan belirlenmiştir (Çelik ve ark., 2017). 22 3.2.7. Toplam Iyot (I) Yaş yakılan bitki örneklerinden elde edilen çözeltilerin iyot miktarı, ICP-OES’de okunarak doğrudan belirlenmiştir (Hanlon 1998). 3.2.8. Kaldırılan Miktarların Hesaplanması Bitki analizleri sonucunda elde edilen element konsantrasyonları ile denemeden elde edilen kuru ağırlık değerleri kullanılarak bitkilerin kaldırdığı bitki besin elementi miktarları her deneme konusu için ayrı ayrı hesaplanmıştır. 3.2.9. İstatistiksel Analiz Tesadüf parselleri faktöriyel deneme desenine göre 3 yinelemeli olarak yürütülen denemeden elde edilen kuru madde verimine, element konsantrasyonuna ve kaldırılan element miktarlarına ait verilerin varyans analiz sonuçları ve LSD değerlendirmesi Minitab istatistik programı 17.1.0.1 sürümü kullanılarak analiz edilmiştir. 23 4. BULGULAR ve TARTIŞMA Ispanak ve marul bitkilerinin gelişimi, iyot ve kimi besin element içerikleri ve kaldırılan miktarları üzerine; yetiştirme ortamına artan dozlarda uygulanan iyodun etkisinin incelendiği denemede; bitkilerin kaldırdığı besin elementi miktarları, bitkilerin kuru ağırlık değerleri ve besin elementi içerikleri ele alınarak hesaplanmış ve elde edilen sonuçlar aşağıdaki başlıklar altında değerlendirilmiştir. 4.1. Ispanak Bitkisinin Gelişimi Üzerine İyot Uygulamalarının Etkisi 4.1.1. Ispanak bitkisinin kuru ağırlık verimi Artan dozlarda uygulanan iyotun ıspanak bitkisinin kuru ağırlık verimi üzerine etkisine ilişkin varyans analiz sonuçları Çizelge 4.1’de, verilere ait ortalamalar ve LSD testine göre gruplandırmaları ise Çizelge 4.2’de sunulmuştur. Ispanak bitkisinin kuru madde verimi üzerine; bitki kısımları ve iyot dozlarından elde edilen değerlerin % 1 düzeyinde önemli bulunduğu görülmüştür (Çizelge 4.1). Çizelge 4.1. Ispanak bitkisinin kuru madde varyans analiz sonuçları Varyasyon Serbestlik Kareler Kareler Hesaplanan Tablo değeri kaynağı derecesi toplamı ortalaması F değeri %5 %1 Faktör-A 1 154,950 154,950 191,779** 4,350 8,100 Faktör-B 4 16,264 4,066 5,032** 2,870 4,430 Kuru A*B 4 7,266 1,816 2,248öd 2,870 4,430 madde Hata 20 16,159 0,808 Genel 29 194,639 6,712 Faktör-A: Bitki kısmı öd: önemli değil Faktör-B: İyot Dozları *: önemli p<0,05 **: önemli p<0,01 Uygulanan ilk iyot dozunun ıspanak bitkisinin kuru madde veriminde kontrole oranla artış sağladığı ancak artan iyot dozları ile bitki kuru maddesinin azaldığı görülmüştür. En yüksek kuru madde (4,19 g) I1 uygulamasından, en düşük kuru madde ise (2,07 g) I3 uygulamasından elde edilmiştir. Yaprak kuru maddesinin (5,73 g), köke oranla (1,18 g) daha yüksek olduğu görülmüştür (Çizelge 4.2). 24 Çizelge 4.2. İyot dozlarının ıspanak bitkisinin kuru madde verimine etkisi Iyot Dozları (µM) Bitki kısmı I0 I1 I2 I3 I4 Ortalama Yaprak 6,28 7,00 6,33 3,47 5,56 5,73 a Kök 1,48 1,39 1,50 0,66 1,33 1,18 b Ortalama 3,88 A 4,19 A 3,69 A 2,07 B 3,45 AB A LSD<0.01 0,934 B LSD<0.01 1,477 AxB LSD öd A: Bitki kısmı; B: İyot Dozları; AxB: Bitki kısmı x İyot dozları interaksiyonu Büyük harfler yatay karşılaştırmayı, küçük harfler düşey karşılaştırmayı ifade etmektedir. Artan iyot dozları ile iyot konsantrasyonlarında artışa rağmen bitkilerin kuru madde verimlerinde ve gelişimlerinde önemli bir artış görülmediği yapılan daha önceki çalışmalarda da ifade edilmiştir (Dai ve ark. 2006, Daum ve ark. 2013). Önceki yapılan çalışmalara dayanarak iyotun ne formda olursa olsun çok düşük konsantrasyonlarda bile birçok bitki için yararlı olabileceği belirtilmiştir (Landini ve ark., 2011). Düşük konsantrasyonlarda iyotun varlığının genellikle bitki büyümesi, üretim ve stres koşullarına dayanım konusunda olumlu etkileri olduğu, yüksek konsantrasyonlarda ve özellikle I- formunun uygulanmasının iyodat (IO3) formuna göre çok daha fazla toksik etkiye sahip olduğu bildirilmiştir (Voogt ve ark. 2010, Medrano-Macías ve ark. 2016, Gonzali ve ark. 2017, Incrocci ve ark. 2019, Kiferle ve ark. 2021). Zhu ve ark. (2003) yapmış oldukları çalışmada uyguladıkları iyot miktarı arttıkça bitki yaş ağırlığının azaldığını belirlemişlerdir. Caffagni ve ark. (2011) sulama suyuna farklı iyot kaynaklarından farklı dozlarda iyot uygulandığında iyotun bitki gelişimini engelleyici yönde etki ettiğini ve yaş ağırlıklarının azaldığını, uygulanan iyodürün iyodattan daha fazla biriktiğini bildirmiştir. Bitki veriminde meydana gelen bu değişimin iyot konsantrasyonun köklerde toksik etki yaratmasından ve bitki gelişimini olumsuz etkilemesinden kaynaklanabileceği düşünülmektedir (Gonzali ve ark. 2017). Önceki araştırmalardan elde edilen sonuçların çalışmamızla uyumlu olduğu görülmüştür. 25 Kuru Madde (g) 4.1.2. Ispanak bitkisinin iyot içeriği ve kaldırılan iyot miktarı Artan dozlarda uygulanan iyotun ıspanak bitkisinin iyot içeriği ve kaldırılan iyot miktarına etkisine ilişkin varyans analiz sonuçları Çizelge 4.3’te, içeriğe ait ortalamalar ve LSD testine göre gruplandırmaları Çizelge 4.4’te, kaldırılan miktarlarına ait ortalamalar ve LSD testine göre gruplandırmaları ise Çizelge 4.5’te sunulmuştur. Ispanak bitkisinin iyot içeriği üzerine; bitki kısımları, iyot dozları ve bunların interaksiyonundan elde edilen değerlerin % 1 düzeyinde önemli bulunduğu, kaldırılan iyot miktarları üzerine bitki kısımları ve iyot dozlarının % 1, interaksiyonundan elde edilen değerlerin ise % 5 düzeyinde önemli olduğu görülmüştür (Çizelge 4.3). Çizelge 4.3. Ispanak bitkisinin iyot içeriği ve kaldırılan iyot miktarına ilişkin varyans analiz sonuçları Varyasyon Serbestlik Kareler Kareler Hesaplanan Tablo değeri kaynağı derecesi toplamı ortalaması F değeri %5 %1 Faktör-A 1 126,732 126,732 209,770** 4,350 8,100 Faktör-B 4 26,848 6,712 11,110** 2,870 4,430 İçerik A*B 4 26,305 6,576 10,885** 2,870 4,430 Hata 20 12,083 0,604 Genel 29 191,968 0,620 Faktör-A 1 204,050 204,050 30,399** 4,350 8,100 Faktör-B 4 152,470 38,118 5,679** 2,870 4,430 Kaldırılan A*B 4 100,861 25,215 3,757* 2,870 4,430 miktar Hata 20 134,246 6,712 Genel 29 591,627 20,401 Faktör-A: Bitki kısmı öd: önemli değil Faktör-B: İyot Dozları *: önemli p<0,05 **: önemli p<0,01 Uygulanan iyot dozlarının ıspanak bitkisinin iyot içeriğinde kontrole oranla artış sağladığı görülmüş, en yüksek iyot içeriği (4,99 mg kg-1) I2 uygulamasından, en düşük iyot içeriği (2,42 mg kg-1) ise I0 uygulamasından elde edilmiştir (Çizelge 4.4). Ispanak bitkisi köklerindeki iyot içeriğinin (6,14 mg kg-1), yapraklara oranla (2,03 mg kg- 1) daha yüksek olduğu görülmüştür. Yapraklarda belirlenen en yüksek iyot içeriği (2,57 mg kg-1) I1 dozundan, en düşük iyot ise (1,69 mg kg-1) I0 dozundan, köklerde en yüksek iyot içeriği (7,78 mg kg-1) I2 dozundan, en düşük iyot ise (3,15 mg kg-1) I0 dozundan elde edilmiştir. 26 Çizelge 4.4. İyot dozlarının ıspanak bitkisinin iyot içeriğine etkisi Iyot Dozları (µM) Bitki kısmı I0 I1 I2 I3 I4 Ortalama Yaprak 1,69 a A 2,57 a A 2,19 a A 1,93 a A 1,78 a A 2,03 b Kök 3,15 a B 4,79 b B 7,78 b A 7,62 b A 7,38 b A 6,14 a Ortalama 2,42 C 3,68 BC 4,99 A 4,78 AB 4,58 AB A LSD<0.01 0,808 B LSD<0.01 1,277 AxB LSD<0.01 1,806 A: Bitki kısmı; B: İyot Dozları; AxB: Bitki kısmı x İyot dozları interaksiyonu Büyük harfler yatay karşılaştırmayı, küçük harfler düşey karşılaştırmayı ifade etmektedir. Uygulanan iyot dozlarının ıspanak bitkisinin kaldırılan iyot miktarını kontrole oranla arttırdığı, en yüksek kaldırılan iyot miktarının (12,35 µg) I1 uygulamasından, en düşük kaldırılan iyot miktarının (6,01 µg) ise I3 uygulamasından elde edildiği görülmüştür (Çizelge 4.5). Ispanak bitkisi yapraklarının kaldırdığı iyot miktarlarının (11,87 µg), köklere oranla (6,66 µg) daha yüksek olduğu görülmüştür. Bu durum yaprak kuru maddesinin köke oranla daha yüksek olmasından kaynaklanmıştır. Yapraklarda belirlenen en yüksek kaldırılan iyot miktarı (17,96 µg) I1 dozundan, en düşük kaldırılan iyot miktarı (6,89 µg) ise I3 dozundan, köklerde belirlenen en yüksek kaldırılan iyot miktarı (8,95 µg) I4 dozundan, en düşük kaldırılan iyot miktarı (4,78 µg) ise I0 dozundan sağlanmıştır. Çizelge 4.5. İyot dozlarının ıspanak bitkisinin kaldırılan iyot miktarına etkisi Iyot Dozları (µM) Bitki kısmı I0 I1 I2 I3 I4 Ortalama Yaprak 10,49 a BC 17,96 a A 14,06 a AB 6,89 a BC 9,97 a C 11,87 a Kök 4,78 b A 6,73 b A 7,70 b A 5,13 a A 8,95 a A 6,66 b Ortalama 7,63 BC 12,35 A 10,88 AB 6,01 C 9,46 ABC A LSD<0.01 2,692 B LSD<0.01 4,256 AxB LSD<0.05 4,416 A: Bitki kısmı; B: İyot Dozları; AxB: Bitki kısmı x İyot dozları interaksiyonu Büyük harfler yatay karşılaştırmayı, küçük harfler düşey karşılaştırmayı ifade etmektedir. Yapılan çalışmalarda uygulanan iyot arttırıcı yöntemlerin sebzelerin yenen kısımlarındaki iyot miktarına pozitif yönde etki ettiği bildirilmiştir (Altınok ve ark. 2003, Dai ve ark. 27 İyot (µg) İyot (mg kg-1) 2004, Dai ve ark. 2006, Ujowundu ve ark. 2010, Landini ve ark., 2011, Weng ve ark. 2013, Daum ve ark. 2013, Kiferle ve ark. 2013, Li ve ark. 2016, Incrocci ve ark. 2019). İyot bakımından yetersiz olan toprakta yetişen bitkilerin iyot içeriklerinin 10 µg kg-1’dan daha az, iyotu yeterli olan toprakta yetişen bitkilerin ise yaklaşık 1 mg kg-1 olduğu bildirilmiştir (Zimmermann ve ark. 2008). Çalışmamızdan elde edilen değerlerin belirtilen değerlerden yüksek olduğu ve çözeltideki iyot konsantrasyonunun topraktaki yeterlilik düzeyinden daha fazla olduğu anlaşılmıştır. Incrocci ve ark. (2019) günlük alınması gerekli yeterli iyot dozunun çocuklar, yetişkinler, hamileler ve emzirme dönemindeki anneler için sırasıyla 90, 120, 150 ve 290 µg gün-1 olduğunu bildirmiş, çalışmamızdan elde edilen kaldırılan iyot miktarlarının bu değerleri karşılayabileceği görülmüştür. Fuge (2005), bitkilerin iyotu bünyelerine kökleri ve stomaları aracılığı ile aldıklarını ve çoğu durumda elementlerin bitkilerin üst kısımlarına kök sistemi boyunca taşındıklarını ifade etmiş, çalışmamızda yapraklardaki iyot konsantrasyonlarının benzer şekilde daha fazla olduğu ortaya konmuş elde etmiş olduğumuz verilerin önceki çalışmalarla uyumlu olduğu görülmüştür. 4.1.3. Ispanak bitkisinin azot içeriği ve kaldırılan azot miktarı Artan dozlarda uygulanan iyotun ıspanak bitkisinin azot içeriği ve kaldırılan azot miktarına etkisine ilişkin varyans analiz sonuçları Çizelge 4.6’da, içeriğe ait ortalamalar ve LSD testine göre gruplandırmaları Çizelge 4.7’de kaldırılan miktarlarına ait ortalamalar ve LSD testine göre gruplandırmaları ise Çizelge 4.8’de sunulmuştur. Ispanak bitkisinin azot içeriği üzerine; bitki kısımlarından elde edilen değerlerin % 1 düzeyinde önemli bulunduğu, kaldırılan azot miktarları üzerine ise bitki kısımlarından elde edilen değerlerin % 1 ve iyot dozlarının ise % 5 düzeyinde önemli olduğu görülmüştür (Çizelge 4.6). 28 Çizelge 4.6. Ispanak bitkisinin azot içeriği ve kaldırılan azot miktarına ilişkin varyans analiz sonuçları Varyasyon Serbestlik Kareler Kareler Hesaplanan Tablo değeri kaynağı derecesi toplamı ortalaması F değeri %5 %1 Faktör-A 1 9,075 9,075 131,129** 4,350 8,100 Faktör-B 4 0,350 0,087 1,264öd 2,870 4,430 İçerik A*B 4 0,431 0,108 1,556öd 2,870 4,430 Hata 20 1,384 0,069 Genel 29 11,240 0,388 Faktör-A 1 451177,844 451177,844 189,511** 4,350 8,100 Faktör-B 4 40686,817 10171,704 4,272* 2,870 4,430 Kaldırılan A*B 4 22636,109 5659,027 2,377öd 2,870 4,430 miktar Hata 20 47615,009 2380,750 Genel 29 562115,779 19383,303 Faktör-A: Bitki kısmı öd: önemli değil Faktör-B: İyot Dozları *: önemli p<0,05 **: önemli p<0,01 Çizelge 4.7. İyot dozlarının ıspanak bitkisinin azot içeriğine etkisi Iyot Dozları (µM) Bitki kısmı I0 I1 I2 I3 I4 Ortalama Yaprak 5,15 5,29 5,03 5,19 4,67 5,07 a Kök 4,04 4,00 3,97 3,83 3,99 3,97 b Ortalama 4,60 4,65 4,50 4,51 4,33 A LSD<0.01 0,273 B LSD öd AxB LSD öd A: Bitki kısmı; B: İyot Dozları; AxB: Bitki kısmı x İyot dozları interaksiyonu Büyük harfler yatay karşılaştırmayı, küçük harfler düşey karşılaştırmayı ifade etmektedir. Uygulanan iyot dozları ıspanak bitkisinin azot içeriğinde kontrole oranla artış sağlamış olsa da etki istatistiksel olarak önemli çıkmamıştır (Çizelge 4.7). Ispanak bitkisi yapraklarındaki azot içeriğinin (% 5,07), köklere oranla (% 3,97) daha yüksek olduğu görülmüştür. Uygulanan iyot dozlarının ıspanak bitkisinin kaldırılan azot miktarını kontrole oranla arttırdığı, en yüksek kaldırılan azot miktarının (212,73 mg) I1 uygulamasından, en düşük kaldırılan azot miktarının (105,39 mg) ise I3 uygulamasından elde edildiği görülmüştür (Çizelge 4.8). 29 Azot (%) Ispanak bitkisi yapraklarının kaldırdığı azot miktarlarının (292,79 mg), köklere oranla (47,52 mg) daha yüksek olduğu görülmüştür. Bu durum yaprak kuru maddesinin köke oranla daha yüksek olmasından kaynaklanmıştır. Çizelge 4.8. İyot dozlarının ıspanak bitkisinin kaldırılan azot miktarına etkisi Iyot Dozları (µM) Bitki kısmı I0 I1 I2 I3 I4 Ortalama Yaprak 324,72 369,76 322,20 185,35 261,90 292,79 a Kök 60,13 55,70 41,57 25,42 54,75 47,52 b Ortalama 192,43 A 212,73 A 181,89 A 105,39 B 158,33 AB A LSD<0.01 50,699 B LSD<0.05 58,803 AxB LSD öd A: Bitki kısmı; B: İyot Dozları; AxB: Bitki kısmı x İyot dozları interaksiyonu Büyük harfler yatay karşılaştırmayı, küçük harfler düşey karşılaştırmayı ifade etmektedir. İbrikçi ve ark. (1994), ıspanak bitkilerinin hasat zamanına yakın dönemde içerdikleri besin elementleri miktarının belirlenmesi amacıyla yaptıkları çalışmada ıspanak bitkisinin % 3,80 - 5,00 aralığında azot içerdiğini bildirmiş, Ispanak yapraklarında % 3,99’dan daha az azot bulunması durumunda noksanlık belirtilerinin görüldüğü, azot yeterlilik düzeyinin % 4,00 - 6,00 olduğu, % 6,00’dan yüksek olduğunda ise azotun fazla olarak değerlendirildiği bildirilmiştir (Jones ve ark. 1991). Çalışmamızdan elde edilen azot içeriklerinin bildirilen sınır değerler arasında olduğu görülmüştür. 4.1.4. Ispanak bitkisinin fosfor içeriği ve kaldırılan fosfor miktarı Artan dozlarda uygulanan iyotun ıspanak bitkisinin fosfor içeriği ve kaldırılan fosfor miktarına etkisine ilişkin varyans analiz sonuçları Çizelge 4.9’da, içeriğe ait ortalamalar ve LSD testine göre gruplandırmaları Çizelge 4.10’da kaldırılan miktarlarına ait ortalamalar ve LSD testine göre gruplandırmaları ise Çizelge 4.11’de sunulmuştur. Ispanak bitkisinin fosfor içeriği üzerine; bitki kısımlarından elde edilen değerlerin % 1 düzeyinde önemli bulunduğu, kaldırılan fosfor miktarları üzerine ise bitki kısımlarından ve iyot dozlarından elde edilen değerlerin % 1 düzeyinde önemli olduğu görülmüştür (Çizelge 4.9). 30 Azot (mg) Çizelge 4.9. Ispanak bitkisinin fosfor içeriği ve kaldırılan fosfor miktarına ilişkin varyans analiz sonuçları Varyasyon Serbestlik Kareler Kareler Hesaplanan Tablo değeri kaynağı derecesi toplamı ortalaması F değeri %5 %1 Faktör-A 1 3,078 3,078 226,965** 4,350 8,100 Faktör-B 4 0,095 0,024 1,754öd 2,870 4,430 İçerik A*B 4 0,016 0,004 0,301öd 2,870 4,430 Hata 20 0,271 0,014 Genel 29 3,461 0,119 Faktör-A 1 9761,083 9761,083 117,135** 4,350 8,100 Faktör-B 4 2492,554 623,139 7,478** 2,870 4,430 Kaldırılan A*B 4 644,386 161,097 1,933öd 2,870 4,430 miktar Hata 20 1666,634 83,332 Genel 29 14564,658 502,230 Faktör-A: Bitki kısmı öd: önemli değil Faktör-B: İyot Dozları *: önemli p<0,05 **: önemli p<0,01 Çizelge 4.10. İyot dozlarının ıspanak bitkisinin fosfor içeriğine etkisi Iyot Dozları (µM) Bitki kısmı I0 I1 I2 I3 I4 Ortalama Yaprak 1,08 0,96 0,92 0,85 0,96 0,96 b Kök 1,64 1,64 1,54 1,55 1,60 1,60 a Ortalama 1,36 1,30 1,23 1,20 1,28 A LSD<0.01 0,121 B LSD öd AxB LSD öd A: Bitki kısmı; B: İyot Dozları; AxB: Bitki kısmı x İyot dozları interaksiyonu Büyük harfler yatay karşılaştırmayı, küçük harfler düşey karşılaştırmayı ifade etmektedir. Uygulanan iyot dozları ıspanak bitkisinin fosfor içeriğinde kontrole oranla azalmaya neden olmuş ancak etki istatistiksel olarak önemli çıkmamıştır (Çizelge 4.10). Ispanak bitkisi yapraklarındaki fosfor içeriğinin (% 0,96), köklere oranla (% 1,60) daha düşük olduğu görülmüştür. Uygulanan iyot dozlarının ıspanak bitkisinin kaldırılan fosfor miktarını kontrole oranla azalttığı, en yüksek kaldırılan fosfor miktarının (45,64 mg) I0 uygulamasından, en düşük kaldırılan fosfor miktarının (20,41 mg) ise I3 uygulamasından elde edildiği görülmüştür (Çizelge 4.11). 