ARTAN DOZLARDA UYGULANAN DEMİRİN SU 

KÜLTÜRÜNDE YETİŞTİRİLEN FASULYE 

BİTKİSİNİN GELİŞİMİ VE KİMİ BESİN ELEMENTİ 

İÇERİĞİNE ETKİSİ 

 

Ayşegül HOŞGÖREN 



   

 

 

 
 

T.C. 

BURSA ULUDAĞ ÜNİVERSİTESİ 

FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ 

 

 

 

 

 

 

ARTAN DOZLARDA UYGULANAN DEMİRİN SU KÜLTÜRÜNDE 

YETİŞTİRİLEN FASULYE BİTKİSİNİN GELİŞİMİ VE KİMİ BESİN 

ELEMENTİ İÇERİĞİNE ETKİSİ 

 

 

Ayşegül HOŞGÖREN 

0009-0002-7508-0562 

 

 

Prof. Dr. Hakan ÇELİK 

(Danışman) 

 

 

 

 

 

YÜKSEK LİSANS TEZİ  

TOPRAK BİLİMİ VE BİTKİ BESLEME ANABİLİM DALI 

 

 

 

 

 

 

 

 

BURSA– 2025 

Her Hakkı Saklıdır  

 

 



   

 

 

TEZ ONAYI 
 

Ayşegül HOŞGÖREN tarafından hazırlanan “ARTAN DOZLARDA UYGULANAN 

DEMİRİN SU KÜLTÜRÜNDE YETİŞTİRİLEN FASULYE BİTKİSİNİN GELİŞİMİ 

VE KİMİ BESİN ELEMENTİ İÇERİĞİNE ETKİSİ” adlı tez çalışması aşağıdaki jüri 

tarafından oy birliği ile Bursa Uludağ Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Toprak Bilimi 

ve Bitki Besleme Anabilim Dalı’nda YÜKSEK LİSANS TEZİ olarak kabul edilmiştir.  

  

     Danışman  :     Prof. Dr. Hakan ÇELİK   

 

  

 

 

 

Başkan : Prof. Dr. Hakan ÇELİK  

0000-0003-4673-3843 

Bursa Uludağ Üniversitesi, Ziraat Fakültesi, 

Toprak Bilimi ve Bitki Besleme Anabilim Dalı 

 

İmza 

Üye :  Prof. Dr. Barış Bülent AŞIK 

0000-0001-8395-6283 

Bursa Uludağ Üniversitesi, Ziraat Fakültesi, 

Toprak Bilimi ve Bitki Besleme Anabilim Dalı 

İmza 

Üye :  Doç. Dr. Ali Rıza ONGUN 

0000-0002-5244-2770 

Ege Üniversitesi, Ziraat Fakültesi, Toprak Bilimi 

ve Bitki Besleme Anabilim Dalı 

 

İmza 

   

   

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Yukarıdaki sonucu onaylarım 

 

 

 

Prof. Dr. Ali KARA 

Enstitü Müdürü 

../../…. 



   

 

 

B.U.Ü. Fen Bilimleri Enstitüsü tez yazım kurallarına uygun olarak hazırladığım bu 

tez çalışmasında; 

 

 tez içindeki bütün bilgi ve belgeleri akademik kurallar çerçevesinde elde ettiğimi,  

 ilgi ve sonuçları bilimsel ahlak kurallarına uygun olarak sunduğumu, 

 başkalarının eserlerinden yararlanılması durumunda ilgili eserlere bilimsel normlara 

uygun olarak atıfta bulunduğumu, atıfta bulunduğum eserlerin tümünü kaynak olarak 

gösterdiğimi, kullanılan verilerde herhangi bir tahrifat yapmadığımı,  

 ve bu tezin bir bölümünü bu üniversite veya başka bir üniversitede başka bir tez 

çalışması olarak sunmadığımı  

 

beyan ederim.  