31 Fosfor (%) Ispanak bitkisi yapraklarının kaldırdığı fosfor miktarlarının (55,02 mg), köklere oranla (18,94 mg) daha yüksek olduğu görülmüştür. Bu durum yaprak kuru maddesinin köke oranla daha yüksek olmasından kaynaklanmıştır. Çizelge 4.11. İyot dozlarının ıspanak bitkisinin kaldırılan fosfor miktarına etkisi Iyot Dozları (µM) Bitki kısmı I0 I1 I2 I3 I4 Ortalama Yaprak 66,82 67,34 57,98 30,23 52,71 55,02 a Kök 24,45 22,86 16,16 10,59 20,64 18,94 b Ortalama 45,64 A 45,10 A 37,07 A 20,41 B 36,68 A A LSD<0.01 9,485 B LSD<0.01 14,997 AxB LSD öd A: Bitki kısmı; B: İyot Dozları; AxB: Bitki kısmı x İyot dozları interaksiyonu Büyük harfler yatay karşılaştırmayı, küçük harfler düşey karşılaştırmayı ifade etmektedir. Smoleń ve Sady (2012) farklı iyot formları ve uygulama metodları kullanılarak ıspanak bitkisinin iyotça zenginleştirilmesi amacıyla yürüttükleri çalışmada iyotlu gübre uygulamalarının verim ve ıspanak bitkilerinin içerdiği P miktarları üzerine etkili olmadığını bildirmiştir. Düşük konsantrasyonlarda iyotun varlığının genellikle bitki büyümesi, üretim ve stres koşullarına dayanım konusunda olumlu etkileri olduğu, yüksek konsantrasyonlarda ve özellikle I- formunun uygulanmasının iyodat (IO3) formuna göre çok daha fazla toksik etkiye sahip olduğu bildirilmiştir (Voogt ve ark. 2010, Medrano-Macías ve ark. 2016, Gonzali ve ark. 2017, Incrocci ve ark. 2019, Kiferle ve ark. 2021). Ispanak bitkilerinin hasat dönemine yakın zamanda içerdikleri besin elementi miktarlarının belirlenmesi için yapılan bir başka çalışmada ıspanak bitkisinin % 0,40 - 0,60 arasında fosfor içerdiği bildirilmiştir (İbrikçi ve ark. 1994). Ispanak yapraklarında % 0,29’dan daha az fosfor bulunması durumunda noksanlık belirtilerinin görüldüğü, fosfor yeterlilik düzeyinin % 0,30 - 0,60 arasında olduğu, % 0,70’den yüksek olduğunda ise fosforun fazla olarak değerlendirildiği bildirilmiştir (Jones ve ark. 1991; Alparslan ve ark. 1998). Çalışmamızdan elde edilen fosfor içeriklerinin bildirilen sınır değerlerin üzerinde olduğu görülmüştür. 32 Fosfor (mg) 4.1.5. Ispanak bitkisinin potasyum içeriği ve kaldırılan potasyum miktarı Artan dozlarda uygulanan iyotun ıspanak bitkisinin potasyum içeriği ve kaldırılan potasyum miktarına etkisine ilişkin varyans analiz sonuçları Çizelge 4.12’de, içeriğe ait ortalamalar ve LSD testine göre gruplandırmaları Çizelge 4.13’te kaldırılan miktarlarına ait ortalamalar ve LSD testine göre gruplandırmaları ise Çizelge 4.14’te sunulmuştur. Ispanak bitkisinin potasyum içeriği üzerine; bitki kısımlarından elde edilen değerler ve iyot dozlarından elde edilen verilerin % 1 düzeyinde önemli bulunduğu, kaldırılan potasyum miktarları üzerine ise bitki kısımlarından elde edilen değerlerin % 1 düzeyinde önemli olduğu görülmüştür (Çizelge 4.12). Çizelge 4.12. Ispanak bitkisinin potasyum içeriği ve kaldırılan potasyum miktarına ilişkin varyans analiz sonuçları Varyasyon Serbestlik Kareler Kareler Hesaplanan Tablo değeri kaynağı derecesi toplamı ortalaması F değeri %5 %1 Faktör-A 1 275,488 275,488 542,544** 4,350 8,100 Faktör-B 4 17,203 4,301 8,470** 2,870 4,430 İçerik A*B 4 0,292 0,073 0,144öd 2,870 4,430 Hata 20 10,155 0,508 Genel 29 303,138 10,453 Faktör-A 1 25553337,654 2553337,654 174,082** 4,350 8,100 Faktör-B 4 152138,123 38034,531 2,593öd 2,870 4,430 Kaldırılan A*B 4 88499,623 22124,906 1,508öd 2,870 4,430 miktar Hata 20 293348,734 14667,437 Genel 29 3087324,135 106459,453 Faktör-A: Bitki kısmı öd: önemli değil Faktör-B: İyot Dozları *: önemli p<0,05 **: önemli p<0,01 Çizelge 4.13. İyot dozlarının ıspanak bitkisinin potasyum içeriğine etkisi Iyot Dozları (µM) Bitki kısmı I0 I1 I2 I3 I4 Ortalama Yaprak 11,81 11,43 9,98 10,27 9,77 10,65 a Kök 5,39 5,50 4,11 4,13 3,82 4,59 b Ortalama 8,60 A 8,47 A 7,05 B 7,20 B 6,79 B A LSD<0.01 0,740 B LSD<0.01 1,171 AxB LSD öd A: Bitki kısmı; B: İyot Dozları; AxB: Bitki kısmı x İyot dozları interaksiyonu Büyük harfler yatay karşılaştırmayı, küçük harfler düşey karşılaştırmayı ifade etmektedir. 33 Potasyum (%) Uygulanan iyot dozlarının ıspanak bitkisinin potasyum içeriğinde kontrole oranla azalma meydana geldiği görülmüş, en yüksek potasyum içeriği (% 8,60) I0 uygulamasından, en düşük potasyum içeriği (% 6,79) ise I4 uygulamasından elde edilmiştir (Çizelge 4.13). Ispanak bitkisi yapraklarındaki potasyum içeriğinin (% 10,65), köklere oranla (% 4,59 ) daha yüksek olduğu görülmüştür. Uygulanan iyot dozlarının ıspanak bitkisinin kaldırılan potasyum miktarını kontrole oranla ilk dozda arttırdığı görülmüş ancak istatistiksel olarak önemli bulunmamıştır (Çizelge 4.14). Ispanak bitkisi yapraklarının kaldırdığı potasyum miktarlarının (641,83 mg), köklere oranla (58,35 mg) daha yüksek olduğu görülmüştür. Bu durum yaprak kuru maddesinin köke oranla daha yüksek olmasından kaynaklanmıştır. Çizelge 4.14. İyot dozlarının ıspanak bitkisinin kaldırılan potasyum miktarına etkisi Iyot Dozları (µM) Bitki kısmı I0 I1 I2 I3 I4 Ortalama Yaprak 747,65 804,82 638,09 456,18 562,38 641,83 a Kök 79,98 76,58 48,62 30,91 55,65 58,35 b Ortalama 413,82 440,70 343,36 243,54 309,02 A LSD<0.01 125,841 B LSD öd AxB LSD öd A: Bitki kısmı; B: İyot Dozları; AxB: Bitki kısmı x İyot dozları interaksiyonu Büyük harfler yatay karşılaştırmayı, küçük harfler düşey karşılaştırmayı ifade etmektedir. Düşük konsantrasyonlarda iyotun varlığının genellikle bitki büyümesi, üretim ve stres koşullarına dayanım konusunda olumlu etkileri olduğu, yüksek konsantrasyonlarda ve özellikle I- formunun uygulanmasının iyodat (IO3) formuna göre çok daha fazla toksik etkiye sahip olduğu bildirilmiştir (Voogt ve ark. 2010, Medrano-Macías ve ark. 2016, Gonzali ve ark. 2017, Incrocci ve ark. 2019, Kiferle ve ark. 2021). Smoleń ve Sady (2012) farklı iyot formları ve uygulama metodları kullanılarak ıspanak bitkisinin iyotça zenginleştirilmesi amacıyla yürüttükleri çalışmada iyotlu gübre 34 Potasyum (mg) uygulamalarının verim ve ıspanak bitkilerinin içerdiği K miktarları üzerine etkili olmadığını bildirmiştir. Ispanak bitkilerinin hasat dönemine yakın zamanda içerdikleri besin elementi miktarlarının belirlenmesi amacıyla yapılan çalışmada ıspanak bitkilerinin % 3,50 - 5,30 oranında potasyum içerdiği bildirilmiştir (İbrikçi ve ark. 1994). Ispanak yapraklarında % 4,99’dan daha az potasyum bulunması durumunda potasyum noksanlığının görüldüğü, potasyum yeterlilik düzeyinin % 5,00 - 8,00 arasında olduğu, % 8,00’dan yüksek olduğunda ise potasyumun fazla olarak değerlendirildiği bildirilmiştir (Jones ve ark. 1991; Alparslan ve ark. 1998). Çalışmamızdan elde edilen potasyum içeriklerinin bildirilen sınır değerlerin üzerinde olduğu görülmüştür. 4.1.6. Ispanak bitkisinin sodyum içeriği ve kaldırılan sodyum miktarı Artan dozlarda uygulanan iyotun ıspanak bitkisinin sodyum içeriği ve kaldırılan sodyum miktarına etkisine ilişkin varyans analiz sonuçları Çizelge 4.15’te, içeriğe ait ortalamalar ve LSD testine göre gruplandırmaları Çizelge 4.16’da kaldırılan miktarlarına ait ortalamalar ve LSD testine göre gruplandırmaları ise Çizelge 4.17’de sunulmuştur. Çizelge 4.15. Ispanak bitkisinin sodyum içeriği ve kaldırılan sodyum miktarına ilişkin varyans analiz sonuçları Varyasyon Serbestlik Kareler Kareler Hesaplanan Tablo değeri kaynağı derecesi toplamı ortalaması F değeri %5 %1 Faktör-A 1 0,029 0,029 0,503öd 4,350 8,100 Faktör-B 4 0,329 0,082 1,405öd 2,870 4,430 İçerik A*B 4 0,250 0,063 1,068öd 2,870 4,430 Hata 20 1,172 0,059 Genel 29 1,781 0,061 Faktör-A 1 2734,547 2734,547 116,364** 4,350 8,100 Faktör-B 4 522,271 130,568 5,556** 2,870 4,430 Kaldırılan A*B 4 98,989 24,747 1,053öd 2,870 4,430 miktar Hata 20 470,001 23,500 Genel 29 3825,807 131,924 Faktör-A: Bitki kısmı öd: önemli değil Faktör-B: İyot Dozları *: önemli p<0,05 **: önemli p<0,01 35 Ispanak bitkisinin kaldırılan sodyum miktarları üzerine; bitki kısımlarından ve iyot dozlarından elde edilen değerlerin % 1 düzeyinde önemli olduğu görülmüştür. (Çizelge 4.15). Uygulanan iyot dozlarının ıspanak bitkisinin sodyum içeriğinde kontrole oranla artış sağlamış olsa da etki istatistiksel olarak önemli çıkmamıştır (Çizelge 4.16). Ispanak bitkisi köklerinin sodyum içeriğinin (% 0,50), yapraklara oranla (% 0,44) daha yüksek olduğu görülse de etki istatistiksel olarak önemli çıkmamıştır. Çizelge 4.16. İyot dozlarının ıspanak bitkisinin sodyum içeriğine etkisi Iyot Dozları (µM) Bitki kısmı I0 I1 I2 I3 I4 Ortalama Yaprak 0,46 0,46 0,41 0,43 0,42 0,44 Kök 0,43 0,89 0,39 0,43 0,37 0,50 Ortalama 0,45 0,68 0,40 0,43 0,40 A LSD öd B LSD öd AxB LSD öd A: Bitki kısmı; B: İyot Dozları; AxB: Bitki kısmı x İyot dozları interaksiyonu Büyük harfler yatay karşılaştırmayı, küçük harfler düşey karşılaştırmayı ifade etmektedir. Uygulanan iyot dozlarının ıspanak bitkisinin kaldırılan sodyum miktarını kontrole oranla azalttığı, en yüksek kaldırılan sodyum miktarının (22,10 mg) I1 uygulamasından, en düşük kaldırılan sodyum miktarının (9,20 mg) ise I3 uygulamasından elde edildiği görülmüştür (Çizelge 4.17). Çizelge 4.17. İyot dozlarının ıspanak bitkisinin kaldırılan sodyum miktarına etkisi Iyot Dozları (µM) Bitki kısmı I0 I1 I2 I3 I4 Ortalama Yaprak 28,40 32,29 26,29 15,31 24,09 25,28 a Kök 6,26 11,90 4,41 3,09 5,24 6,18 b Ortalama 17,33 A 22,10 A 15,35 AB 9,20 B 14,66 AB A LSD<0.01 5,037 B LSD<0.01 7,964 AxB LSD öd A: Bitki kısmı; B: İyot Dozları; AxB: Bitki kısmı x İyot dozları interaksiyonu Büyük harfler yatay karşılaştırmayı, küçük harfler düşey karşılaştırmayı ifade etmektedir. 36 Sodyum Sodyum (mg) (%) Ispanak bitkisi yapraklarının kaldırdığı sodyum miktarlarının (25,28 mg), köklere oranla (6,18 mg) daha yüksek olduğu görülmüştür. Bu durum yaprak kuru maddesinin köke oranla daha yüksek olmasından kaynaklanmıştır. Düşük konsantrasyonlarda iyotun varlığının genellikle bitki büyümesi, üretim ve stres koşullarına dayanım konusunda olumlu etkileri olduğu, yüksek konsantrasyonlarda ve özellikle I- formunun uygulanmasının iyodat (IO3) formuna göre çok daha fazla toksik etkiye sahip olduğu bildirilmiştir (Voogt ve ark. 2010, Medrano-Macías ve ark. 2016, Gonzali ve ark. 2017, Incrocci ve ark. 2019, Kiferle ve ark. 2021). 4.1.7. Ispanak bitkisinin kalsiyum içeriği ve kaldırılan kalsiyum miktarı Artan dozlarda uygulanan iyotun ıspanak bitkisinin kalsiyum içeriği ve kaldırılan kalsiyum miktarına etkisine ilişkin varyans analiz sonuçları Çizelge 4.18’de, içeriğe ait ortalamalar ve LSD testine göre gruplandırmaları Çizelge 4.19’da kaldırılan miktarlarına ait ortalamalar ve LSD testine göre gruplandırmaları ise Çizelge 4.20’de sunulmuştur. Çizelge 4.18. Ispanak bitkisinin kalsiyum içeriği ve kaldırılan kalsiyum miktarına ilişkin varyans analiz sonuçları Varyasyon Serbestlik Kareler Kareler Hesaplanan Tablo değeri kaynağı derecesi toplamı ortalaması F değeri %5 %1 Faktör-A 1 0,654 0,654 84,119** 4,350 8,100 Faktör-B 4 0,075 0,019 2,401öd 2,870 4,430 İçerik A*B 4 0,215 0,054 6,914** 2,870 4,430 Hata 20 0,156 0,008 Genel 29 1,099 0,038 Faktör-A 1 3172,203 3172,203 102,373** 4,350 8,100 Faktör-B 4 488,403 122,101 3,940* 2,870 4,430 Kaldırılan A*B 4 266,035 66,509 2,146öd 2,870 4,430 miktar Hata 20 619,734 30,987 Genel 29 4546,374 156,772 Faktör-A: Bitki kısmı öd: önemli değil Faktör-B: İyot Dozları *: önemli p<0,05 **: önemli p<0,01 Ispanak bitkisinin kalsiyum içeriği üzerine; bitki kısımları ve bunların interaksiyonundan elde edilen değerlerin % 1 düzeyinde önemli bulunduğu, kaldırılan kalsiyum miktarları üzerine bitki kısımlarından elde edilen değerlerin % 1 düzeyinde önemli bulunduğu, iyot dozlarının ise % 5 düzeyinde önemli olduğu görülmüştür (Çizelge 4.18). 37 Uygulanan iyot dozları ıspanak bitkisinin kalsiyum içeriğinde kontrole oranla artış sağlamış olsa da etki istatistiksel olarak önemli çıkmamıştır (Çizelge 4.19). Ispanak bitkisi köklerinin kalsiyum içeriğinin (% 0,82), yapraklara oranla (% 0,52) daha yüksek olduğu görülmüştür. Yapraklarda belirlenen en yüksek kalsiyum içeriği (% 0,61) I0 dozundan, en düşük kalsiyum ise (% 0,47) I4 dozundan, köklerde en yüksek kalsiyum içeriği (% 0,97) I2 dozundan, en düşük kalsiyum ise (% 0,61) I0 dozundan elde edilmiştir. Çizelge 4.19. İyot dozlarının ıspanak bitkisinin kalsiyum içeriğine etkisi Iyot Dozları (µM) Bitki kısmı I0 I1 I2 I3 I4 Ortalama Yaprak 0,61 a A 0,50 b A 0,51 b A 0,52 b A 0,47 b A 0,52 b Kök 0,61 a C 0,73 a BC 0,97 a A 0,88 a AB 0,90 a AB 0,82 a Ortalama 0,61 0,62 0,74 0,70 0,68 A LSD<0.01 0,092 B LSD öd AxB LSD<0.01 0,205 A: Bitki kısmı; B: İyot Dozları; AxB: Bitki kısmı x İyot dozları interaksiyonu Büyük harfler yatay karşılaştırmayı, küçük harfler düşey karşılaştırmayı ifade etmektedir. Çizelge 4.20. İyot dozlarının ıspanak bitkisinin kaldırılan kalsiyum miktarına etkisi Iyot Dozları (µM) Bitki kısmı I0 I1 I2 I3 I4 Ortalama Yaprak 37,24 34,85 31,73 18,20 25,70 29,54 a Kök 9,05 10,10 9,16 5,67 10,90 8,98 b Ortalama 23,15 A 22,48 A 20,44 A 11,94 B 18,30 AB A LSD<0.01 5,784 B LSD<0.05 6,709 AxB LSD öd A: Bitki kısmı; B: İyot Dozları; AxB: Bitki kısmı x İyot dozları interaksiyonu Büyük harfler yatay karşılaştırmayı, küçük harfler düşey karşılaştırmayı ifade etmektedir. Uygulanan iyot dozlarının ıspanak bitkisinin kaldırılan kalsiyum miktarını kontrole oranla azalttığı, en yüksek kaldırılan kalsiyum miktarının (23,15mg) I0 uygulamasından, en düşük kaldırılan sodyum miktarının (11,94 mg) ise I3 uygulamasından elde edildiği görülmüştür (Çizelge 4.20). 38 Kalsiyum Kalsiyum (mg) (%) Ispanak bitkisi yapraklarının kaldırdığı kalsiyum miktarlarının (29,54 mg), köklere oranla (8,98 mg) daha yüksek olduğu görülmüştür. Bu durum yaprak kuru maddesinin köke oranla daha yüksek olmasından kaynaklanmıştır. Ispanak yapraklarında % 0,69’dan daha az kalsiyum bulunması durumunda kalsiyum noksanlığının görüldüğü, kalsiyum yeterlilik düzeyinin % 0,70 - 1,20 arasında olduğu, % 1,20’den yüksek olduğunda ise kalsiyumun fazla olarak değerlendirildiği bildirilmiştir (Jones ve ark. 1991; Alparslan ve ark. 1998). Çalışmamızdan elde edilen kalsiyum içeriklerinin bildirilen sınır değerlerin altında olduğu görülmüştür. Bu durum çözeltideki kalsiyum yetersizliğinden ziyade diğer elementler arasındaki antagonistik ilişkiden kaynaklandığı düşünülmektedir. 4.1.8. Ispanak bitkisinin magnezyum içeriği ve kaldırılan magnezyum miktarı Artan dozlarda uygulanan iyotun ıspanak bitkisinin magnezyum içeriği ve kaldırılan magnezyum miktarına etkisine ilişkin varyans analiz sonuçları Çizelge 4.21’de, içeriğe ait ortalamalar ve LSD testine göre gruplandırmaları Çizelge 4.22’de kaldırılan miktarlarına ait ortalamalar ve LSD testine göre gruplandırmaları ise Çizelge 4.23’te sunulmuştur. Çizelge 4.21. Ispanak bitkisinin magnezyum içeriği ve kaldırılan magnezyum miktarına ilişkin varyans analiz sonuçları Varyasyon Serbestlik Kareler Kareler Hesaplanan Tablo değeri kaynağı derecesi toplamı ortalaması F değeri %5 %1 Faktör-A 1 0,009 0,009 0,830öd 4,350 8,100 Faktör-B 4 0,145 0,036 3,461* 2,870 4,430 İçerik A*B 4 0,018 0,005 0,436öd 2,870 4,430 Hata 20 0,209 0,010 Genel 29 0,381 0,013 Faktör-A 1 17133,432 17133,432 209,871** 4,350 8,100 Faktör-B 4 2485,707 621,427 7,612** 2,870 4,430 Kaldırılan A*B 4 1029,133 257,283 3,152* 2,870 4,430 miktar Hata 20 1632,762 81,638 Genel 29 22281,034 768,312 Faktör-A: Bitki kısmı öd: önemli değil Faktör-B: İyot Dozları *: önemli p<0,05 **: önemli p<0,01 39 Ispanak bitkisinin magnezyum içeriği üzerine; iyot dozlarından elde edilen değerlerin % 5 düzeyinde önemli bulunduğu, kaldırılan magnezyum miktarları üzerine bitki kısımları ve iyot dozlarından % 1, interaksiyonundan elde edilen değerlerin ise % 5 düzeyinde önemli olduğu görülmüştür (Çizelge 4.21). Uygulanan iyot dozlarının ıspanak bitkisinin magnezyum içeriğinde kontrole oranla azalma meydana geldiği görülmüş, en yüksek magnezyum içeriği (% 1,18) I1 uygulamasından, en düşük magnezyum içeriği (% 1,00) ise I4 uygulamasından elde edilmiştir (Çizelge 4.22). Ispanak bitkisi köklerin magnezyum içeriğinin (% 1,11), yapraklara oranla (% 1,08 ) daha düşük olduğu görülse de istatistiksel olarak önemli çıkmamıştır. Çizelge 4.22. İyot dozlarının ıspanak bitkisinin magnezyum içeriğine etkisi Iyot Dozları (µM) Bitki kısmı I0 I1 I2 I3 I4 Ortalama Yaprak 1,13 1,15 1,06 1,06 0,99 1,08 Kök 1,20 1,20 1,14 1,01 1,01 1,11 Ortalama 1,16 A 1,18 A 1,10 AB 1,04 B 1,00 B A LSD öd B LSD<0.05 0,123 AxB LSD öd A: Bitki kısmı; B: İyot Dozları; AxB: Bitki kısmı x İyot dozları interaksiyonu Büyük harfler yatay karşılaştırmayı, küçük harfler düşey karşılaştırmayı ifade etmektedir. Uygulanan iyot dozlarının ıspanak bitkisinin kaldırılan magnezyum miktarını kontrole oranla azalttığı, en yüksek kaldırılan magnezyum miktarının (48,54 mg) I1 uygulamasından, en düşük kaldırılan magnezyum miktarının (21,96 mg) ise I3 uygulamasından elde edildiği görülmüştür (Çizelge 4.23). Ispanak bitkisi yapraklarının kaldırdığı magnezyum miktarlarının (61,42 mg), köklere oranla (13,63 mg) daha yüksek olduğu görülmüştür. Bu durum yaprak kuru maddesinin köke oranla daha yüksek olmasından kaynaklanmıştır. Yapraklarda belirlenen en yüksek kaldırılan magnezyum miktarı (80,53 mg) I1 dozundan, en düşük kaldırılan magnezyum 40 Magnezyum (%) miktarı (36,73 mg) ise I3 dozundan, köklerde belirlenen en yüksek kaldırılan magnezyum miktarı (17,74 mg) I0 dozundan, en düşük kaldırılan magnezyum miktarı (7,18 mg) ise I3 dozundan sağlanmıştır. Çizelge 4.23. İyot dozlarının ıspanak bitkisinin kaldırılan magnezyum miktarına etkisi Iyot Dozları (µM) Bitki kısmı I0 I1 I2 I3 I4 Ortalama Yaprak 69,61 a AB 80,53 a A 65,53 a AB 36,73 a C 54,70 a B 61,42 a Kök 17,74 b A 16,55 b A 12,72 b A 7,18 b A 13,94 b A 13,63 b Ortalama 43,68 A 48,54 A 39,12 A 21,96 B 34,32 AB A LSD<0.01 9,388 B LSD<0.01 14,844 AxB LSD<0.05 15,399 A: Bitki kısmı; B: İyot Dozları; AxB: Bitki kısmı x İyot dozları interaksiyonu Büyük harfler yatay karşılaştırmayı, küçük harfler düşey karşılaştırmayı ifade etmektedir. Smoleń ve Sady (2012) farklı iyot formları ve uygulama metodları kullanılarak ıspanak bitkisinin iyotça zenginleştirilmesi amacıyla yürüttükleri çalışmada iyotlu gübre uygulamalarının verim ve ıspanak bitkilerinin içerdiği Mg miktarları üzerine etkili olmadığını bildirmiştir. Ispanak bitkilerinin hasat dönemine yakın zamanda içerdiği besin elementi miktarlarının belirlenmesi amacıyla yapılan çalışmada ıspanak bitkilerinin % 0,60 - 1,20 oranında kalsiyum ve % 0,35 - 0,80 oranında magnezyum içerdiği bildirilmiştir (İbrikçi ve ark. 1994). Ispanak yapraklarında % 0,59’dan daha az magnezyum bulunması durumunda noksanlık belirtilerinin görüldüğü, magnezyum yeterlilik düzeyinin % 0,60 - 1,00 aralığında olduğu ve ıspanak yapraklarında % 1,00’den daha yüksek magnezyum bulunması durumunda ise fazla olarak değerlendirildiği bildirilmiştir (Jones ve ark. 1991; Alparslan ve ark. 1998). Çalışmamızdan elde edilen magnezyum içeriklerinin bildirilen sınır değerlerin üzerinde olduğu görülmüştür. 4.1.9. Ispanak bitkisinin demir içeriği ve kaldırılan demir miktarı Artan dozlarda uygulanan iyotun ıspanak bitkisinin demir içeriği ve kaldırılan demir miktarına etkisine ilişkin varyans analiz sonuçları Çizelge 4.24’te, içeriğe ait ortalamalar 41 Magnezyum (mg) ve LSD testine göre gruplandırmaları Çizelge 4.25’te kaldırılan miktarlarına ait ortalamalar ve LSD testine göre gruplandırmaları ise Çizelge 4.26’da sunulmuştur. Ispanak bitkisinin demir içeriği üzerine; bitki kısımlarından elde edilen değerlerin % 1 düzeyinde önemli bulunduğu, kaldırılan demir miktarları üzerine bitki kısımları %1, interaksiyonundan elde edilen değerlerin ise % 5 düzeyinde önemli olduğu görülmüştür (Çizelge 4.24). Çizelge 4.24. Ispanak bitkisinin demir içeriği ve kaldırılan demir miktarına ilişkin varyans analiz sonuçları Varyasyon Serbestlik Kareler Kareler Hesaplanan Tablo değeri kaynağı derecesi toplamı ortalaması F değeri %5 %1 Faktör-A 1 1409651507,314 1409651507,31 600,390** 4,350 8,100 Faktör-B 4 7745231,129 1936307,782 0,825öd 2,870 4,430 İçerik A*B 4 7631805,571 1907951,393 0,813öd 2,870 4,430 Hata 20 46957860,538 2347893,027 Genel 29 1471986404,552 50758151,881 Faktör-A 1 1579,631 1579,631 93,866** 4,350 8,100 Faktör-B 4 45,196 11,299 0,671öd 2,870 4,430 Kaldırılan A*B 4 253,643 63,411 3,768* 2,870 4,430 miktar Hata 20 336,570 16,829 Genel 29 2215,040 76,381 Faktör-A: Bitki kısmı öd: önemli değil Faktör-B: İyot Dozları *: önemli p<0,05 **: önemli p<0,01 Uygulanan iyot dozları ıspanak bitkisinin demir içeriğinde kontrole oranla artmaya neden olmuş ancak etki istatistiksel olarak önemli çıkmamıştır (Çizelge 4.25). Çizelge 4.25. İyot dozlarının ıspanak bitkisinin demir içeriğine etkisi Bitki Iyot Dozları (µM) kısmı I0 I1 I2 I3 I4 Ortalama Yaprak 113,06 92,85 100,44 86,92 107,00 100,06 b Kök 13166,59 12893,88 14093,88 13226,38 15667,63 13809,67 a Ortalama 6639,83 6493,37 7097,16 6656,65 7887,31 A LSD<0.01 1592,146 B LSD öd AxB LSD öd A: Bitki kısmı; B: İyot Dozları; AxB: Bitki kısmı x İyot dozları interaksiyonu Büyük harfler yatay karşılaştırmayı, küçük harfler düşey karşılaştırmayı ifade etmektedir. 42 Demir (mg kg-1) Ispanak bitkisi köklerindeki demir içeriğinin (13809,67 mg kg-1), yapraklara oranla (100,06 mg kg-1) daha yüksek olduğu görülmüştür. Uygulanan iyot dozlarının ıspanak bitkisinin kaldırılan demir miktarını kontrole oranla azalttığı görülmüş ancak istatistiksel olarak önemli bulunmamıştır (Çizelge 4.26). Ispanak bitkisi yapraklarının kaldırdığı demir miktarlarının (1,57 mg), köklere oranla (16,08 mg) daha düşük olduğu görülmüştür. Bu durum kök kuru maddesinin yaprağa oranla daha yüksek olmasından kaynaklanmıştır. Yapraklarda belirlenen en yüksek kaldırılan demir miktarı (5,30 mg) I3 dozundan, en düşük kaldırılan demir miktarı (0,58 mg) ise I4 dozundan, köklerde belirlenen en yüksek kaldırılan demir miktarı (19,60 mg) I4 dozundan, en düşük kaldırılan demir miktarı (8,62 mg) ise I3 dozundan sağlanmıştır. Çizelge 4.26. İyot dozlarının ıspanak bitkisinin kaldırılan demir miktarına etkisi Iyot Dozları (µM) Bitki kısmı I0 I1 I2 I3 I4 Ortalama Yaprak 0,69 b A 0,66 b A 0,61 b A 5,30 b A 0,58 b A 1,57 b Kök 19,42 a A 17,56 a A 15,19 a AB 8,62 a B 19,61 a A 16,08 a Ortalama 10,05 9,11 7,90 6,96 10,09 A LSD<0.01 4,263 B LSD öd AxB LSD<0.05 6,992 A: Bitki kısmı; B: İyot Dozları; AxB: Bitki kısmı x İyot dozları interaksiyonu Büyük harfler yatay karşılaştırmayı, küçük harfler düşey karşılaştırmayı ifade etmektedir. Ispanak yapraklarında 59 mg kg-1’den az demir bulunması durumunda noksanlık belirtilerinin görüldüğü, demir yeterlilik düzeyinin 60-200 mg kg-1 aralığında olduğu ve ıspanak yapraklarında 200 mg kg-1’den daha yüksek demir bulunması durumunda ise fazla olarak değerlendirildiği bildirilmiştir (Jones ve ark. 1991; Alparslan ve ark. 1998). Çalışmamızdan elde edilen demir içeriklerinin bildirilen sınır değerlerin üzerinde olduğu görülmüştür. 4.1.10. Ispanak bitkisinin bakır içeriği ve kaldırılan bakır miktarı Artan dozlarda uygulanan iyotun ıspanak bitkisinin bakır içeriği ve kaldırılan bakır miktarına etkisine ilişkin varyans analiz sonuçları Çizelge 4.27’de, içeriğe ait ortalamalar 43 Demir (mg) ve LSD testine göre gruplandırmaları Çizelge 4.28’de kaldırılan miktarlarına ait ortalamalar ve LSD testine göre gruplandırmaları ise Çizelge 4.29’da sunulmuştur. Ispanak bitkisinin bakır içeriği üzerine; bitki kısımları % 1, interaksiyonundan elde edilen değerlerin % 5 düzeyinde önemli bulunduğu, kaldırılan bakır miktarları üzerine bitki kısımları % 1, iyot dozlarından elde edilen değerlerin ise % 5 düzeyinde önemli olduğu görülmüştür (Çizelge 4.27). Çizelge 4.27. Ispanak bitkisinin bakır içeriği ve kaldırılan bakır miktarına ilişkin varyans analiz sonuçları Varyasyon Serbestlik Kareler Kareler Hesaplanan Tablo değeri kaynağı derecesi toplamı ortalaması F değeri %5 %1 Faktör-A 1 32371,704 32371,704 492,523** 4,350 8,100 Faktör-B 4 637,426 159,357 2,425öd 2,870 4,430 İçerik A*B 4 1031,582 257,896 3,924* 2,870 4,430 Hata 20 1214,525 65,726 Genel 29 35355,238 1219,146 Faktör-A 1 0,008 0,008 24,000** 4,350 8,100 Faktör-B 4 0,006 0,001 4,411* 2,870 4,430 Kaldırılan A*B 4 0,002 0,001 1,839öd 2,870 4,430 miktar Hata 20 0,006 0,000 Genel 29 0,022 0,001 Faktör-A: Bitki kısmı öd: önemli değil Faktör-B: İyot Dozları *: önemli p<0,05 **: önemli p<0,01 Çizelge 4.28. İyot dozlarının ıspanak bitkisinin bakır içeriğine etkisi Iyot Dozları (µM) Bitki kısmı I0 I1 I2 I3 I4 Ortalama Yaprak 11,76 b A 9,73 b A 8,72 b A 8,53 b A 7,51 b A 9,25 b Kök 62,57 a B 62,35 a B 83,24 a A 79,68 a A 86,90 a A 74,95 a Ortalama 37,17 36,04 45,98 44,10 47,21 A LSD<0.01 8,424 B LSD öd AxB LSD<0.05 13,817 A: Bitki kısmı; B: İyot Dozları; AxB: Bitki kısmı x İyot dozları interaksiyonu Büyük harfler yatay karşılaştırmayı, küçük harfler düşey karşılaştırmayı ifade etmektedir. Uygulanan iyot dozları ıspanak bitkisinin bakır içeriğinde kontrole oranla artış sağlamış olsa da etki istatistiksel olarak önemli çıkmamıştır (Çizelge 4.28). 44 Bakır (mg kg-1) Ispanak bitkisi köklerindeki bakır içeriğinin (74,95 mg kg-1), yapraklara oranla 9,25 mg kg-1) daha yüksek olduğu görülmüştür. Yapraklarda belirlenen en yüksek bakır içeriği (11,76 mg kg-1) I0 dozundan, en düşük bakır ise (7,51 mg kg-1) I4 dozundan, köklerde en yüksek bakır içeriği (86,90 mg kg-1) I4 dozundan, en düşük bakır ise (62,35 mg kg-1) I1 dozundan elde edilmiştir. Uygulanan iyot dozlarının ıspanak bitkisinin kaldırılan bakır miktarını kontrole oranla azalttığını, en yüksek kaldırılan bakır miktarının (0,08 mg) I0 ve I1 uygulamasından, en düşük kaldırılan bakır miktarının (0,04 mg) ise I3 uygulamasından elde edildiği görülmüştür (Çizelge 4.29). Ispanak bitkisi köklerinin kaldırdığı bakır miktarlarının (0,08 mg), yapraklara oranla (0,05 mg) daha yüksek olduğu görülmüştür. Bu durum kök kuru maddesinin yaprağa oranla daha yüksek olmasından kaynaklanmıştır. Çizelge 4.29. İyot dozlarının ıspanak bitkisinin kaldırılan bakır miktarına etkisi Iyot Dozları (µM) Bitki kısmı I0 I1 I2 I3 I4 Ortalama Yaprak 0,07 0,07 0,05 0,03 0,04 0,05 b Kök 0,09 0,09 0,08 0,05 0,011 0,08 a Ortalama 0,08 A 0,08 A 0,07 A 0,04 B 0,07 A A LSD<0.01 0,019 B LSD<0.05 0,022 AxB LSD öd A: Bitki kısmı; B: İyot Dozları; AxB: Bitki kısmı x İyot dozları interaksiyonu Büyük harfler yatay karşılaştırmayı, küçük harfler düşey karşılaştırmayı ifade etmektedir. Smoleń ve Sady (2012) farklı iyot formları ve uygulama metodları kullanılarak ıspanak bitkisinin iyotça zenginleştirilmesi amacıyla yürüttükleri çalışmada iyotlu gübre uygulamalarının verim ve ıspanak bitkilerinin içerdiği Cu miktarları üzerine etkili olmadığını bildirmiştir. Ispanak yapraklarında bakır noksanlığının 4 mg kg-1 ’dan daha az bakır bulunduğunda görüldüğü, bakır yeterlilik düzeyinin 5 - 25 mg kg-1 arasında olduğu, 25 mg kg-1 ’dan daha yüksek olduğunda ise fazla olarak değerlendirildiği bildirilmiştir (Jones ve ark. 1991; 45 Bakır (mg) Alparslan ve ark. 1998). Çalışmamızdan elde edilen bakır içeriklerinin bildirilen sınır değerler arasında olduğu görülmüştür. 4.1.11. Ispanak bitkisinin çinko içeriği ve kaldırılan çinko miktarı Artan dozlarda uygulanan iyotun ıspanak bitkisinin çinko içeriği ve kaldırılan çinko miktarına etkisine ilişkin varyans analiz sonuçları Çizelge 4.30’da, içeriğe ait ortalamalar ve LSD testine göre gruplandırmaları Çizelge 4.31’de kaldırılan miktarlarına ait ortalamalar ve LSD testine göre gruplandırmaları ise Çizelge 4.32’de sunulmuştur. Ispanak bitkisinin çinko içeriği üzerine; bitki kısımları % 1, interaksiyonundan elde edilen değerlerin % 5 düzeyinde önemli bulunduğu, kaldırılan çinko miktarları üzerine bitki kısımları, iyot dozları ve bunların interaksiyonundan elde edilen değerlerin ise % 1 düzeyinde önemli olduğu görülmüştür (Çizelge 4.30). Çizelge 4.30. Ispanak bitkisinin çinko içeriği ve kaldırılan çinko miktarına ilişkin varyans analiz sonuçları Varyasyon Serbestlik Kareler Kareler Hesaplanan Tablo değeri kaynağı derecesi toplamı ortalaması F değeri %5 %1 Faktör-A 1 214077,390 214077,390 112,682** 4,350 8,100 Faktör-B 4 5145,517 1286,379 0,677öd 2,870 4,430 İçerik A*B 4 26447,269 6611,817 3,480* 2,870 4,430 Hata 20 37996,650 1899,833 Genel 29 283666,826 9781,615 Faktör-A 1 0,645 0,645 66,943** 4,350 8,100 Faktör-B 4 0,476 0,119 12,342** 2,870 4,430 Kaldırılan A*B 4 0,249 0,062 6,450** 2,870 4,430 miktar Hata 20 0,193 0,010 Genel 29 1,563 0,054 Faktör-A: Bitki kısmı öd: önemli değil Faktör-B: İyot Dozları *: önemli p<0,05 **: önemli p<0,01 Uygulanan iyot dozları ıspanak bitkisinin çinko içeriğinde kontrole oranla artış sağlamış olsa da etki istatistiksel olarak önemli çıkmamıştır (Çizelge 4.31). Ispanak bitkisi köklerindeki çinko içeriğinin (268,38 mg kg-1), yapraklara oranla (99,43 mg kg-1) daha yüksek olduğu görülmüştür. Yapraklarda belirlenen en yüksek çinko içeriği (137,52 mg kg-1) I0 dozundan, en düşük çinko ise (78,21 mg kg-1) I4 dozundan, köklerde 46 en yüksek çinko içeriği (311,53 mg kg-1) I4 dozundan, en düşük çinko ise (212,65 mg kg- 1) I1 dozundan elde edilmiştir. Çizelge 4.31. İyot dozlarının ıspanak bitkisinin çinko içeriğine etkisi Bitki Iyot Dozları (µM) kısmı I0 I1 I2 I3 I4 Ortalama Yaprak 137,52 b A 112,31 b A 88,01 b A 81,12 b A 78,21 b A 99,43 b Kök 233,35 a B 212,65 a B 310,48 a A 273,91 a AB 311,53 a A 268,38 a Ortalama 185,43 162,48 199,24 177,52 194,87 A LSD<0.01 45,290 B LSD öd AxB LSD<0.05 74,287 A: Bitki kısmı; B: İyot Dozları; AxB: Bitki kısmı x İyot dozları interaksiyonu Büyük harfler yatay karşılaştırmayı, küçük harfler düşey karşılaştırmayı ifade etmektedir. Uygulanan iyot dozlarının ıspanak bitkisinin kaldırılan çinko miktarını kontrole oranla azaldığı, en yüksek kaldırılan çinko miktarının (0,60 mg) I0 uygulamasından, en düşük kaldırılan çinko miktarının (0,24 mg) ise I3 uygulamasından elde edildiği görülmüştür (Çizelge 4.32). Ispanak bitkisi yapraklarının kaldırdığı çinko miktarlarının (0,59 mg), köklere oranla (0,30 mg) daha yüksek olduğu görülmüştür. Bu durum yaprak kuru maddesinin köke oranla daha yüksek olmasından kaynaklanmıştır. Yapraklarda belirlenen en yüksek kaldırılan çinko miktarı (0,86 mg) I0 dozundan, en düşük kaldırılan çinko miktarı (0,29 mg) ise I3 dozundan, köklerde belirlenen en yüksek kaldırılan çinko miktarı (0,35 mg) I0 ve I4 dozundan, en düşük kaldırılan çinko miktarı (0,19 mg) ise I3 dozundan sağlanmıştır. Çizelge 4.32. İyot dozlarının ıspanak bitkisinin kaldırılan çinko miktarına etkisi Iyot Dozları (µM) Bitki kısmı I0 I1 I2 I3 I4 Ortalama Yaprak 0,86 a A 0,79 a A 0,56 a B 0,29 a C 0,44 a BC 0,59 a Kök 0,35 b A 0,29 b A 0,30 b A 0,19 a A 0,35 a A 0,30 b Ortalama 0,60 A 0,54 AB 0,43 B 0,24 C 0,39 BC A LSD<0.01 0,102 B LSD<0.01 0,161 AxB LSD<0.01 0,228 A: Bitki kısmı; B: İyot Dozları; AxB: Bitki kısmı x İyot dozları interaksiyonu Büyük harfler yatay karşılaştırmayı, küçük harfler düşey karşılaştırmayı ifade etmektedir. 