  

14/02/2025 

Ayşegül HOŞGÖREN 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 



   

 

 

TEZ YAYINLANMA  

FİKRİ MÜLKİYET HAKLARI BEYANI 

 

Enstitü tarafından onaylanan lisansüstü tezimin/raporumun tamamını veya herhangi bir 

kısmını, basılı (kâğıt) ve elektronik formatta arşivleme ve aşağıda verilen koşullarla 

kullanıma açma iznini Bursa Uludağ Üniversitesi’ne verdiğimi bildiririm. Bu izinle 

Üniversiteye verilen kullanım hakları dışındaki tüm fikri mülkiyet haklarım bende 

kalacak, tezimin tamamının ya da bir bölümünün gelecekteki çalışmalarda (makale, kitap, 

lisans ve patent vb.) kullanım hakları bana ait olacaktır. Tezimde yer alan telif hakkı 

bulunan ve sahiplerinden yazılı izin alınarak kullanması zorunlu metinlerin yazılı izin 

alarak kullandığımı ve istenildiğinde suretlerini Üniversiteye teslim etmeyi taahhüt 

ederim.  

 

Yükseköğretim Kurulu tarafından yayınlanan “Lisansüstü Tezlerin Elektronik 

Ortamda Toplanması, Düzenlenmesi ve Erişime Açılmasına İlişkin Yönerge” 

kapsamında yönerge tarafından belirtilen kısıtlamalar olmadığı takdirde tezimin YÖK 

Ulusal Tez Merkezi / B.U.Ü. Kütüphanesi Açık Erişim Sistemi ve üye olunan diğer veri 

tabanlarının (Proquest veri tabanı gibi) erişime açılması uygundur. 

 

 

 

Prof. Dr. Hakan ÇELİK 

14/02/2025 

Ayşegül HOŞGÖREN 

14/02/2025 

 

 

 

 

 

 

 

 

İmza 

Bu bölüme kişinin kendi el yazısı ile 

okudum anladım yazmalı ve 

imzalanmalıdır. 

 

 

 

 

 

 

 

 

İmza 

Bu bölüme kişinin kendi el yazısı ile 

okudum anladım yazmalı ve 

imzalanmalıdır. 

 

Tarih  

 

 

 

 

 

 

 



   

 

 

 

 

 

DANIŞMAN 

Adı SOYADI : Hakan ÇELİK 

ÜNVANI       : Prof.Dr. 

FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ 

TOPRAK BİLİMİ VE BİTKİ BESLEME ABD  

E-POSTA  : hcelik@uludag.edu.tr 

YÖKSİS ARAŞTIRMACI ID : 13668 

ORCID              : 0000-0003-4673-3843 

TÜBİTAK ID                 : TBTK-0007-6472 

WOS RESEARCHER ID : Y-5968-2018  

SCOPUS AUTHOR ID    : 14624924600 

Google Scholar ID   : G6kE-GEAAAAJ&hl=tr 

 

ÖĞRENCİ 

Adı SOYADI : Ayşegül HOŞGÖREN 

ÜNVANI       :  Yüksek Lisans Öğrencisi 

FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ 

TOPRAK BİLİMİ VE BİTKİ BESLEME ABD  

E-POSTA    : aysegulhosgoren77@gmail.com 

502118014@ogr.uludag.edu.tr 

PROGRAMI: YÜKSEK LİSANS  

ORCID                      : 0009-0002-7508-0562 

TÜBİTAK ID            : TBTK-0115-5353 

WOS RESEARCHER ID  : LTE-2649-2024 

SCOPUS AUTHOR ID   : 

Google Scholar ID: 1kdMi9IAAAAJ&hl=tr 

 

BURSA ULUDAĞ ÜNİVERSİTESİ YÜKSEK LİSANS/DOKTORA EĞİTİMİ 

BOYUNCA  

BİLİMSEL ÇALIŞMALARI VE FAALİYETLERİ* 

 

1. Hoşgören A., (2025) Artan Dozlarda Uygulanan Demirin Su Kültüründe 

Yetiştirilen Fasulye Bitkisinin Gelişimi ve Kimi Besin Elementi İçeriğine 

Etkisi, Yüksek Lisans Tezi, Bursa, (2025). 