47 Çinko Çinko (mg kg-1) (mg) Ispanak bitkilerinin hasat dönemine yakın zamanda içerdiği besin elementi miktarlarının belirlenmesi amacıyla yapılan çalışmada ıspanak bitkilerinin 20 - 70 mg kg-1 değerleri arasında çinko içerdiği bildirilmiştir (İbrikçi ve ark. 1994). Ispanak yapraklarında 24 mg kg-1’dan daha az çinko bulunması durumunda noksanlık belirtilerinin görüldüğü, çinko yeterlilik düzeyinin 25 - 100 mg kg-1 arasında olduğu, 100 mg kg-1 ’dan daha yüksek olması durumunda ise fazla olarak değerlendirildiği bildirilmiştir (Jones ve ark. 1991; Alparslan ve ark. 1998). Çalışmamızdan elde edilen çinko içeriklerinin bildirilen sınır değerler arasında olduğu görülmüştür. 4.1.12. Ispanak bitkisinin mangan içeriği ve kaldırılan mangan miktarı Artan dozlarda uygulanan iyotun ıspanak bitkisinin mangan içeriği ve kaldırılan mangan miktarına etkisine ilişkin varyans analiz sonuçları Çizelge 4.33’te, içeriğe ait ortalamalar ve LSD testine göre gruplandırmaları Çizelge 4.34’te kaldırılan miktarlarına ait ortalamalar ve LSD testine göre gruplandırmaları ise Çizelge 4.35’de sunulmuştur. Ispanak bitkisinin mangan içeriği üzerine; bitki kısımlarından elde edilen değerlerin % 1 düzeyinde önemli bulunduğu, kaldırılan mangan miktarları üzerine bitki kısımları ve interaksiyonundan elde edilen değerlerinde % 1 düzeyinde önemli olduğu görülmüştür (Çizelge 4.33). Çizelge 4.33. Ispanak bitkisinin mangan içeriği ve kaldırılan mangan miktarına ilişkin varyans analiz sonuçları Varyasyon Serbestlik Kareler Kareler Hesaplanan Tablo değeri kaynağı derecesi toplamı ortalaması F değeri %5 %1 Faktör-A 1 680675,882 680675,882 179,566** 4,350 8,100 Faktör-B 4 38356,905 9589,226 2,530öd 2,870 4,430 İçerik A*B 4 7086,064 1771,516 0,467öd 2,870 4,430 Hata 20 75813,382 3790,669 Genel 29 801932,233 27652,836 Faktör-A 1 1,528 1,528 183,278** 4,350 8,100 Faktör-B 4 0,043 0,011 1,296öd 2,870 4,430 Kaldırılan A*B 4 0,310 0,077 9,292** 2,870 4,430 miktar Hata 20 0,125 0,008 Genel 29 2,006 0,084 Faktör-A: Bitki kısmı öd: önemli değil Faktör-B: İyot Dozları *: önemli p<0,05 **: önemli p<0,01 48 Uygulanan iyot dozları ıspanak bitkisinin mangan içeriğinde kontrole oranla azalış sağlamış olsa da etki istatistiksel olarak önemli çıkmamıştır (Çizelge 4.34). Ispanak bitkisi köklerindeki mangan içeriğinin (421,89 mg kg-1), yapraklara oranla (120,64 mg kg-1) daha yüksek olduğu görülmüştür. Çizelge 4.34. İyot dozlarının ıspanak bitkisinin mangan içeriğine etkisi Iyot Dozları (µM) Bitki kısmı I0 I1 I2 I3 I4 Ortalama Yaprak 163,75 127,86 118,31 107,83 85,42 120,64 b Kök 501,04 448,86 364,56 410,90 384,11 421,89 a Ortalama 332,40 288,36 241,44 259,37 234,76 A LSD<0.01 63,974 B LSD öd AxB LSD öd A: Bitki kısmı; B: İyot Dozları; AxB: Bitki kısmı x İyot dozları interaksiyonu Büyük harfler yatay karşılaştırmayı, küçük harfler düşey karşılaştırmayı ifade etmektedir. Uygulanan iyot dozlarının ıspanak bitkisinin kaldırılan mangan miktarını kontrole oranla azaldığı görülmüş ancak istatistiksel olarak önemli bulunmamıştır (Çizelge 4.35). Ispanak bitkisi köklerinin kaldırdığı mangan miktarlarının (0,52 mg), yapraklara oranla (0,01 mg) daha yüksek olduğu görülmüştür. Bu durum kök kuru maddesinin yaprağa oranla daha yüksek olmasından kaynaklanmıştır. Yapraklarda belirlenen kaldırılan mangan miktarı I0, I1, I2 ve I4 dozu (0,01 mg) olup, I3 dozu (0,00 mg) ise hiç mangan kaldıramamıştır. Köklerde belirlenen en yüksek kaldırılan mangan miktarı (0,74 mg) I0 dozundan, en düşük kaldırılan mangan miktarı (0,29 mg) ise I3 dozundan sağlanmıştır. Çizelge 4.35. İyot dozlarının ıspanak bitkisinin kaldırılan mangan miktarına etkisi Iyot Dozları (µM) Bitki kısmı I0 I1 I2 I3 I4 Ortalama Yaprak 0,01 b A 0,01 b A 0,01 b A 0,00 b A 0,01 b A 0,01 b Kök 0,74 a A 0,59 a AB 0,42 a BC 0,29 a C 0,54 a AB 0,52 a Ortalama 0,37 0,30 0,25 0,29 0,33 A LSD<0.01 0,120 B LSD 0,220 AxB LSD 0,269 A: Bitki kısmı; B: İyot Dozları; AxB: Bitki kısmı x İyot dozları interaksiyonu Büyük harfler yatay karşılaştırmayı, küçük harfler düşey karşılaştırmayı ifade etmektedir. 49 Mangan Mangan (mg) (mg kg-1) Ispanak bitkilerinin hasat dönemine yakın zamanda içerdiği besin elementi miktarlarının belirlenmesi amacıyla yapılan çalışmada ıspanak bitkisinin 7 - 15 mg kg-1 bakır ve 40 - 100 mg kg-1 değerleri arasında mangan içerdiği bildirilmiştir (İbrikçi ve ark. 1994). Ispanak yapraklarında 29 mg kg-1’dan daha az mangan bulunması durumunda noksanlık belirtilerinin görüldüğü, mangan yeterlilik düzeyinin 30 - 250 mg kg-1 arasında olduğu, 250 mg kg-1’dan daha yüksek olduğunda ise fazla olarak değerlendirildiği bildirilmiştir (Jones ve ark. 1991; Alparslan ve ark. 1998). Çalışmamızdan elde edilen mangan içeriklerinin bildirilen sınır değerler arasında olduğu görülmüştür. 4.1.13. Ispanak bitkisinin bor içeriği ve kaldırılan bor miktarı Artan dozlarda uygulanan iyotun ıspanak bitkisinin bor içeriği ve kaldırılan bor miktarına etkisine ilişkin varyans analiz sonuçları Çizelge 4.36’da, içeriğe ait ortalamalar ve LSD testine göre gruplandırmaları Çizelge 4.37’de kaldırılan miktarlarına ait ortalamalar ve LSD testine göre gruplandırmaları ise Çizelge 4.38’de sunulmuştur. Ispanak bitkisinin bor içeriği üzerine; bitki kısımlarından elde edilen değerlerin % 1 düzeyinde önemli bulunduğu, kaldırılan bor miktarları üzerine bitki kısımlarından elde edilen değerlerinde % 1 düzeyinde önemli olduğu görülmüştür (Çizelge 4.36). Çizelge 4.36. Ispanak bitkisinin bor içeriği ve kaldırılan bor miktarına ilişkin varyans analiz sonuçları Varyasyon Serbestlik Kareler Kareler Hesaplanan Tablo değeri kaynağı derecesi toplamı ortalaması F değeri %5 %1 İçerik Faktör-A 1 3196,723 3196,723 170,637** 4,350 8,100 Faktör-B 4 37,237 9,309 0,497öd 2,870 4,430 A*B 4 102,445 25,611 1,367öd 2,870 4,430 Hata 20 374,680 18,734 Genel 29 3711,086 127,968 Kaldırılan Faktör-A 1 0,265 0,265 146,344** 4,380 8,180 miktar Faktör-B 4 0,008 0,002 1,061öd 2,900 4,500 A*B 4 0,017 0,004 2,404öd 2,900 4,500 Hata 19 0,034 0,002 Genel 28 0,324 0,012 Faktör-A: Bitki kısmı öd: önemli değil Faktör-B: İyot Dozları *: önemli p<0,05 **: önemli p<0,01 50 Uygulanan iyot dozları ıspanak bitkisinin bor içeriğinde kontrole oranla artmaya neden olmuş ancak etki istatistiksel olarak önemli çıkmamıştır (Çizelge 4.37). Ispanak bitkisi yapraklarındaki bor içeriğinin (37,31 mg kg-1), köklere oranla (16,66 mg kg-1) daha yüksek olduğu görülmüştür. Çizelge 4.37. İyot dozlarının ıspanak bitkisinin bor içeriğine etkisi Iyot Dozları (µM) Bitki kısmı I0 I1 I2 I3 I4 Ortalama Yaprak 40,53 33,50 36,22 37,53 38,77 37,31 a Kök 16,08 17,28 20,08 14,95 14,93 16,66 b Ortalama 28,30 25,39 28,15 26,24 26,85 A LSD<0.01 4,497 B LSD öd AxB LSD öd A: Bitki kısmı; B: İyot Dozları; AxB: Bitki kısmı x İyot dozları interaksiyonu Büyük harfler yatay karşılaştırmayı, küçük harfler düşey karşılaştırmayı ifade etmektedir. Uygulanan iyot dozlarının ıspanak bitkisinin kaldırılan bor miktarını kontrole oranla azaldığı görülmüş ancak istatistiksel olarak önemli bulunmamıştır (Çizelge 4.38). Ispanak bitkisi yapraklarının kaldırdığı bor miktarlarının (0,21 mg), köklere oranla (0,02 mg) daha yüksek olduğu görülmüştür. Bu durum yaprak kuru maddesinin köke oranla daha yüksek olmasından kaynaklanmıştır. Çizelge 4.38. İyot dozlarının ıspanak bitkisinin kaldırılan bor miktarına etkisi Iyot Dozları (µM) Bitki kısmı I0 I1 I2 I3 I4 Ortalama Yaprak 0,25 0,23 0,23 0,13 0,22 0,21 a Kök 0,20 0,02 0,02 0,02 0,02 0,02 b Ortalama 0,13 0,13 0,13 0,09 0,12 A LSD<0.01 0,044 B LSD öd AxB LSD öd A: Bitki kısmı; B: İyot Dozları; AxB: Bitki kısmı x İyot dozları interaksiyonu Büyük harfler yatay karşılaştırmayı, küçük harfler düşey karşılaştırmayı ifade etmektedir. 51 Bor Bor (mg) (mg kg-1) Smoleń ve Sady (2012) farklı iyot formları ve uygulama metodları kullanılarak ıspanak bitkisinin iyotça zenginleştirilmesi amacıyla yürüttükleri çalışmada iyotlu gübre uygulamalarının verim ve ıspanak bitkilerinin içerdiği B miktarları üzerine etkili olmadığını bildirmiştir. Ispanak yapraklarında 24 mg kg-1’dan daha az bor bulunması durumunda noksanlık belirtilerinin görüldüğü, bor yeterlilik düzeyinin 25 - 60 mg kg-1 arasında olduğu, 60 mg kg-1’dan daha yüksek bulunması durumunda ise fazla olarak değerlendirildiği bildirilmiştir (Jones ve ark. 1991; Alparslan ve ark. 1998). Çalışmamızdan elde edilen bor içeriklerinin bildirilen sınır değerler arasında olduğu görülmüştür. 4.2. Marul Bitkisinin Gelişimi Üzerine İyot Uygulamalarının Etkisi 4.2.1. Marul bitkisinin kuru ağırlık verimi Artan dozlarda uygulanan iyotun marul bitkisinin kuru ağırlık verimi üzerine etkisine ilişkin varyans analiz sonuçları Çizelge 4.39’da, verilere ait ortalamalar ve LSD testine göre gruplandırmaları ise Çizelge 4.40’ta sunulmuştur. Marul bitkisinin kuru madde verimi üzerine; bitki kısımlarından elde edilen değerlerin % 1 düzeyinde önemli olduğu görülmüştür (Çizelge 4.39). Çizelge 4.39. Marul bitkisinin kuru madde varyans analiz sonuçları Varyasyon Serbestlik Kareler Kareler Hesaplanan Tablo değeri kaynağı derecesi toplamı ortalaması F değeri %5 %1 Faktör-A 1 670,336 670,336 87,047** 4,350 8,100 Faktör-B 4 44,575 11,144 1,447öd 2,870 4,430 Kuru A*B 4 15,177 3,794 0,493öd 2,870 4,430 madde Hata 20 154,017 7,701 Genel 29 884,104 30,486 Faktör-A: Bitki kısmı öd: önemli değil Faktör-B: İyot Dozları *: önemli p<0,05 **: önemli p<0,01 Uygulanan ilk iyot dozunun marul bitkisinin kuru madde veriminde kontrole oranla artış sağladığı, artan iyot dozları ile bitki kuru maddesinin de arttığı, en yüksek iyot dozunda ise azaldığı görülmüş ancak etki istatistisel olarak önemli bulunmamıştır. En yüksek kuru 52 madde (9,71 g) I3 uygulamasından, en düşük kuru madde ise (6,33 g) I0 uygulamasından elde edilmiştir. Yaprak kuru maddesinin (12,06 g), köke oranla (2,60 g) daha yüksek olduğu görülmüştür (Çizelge 4.40). Çizelge 4.40. İyot dozlarının marul bitkisinin kuru madde verimine etkisi Iyot Dozları (µM) Bitki kısmı I0 I1 I2 I3 I4 Ortalama Yaprak 11.11 11.64 12.58 13.08 11.88 12.06 a Kök 1.55 1.57 1.68 6.34 1.87 2.60 b Ortalama 6.33 6.61 7.13 9.71 6.88 A LSD<0.01 2.883 B LSD öd AxB LSD öd A: Bitki kısmı; B: İyot Dozları; AxB: Bitki kısmı x İyot dozları interaksiyonu Büyük harfler yatay karşılaştırmayı, küçük harfler düşey karşılaştırmayı ifade etmektedir. Artan iyot dozları ile iyot konsantrasyonlarında artışa rağmen bitkilerin kuru madde verimlerinde ve gelişimlerinde önemli bir artış görülmediği yapılan daha önceki çalışmalarda da ifade edilmiştir (Dai ve ark. 2006, Daum ve ark. 2013). Önceki yapılan çalışmalara dayanarak iyotun ne formda olursa olsun çok düşük konsantrasyonlarda bile birçok bitki için yararlı olabileceği belirtilmiştir (Landini ve ark., 2011). Düşük konsantrasyonlarda iyotun varlığının genellikle bitki büyümesi, üretim ve stres koşullarına dayanım konusunda olumlu etkileri olduğu, yüksek konsantrasyonlarda ve özellikle I- formunun uygulanmasının iyodat (IO3) formuna göre çok daha fazla toksik etkiye sahip olduğu bildirilmiştir (Voogt ve ark. 2010, Medrano-Macías ve ark. 2016, Gonzali ve ark. 2017, Incrocci ve ark. 2019, Kiferle ve ark. 2021). Zhu ve ark. (2003) yapmış oldukları çalışmada uyguladıkları iyot miktarı arttıkça bitki yaş ağırlığının azaldığını belirlemişlerdir. Caffagni ve ark. (2011) sulama suyuna farklı iyot kaynaklarından farklı dozlarda iyot uygulandığında iyotun bitki gelişimini engelleyici yönde etki ettiğini ve yaş ağırlıklarının azaldığını, uygulanan iyodürün iyodattan daha fazla biriktiğini bildirmiştir. Bitki veriminde meydana gelen bu değişimin iyot konsantrasyonun köklerde toksik etki yaratmasından ve bitki gelişimini olumsuz 53 Kuru madde (g) etkilemesinden kaynaklanabileceği düşünülmektedir (Gonzali ve ark. 2017). Önceki araştırmalardan elde edilen sonuçların çalışmamızla uyumlu olduğu görülmüştür. 4.2.2. Marul bitkisinin iyot içeriği ve kaldırılan iyot miktarı Artan dozlarda uygulanan iyotun marul bitkisinin iyot içeriği ve kaldırılan iyot miktarına etkisine ilişkin varyans analiz sonuçları Çizelge 4.41’de, içeriğe ait ortalamalar ve LSD testine göre gruplandırmaları Çizelge 4.42’de kaldırılan miktarlarına ait ortalamalar ve LSD testine göre gruplandırmaları ise Çizelge 4.43’te sunulmuştur. Marul bitkisinin iyot içeriği üzerine; bitki kısımları, iyot dozları ve bunların interaksiyonundan elde edilen değerlerin % 1 düzeyinde önemli bulunduğu, kaldırılan iyot miktarları üzerine bitki kısımları ve iyot dozlarının elde edilen değerlerin % 1 düzeyinde önemli olduğu görülmüştür (Çizelge 4.41). Çizelge 4.41. Marul bitkisinin iyot içeriği ve kaldırılan iyot miktarına ilişkin varyans analiz sonuçları Varyasyon Serbestlik Kareler Kareler Hesaplanan Tablo değeri kaynağı derecesi toplamı ortalaması F değeri %5 %1 Faktör-A 1 286,134 286,134 819,618** 4,350 8,100 Faktör-B 4 34,952 8,738 25,030** 2,870 4,430 İçerik A*B 4 24,767 6,192 17,736** 2,870 4,430 Hata 20 6,982 0,349 Genel 29 352,835 12,167 Faktör-A 1 420,901 420,901 49,402** 4,350 8,100 Faktör-B 4 261,130 65,282 7,662** 2,870 4,430 Kaldırılan A*B 4 6,371 1,593 0,187öd 2,870 4,430 miktar Hata 20 170,400 8,520 Genel 29 858,801 29,614 Faktör-A: Bitki kısmı öd: önemli değil Faktör-B: İyot Dozları *: önemli p<0,05 **: önemli p<0,01 Uygulanan iyot dozlarının marul bitkisinin iyot içeriğinde kontrole oranla artış sağladığı görülmüş, en yüksek iyot içeriği (6,36 mg kg-1) I1 uygulamasından, en düşük iyot içeriği (3,72 mg kg-1) ise I0 uygulamasından elde edilmiştir (Çizelge 4.42). Marul bitkisi köklerindeki iyot içeriğinin (7,88 mg kg-1), yapraklara oranla (1,70 mg kg- 1) daha yüksek olduğu görülmüştür. Yapraklarda belirlenen en yüksek iyot içeriği (1,98 54 mg kg-1) I1 dozundan, en düşük iyot ise (1,40 mg kg-1) I0 dozundan, köklerde en yüksek iyot içeriği (10,74 mg kg-1) I1 dozundan, en düşük iyot ise (5,92 mg kg-1) I4 dozundan elde edilmiştir. Çizelge 4.42. İyot dozlarının marul bitkisinin iyot içeriğine etkisi Iyot Dozları (µM) Bitki kısmı I0 I1 I2 I3 I4 Ortalama Yaprak 1,40 b A 1,98 b A 1,80 b A 1,73 b A 1,61 b A 1,70 b Kök 6,04 a B 10,74 a A 9,74 a A 6,96 a B 5,92 a B 7,88 a Ortalama 3,72 B 6,36 A 5,77 A 4,34 B 3,76 B A LSD<0.01 0,614 B LSD<0.01 0,971 AxB LSD<0.01 1,373 A: Bitki kısmı; B: İyot Dozları; AxB: Bitki kısmı x İyot dozları interaksiyonu Büyük harfler yatay karşılaştırmayı, küçük harfler düşey karşılaştırmayı ifade etmektedir. Uygulanan iyot dozlarının marul bitkisinin kaldırılan iyot miktarını kontrole oranla arttırdığı, en yüksek kaldırılan iyot miktarının (20,50 µg) I2 uygulamasından, en düşük kaldırılan iyot miktarının (12,64 µg) ise I0 uygulamasından elde edildiği görülmüştür (Çizelge 4.43). Marul bitkisi yapraklarının kaldırdığı iyot miktarlarının (20,93 µg), köklere oranla (13,43 µg) daha yüksek olduğu görülmüştür. Bu durum yaprak kuru maddesinin köke oranla daha yüksek olmasından kaynaklanmıştır. Çizelge 4.43. İyot dozlarının marul bitkisinin kaldırılan iyot miktarına etkisi Iyot Dozları (µM) Bitki kısmı I0 I1 I2 I3 I4 Ortalama Yaprak 15,88 22,99 24,51 22,12 19,13 20,93 a Kök 9,40 16,69 16,48 13,56 11,03 13,43 b Ortalama 12,64 C 19,84 AB 20,50 A 17,84 AB 15,08 BC A LSD<0.01 3,033 B LSD<0.01 4,795 AxB LSD öd A: Bitki kısmı; B: İyot Dozları; AxB: Bitki kısmı x İyot dozları interaksiyonu Büyük harfler yatay karşılaştırmayı, küçük harfler düşey karşılaştırmayı ifade etmektedir. 55 İyot İyot (µg) (mg kg -1) Yapılan çalışmalarda uygulanan iyot arttırıcı yöntemlerin sebzelerin yenen kısımlarındaki iyot miktarına pozitif yönde etki ettiği bildirilmiştir (Altınok ve ark. 2003, Dai ve ark. 2004, Dai ve ark. 2006, Ujowundu ve ark. 2010, Landini ve ark., 2011, Weng ve ark. 2013, Daum ve ark. 2013, Kiferle ve ark. 2013, Li ve ark. 2016, Incrocci ve ark. 2019). İyot bakımından yetersiz olan toprakta yetişen bitkilerin iyot içeriklerinin 10 µg kg-1’dan daha az, iyotu yeterli olan toprakta yetişen bitkilerin ise yaklaşık 1 mg kg-1 olduğu bildirilmiştir (Zimmermann ve ark. 2008). Çalışmamızdan elde edilen değerlerin belirtilen değerlerden yüksek olduğu ve çözeltideki iyot konsantrasyonunun topraktaki yeterlilik düzeyinden daha fazla olduğu anlaşılmıştır. Incrocci ve ark. (2019) günlük alınması gerekli yeterli iyot dozunun çocuklar, yetişkinler, hamileler ve emzirme dönemindeki anneler için sırasıyla 90, 120, 150 ve 290 µg gün-1 olduğunu bildirmiş, çalışmamızdan elde edilen kaldırılan iyot miktarlarının bu değerleri karşılayabileceği görülmüştür. Fuge (2005), bitkilerin iyotu bünyelerine kökleri ve stomaları aracılığı ile aldıklarını ve çoğu durumda elementlerin bitkilerin üst kısımlarına kök sistemi boyunca taşındıklarını ifade etmiş, çalışmamızda yapraklardaki iyot konsantrasyonlarının benzer şekilde daha fazla olduğu ortaya konmuş, elde etmiş olduğumuz verilerin önceki çalışmalarla uyumlu olduğu görülmüştür. 4.2.3. Marul bitkisinin azot içeriği ve kaldırılan azot miktarı Artan dozlarda uygulanan iyotun marul bitkisinin azot içeriği ve kaldırılan azot miktarına etkisine ilişkin varyans analiz sonuçları Çizelge 4.44’de, içeriğe ait ortalamalar ve LSD testine göre gruplandırmaları Çizelge 4.45’te kaldırılan miktarlarına ait ortalamalar ve LSD testine göre gruplandırmaları ise Çizelge 4.46’da sunulmuştur. Marul bitkisinin azot içeriği üzerine; bitki kısımlarından elde edilen değerlerin % 1, interaksiyonundan elde edilen değerlerin % 5 düzeyinde önemli bulunduğu, kaldırılan 56 azot miktarları üzerine bitki kısımlarından elde edilen değerlerin ise % 1 düzeyinde önemli olduğu görülmüştür (Çizelge 4.44). Çizelge 4.44. Marul bitkisinin azot içeriği ve kaldırılan azot miktarına ilişkin varyans analiz sonuçları Varyasyon Serbestlik Kareler Kareler Hesaplanan Tablo değeri kaynağı derecesi toplamı ortalaması F değeri %5 %1 Faktör-A 1 1,652 1,652 92,105** 4,350 8,100 Faktör-B 4 0,151 0,038 2,101öd 2,870 4,430 İçerik A*B 4 0,232 0,058 3,234* 2,870 4,430 Hata 20 0,359 0,018 Genel 29 2,394 0,083 Faktör-A 1 1083190,008 1083190,008 428,895** 4,350 8,100 Faktör-B 4 13680,532 3420,133 1,354öd 2,870 4,430 Kaldırılan A*B 4 14304,229 3576,057 1,416öd 2,870 4,430 miktar Hata 20 50510,727 2525,536 Genel 29 1161685,497 40058,121 Faktör-A: Bitki kısmı öd: önemli değil Faktör-B: İyot Dozları *: önemli p<0,05 **: önemli p<0,01 Uygulanan iyot dozları ile marul bitkisinin azot içeriği kontrole oranla azalmış olsa da etki istatistiksel olarak önemli çıkmamıştır (Çizelge 4.45). Marul bitkisi köklerinin azot içeriğinin (% 4,12), yapraklara oranla (% 3,65) daha yüksek olduğu görülmüştür. Yapraklarda belirlenen en yüksek azot içeriği (% 3,84) I2 dozundan, en düşük azot ise (% 3,50) I4 dozundan, köklerde en yüksek azot içeriği (% 4,26) I0 dozundan, en düşük azot ise (% 3,97) I2 dozundan elde edilmiştir. Çizelge 4.45. İyot dozlarının marul bitkisinin azot içeriğine etkisi Iyot Dozları (µM) Bitki kısmı I0 I1 I2 I3 I4 Ortalama Yaprak 3,73 b AB 3,65 b AB 3,84 a A 3,53 b B 3,50 b B 3,65 b Kök 4,26 a A 4,18 a AB 3,97 a B 4,08 a AB 4,12 a AB 4,12 a Ortalama 3,99 3,91 3,91 3,81 3,81 A LSD<0.01 0,139 B LSD öd AxB LSD<0.05 0,228 A: Bitki kısmı; B: İyot Dozları; AxB: Bitki kısmı x İyot dozları interaksiyonu Büyük harfler yatay karşılaştırmayı, küçük harfler düşey karşılaştırmayı ifade etmektedir. 57 Azot (%) Uygulanan iyot dozlarının marul bitkisinin kaldırılan azot miktarını kontrole oranla diğer dozlarda arttırdığı görülmüş ancak istatistiksel olarak önemli bulunmamıştır (Çizelge 4.46). Marul bitkisi yapraklarının kaldırdığı azot miktarlarının (451,04 mg), köklere oranla (71,01 mg) daha yüksek olduğu görülmüştür. Bu durum yaprak kuru maddesinin köke oranla daha yüksek olmasından kaynaklanmıştır. Çizelge 4.46. İyot dozlarının marul bitkisinin kaldırılan azot miktarına etkisi Iyot Dozları (µM) Bitki kısmı I0 I1 I2 I3 I4 Ortalama Yaprak 411,75 432,09 527,48 466,88 417,01 451,04 a Kök 66,30 65,56 66,85 79,30 77,04 71,01 b Ortalama 239,03 248,83 297,16 273,09 247,03 A LSD<0.01 52,218 B LSD öd AxB LSD öd A: Bitki kısmı; B: İyot Dozları; AxB: Bitki kısmı x İyot dozları interaksiyonu Büyük harfler yatay karşılaştırmayı, küçük harfler düşey karşılaştırmayı ifade etmektedir. Marul yapraklarında % 3,90’dan daha az azot bulunması durumunda noksanlık belirtilerinin görüldüğü, azot yeterlilik düzeyinin % 4,00 - 5,00 olduğu, % 5,00’dan yüksek olduğunda ise azotun fazla olarak değerlendirildiği bildirilmiştir (Jones ve ark. 1991; Alparslan ve ark. 1998). Çalışmamızdan elde edilen azot içeriklerinin bildirilen sınır değerlerin biraz altında olduğu görülmüştür. 4.2.4. Marul bitkisinin fosfor içeriği ve kaldırılan fosfor miktarı Artan dozlarda uygulanan iyotun marul bitkisinin fosfor içeriği ve kaldırılan fosfor miktarına etkisine ilişkin varyans analiz sonuçları Çizelge 4.47’de, içeriğe ait ortalamalar ve LSD testine göre gruplandırmaları Çizelge 4.48’de kaldırılan miktarlarına ait ortalamalar ve LSD testine göre gruplandırmaları ise Çizelge 4.49’da sunulmuştur. Marul bitkisinin fosfor içeriği üzerine; bitki kısımları, iyot dozlarından elde edilen değerlerin % 1, interaksiyonundan elde edilen değerlerin ise % 5 düzeyinde önemli 58 Azot (mg) bulunduğu, kaldırılan fosfor miktarları üzerine bitki kısımlarından elde edilen değerlerin % 5 düzeyinde önemli olduğu görülmüştür (Çizelge 4.47). Çizelge 4.47. Marul bitkisinin fosfor içeriği ve kaldırılan fosfor miktarına ilişkin varyans analiz sonuçları Varyasyon Serbestlik Kareler Kareler Hesaplanan Tablo değeri kaynağı derecesi toplamı ortalaması F değeri %5 %1 Faktör-A 1 5,668 5,668 912,730** 4,350 8,100 Faktör-B 4 0,113 0,028 4,562** 2,870 4,430 İçerik A*B 4 0,085 0,021 3,410* 2,870 4,430 Hata 20 0,124 0,006 Genel 29 5,990 0,207 Faktör-A 1 53196,721 53196,721 340,010** 4,350 8,100 Faktör-B 4 1367,392 341,848 2,185öd 2,870 4,430 Kaldırılan A*B 4 413,862 103,465 0,661öd 2,870 4,430 miktar Hata 20 3129,124 156,456 Genel 29 58107,099 2003,693 Faktör-A: Bitki kısmı öd: önemli değil Faktör-B: İyot Dozları *: önemli p<0,05 **: önemli p<0,01 Uygulanan iyot dozlarının marul bitkisinin fosfor içeriğinde kontrole oranla artış sağladığı görülmüş, en yüksek fosfor içeriği (% 1,48) I3 uygulamasından, en düşük fosfor içeriği (% 1,32) ise I0 uygulamasından elde edilmiştir (Çizelge 4.48). Marul bitkisi köklerindeki fosfor içeriğinin (% 1,82), yapraklara oranla (% 0,95) daha yüksek olduğu görülmüştür. Yapraklarda belirlenen en yüksek fosfor içeriği (% 0,98) I4 dozundan, en düşük fosfor ise (% 0,91) I0 dozundan, köklerde en yüksek fosfor içeriği (% 2,00) I3 dozundan, en düşük fosfor ise (% 1,71) I1 dozundan elde edilmiştir. Çizelge 4.48. İyot dozlarının marul bitkisinin fosfor içeriğine (%) etkisi Iyot Dozları (µM) Bitki kısmı I0 I1 I2 I3 I4 Ortalama Yaprak 0,91 b A 0,96 b A 0,96 b A 0,96 b A 0,98 b A 0,95 b Kök 1,73 a C 1,71 a C 1,90 a AB 2,00 a A 1,77 a BC 1,82 a Ortalama 1,32 B 1,33 B 1,43 AB 1,48 A 1,38 AB A LSD<0.01 0,082 B LSD<0.01 0,129 AxB LSD<0.05 0,134 A: Bitki kısmı; B: İyot Dozları; AxB: Bitki kısmı x İyot dozları interaksiyonu Büyük harfler yatay karşılaştırmayı, küçük harfler düşey karşılaştırmayı ifade etmektedir. 59 Fosfor (%) Uygulanan iyot dozlarının marul bitkisinin kaldırılan fosfor miktarını kontrole oranla diğer dozlarda arttırdığı görülmüş ancak istatistiksel olarak önemli bulunmamıştır (Çizelge 4.49). Marul bitkisi yapraklarının kaldırdığı fosfor miktarlarının (115,14 mg), köklere oranla (31,56 mg) daha yüksek olduğu görülmüştür. Bu durum yaprak kuru maddesinin köke oranla daha yüksek olmasından kaynaklanmıştır. Çizelge 4.49. İyot dozlarının marul bitkisinin kaldırılan fosfor miktarına etkisi Iyot Dozları (µM) Bitki kısmı I0 I1 I2 I3 I4 Ortalama Yaprak 101,84 108,75 129,55 123,61 115,14 115,78 a Kök 27,14 26,77 32,07 38,91 32,91 31,56 b Ortalama 64,49 67,76 80,81 81,26 74,02 A LSD<0.01 12,997 B LSD öd AxB LSD öd A: Bitki kısmı; B: İyot Dozları; AxB: Bitki kısmı x İyot dozları interaksiyonu Büyük harfler yatay karşılaştırmayı, küçük harfler düşey karşılaştırmayı ifade etmektedir. Farklı iyot formları ve uygulama metodları kullanılarak ıspanak bitkisi ile yürüttülen çalışmada da iyotlu gübre uygulamalarının verim ve ıspanak bitkilerinin içerdiği P miktarları üzerine etkili olmadığı bildirilmiştir (Smoleń ve Sady 2012). Marul yapraklarında % 0,30’dan daha az fosfor bulunması durumunda noksanlık belirtilerinin görüldüğü, fosfor yeterlilik düzeyinin % 0,40 – 0,60 olduğu, % 0,60’dan yüksek olduğunda ise fosforun fazla olarak değerlendirildiği bildirilmiştir (Jones ve ark. 1991; Alparslan ve ark. 1998). Çalışmamızdan elde edilen fosfor içeriklerinin bildirilen sınır değerlerin üzerinde olduğu görülmüştür. 4.2.5. Marul bitkisinin potasyum içeriği ve kaldırılan potasyum miktarı Artan dozlarda uygulanan iyotun marul bitkisinin potasyum içeriği ve kaldırılan potasyum miktarına etkisine ilişkin varyans analiz sonuçları Çizelge 4.50’de, içeriğe ait 60 Fosfor (mg) ortalamalar ve LSD testine göre gruplandırmaları Çizelge 4.51’de kaldırılan miktarlarına ait ortalamalar ve LSD testine göre gruplandırmaları ise Çizelge 4.52’de sunulmuştur. Marul bitkisinin kaldırılan potasyum miktarları üzerine; bitki kısımlarından elde edilen değerlerin % 1 düzeyinde önemli olduğu görülmüştür (Çizelge 4.50). Çizelge 4.50. Marul bitkisinin potasyum içeriği ve kaldırılan potasyum miktarına ilişkin varyans analiz sonuçları Varyasyon Serbestlik Kareler Kareler Hesaplanan Tablo değeri kaynağı derecesi toplamı ortalaması F değeri %5 %1 Faktör-A 1 1,176 1,176 3,954öd 4,350 8,100 Faktör-B 4 2,158 0,539 1,813öd 2,870 4,430 İçerik A*B 4 1,303 0,326 1,095öd 2,870 4,430 Hata 20 5,949 0,297 Genel 29 10,586 0,365 Faktör-A 1 5722700,311 5722700,311 308,885** 4,350 8,100 Faktör-B 4 130218,645 32554,661 1,757öd 2,870 4,430 Kaldırılan A*B 4 117215,836 29303,959 1,582öd 2,870 4,430 miktar Hata 20 370538,699 18526,935 Genel 29 6340673,492 218643,914 Faktör-A: Bitki kısmı öd: önemli değil Faktör-B: İyot Dozları *: önemli p<0,05 **: önemli p<0,01 Uygulanan iyot dozlarının marul bitkisinin potasyum içeriğinde kontrole oranla azalmış olsa da etki istatistiksel olarak önemli çıkmamıştır (Çizelge 4.51). Marul bitkisi köklerin potasyum içeriğinin (% 8,72), yapraklara oranla (% 8,33) daha yüksek olduğu görülse de istatistiksel olarak önemli çıkmamıştır. Çizelge 4.51. İyot dozlarının marul bitkisinin potasyum içeriğine etkisi Iyot Dozları (µM) Bitki kısmı I0 I1 I2 I3 I4 Ortalama Yaprak 8,14 8,45 9,09 8,21 7,76 8,33 Kök 8,99 8,56 8,81 8,80 8,45 8,72 Ortalama 8,57 8,50 8,95 8,50 8,10 A LSD öd B LSD öd AxB LSD öd A: Bitki kısmı; B: İyot Dozları; AxB: Bitki kısmı x İyot dozları interaksiyonu Büyük harfler yatay karşılaştırmayı, küçük harfler düşey karşılaştırmayı ifade etmektedir. 61 Potasyum (%) Uygulanan iyot dozlarının marul bitkisinin kaldırılan potasyum miktarını kontrole oranla diğer dozlarda arttırdığı görülmüş, ancak istatistiksel olarak önemli bulunmamıştır (Çizelge 4.52). Marul bitkisi yapraklarının kaldırdığı potasyum miktarlarının (1024,47 mg), köklere oranla (150,96 mg) daha yüksek olduğu görülmüştür. Bu durum yaprak kuru maddesinin köke oranla daha yüksek olmasından kaynaklanmıştır. Çizelge 4.52. İyot dozlarının marul bitkisinin kaldırılan potasyum miktarına etkisi Iyot Dozları (µM) Bitki kısmı I0 I1 I2 I3 I4 Ortalama Yaprak 900,69 979,60 1247,36 1078,34 916,37 1024,47 a Kök 140,10 134,92 149,67 172,17 157,93 150,96 b Ortalama 520,39 557,26 698,52 625,25 537,15 A LSD<0.01 141,431 B LSD öd AxB LSD öd A: Bitki kısmı; B: İyot Dozları; AxB: Bitki kısmı x İyot dozları interaksiyonu Büyük harfler yatay karşılaştırmayı, küçük harfler düşey karşılaştırmayı ifade etmektedir. Farklı iyot formları ve uygulama metodları kullanılarak ıspanak bitkisi ile yürüttülen çalışmada da iyotlu gübre uygulamalarının verim ve ıspanak bitkilerinin içerdiği K miktarları üzerine etkili olmadığı bildirilmiştir (Smoleń ve Sady 2012). Marul yapraklarında % 5,90’dan daha az potasyum bulunması durumunda potasyum noksanlığının görüldüğü, potasyum yeterlilik düzeyinin % 6,00 - 7,00 arasında olduğu, % 7,00’dan yüksek olduğunda ise potasyumun fazla olarak değerlendirildiği bildirilmiştir (Jones ve ark. 1991; Alparslan ve ark. 1998). Çalışmamızdan elde edilen potasyum içeriklerinin bildirilen sınır değerlerin üzerinde olduğu görülmüştür. 4.2.6. Marul bitkisinin sodyum içeriği ve kaldırılan sodyum miktarı Artan dozlarda uygulanan iyotun marul bitkisinin sodyum içeriği ve kaldırılan sodyum miktarına etkisine ilişkin varyans analiz sonuçları Çizelge 4.53’te, içeriğe ait ortalamalar 62 Potasyum (mg) ve LSD testine göre gruplandırmaları Çizelge 4.54’te kaldırılan miktarlarına ait ortalamalar ve LSD testine göre gruplandırmaları ise Çizelge 4.55’te sunulmuştur. Marul bitkisinin sodyum içeriği üzerine; bitki kısımlarından elde edilen değerlerin % 1 düzeyinde önemli bulunduğu, kaldırılan sodyum miktarları üzerine bitki kısımlarından elde edilen değerlerinde % 1 düzeyinde önemli olduğu görülmüştür (Çizelge 4.53). Çizelge 4.53. Marul bitkisinin sodyum içeriği ve kaldırılan sodyum miktarına ilişkin varyans analiz sonuçları Varyasyon Serbestlik Kareler Kareler Hesaplanan Tablo değeri kaynağı derecesi toplamı ortalaması F değeri %5 %1 Faktör-A 1 0,118 0,118 119,003** 4,350 8,100 Faktör-B 4 0,008 0,002 2,045öd 2,870 4,430 İçerik A*B 4 0,004 0,001 0,897öd 2,870 4,430 Hata 20 0,020 0,001 Genel 29 0,149 0,005 Faktör-A 1 18409,064 18409,064 311,777** 4,350 8,100 Faktör-B 4 388,525 97,131 1,645öd 2,870 4,430 Kaldırılan A*B 4 273,013 68,253 1,156öd 2,870 4,430 miktar Hata 20 1180,913 59,046 Genel 29 20251,515 698,328 Faktör-A: Bitki kısmı öd: önemli değil Faktör-B: İyot Dozları *: önemli p<0,05 **: önemli p<0,01 Çizelge 4.54. İyot dozlarının marul bitkisinin sodyum içeriğine etkisi Iyot Dozları (µM) Bitki kısmı I0 I1 I2 I3 I4 Ortalama Yaprak 0,48 0,48 0,52 0,49 0,48 0,49 b Kök 0,59 0,61 0,63 0,66 0,60 0,62 a Ortalama 0,54 0,54 0,57 057 0,54 A LSD<0.01 0,033 B LSD öd AxB LSD öd A: Bitki kısmı; B: İyot Dozları; AxB: Bitki kısmı x İyot dozları interaksiyonu Büyük harfler yatay karşılaştırmayı, küçük harfler düşey karşılaştırmayı ifade etmektedir. Uygulanan iyot dozlarının marul bitkisinin sodyum içeriğinde kontrole oranla artış sağlamış olsa da etki istatistiksel olarak önemli çıkmamıştır (Çizelge 4.54). Marul bitkisi köklerin sodyum içeriğinin (% 0,62), yapraklara oranla (% 0,49) daha yüksek olduğu görülse de istatistiksel olarak önemli çıkmamıştır. 