2. Hoşgören, A., Çelik, H., (2024) The Importance Of Resveratrol For Human 

Health And The Productıon Of Food Wıth Hıgh Resveratrol Content. 

International Scientific Compilation Research Congress 11-12 February 2024 

https://www.ubakkongre.com/derleme ISBN: 978-625-367-651-3 

3. Hoşgören A., (2024) Organomineral Gübreler, Bursa Uludağ Üniversitesi Fen 

Bilimleri Enstitüsü Semineri, Bursa (2024). 

 

 

 

mailto:aysegulhosgoren77@gmail.com


 

 

 

 

 

  

  

6.10.82 Economic 

Growth 

 

1.44.1198 Food 

Insecurity 

6.11.1544 Academic 

Development 
 

 

 

 

6.317.2518 

Sustainable 

Development 

6.3.1467 Academic 

Entrepreneurship 

 

 

4.224.1307 Process 

Planning 

3.4.1651 Greenhouse 

 

 

 

 



 

 

 

i 

 

ÖZET 

 

Yüksek Lisans Tezi 

 

ARTAN DOZLARDA UYGULANAN DEMİRİN SU KÜLTÜRÜNDE 

YETİŞTİRİLEN FASULYE BİTKİSİNİN GELİŞİMİ VE KİMİ BESİN 

ELEMENTİ İÇERİĞİNE ETKİSİ 

 

Ayşegül HOŞGÖREN 

 

Bursa Uludağ Üniversitesi 

Fen Bilimleri Enstitüsü 

Toprak Bilimi ve Bitki Besleme Anabilim Dalı 

 

Danışman: Prof. Dr. Hakan ÇELİK 

 

Bu çalışmada, sera şartlarında hidroponik sisteme artan demir (40-80-120-160-200 µM) 

dozları uygulanmıştır. Fasulye (Phaseolus vulgaris L.) bitkisinin gelişimi ve kimi besin 

elementi içeriğine etkilerinin belirlenmesi amaçlanmıştır. Yapılan analiz sonuçlarına göre 

artan dozlarda Fe uygulaması; fasulye bitkisi yapraklarının kuru madde, Fe ve Zn 

konsantrasyonlarında artış sağlayarak olumlu yönde etki ederken, N, P, K, Na, Ca, Mg, 

Cu, Mn ve B konsantrasyonlarında azalma göstermiş ve olumsuz yönde etki ettiği 

belirlenmiştir. Artan dozlarda Fe uygulamasının fasulye bitkisi köklerinin başta Fe olmak 

üzere P, K, Na, Mg ve Mn konsantrasyonlarında artış göstererek olumlu etkide bulunduğu 

ancak kökün N, Ca, Cu, Zn ve B konsantrasyonunda azalma göstererek olumsuz yönde 

etkilediği görülmüştür. En yüksek ortalama kuru madde miktarı (62,67 g) Fe5 dozundan, 

en düşük ortalama kuru madde miktarı (36,27 g) ise Fe1 dozundan sağlanmıştır. Demir 

ve kimi makro ve mikro elementler arasındaki antagonistik ilişkinin köklerde Fe 

birikimine neden olduğu tespit edilmiştir. Yapılan çalışma sonucuna göre en yüksek Fe5 

(200 µM) dozuna kadar bitki gelişimi ve kuru madde miktarında artış söz konusu 

olmasına rağmen diğer besin elementlerinin alımında azalma görülmesi nedeniyle demir 

uygulamasında bir limit doz bulunması gerekmektedir. Demir alımında artış Fe4 (160 

µM) dozuna kadar sağlanmış olsa da diğer besin elementleri arasındaki etkileşim 

düşünüldüğünde Fe3 (120 µM) dozunun fasulye bitkisi için ideal demir dozu olabileceği 

sonucuna varılmıştır. 

 

Anahtar Kelimeler: Su kültürü, demir noksanlığı, bitki besin elementleri, interaksiyon  

 

2025, vi+66 sayfa 

 

 

 

 

 

 

 

 

 



 

 

 

ii 

 

ABSTRACT 

 

M.Sc. Thesis 

 

THE EFFECT OF INCREASING DOSES OF IRON ON THE DEVELOPMENT 

AND SOME NUTRIENT CONTENT OF BEAN PLANT GROWN IN 

HYDROPONIC SYSTEM  

 

Ayşegül HOŞGÖREN 

 

 Bursa Uludağ University  

Institute of Natural and Applied Sciences 

Department of Soil Science and Plant Nutrition  

 

Supervisor: Prof. Dr. Hakan ÇELİK 

 

In this study, increasing doses of iron (40-80-120-160-200 µM) were applied to the 

hydroponic system under greenhouse conditions. It was aimed to determine the 

development of bean (Phaseolus vulgaris L.) plant and its effect on some nutrient element 

content. According to the analysis results, increasing doses of Fe application positively 

affected the dry matter, Fe and Zn concentrations of bean plant leaves, while it decreased 

the N, P, K, Na, Ca, Mg, Cu, Mn and B concentrations and had a negative effect. It was 

observed that increasing doses of Fe application had a positive effect by increasing the 

concentrations of Fe, P, K, Na, Mg and Mn in the roots of the bean plant, but it had a 

negative effect by decreasing the concentrations of N, Ca, Cu, Zn and B in the root. The 

highest average dry matter amount (62.67 g) was obtained from the Fe5 dose, and the 

lowest average dry matter amount (36.27 g) was obtained from the Fe1 dose. It has been 

determined that the antagonistic relationship between iron and some macro and micro 

elements causes Fe accumulation in the roots. According to the results of the study, 

although there is an increase in plant growth and dry matter amount up to the highest Fe5 

(200 µM) dose, there is a decrease in the intake of other nutrients, so a limit dose should 

be found in iron application. Although an increase in iron uptake was achieved up to the 

dose of Fe4 (160 µM), considering the interaction between other nutritional elements, it 

was concluded that the dose of Fe3 (120 µM) may be the ideal iron dose for bean plants. 

 

Key words: Hydroponic, iron, plant nutrient elements, interaction   

 

2025, vi+66 pages. 

 

 

 

 



 

 

 

iii 

 

ÖNSÖZ ve TEŞEKKÜR 

 

Dünya nüfusunun hızlı artışıyla beraber besin maddelerinin bir hayli fazla miktarda 

tüketiliyor olması, bunun aksine üretim hızının az ve kalitesiz olması bitkilerin olduğu 

kadar insanların da sağlıklı ve yeter düzeyde beslenmesiyle alakalı sorunlarını gündeme 

getirecektir. Yetersiz beslenmeye bağlı olarak ve özellikle demir ve diğer vitamin 

eksiklikleri nedeniyle yaklaşık 2 milyar insanda sağlık problemi olduğu 

vurgulanmaktadır.   

 

En etkili ve hızlı çözümün birim alandan elde edilecek bitkisel üretimin ve kalitenin 

fazlalaştırılması olduğu kabul edilmektedir. Bu çalışmada; tüketimi oldukça fazla ve 

yaygın olan fasulye bitkisinin yetiştirildiği hidroponik ortama artan miktarlarda 

uygulanan demirin fasulye bitkisinin gelişimi ve kimi besin elementi içeriklerine ve 

kaldırılan miktarlarına etkisi araştırılmıştır. 