63 Sodyum (%) Uygulanan iyot dozlarının marul bitkisinin kaldırılan sodyum miktarını kontrole oranla diğer dozlarda arttırdığı görülmüş ancak istatistiksel olarak önemli bulunmamıştır (Çizelge 4.55). Marul bitkisi yapraklarının kaldırdığı sodyum miktarlarının (60,20 mg), köklere oranla (10,66 mg) daha yüksek olduğu görülmüştür. Bu durum yaprak kuru maddesinin köke oranla daha yüksek olmasından kaynaklanmıştır. Çizelge 4.55. İyot dozlarının marul bitkisinin kaldırılan sodyum miktarına etkisi Iyot Dozları (µM) Bitki kısmı I0 I1 I2 I3 I4 Ortalama Yaprak 53,82 55,62 71,11 64,23 56,21 60,20 a Kök 9,25 9,56 10,58 12,70 11,19 10,66 b Ortalama 31,54 32,59 40,85 38,47 33,70 A LSD<0.01 7,984 B LSD öd AxB LSD öd A: Bitki kısmı; B: İyot Dozları; AxB: Bitki kısmı x İyot dozları interaksiyonu Büyük harfler yatay karşılaştırmayı, küçük harfler düşey karşılaştırmayı ifade etmektedir. Düşük konsantrasyonlarda iyotun varlığının genellikle bitki büyümesi, üretim ve stres koşullarına dayanım konusunda olumlu etkileri olduğu, yüksek konsantrasyonlarda ve özellikle I- formunun uygulanmasının iyodat (IO3) formuna göre çok daha fazla toksik etkiye sahip olduğu bildirilmiştir (Voogt ve ark. 2010, Medrano-Macías ve ark. 2016, Gonzali ve ark. 2017, Incrocci ve ark. 2019, Kiferle ve ark. 2021). 4.2.7. Marul bitkisinin kalsiyum içeriği ve kaldırılan kalsiyum miktarı Artan dozlarda uygulanan iyotun marul bitkisinin kalsiyum içeriği ve kaldırılan kalsiyum miktarına etkisine ilişkin varyans analiz sonuçları Çizelge 4.56’da, içeriğe ait ortalamalar ve LSD testine göre gruplandırmaları Çizelge 4.57’de kaldırılan miktarlarına ait ortalamalar ve LSD testine göre gruplandırmaları ise Çizelge 4.58’de sunulmuştur. 64 Sodyum (mg) Marul bitkisinin kaldırılan kalsiyum miktarları üzerine; bitki kısımlarından elde edilen değerlerin % 1 düzeyinde önemli bulunduğu, iyot dozları ve interaksiyonundan elde edilen değerlerin ise % 5 düzeyinde önemli olduğu görülmüştür (Çizelge 4.56). Çizelge 4.56. Marul bitkisinin kalsiyum içeriği ve kaldırılan kalsiyum miktarına ilişkin varyans analiz sonuçları Varyasyon Serbestlik Kareler Kareler Hesaplanan Tablo değeri kaynağı derecesi toplamı ortalaması F değeri %5 %1 Faktör-A 1 0,252 0,252 0,198öd 4,350 8,100 Faktör-B 4 5,252 1,313 1,031öd 2,870 4,430 İçerik A*B 4 4,915 1,229 0,965öd 2,870 4,430 Hata 20 25,477 1,274 Genel 29 35,897 1,238 Faktör-A 1 141351,725 141351,725 651,391** 4,350 8,100 Faktör-B 4 3804,498 951,124 4,383* 2,870 4,430 Kaldırılan A*B 4 3010,142 752,535 3,468* 2,870 4,430 miktar Hata 20 4339,999 217,000 Genel 29 152506,363 5258,840 Faktör-A: Bitki kısmı öd: önemli değil Faktör-B: İyot Dozları *: önemli p<0,05 **: önemli p<0,01 Uygulanan iyot dozlarının marul bitkisinin kalsiyum içeriğinde kontrole oranla artış sağlamış olsa da etki istatistiksel olarak önemli çıkmamıştır (Çizelge 4.57). Marul bitkisi köklerin kalsiyum içeriğinin (% 1,04), yapraklara oranla (% 1,22) daha düşük olduğu görülse de istatistiksel olarak önemli çıkmamıştır. Çizelge 4.57. İyot dozlarının marul bitkisinin kalsiyum içeriğine etkisi Iyot Dozları (µM) Bitki kısmı I0 I1 I2 I3 I4 Ortalama Yaprak 0,99 1,24 1,18 1,28 1,41 1,22 Kök 0,57 2,66 0,68 0,69 0,59 1,04 Ortalama 0,78 1,95 0,93 0,99 1,00 A LSD öd B LSD öd AxB LSD öd A: Bitki kısmı; B: İyot Dozları; AxB: Bitki kısmı x İyot dozları interaksiyonu Büyük harfler yatay karşılaştırmayı, küçük harfler düşey karşılaştırmayı ifade etmektedir. 65 Kalsiyum (%) Uygulanan iyot dozlarının marul bitkisinin kaldırılan kalsiyum miktarını kontrole oranla arttırdığı, en yüksek kaldırılan kalsiyum miktarının (89,09 mg) I3 uygulamasından, en düşük kaldırılan kalsiyum miktarının (59,18 mg) ise I0 uygulamasından elde edildiği görülmüştür (Çizelge 4.58). Marul bitkisi yapraklarının kaldırdığı kalsiyum miktarlarının (148,18 mg), köklere oranla (10,90 mg) daha yüksek olduğu görülmüştür. Bu durum yaprak kuru maddesinin köke oranla daha yüksek olmasından kaynaklanmıştır. Yapraklarda belirlenen en yüksek kaldırılan kalsiyum miktarı (166,38 mg) I4 dozundan, en düşük kaldırılan kalsiyum miktarı (109,48 mg) ise I0 dozundan, köklerde belirlenen en yüksek kaldırılan kalsiyum miktarı (13,43 mg) I3 dozundan, en düşük kaldırılan kalsiyum miktarı (8,89 mg) ise I0 dozundan sağlanmıştır. Çizelge 4.58. İyot dozlarının marul bitkisinin kaldırılan kalsiyum miktarına etkisi Iyot Dozları (µM) Bitki kısmı I0 I1 I2 I3 I4 Ortalama Yaprak 109,48 a B 141,53 a A 158,77 a A 164,74 a A 166,38 a A 148,18 a Kök 8,89 b A 9,83 b A 11,47 b A 13,43 b A 10,86 b A 10,90 b Ortalama 59,18 B 75,68 AB 85,12 A 89,09 A 88,62 A A LSD<0.01 15,306 B LSD<0.05 17,753 AxB LSD<0.05 25,106 A: Bitki kısmı; B: İyot Dozları; AxB: Bitki kısmı x İyot dozları interaksiyonu Büyük harfler yatay karşılaştırmayı, küçük harfler düşey karşılaştırmayı ifade etmektedir. Marul yapraklarında % 2,20’den daha az kalsiyum bulunması durumunda kalsiyum noksanlığının görüldüğü, kalsiyum yeterlilik düzeyinin % 2,30 – 3,50 arasında olduğu, % 3,50’den yüksek olduğunda ise kalsiyumun fazla olarak değerlendirildiği bildirilmiştir (Jones ve ark. 1991; Alparslan ve ark. 1998). Çalışmamızdan elde edilen kalsiyum içeriklerinin bildirilen sınır değerlerin altında olduğu görülmüştür. Bu durumun çözeltideki kalsiyum yetersizliğinden ziyade diğer elementler arasındaki antagonistik ilişkiden kaynaklandığı düşünülmektedir. 66 Kalsiyum (mg) 4.2.8. Marul bitkisinin magnezyum içeriği ve kaldırılan magnezyum miktarı Artan dozlarda uygulanan iyotun marul bitkisinin magnezyum içeriği ve kaldırılan magnezyum miktarına etkisine ilişkin varyans analiz sonuçları Çizelge 4.59’da, içeriğe ait ortalamalar ve LSD testine göre gruplandırmaları Çizelge 4.60’ta kaldırılan miktarlarına ait ortalamalar ve LSD testine göre gruplandırmaları ise Çizelge 4.61’de sunulmuştur. Marul bitkisinin magnezyum içeriği üzerine; bitki kısımlarından elde edilen değerlerin % 1 düzeyinde önemli bulunduğu, kaldırılan magnezyum miktarları üzerine bitki kısımlarından elde edilen değerlerinde % 1 düzeyinde önemli olduğu görülmüştür (Çizelge 4.59). Çizelge 4.59. Marul bitkisinin magnezyum içeriği ve kaldırılan magnezyum miktarına ilişkin varyans analiz sonuçları Varyasyon Serbestlik Kareler Kareler Hesaplanan Tablo değeri kaynağı derecesi toplamı ortalaması F değeri %5 %1 Faktör-A 1 1,244 1,244 521,398** 4,350 8,100 Faktör-B 4 0,021 0,005 2,203öd 2,870 4,430 İçerik A*B 4 0,004 0,001 0,424öd 2,870 4,430 Hata 20 0,048 0,002 Genel 29 1,317 0,045 Faktör-A 1 42003,202 42003,202 440,965** 4,350 8,100 Faktör-B 4 577,070 144,268 1,515öd 2,870 4,430 Kaldırılan A*B 4 449,111 112,278 1,179öd 2,870 4,430 miktar Hata 20 1905,057 95,523 Genel 29 44934,440 1549,463 Faktör-A: Bitki kısmı öd: önemli değil Faktör-B: İyot Dozları *: önemli p<0,05 **: önemli p<0,01 Uygulanan iyot dozlarının marul bitkisinin magnezyum içeriğinde kontrole oranla artış sağlamış olsa da etki istatistiksel olarak önemli çıkmamıştır (Çizelge 4.60). Marul bitkisi köklerindeki magnezyum içeriğinin (% 0,24), yapraklara oranla (% 0,65) daha düşük olduğu görülmüştür. 67 Çizelge 4.60. İyot dozlarının marul bitkisinin magnezyum içeriğine etkisi Iyot Dozları (µM) Bitki kısmı I0 I1 I2 I3 I4 Ortalama Yaprak 0,61 0,66 0,68 0,65 0,63 0,65 a Kök 0,19 0,23 0,27 0,28 0,23 0,24 b Ortalama 0,40 0,45 0,47 0,46 0,43 A LSD<0.01 0,051 B LSD öd AxB LSD öd A: Bitki kısmı; B: İyot Dozları; AxB: Bitki kısmı x İyot dozları interaksiyonu Büyük harfler yatay karşılaştırmayı, küçük harfler düşey karşılaştırmayı ifade etmektedir. Uygulanan iyot dozlarının marul bitkisinin kaldırılan magnezyum miktarını kontrole oranla diğer dozlarda arttırdığı görülmüş ancak istatistiksel olarak önemli bulunmamıştır (Çizelge 4.61). Marul bitkisi yapraklarının kaldırdığı magnezyum miktarlarının (79,10 mg), köklere oranla (4,26 mg) daha yüksek olduğu görülmüştür. Bu durum yaprak kuru maddesinin köke oranla daha yüksek olmasından kaynaklanmıştır. Çizelge 4.61. İyot dozlarının marul bitkisinin kaldırılan magnezyum miktarına etkisi Iyot Dozları (µM) Bitki kısmı I0 I1 I2 I3 I4 Ortalama Yaprak 67,95 76,72 92,08 83,88 74,87 79,10 a Kök 3,45 3,52 4,64 5,44 4,27 4,26 b Ortalama 35,70 40,12 48,36 44,66 39,57 A LSD<0.01 10,141 B LSD öd AxB LSD öd A: Bitki kısmı; B: İyot Dozları; AxB: Bitki kısmı x İyot dozları interaksiyonu Büyük harfler yatay karşılaştırmayı, küçük harfler düşey karşılaştırmayı ifade etmektedir. Farklı iyot formları ve uygulama metodları kullanılarak ıspanak bitkisi ile yürüttülen çalışmada da iyotlu gübre uygulamalarının verim ve ıspanak bitkilerinin içerdiği Mg miktarları üzerine etkili olmadığı bildirilmiştir (Smoleń ve Sady 2012). 68 Magnezyum Magnezyum (mg) (%) Marul yapraklarında % 0,40’dan daha az magnezyum bulunması durumunda noksanlık belirtilerinin görüldüğü, magnezyum yeterlilik düzeyinin % 0,50 – 0,80 aralığında olduğu ve marul yapraklarında % 0,80’den daha yüksek magnezyum bulunması durumunda ise fazla olarak değerlendirildiği bildirilmiştir (Jones ve ark. 1991; Alparslan ve ark. 1998). Çalışmamızdan elde edilen magnezyum içeriklerinin bildirilen sınır değerler arasında olduğu görülmüştür. 4.2.9. Marul bitkisinin demir içeriği ve kaldırılan demir miktarı Artan dozlarda uygulanan iyotun marul bitkisinin demir içeriği ve kaldırılan demir miktarına etkisine ilişkin varyans analiz sonuçları Çizelge 4.62’de, içeriğe ait ortalamalar ve LSD testine göre gruplandırmaları Çizelge 4.63’te kaldırılan miktarlarına ait ortalamalar ve LSD testine göre gruplandırmaları ise Çizelge 4.64’te sunulmuştur. Marul bitkisinin demir içeriği üzerine; bitki kısımlarından elde edilen değerlerin %1, iyot dozları ve bunların interaksiyonundan elde edilen değerlerin % 5 düzeyinde önemli bulunduğu, kaldırılan demir miktarları üzerine bitki kısımlarından elde edilen değerlerin % 1, iyot dozları ve bunların interaksiyonundan elde edilen değerlerin ise % 5 düzeyinde önemli olduğu görülmüştür (Çizelge 4.62). Çizelge 4.62. Marul bitkisinin demir içeriği ve kaldırılan demir miktarına ilişkin varyans analiz sonuçları Varyasyon Serbestlik Kareler Kareler Hesaplanan Tablo değeri kaynağı derecesi toplamı ortalaması F değeri %5 %1 Faktör-A 1 149471639,039 149471639,039 575,692** 4,350 8,100 Faktör-B 4 3458055,437 864513,859 3,330* 2,870 4,430 İçerik A*B 4 3584898,765 896224,691 3,452* 2,870 4,430 Hata 20 5192763,343 259638,167 Genel 29 161707356,583 5576115,744 Faktör-A 1 313,892 313,892 332,027** 4,350 8,100 Faktör-B 4 14,001 3,500 3,702* 2,870 4,430 Kaldırılan A*B 4 13,176 3,294 3,484* 2,870 4,430 miktar Hata 20 18,908 0,945 Genel 29 359,977 12,413 Faktör-A: Bitki kısmı öd: önemli değil Faktör-B: İyot Dozları *: önemli p<0,05 **: önemli p<0,01 69 Uygulanan iyot dozlarının marul bitkisinin demir içeriğinde kontrole oranla artış sağladığı görülmüş, en yüksek demir içeriği (2905,25 mg kg-1) I2 uygulamasından, en düşük demir içeriği (1910,53 mg kg-1) ise I4 uygulamasından elde edilmiştir (Çizelge 4.63). Marul bitkisi köklerindeki demir içeriğinin (4579,67 mg kg-1), yapraklara oranla (115,42 mg kg-1) daha yüksek olduğu görülmüştür. Yapraklarda belirlenen en yüksek demir içeriği (120,90 mg kg-1) I0 dozundan, en düşük demir ise (103,29 mg kg-1) I2 dozundan, köklerde en yüksek demir içeriği (5707,21 mg kg-1) I2 dozundan, en düşük demir ise (3700,54 mg kg-1) I4 dozundan elde edilmiştir. Çizelge 4.63. İyot dozlarının marul bitkisinin demir içeriğine etkisi Iyot Dozları (µM) Bitki kısmı I0 I1 I2 I3 I4 Ortalama Yaprak 120,90 b A 119,19 b A 103,29 b A 113,19 b A 120,52 b A 115,42 b Kök 4069,29 a AB 4645,75 a B 5707,21 a A 4775,55 a B 3700,54 a B 4579,67 a Ortalama 2095,10 B 2382,47 AB 2905,25 A 2444,37 AB 1910,53 B A LSD<0.01 529,454 B LSD<0.05 614,078 AxB LSD<0.05 868,437 A: Bitki kısmı; B: İyot Dozları; AxB: Bitki kısmı x İyot dozları interaksiyonu Büyük harfler yatay karşılaştırmayı, küçük harfler düşey karşılaştırmayı ifade etmektedir. Çizelge 4.64. İyot dozlarının marul bitkisinin kaldırılan demir miktarına etkisi Iyot Dozları (µM) Bitki kısmı I0 I1 I2 I3 I4 Ortalama Yaprak 1,35 b A 1,36 b A 1,39 b A 1,44 b A 1,41 b A 1,39 b Kök 6,38 a B 7,12 a B 9,68 a A 9,28 a A 6,86 a B 7,86 a Ortalama 3,86 C 4,24 BC 5,54 A 5,36 AB 4,14 C A LSD<0.01 1,010 B LSD<0.05 1,172 AxB LSD<0.05 1,657 A: Bitki kısmı; B: İyot Dozları; AxB: Bitki kısmı x İyot dozları interaksiyonu Büyük harfler yatay karşılaştırmayı, küçük harfler düşey karşılaştırmayı ifade etmektedir. Uygulanan iyot dozlarının marul bitkisinin kaldırılan demir miktarını kontrole oranla arttırdığı, en yüksek kaldırılan demir miktarının (5,54 mg) I2 uygulamasından, en düşük 70 Demir Demir (mg) (mg kg -1) kaldırılan demir miktarının 3,86 mg) ise I0 uygulamasından elde edildiği görülmüştür (Çizelge 4.64). Marul bitkisi köklerin kaldırdığı demir miktarlarının (7,86 mg), yapraklara oranla (1,39 mg) daha yüksek olduğu görülmüştür. Bu durum kök kuru maddesinin yaprağa oranla daha yüksek olmasından kaynaklanmıştır. Yapraklarda belirlenen en yüksek kaldırılan demir miktarı (1,44 mg) I3 dozundan, en düşük kaldırılan demir miktarı (1,35 mg) ise I0 dozundan, köklerde belirlenen en yüksek kaldırılan demir miktarı (9,68 mg) I2 dozundan, en düşük kaldırılan demir miktarı (6,38 mg) ise I0 dozundan sağlanmıştır. Marul yapraklarında 49 mg kg-1’den az demir bulunması durumunda noksanlık belirtilerinin görüldüğü, demir yeterlilik düzeyinin 50-100 mg kg-1 aralığında olduğu ve marul yapraklarında 100 mg kg-1’den daha yüksek demir bulunması durumunda ise fazla olarak değerlendirildiği bildirilmiştir (Jones ve ark. 1991; Alparslan ve ark. 1998). Çalışmamızdan elde edilen demir içeriklerinin bildirilen sınır değerlerin üzerinde olduğu görülmüştür. 4.2.10. Marul bitkisinin bakır içeriği ve kaldırılan bakır miktarı Artan dozlarda uygulanan iyotun marul bitkisinin bakır içeriği ve kaldırılan bakır miktarına etkisine ilişkin varyans analiz sonuçları Çizelge 4.65’te, içeriğe ait ortalamalar ve LSD testine göre gruplandırmaları Çizelge 4.66’da kaldırılan miktarlarına ait ortalamalar ve LSD testine göre gruplandırmaları ise Çizelge 4.67’de sunulmuştur. Marul bitkisinin bakır içeriği üzerine; bitki kısımlarından elde edilen değerlerin % 1 düzeyinde önemli bulunduğu, kaldırılan bakır miktarları üzerine bitki kısımlarından elde edilen değerlerin de % 1 düzeyinde önemli olduğu görülmüştür (Çizelge 4.65). Uygulanan iyot dozları marul bitkisinin bakır içeriğinde kontrole oranla artış sağlamış olsa da etki istatistiksel olarak önemli çıkmamıştır (Çizelge 4.66). 71 Marul bitkisi köklerindeki bakır içeriğinin (20,14 mg kg-1), yapraklara oranla (8,83 mg kg-1) daha yüksek olduğu görülmüştür. Çizelge 4.65. Marul bitkisinin bakır içeriği ve kaldırılan bakır miktarına ilişkin varyans analiz sonuçları Varyasyon Serbestlik Kareler Kareler Hesaplanan Tablo değeri kaynağı derecesi toplamı ortalaması F değeri %5 %1 Faktör-A 1 959,031 959,031 967,386** 4,350 8,100 Faktör-B 4 4,671 1,168 1,178öd 2,870 4,430 İçerik A*B 4 4,007 1,002 1,011öd 2,870 4,430 Hata 20 19,827 0,991 Genel 29 987,537 34,053 Faktör-A 1 0,040 0,040 208,439** 4,350 8,100 Faktör-B 4 0,001 000,0 1,561öd 2,870 4,430 Kaldırılan A*B 4 0,000 0,000 0,632öd 2,870 4,430 miktar Hata 20 0,004 0,000 Genel 29 0,045 0,002 Faktör-A: Bitki kısmı öd: önemli değil Faktör-B: İyot Dozları *: önemli p<0,05 **: önemli p<0,01 Çizelge 4.66. İyot dozlarının marul bitkisinin bakır içeriğine etkisi Iyot Dozları (µM) Bitki kısmı I0 I1 I2 I3 I4 Ortalama Yaprak 8,87 9,04 8,87 8,93 8,44 8,83 b Kök 19,72 19,28 20,97 21,06 19,67 20,14 a Ortalama 14,30 14,16 14,92 15,00 14,06 A LSD<0.01 1,035 B LSD öd AxB LSD öd A: Bitki kısmı; B: İyot Dozları; AxB: Bitki kısmı x İyot dozları interaksiyonu Büyük harfler yatay karşılaştırmayı, küçük harfler düşey karşılaştırmayı ifade etmektedir. Çizelge 4.67. İyot dozlarının marul bitkisinin kaldırılan bakır miktarına etkisi Iyot Dozları (µM) Bitki kısmı I0 I1 I2 I3 I4 Ortalama Yaprak 0,10 0,10 0,12 0,11 0,10 0,11 a Kök 0,03 0,03 0,04 0,04 0,04 0,04 b Ortalama 0,06 0,07 0,08 0,78 0,07 A LSD<0.01 0,014 B LSD öd AxB LSD öd A: Bitki kısmı; B: İyot Dozları; AxB: Bitki kısmı x İyot dozları interaksiyonu Büyük harfler yatay karşılaştırmayı, küçük harfler düşey karşılaştırmayı ifade etmektedir. 