 

Başta “Benim manevi mirasım ilim ve akıldır.” sözüyle aklı ve bilimi çağdaş Türk 

gençliğine miras bırakan, ışığıyla bizi aydınlığa yürüten başöğretmen Mustafa Kemal 

Atatürk’e, yüksek lisans eğitimimde araştırma konusunun seçiminden tezin 

tamamlanmasına kadar geçen tüm aşamalarda bana özveri ve sabırla destek olan, kıymetli 

bilgi, birikim ve tecrübeleri ile yardımlarını esirgemeyen değerli danışman hocam Prof. 

Dr. Hakan ÇELİK’e teşekkür ve saygılarımı sunarım. 

 

Tez çalışma aşamalarında desteğini ve yardımlarını esirgemeyen yüksek lisans 

arkadaşlarım; Eda PRAVADALIOĞLU, Ayşe Nur OKULU ve Ezgi AKTAŞ’a teşekkür 

ederim.  

 

Tez çalışmamda ve hayatımda her zaman bana yardımcı olarak desteklerini benden 

esirgemeyen vefalı arkadaşlarım; Yaren KAYABAŞI, Sena UÇAR, Sena ÇIRAK, Seda 

COŞKUN, Osman ANGUN’a ve ışığıyla bana çok değerli katkılarda bulunan Ceyda 

SÖZER BİRGEALP’e çok teşekkür ederim. 

 

Yüksek lisans eğitimim boyunca maddi ve manevi her zaman yanımda olan değerli 

kuzenlerim Tuğba Feyzan ŞİMŞEK, Gamze Nur ŞAHİN, Derman Miraç ŞİMŞEK’e ve 

biricik teyzem Yasemin ŞİMŞEK’e çok teşekkür ederim. 

 

Hayatımda umutsuzluğa kapıldığım her an yanımda olan, desteğini, sevgisini ve bana 

olan güvenini her zaman sonuna kadar hissettiğim çok değerli Fatih AYYILDIZ’a 

teşekkürlerimi sunarım. 

 

Son olarak tüm hayatım boyunca sevgi ve özveriyle hep yanımda olan, maddi ve manevi 

her koşulda desteklerini benden esirgemeyen, sabır ve ilgilerini her zaman üzerimde 

hissettiğim çok kıymetli ailem; babam Adnan HOŞGÖREN, annem Fatma HOŞGÖREN, 

ağabeyim Alper HOŞGÖREN’e sevgi ve saygılarımla teşekkürü borç bilirim. 

 

 

Ayşegül HOŞGÖREN 

14.02.2025 



 

 

 

iv 

 