72 Bakır Bakır (mg) (mg kg-1) Uygulanan iyot dozlarının marul bitkisinin kaldırılan bakır miktarını kontrole oranla diğer dozlarda arttırdığı görülmüş ancak istatistiksel olarak önemli bulunmamıştır (Çizelge 4.67). Marul bitkisi yapraklarının kaldırdığı bakır miktarlarının (0,11 mg), köklere oranla (0,04 mg) daha yüksek olduğu görülmüştür. Bu durum yaprak kuru maddesinin köke oranla daha yüksek olmasından kaynaklanmıştır. Farklı iyot formları ve uygulama metodları kullanılarak ıspanak bitkisi ile yürüttülen çalışmada da iyotlu gübre uygulamalarının verim ve ıspanak bitkilerinin içerdiği Cu miktarları üzerine etkili olmadığı bildirilmiştir (Smoleń ve Sady 2012). Marul yapraklarında bakır noksanlığının 7 mg kg-1’dan daha az bakır bulunduğunda görüldüğü, bakır yeterlilik düzeyinin 8 - 25 mg kg-1 arasında olduğu, 25 mg kg-1 ’dan daha yüksek olduğunda ise fazla olarak değerlendirildiği bildirilmiştir (Jones ve ark. 1991; Alparslan ve ark. 1998). Çalışmamızdan elde edilen bakır içeriklerinin bildirilen sınır değerler arasında olduğu görülmüştür. 4.2.11. Marul bitkisinin çinko içeriği ve kaldırılan çinko miktarı Artan dozlarda uygulanan iyotun marul bitkisinin çinko içeriği ve kaldırılan çinko miktarına etkisine ilişkin varyans analiz sonuçları Çizelge 4.68’de, içeriğe ait ortalamalar ve LSD testine göre gruplandırmaları Çizelge 4.69’da kaldırılan miktarlarına ait ortalamalar ve LSD testine göre gruplandırmaları ise Çizelge 4.70’te sunulmuştur. Marul bitkisinin çinko içeriği üzerine; bitki kısımları, iyot dozlarından elde edilen değerlerin % 1 düzeyinde önemli bulunduğu, kaldırılan çinko miktarları üzerine bitki kısımlarından elde edilen değerlerinde % 1 düzeyinde önemli olduğu görülmüştür (Çizelge 4.68). Uygulanan iyot dozlarının marul bitkisinin çinko içeriğinde kontrole oranla azalma meydana geldiği görülmüş, en yüksek çinko içeriği (215,15 mg kg-1) I1 uygulamasından, 73 en düşük çinko içeriği (167,19 mg kg-1) ise I4 uygulamasından elde edilmiştir (Çizelge 4.69). Çizelge 4.68. Marul bitkisinin çinko içeriği ve kaldırılan çinko miktarına ilişkin varyans analiz sonuçları Varyasyon Serbestlik Kareler Kareler Hesaplanan Tablo değeri kaynağı derecesi toplamı ortalaması F değeri %5 %1 Faktör-A 1 366435,691 366435,691 765,664** 4,350 8,100 Faktör-B 4 9841,511 2460,378 5,141** 2,870 4,430 İçerik A*B 4 4093,518 1023,379 2,138öd 2,870 4,430 Hata 20 9571,705 478,585 Genel 29 389942,425 13446,291 Faktör-A 1 2,144 2,144 117,933** 4,350 8,100 Faktör-B 4 0,064 0,016 0,875öd 2,870 4,430 Kaldırılan A*B 4 0,030 0,007 0,410öd 2,870 4,430 miktar Hata 20 0,364 0,018 Genel 29 2,601 0,090 Faktör-A: Bitki kısmı öd: önemli değil Faktör-B: İyot Dozları *: önemli p<0,05 **: önemli p<0,01 Çizelge 4.69. İyot dozlarının marul bitkisinin çinko içeriğine etkisi Iyot Dozları (µM) Bitki kısmı I0 I1 I2 I3 I4 Ortalama Yaprak 95,82 94,53 83,34 81,26 77,71 86,53 b Kök 333,77 335,76 318,06 293,60 256,66 307,57 a Ortalama 214,80 A 215,15 A 200,70 AB 187,43 AB 167,19 B A LSD<0.01 22,731 B LSD<0.01 35,941 AxB LSD öd A: Bitki kısmı; B: İyot Dozları; AxB: Bitki kısmı x İyot dozları interaksiyonu Büyük harfler yatay karşılaştırmayı, küçük harfler düşey karşılaştırmayı ifade etmektedir. Marul bitkisi köklerindeki çinko içeriğinin (307,57 mg kg-1), yapraklara oranla (86,53 mg kg-1) daha yüksek olduğu görülmüştür. Uygulanan iyot dozlarının marul bitkisinin kaldırılan çinko miktarını kontrole oranla diğer dozlarda arttırdığı görülmüş ancak istatistiksel olarak önemli bulunmamıştır (Çizelge 4.70). 74 Çinko (mg kg-1) Çizelge 4.70. İyot dozlarının marul bitkisinin kaldırılan çinko miktarına etkisi Iyot Dozları (µM) Bitki kısmı I0 I1 I2 I3 I4 Ortalama Yaprak 1,08 1,10 1,14 1,05 0,92 1,06 a Kök 0,52 0,52 0,52 0,57 0,48 0,52 b Ortalama 0,80 0,81 0,83 0,81 0,70 A LSD<0.01 0,140 B LSD öd AxB LSD öd A: Bitki kısmı; B: İyot Dozları; AxB: Bitki kısmı x İyot dozları interaksiyonu Büyük harfler yatay karşılaştırmayı, küçük harfler düşey karşılaştırmayı ifade etmektedir. Marul bitkisi yapraklarının kaldırdığı çinko miktarlarının (1,06 mg), köklere oranla (0,52 mg) daha yüksek olduğu görülmüştür. Bu durum yaprak kuru maddesinin köke oranla daha yüksek olmasından kaynaklanmıştır. Marul yapraklarında 24 mg kg-1’dan daha az çinko bulunması durumunda noksanlık belirtilerinin görüldüğü, çinko yeterlilik düzeyinin 25 - 250 mg kg-1 arasında olduğu, 250 mg kg-1’dan daha yüksek olması durumunda ise fazla olarak değerlendirildiği bildirilmiştir (Jones ve ark. 1991; Alparslan ve ark. 1998). Çalışmamızdan elde edilen çinko içeriklerinin bildirilen sınır değerler arasında olduğu görülmüştür. 4.2.12. Marul bitkisinin mangan içeriği ve kaldırılan mangan miktarı Artan dozlarda uygulanan iyotun marul bitkisinin mangan içeriği ve kaldırılan mangan miktarına etkisine ilişkin varyans analiz sonuçları Çizelge 4.71’de, içeriğe ait ortalamalar ve LSD testine göre gruplandırmaları Çizelge 4.72’de kaldırılan miktarlarına ait ortalamalar ve LSD testine göre gruplandırmaları ise Çizelge 4.73’te sunulmuştur. Marul bitkisinin mangan içeriği üzerine; bitki kısımlarından elde edilen değerlerin % 1 düzeyinde önemli bulunduğu, kaldırılan mangan miktarları üzerine bitki kısımlarından elde edilen değerlerinde % 1 düzeyinde önemli olduğu görülmüştür (Çizelge 4.71). Uygulanan iyot dozları marul bitkisinin mangan içeriğinde kontrole oranla artış sağlamış olsa da etki istatistiksel olarak önemli çıkmamıştır (Çizelge 4.72). 75 Çinko (mg) Marul bitkisi köklerindeki mangan içeriğinin (465,08 mg kg-1), yapraklara oranla (114,54 mg kg-1) daha yüksek olduğu görülmüştür. Çizelge 4.71. Marul bitkisinin mangan içeriği ve kaldırılan mangan miktarına ilişkin varyans analiz sonuçları Varyasyon Serbestlik Kareler Kareler Hesaplanan Tablo değeri kaynağı derecesi toplamı ortalaması F değeri %5 %1 Faktör-A 1 921597,703 921597,703 385,875** 4,350 8,100 Faktör-B 4 22888,298 5722,074 2,396öd 2,870 4,430 İçerik A*B 4 20376,878 5094,219 2,133öd 2,870 4,430 Hata 20 47766,678 2388,334 Genel 29 1012629,557 34918,261 Faktör-A 1 2,564 2,654 75,220** 4,350 8,100 Faktör-B 4 0,199 0,050 1,456öd 2,870 4,430 Kaldırılan A*B 4 0,074 0,019 0,546öd 2,870 4,430 miktar Hata 20 0,682 0,034 Genel 29 3,518 0,121 Faktör-A: Bitki kısmı öd: önemli değil Faktör-B: İyot Dozları *: önemli p<0,05 **: önemli p<0,01 Çizelge 4.72. İyot dozlarının marul bitkisinin mangan içeriğine etkisi Iyot Dozları (µM) Bitki kısmı I0 I1 I2 I3 I4 Ortalama Yaprak 105,52 134,23 107,04 114,50 111,38 114,54 b Kök 470,49 504,90 536,96 417,65 395,40 465,08 a Ortalama 288,00 319,56 322,00 266,08 253,39 A LSD<0.01 50,780 B LSD öd AxB LSD öd A: Bitki kısmı; B: İyot Dozları; AxB: Bitki kısmı x İyot dozları interaksiyonu Büyük harfler yatay karşılaştırmayı, küçük harfler düşey karşılaştırmayı ifade etmektedir. Uygulanan iyot dozlarının marul bitkisinin kaldırılan mangan miktarını kontrole oranla diğer dozlarda arttırdığı görülmüş ancak istatistiksel olarak önemli bulunmamıştır (Çizelge 4.73). Marul bitkisi yapraklarının kaldırdığı mangan miktarlarının (1,39 mg), köklere oranla (0,80 mg) daha yüksek olduğu görülmüştür. Bu durum yaprak kuru maddesinin köke oranla daha yüksek olmasından kaynaklanmıştır. 76 Mangan (mg kg-1) Farklı iyot formları ve uygulama metodları kullanılarak ıspanak bitkisi ile yürüttülen çalışmada da iyotlu gübre uygulamalarının verim ve ıspanak bitkilerinin içerdiği Mn miktarları üzerine etkili olmadığı bildirilmiştir (Smoleń ve Sady 2012). Çizelge 4.73. İyot dozlarının marul bitkisinin kaldırılan mangan miktarına etkisi Iyot Dozları (µM) Bitki kısmı I0 I1 I2 I3 I4 Ortalama Yaprak 1,18 1,530 1,44 1,45 1,32 1,39 a Kök 0,74 0,79 0,90 0,82 0,75 0,80 b Ortalama 0,96 1,16 1,17 1,14 1,04 A LSD<0.01 0,192 B LSD öd AxB LSD öd A: Bitki kısmı; B: İyot Dozları; AxB: Bitki kısmı x İyot dozları interaksiyonu Büyük harfler yatay karşılaştırmayı, küçük harfler düşey karşılaştırmayı ifade etmektedir. Marul yapraklarında 14 mg kg-1’dan daha az mangan bulunması durumunda noksanlık belirtilerinin görüldüğü, mangan yeterlilik düzeyinin 15 - 250 mg kg-1 arasında olduğu, 250 mg kg-1’dan daha yüksek olduğunda ise fazla olarak değerlendirildiği bildirilmiştir (Jones ve ark. 1991; Alparslan ve ark. 1998). Çalışmamızdan elde edilen mangan içeriklerinin bildirilen sınır değerler arasında olduğu görülmüştür. 4.2.13. Marul bitkisinin bor içeriği ve kaldırılan bor miktarı Artan dozlarda uygulanan iyotun marul bitkisinin bor içeriği ve kaldırılan bor miktarına etkisine ilişkin varyans analiz sonuçları Çizelge 4.74’te, içeriğe ait ortalamalar ve LSD testine göre gruplandırmaları Çizelge 4.75’te kaldırılan miktarlarına ait ortalamalar ve LSD testine göre gruplandırmaları ise Çizelge 4.76’da sunulmuştur. Marul bitkisinin kaldırılan bor miktarları üzerine; bitki kısımlarından elde edilen değerlerin % 1 düzeyinde önemli olduğu görülmüştür (Çizelge 4.74). Uygulanan iyot dozları marul bitkisinin bor içeriğinde kontrole oranla artmaya neden olmuş ancak etki istatistiksel olarak önemli çıkmamıştır (Çizelge 4.75). 77 Mangan (mg) Marul bitkisi köklerin bor içeriğinin (26,08 mg kg-1), yapraklara oranla (37,58 mg kg-1) daha düşük olduğu görülse de istatistiksel olarak önemli çıkmamıştır. Çizelge 4.74. Marul bitkisinin bor içeriği ve kaldırılan bor miktarına ilişkin varyans analiz sonuçları Varyasyon Serbestlik Kareler Kareler Hesaplanan Tablo değeri kaynağı derecesi toplamı ortalaması F değeri %5 %1 Faktör-A 1 992,220 992,220 1,799öd 4,350 8,100 Faktör-B 4 1697,222 424,305 0,769öd 2,870 4,430 İçerik A*B 4 1468,042 367,010 0,665öd 2,870 4,430 Hata 20 11031,936 551,597 Genel 29 15189,420 523,773 Faktör-A 1 1,357 1,357 224,020** 4,350 8,100 Faktör-B 4 0,029 0,007 1,185öd 2,870 4,430 Kaldırılan A*B 4 0,005 0,001 0,211öd 2,870 4,430 miktar Hata 20 0,121 0,006 Genel 29 1,512 0,052 Faktör-A: Bitki kısmı öd: önemli değil Faktör-B: İyot Dozları *: önemli p<0,05 **: önemli p<0,01 Çizelge 4.75. İyot dozlarının marul bitkisinin bor içeriğine etkisi Iyot Dozları (µM) Bitki kısmı I0 I1 I2 I3 I4 Ortalama Yaprak 37,82 36,58 38,51 37,78 37,22 37,58 Kök 18,47 11,79 53,87 22,29 23,98 26,08 Ortalama 28,14 24,19 46,19 30,04 30,60 A LSD öd B LSD öd AxB LSD öd A: Bitki kısmı; B: İyot Dozları; AxB: Bitki kısmı x İyot dozları interaksiyonu Büyük harfler yatay karşılaştırmayı, küçük harfler düşey karşılaştırmayı ifade etmektedir. Uygulanan iyot dozlarının marul bitkisinin kaldırılan bor miktarını kontrole oranla diğer dozlarda arttırdığı görülmüş ancak istatistiksel olarak önemli bulunmamıştır (Çizelge 4.76). Marul bitkisi yapraklarının kaldırdığı bor miktarlarının (0,47 mg), köklere oranla (0,05 mg) daha yüksek olduğu görülmüştür. Bu durum yaprak kuru maddesinin köke oranla daha yüksek olmasından kaynaklanmıştır. 78 Bor (mg kg-1) Çizelge 4.76. İyot dozlarının marul bitkisinin kaldırılan bor miktarına etkisi Iyot Dozları (µM) Bitki kısmı I0 I1 I2 I3 I4 Ortalama Yaprak 0,42 0,47 0,53 0,50 0,44 0,47 a Kök 0,27 0,02 0,10 0,04 0,05 0,05 b Ortalama 0,23 0,25 0,32 0,27 0,25 A LSD<0.01 0,081 B LSD öd AxB LSD öd A: Bitki kısmı; B: İyot Dozları; AxB: Bitki kısmı x İyot dozları interaksiyonu Büyük harfler yatay karşılaştırmayı, küçük harfler düşey karşılaştırmayı ifade etmektedir. Farklı iyot formları ve uygulama metodları kullanılarak ıspanak bitkisi ile yürüttülen çalışmada da iyotlu gübre uygulamalarının verim ve ıspanak bitkilerinin içerdiği B miktarları üzerine etkili olmadığı bildirilmiştir (Smoleń ve Sady 2012). Marul yapraklarında 24 mg kg-1’dan daha az bor bulunması durumunda noksanlık belirtilerinin görüldüğü, bor yeterlilik düzeyinin 25 - 60 mg kg-1 arasında olduğu, 60 mg kg-1’dan daha yüksek bulunması durumunda ise fazla olarak değerlendirildiği bildirilmiştir (Jones ve ark. 1991; Alparslan ve ark. 1998). Çalışmamızdan elde edilen bor içeriklerinin bildirilen sınır değerler arasında olduğu görülmüştür. 5. SONUÇ İyotun insanlar ve hayvanların normal büyüme ve gelişme ile beyin ve vücut fonksiyonları için gerekli önemli bir eser element olması sebebiyle tükettikleri bitkilerdeki konsantrasyonlarının arttırılması son zamanlarda yaygın ve tuza alternatif bir uygulama olarak düşünülmektedir. Yürütülen bu çalışmada insanlar tarafından diğer bitkilere oranla daha fazla ve yaygın olarak tüketilen ıspanak ve marul bitkilerinin yetiştirildiği hidroponik ortama artan miktarlarda uygulanan iyotun ıspanak ve marul bitkilerinin gelişim durumu, iyot içerikleri ve kimi besin elementi miktarına etkisi araştırılmıştır. Denememizde ıspanak ve marul yetiştirilen hidroponik ortama artan miktarlarda uygulanan iyot, ıspanak ve marul bitkilerinin yaprak ve kök kuru madde veriminde, iyot 79 Bor (mg) yanı sıra makro ve mikro besin element içeriklerinde ve kaldırılan miktarlarında farklı şekillerde etki etmiştir. Düşük iyot dozlarının (2-4 μM) ıspanak ve marul bitkisinin kuru madde verimini kontrole göre arttırdığı ancak yüksek dozlarda (8-16 μM) bitkilerin kuru madde veriminin olumsuz yönde etkilendiği görülmüştür. Kuru madde miktarının köke oranla yapraklarda daha fazla olduğu, artan iyot dozları ile kök gelişiminin yapraklara oranla daha fazla etkilendiği görülmüştür. Düşük dozlarda iyot uygulamaları ıspanak ve marul bitkilerinin iyot içerikleri ve kaldırılan miktarları üzerine olumlu etkide bulunmuş ancak yüksek dozlar iyot içeriklerinde azalmaya neden olmuştur. Ispanak bitkisinin en yüksek iyot içeriği (4,99 mg kg-1) I2 uygulamasından, marul bitkisinin en yüksek iyot içeriği ise (6,36 mg kg-1) I1 uygulamasından elde edilmiştir. İyotu yeterli olan toprakta yetişen bitkilerin iyot içeriklerinin yaklaşık 1 mg kg-1 olduğu düşünüldüğünde (Zimmermann ve ark. 2008), çalışmamızdan elde edilen değerlerin belirtilen değerlerden yüksek olduğu ve çözeltideki iyot konsantrasyonunun topraktaki yeterlilik düzeyinden daha fazla olduğu anlaşılmıştır. Incrocci ve ark. (2019) tarafından bildirilen günlük alınması gerekli yeterli iyot dozunun çocuklar, yetişkinler, hamileler ve emzirme dönemindeki anneler için sırasıyla 90, 120, 150 ve 290 µg gün-1 olduğu düşünüldüğünde, çalışmamızdan elde edilen iyot içeriklerine göre yaklaşık 25 g kuru bitki tüketilmesi durumunda bu değerleri karşılayabileceği görülmüştür. Uygulanan düşük iyot dozları bitkilerin içerdiği besin elementi miktarlarını artırırken, yüksek iyot dozu, bitkinin kuru madde verimi ve iyot içeriğinde azalış yanı sıra yapraklardaki ve köklerdeki besin elementlerinin alımını da olumsuz yönde etkilemiştir. İyot ve mikro besin elementleri arasındaki antagonistik ilişki nedeniyle, köklerde yüksek miktarda bulunan iyot özellikle Fe, Cu, Zn ve Mn’ın yapraklara taşınamayıp kökte birikimine neden olmuştur. Yapılan çalışma sonucunda ıspanak ve marul bitkilerinin içerdiği iyot miktarının insan sağlığı için gerekli olan iyot miktarını karşılayabilme potansiyeline sahip olduğu belirlenmiştir. İkinci iyot dozu olan I1 (2 µM) uygulamasından elde edilen iyot içeriğinin ıspanak yapraklarında 2,57 mg kg-1 ve marul yapraklarında 1,98 mg kg-1 olduğu, bu 80 bitkilerden kuru madde bazında yaklaşık olarak 60 g tüketilmesi ile insanın bir günlük iyot ihtiyacını karşılayabileceği görülmüştür. Yapılan çalışmada bitkilerin iyotla beslenmesinde I2 dozuna kadar bitki gelişimi ve besin elementi alımında artış görülmesine rağmen, aşırı miktarların iyotta olduğu gibi diğer besin elementlerinin de alımında azalmaya yol açması nedeniyle bitkilerin iyotla zenginleştirilmesinde bir limit doz bulunması gerektiği sonucuna varılmıştır. Yapılan çalışmaya göre I2 (4 µM) dozunun ıspanak ve marul bitkileri için besin çözeltisinde kullanılabilecek maksimum iyot dozu olduğu sonucuna varılmıştır. 81 KAYNAKLAR Aksu, G., Temel, E. ve Altay, H. 2017. Yaprak Gübrelemesi ile Roka (Eruca vesicaria) Bitkisinin İyotça Zenginleştirilmesi. ÇOMÜ Ziraat Fakültesi Dergisi, 5 (2), 97-104. Retrieved from https://dergipark.org.tr/tr/pub/comuagri/issue/33321/350500 Alpaslan, M., Güneş, A. ve İnal, A. 1998. Deneme Tekniği, Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi, Yayın No:1501, Ders Kitabı No:455, Ankara. Altınok, S., Sozudogru-Ok, S., Halilova, H., 2003. Effect of iodine treatments on forage yields of alfalfa. Commun. Soil Sci. Plant. Anal. 34(1-2): 55-64. Andersson, M., Karumbunathan, V., & Zimmermann, M. B. 2012. Global iodine status in 2011 and trends over the past decade. The Journal of Nutrition. 142(4), 744– 750. https://doi.org/10.3945/jn.111.149393. Andersson, M., Takkouche, B., Egli, I., Allen, H.E., de Benoist, B., 2005. Current global iodine status and progress over the last decade towards the elimination of iodine deficiency. Bull. World Health Organ. 83(7): 518–525. Anonim, 2017. Tüik istatistik verileri.http://www.tuik.gov.tr/PreIstatistikTablo.do?istab id=64. [Ziyaret Tarihi: 21.04.2021]. Aydın, N.Ş., 1989. Mineroloji- Petrografi- Jeokimya ve İnsan Sağlığı Arasındaki Bağıntılar. Jeoloji Mühendisliği. 34-35, 18-27s Aybak, H. Ç., 2002. Salata/Marul Yetiştiriciliği. Hasad Yayıncılık Ltd. Şti., 96 s, İstanbul. Barutçugil, MB, 2005. Bakırköy Bölgesi Bir İlköğretim Okulu Öğrencilerinde İdrar İyot Atılımı ve Guatr Prevalansı. Uzmanlık Tez, Sağlık Bakanlığı Bakırköy Dr. Sadi Konuk Eğitim ve Araştırma Hastanesi, İstanbul. 82 Bayraktar, K., 1970. Sebze Yetiştirme Cilt II. Ege Üniversitesi Ziraat Fakültesi Yayınları: 169. S. 111. Bornova- İzmir. Bayraktar, K. 1973. Sebze Yetiştirme. Cilt I.(Kültür Sebzeleri) E.Ü. Ziraat Fakültesi Yayınları No:110. Bornova-İzmir. Bıngham, F.T., Boron. In: Page, AL; Miller, RH; Keeney, D., R (Ed.) 1982. Methods of soil analysis: chemical and microbiological properties.Madison: American Society of Agronomy, pt.2, cap.25, p.431-447. Bremner, J.M., 1965. Total Nitrogen. Methods of Soil Analysis, Part 2. Ed.C.A. Black. American Soc. Ag. Inc. Pub. Agronomy Series, No.9, Madison, Wisconsin, USA. pp: 1149-1178. Bozbiyik, N. K., Özdemir, Y. and Tuncel, B. 2014.‘Prevention from Iodine Deficiency Disorders and Iodine Analysis Methods in Food’, Akademik Gıda, 12(1), pp. 20–1263. Available at: http://www.academicfoodjournal.com. Caffagni, A., Arru, L., Meriggi, P., Milic, J., Perata, P., Pecchioni, N., 2011. Iodine fortification plant screening process and accumulatin in tomato fruits and patato tubers. Commun. Soil Sci. Plant Anal. 42(6): 706-718. Çelik, H., Turan, M.A., Aşık, B.B., Katkat, A.V. 2017. Evaluation of analytical methods for boron determination in maize shoots. Communications in Soil Science and Plant Analysis, 48(21):2573-2581. Christe, K. ve Schneider. Stefan (2020, 30 Nisan). İyot. Encyclopedia Britannica. https://www.britannica.com/science/iodine Clugston GA, Hetzel BS 1994. Iodine. In: Modern Nutrition in Health and Disease. 8Eds. Shils EM, Olson JA, Shike M) 8th ed. Lea and Febiger, Philadelphia. 83 Çıtak, S., Sönmez, S., Koçak, F., Yasin S., 2011. Vermikompost ve ahır gübresi uygulamalarının ıspanak bitkisinin gelişimi ve toprak verimliliği üzerine etkisi. Batı Akdeniz Tarımsal Araştırma Enstitüsü Derim Dergisi 2011,28(1): 56-59. Dai, J.L., Zhu, Y.G., Zhang, M., Huang, Y.Z., 2004. Selecting ıodine-enriched vegetables and the residual effect of iodate application to soil. Biol. Trace Elem. Res. 101: 265–276. Dai, J.L., Zhu, Y.G., Huang, Y.Z., Zhang, M., Song, J.L., 2006. Availability of ıodide and ıodate to spinach (spinacia oleracea l.) in relation to total iodine in soil solution. Plant Soil. 289(1): 301–308. Delange, F., Lecomte, P., 2000. Iodine supplementation: benefits outweight risks, Drug Saf. 22: 89–95. Daum, D., Lawson, P., Czauderna, R., 2013. Enrichment of field grown butterhead lettuce with iodine by foliar fertilization: effect of application mode and time. XVII. International Plant Nutrition Colloquium. 946-947. Erbaş, T., 2008. İyot eksikliği ve Guatr.Uluslararası Katılımlı Tıbbi Jeoloji Sempozyumu Kitabı: 94-95s. Ankara. FAO,2007. Assessment of iodine deficiency disorders and monitoring their elimination: a Guide for Programme Managers (3rd ed.). Geneva, Switzerland. Fuge, R., 2005. Soil and Iodine deficiency. Essential of Medical Geology. (Ed: Selinus, O). Springer Netherlands. Pp: 417-433. Golob, A., Kroflič, A., Jerše, A., Kacjan Maršić, N., Šircelj, H., Stibilj, V., & Germ, M. 2020. Response of pumpkin to different concentrations and forms of selenium and iodine, and their combinations. Plants, 9(7), 899. 84 Gonzali, S., Kiferle, C. and Perata, P., 2017. Iodine biofortification of crops: agronomic biofortification, metabolic engineering and iodine bioavailability. Current Opinion in Biotechnology 2017, 44:16–26. Günay, A. 2005. Sebze Yetiştiriciliği, Özel Sebze Yetiştiriciliği. Cilt 2., 531 s, İzmir. Haldimann, M., Alt, A., Blanc, A., & Blondeau, K. 2005. Iodine content of food groups. Journal of food Composition and Analysis, 18(6), 461-471. Hanlon, E.A., 1998. Elemental Determination by Atomic Absorption Spectrophotometry, ed. Karla, Y.P., Handbook of Reference Methods for Plant Analysis, CRC Pres, Washington, D.C. p.157. Hong, C.L., Weng, H.X., Qin, Y.C., Yan, A.L., Xie, L.L., 2008. Transfer of iodine from soil to vegetables by applying exogenous iodine. Agronomy for Sustainable Development 28: 575-583. Horneck, D.A., Hanson, D., 1998. Determination of Potassium and Sodium by Flame Emission Spectrophotometry, ed. Incrocci, L., Carmassi, G., Maggini, R., Poli, C., Saidov, D., Tamburini, C., et al. 2019. Iodine accumulation and tolerance in Sweet basil (Ocimum basilicum L.) with green or purple leaves grown in floating system technique. Front. Plant. Sci. 10:1–15. doi: 10.3389/fpls.2019.01494 İbrikçi, H., Gülüt, K.Y., Güzel, N., 1994. Gübrelemede Bitki Analiz Teknikleri. Çukurova Ünversitesi Ziraat Fakültesi Genel Yayın No: 95, Ders Kitapları Yayın No:8, S.16-17, Adana. Jones, J, R., Wolf, B. and Mills, H.A. 1991. Plant Analysis Handbook. Micro Macro Publishing, Inc. 85 Johnson, C. C. 2003. The geochemistry of iodine and its application to environmental strategies for reducing the risk from iodine deficiency disorders (IDD). Brit. Geol. Surv., DFID kar project R7411, Report CR/03/057N. Johnson, C. C., Strutt, M. H., Hmeurras, M., & Mounir, M. 2002. Iodine in the environment of the high atlas mountain area of Morocco. British geological survey, department for international development, DFID KAR Project R7411 (Vol. 196). Commissioned Report CR/02. Kacar, B., İnal, A., 2010. Bitki Analizleri, Nobel Yayın Dağıtım, Ankara. Karla, Y.P., 1998. Handbook of Reference Methods for Plant Analysis, CRC Pres, Washington, D.C. p. 157-164. Katamine, S., Marmiya, Y., Sekimoto, K., 1987. Difference in bioavailability of iodine among iodinerich foods and food colours. Nutr. Rep. Int. 35: 289- 292 Kiferle, C., Gonzali, S., Holwerda, H.T., Ibaceta, R.R., Perata, P., 2013. Tomato fruits: a good target for ıodine biofortification. Front. Plant Sci. 4(205): 10-3389. Kiferle, C., Martinelli, M., Salzano, A. M., Gonzali, S., Beltrami, S., Salvadori, P. A., ... & Perata, P. 2021. Evidences for a nutritional role of iodine in plants. Frontiers in plant science, 12, 7. Kurtoğlu, S., 1997. İyot problemi sorunu Çözüm ve çözüm yolları. Türk Pedatr Arşiv 32: 4-7. Landini, M., Gonzali, S., Perata, P., 2011. Iodine biofortification in tomato. J. Plant Nutr. Soil Sci. 174: 480–486 Lott, W.L., Gallo, J.P., Meaff, J.C., 1956. Leaf Analysis Tecnique in Coffe Research, Ibec. Research Inc. 1-9: 21-24. 86 Mannar V, Dunn JT. 1995. Salt Iodization for the Elimination of Iodine deficiency. Medrano-Macías, J., Leija-Martínez, P., González-Morales, S., Juárez-Maldonado, A., and Benavides-Mendoza, A. 2016. Use of iodine to biofortify and promote growth and stress tolerance in crops. Front. Plant Sci. 7:1–20. doi: 10.3389/fpls. 2016.01146 Mottiar, Y., and Altosaar, I. 2011. Iodine sequestration by amylose to combat iodine deficiency disorders. Trends Food Sci. Technol. 22, 335–340. doi: 10.1016/j.tifs.2011.02.007 National Institute for Health and Welfare. Fineli&Finnish Food Composition Database. National Institute for Health and Welfare, Nutrition Unit Based on the Fineli Food Composition Database Release (December 5, 2011). Date ofaccess; March 12, 2013. http://www.fineli.fi/index.php?lang=en Özkan, B., Olgun, H., Ceviz, N., Polat, P., Taysi, S., Orbak, Z., Koşan, C., 2004. Assessment of goiter prevalence, ıodine status and thyroid functions in school-age children of rural yusufeli district in eastern turkey. The Turkish Journal of Pediatrics. 46: 16-21. Pearce, E.N., Pino, S., He, X., Bazrafshan, H.R., Lee, S.L., Braverman, L.E., 2004. Sources of dietary iodine: bread, sow’s milk and ınfant dormula in boston area. J. Clin. Endocrinol. Metab. 89: 3421-3424. Pekcan, G., 2008. Uluslararası katılımlı tıbbi jeoloji Sempozyumu Kitabı.Yurt Madenciliği Geliştirme Vakfı Yayını. 96-98s Shetaya, W. H., Young, S. D., Watts, M. J., Ander, E. L., & Bailey, E. H. 2012. Iodine dynamics in soils. Geochimica et Cosmochimica Acta, 77, 457-473. Smoleń, S., & Sady, W. 2012. Influence of iodine form and application method on the effectiveness of iodine biofortification, nitrogen metabolism as well as the content of 87 mineral nutrients and heavy metals in spinach plants (Spinacia oleracea L.). Scientia horticulturae, 143, 176-183. Şenlikoğlu, G., 2015. Organik Materyal İlavesi ve Azotlu Gübre Uygulamalarının Ispanak Bitkisinin (Spinacia oleracea L.) Gelişimi ve Nitrat Akümülasyonuna Etkileri. Yüksek Lisans Tezi, Ordu Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Toprak Bilimi ve Bitki Besleme Anabilim Dalı, Ordu. Thompson B. (edited). 2011. Combating micronutrient deficiences: Food-based approaches. FAO. p:292-293, Umaly, R.C., Poel, L.W., 1971. Effects of iodine in various formulations on the growth of barley and pea plants in nutrient solution culture. Annals of Botany. 35(1): 127–131. Ujowundu, C.O., Ukoha, A.I., Agha, C.N., Nwachukwu, N., Igwe, K.O., Kalu, F.N., 2010. Effects of potassium ıodate application on the biomass and ıodine concentration of selected indigenous nigerian vegetables. Afr. J. Biotechnol. 9(42): 7141-7147. Vitti, P., Rago, T., Aghini-Lombardi, F., Pinchero, A., 2001. Iodine deficiency disorders in europe. Public Health Nutrition. 4(2b): 529-535. Voogt, W., Holwerda, H. T., and Khodabaks, R. 2010. Biofortification of lettuce (Lactuca sativa L.) with iodine: the effect of iodine form and concentration in the nutrient solution on growth, development and iodine uptake of lettuce grown in water culture. J. Sci. Food Agric. 90, 906–913. doi: 10.1002/jsfa. 3902 Vural, H., Eşiyok D., Duman, İ., 2000. Kültür Sebzeleri Kitabı. Ege Üniversitesi Basım Evi ISBN: 975-97190-0-2, s.95.Bornova, İzmir. Weng, H.X., Weng, J.K., Yong, W.B., Sun, X.W., Zhong, H., 2003. Capacity and degree of iodine absorbed and enriched by vegetable from soil. Journal of Environmental Sciences 15: 107–111. 88 Weng, H.X., Yan, A.L., Hong, C.L., Qin, Y.C., Pan, L., Xie, L.L., 2009. Biogeochemical transfer and dynamics of ıodine in a soilplant system. Environ. Geochem. Health. 31: 401–411. Weng, H., Hong, C., Xia, T., Bao, L., Liu, H., & Li, D. 2013. Iodine biofortification of vegetable plants—An innovative method for iodine supplementation. Chinese Science Bulletin, 58(17), 2066-2072. White, P. J., Broadley, M. R., 2009. Biofortification of crops with seven mineral elements often lacking in human diets- ıron, zinc, copper, calcium, magnesium, selenium and iodine. New Phytol. 182(1): 49–84. Whitehead DC. 1973. Sorption of Iodide by Soils as Influenced by Equilibrium Conditions and Soil Properties. J. Sci. Food Agric. 24; 547-556. Whitehead DC. 1973. Studies on Iodine in British Soils. J. Soil Sci, 24; 260-270. Whitehead DC. 1974. The influence of organic matter, chalk and sesquioxides on the solubility of iodide, elemental iodine and iodate incubated with soil. Soil Sci. 25; 461- 470. Whitehead DC. 1974. Sorption of Iodide by Soil Components. J. Sci.Food Agric. 25; 73-79. Whitehead DC. 1978. Iodine in soil profiles in relation and aluminium oxides and organic matter. J. Soil Sci. 29(1); 88– 94. Whitehead DC. 1984. The Distribution and Transformation of Iodine in the Environment. Enviro. Int. 10; 321-333. WHO 2004. In Iodine Status Worldwide (eds. B. Benoist, et al.). Department of Nutrition for Health and Development, World Health Organization, Geneva. 89 Winger, R.J., Konig, J., House, D.A., 2008. Technological issues associated with iodine fortification of foods. Trends Food Sci Technol. 19(2): 94–101 Yıldız, T. 2018. Kıvırcık Marulda (Lactuca Sativa L. Var. Crispa) Farklı Gübrelerin Bitki Gelişimi ve Mineral Madde İçeriği Üzerine Etkisi.Y. Lisans Tezi. Atatürk Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Bahçe Bitkileri Anabilim Dalı, Erzurum. Yılmaz, F., Harmankaya, M., Gezgin, S. 2012. The effects of different iron compounds and TKİ-Hümas treatments on iron uptake and growth of spinach. Sakarya Üniversitesi Fen Edebiyat Dergisi, 2012 (1): 217-231 Zabunoğlu, S., Hosseini S., Hashemi A.G., Erdal, İ., Eken, D., 1996. İyotun bitki gelişimi ve insan sağlığı bakımından önemi. Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Ziraat Fakültesi Dergisi. 6(2): 219-232. Zhang L, Chen Z, Wang J, Bao J. 2000. Iodine loss from iodinised salt during processing, sale and consumption. Zhejiang Prev Med 2000;12(6): 32 – 4. Zhu, Y. G., Huang, Y. Z., Hu, Y., & Liu, Y. X. 2003. Iodine uptake by spinach (Spinacia oleracea L.) plants grown in solution culture: effects of iodine species and solution concentrations. Environment International, 29(1), 33-37. Zimmermann, M. B., Jooste, P. L., & Pandav, C. S. 2008. Iodine-deficiency disorders. The Lancet, 372(9645), 1251-1262. Zimmermann, M. B., 2012. Iodine and Iodine Deficiency Disorders. Present Knowledge in Nutrition. 554-568s. Oxford, UK. Zimmermann, M. B. 2017. Iodine, in Nutrition and Health in a Developing World. Eds. De Pee, D., Taren, M., and Bloem, S. (Cham: Springer International Publishing), 287– 295. doi: 10.1007/978-3-319-43739-2_12 90 ÖZGEÇMİŞ Adı, Soyadı : Ezgi KESKİN Doğum Yeri ve Yılı : Osmangazi/BURSA 06.09.1994 Yabancı Dili : İngilizce Eğitim Durumu (Kurum ve Yıl) Lise : Ertuğrulgazi Lisesi 2008-2012 Lisans : Bursa Uludağ Üniversitesi, BURSA. 2013- 2017 Yüksek Lisans : Bursa Uludağ Üniversitesi, BURSA. 2018- 2021 Çalıştığı Kurum/Kurumlar ve Yıl : Perla Fruit Gıda San. ve Tic. A.Ş. 2021-Halen ezgi.keskinn@hotmail.com İletişim (e-posta) : Yayınları : Keskin, E., Kunene, S.S., Çelik, H. 2019. Composting materials used for ornamental plants. Ith. International Ornamental Plants Congress. Bursa Turkey. 9-11 Oct, 2019. Abstract Book p. 294. 91