İÇİNDEKİLER 

Sayfa 

ÖZET.................................................................................................................................. i 
ABSTRACT ...................................................................................................................... ii 
ÖNSÖZ ve TEŞEKKÜR .................................................................................................. iii 
SİMGELER ve KISALTMALAR DİZİNİ ....................................................................... v 
ÇİZELGELER DİZİNİ .................................................................................................... vi 
ŞEKİLLER DİZİNİ ........................................................................................................ viii 
1. GİRİŞ                                                                                                                       1 
2. KURAMSAL TEMELLER VE KAYNAK ARAŞTIRMASI ...................................... 5 
2.1. Fasulye Bitkisi Hakkında Bilgiler .............................................................................. 5 
2.2. Demirin İnsan Vücudu ve Sağlığı Üzerine Etkileri ................................................... 6 
2.3. Demir Elementinin Bitki Bünyesindeki Fonksiyonları .............................................. 8 
2.4. Bitkilerde Demir Elementi ile İlgili Yapılan Çalışmalar ........................................... 9 
2.5. Fasulye Bitkisinin Besin Elementi İçeriklerine Yönelik Çalışmalar ....................... 17 
3. MATERYAL ve YÖNTEM ........................................................................................ 18 
3.1. Deneme Kurulumu ................................................................................................... 18 
3.2. Bitki Örneklerinde Yapılan Analizler ...................................................................... 20 
3.2.1. Kuru yakma ........................................................................................................... 20 
3.2.2. Bitkide toplam azot ............................................................................................... 21 
3.2.3. Bitkide toplam fosfor ............................................................................................ 21 
3.2.4. Bitkide toplam potasyum, kalsiyum, sodyum ve magnezyum .............................. 21 
3.2.5. Bitkide toplam demir, çinko, bakır ve mangan ..................................................... 21 
3.2.6. Bitkide toplam bor ................................................................................................ 22 
3.3. Bitki Kuru Maddesi ile Kaldırılan Miktarların Hesaplanması ................................. 22 
3.4. İstatistiksel Analiz .................................................................................................... 22 
4. BULGULAR ve TARTIŞMA ..................................................................................... 23 
4.1. Ortalama Kuru Madde Verimi ................................................................................. 23 
4.2. Azot içeriği ve kaldırılan azot miktarı ..................................................................... 24 
4.3. Fosfor içeriği ve kaldırılan fosfor miktarı ................................................................ 28 
4.4. Potasyum içeriği ve kaldırılan potasyum miktarı ..................................................... 30 
4.5. Sodyum içeriği ve kaldırılan sodyum miktarı .......................................................... 33 
4.6. Kalsiyum içeriği ve kaldırılan kalsiyum miktarı ...................................................... 35 
4.7. Magnezyum içeriği ve kaldırılan magnezyum miktarı ............................................ 38 
4.8. Demir içeriği ve kaldırılan demir miktarı ................................................................ 41 
4.9. Bakır içeriği ve kaldırılan bakır miktarı ................................................................... 44 
4.10. Çinko içeriği ve kaldırılan çinko miktarı ............................................................... 46 
4.11. Mangan içeriği ve kaldırılan mangan miktarı ........................................................ 48 
4.12. Bor içeriği ve kaldırılan bor miktarı....................................................................... 51 
5. SONUÇ                                                                                                                     54 
KAYNAKÇA .................................................................................................................. 56 
ÖZGEÇMİŞ     ................................................................................................................ 66 
  

 

 

 



 

 

 

v 

 

SİMGELER ve KISALTMALAR DİZİNİ 

 

Simgeler Açıklama 

℃ Santigrat Derece 

% Yüzde 

μS 

 

 

Mikro Siemens 

µg Mikro Gram 

  

Kısaltmalar Açıklama 

B  Bor 

Ca  Kalsiyum 

Ca(NO3)2  

 

Kalsiyum Nitrat 

Cl  Klor 

Cu  Bakır 

CuSO4  Bakır (II) Sülfat 

Fe  Demir 

g  Gram 

H3BO3  Borik Asit 

ICP-OES İndüktif Eşleşmiş Plazma 

K.O. Kareler Ortalaması 

K.T. Kareler Toplamı 

K2HPO4 Di Potasyum Hidrojen Fosfat 

kg  

 

Kilogram 

KNO3  Potasyum Nitrat 

mg Miligram 

Mg Magnezyum 

MgO Magnezyum Oksit 

MgSO4 

mL 

Magnezyum Sülfat 

mL Mililitre 

MnSO4 Mangan Sülfat 

Mo Molibden 

N Azot 

NaCl Sodyum Klorür 

(NH4)6Mo7O24 Amonyum Heptamolibdat 

NO3
- Nitrat 

NH4NO3 Amonyum Nitrat 

P Fosfor 

S Kükürt 

S.D. Serbestlik Derecesi 

V.K. Varyasyon Kaynağı 

ZnSO4 Çinko Sülfat 

FeO-NP Demir Oksit Nanopartikül 

 
 

 

 



 

 

 

vi 

 

ÇİZELGELER DİZİNİ 

    Sayfa 

Çizelge 2.1.    Fasulye yapraklarının içermiş olduğu kimi besin elementi sınırları .        17 
Çizelge 3.1.    Besin çözeltilerine ait kimi bilgiler.....................................................      19 
Çizelge 4.2     Ortalama kuru madde verimine etkisi.................................................      24 
Çizelge 4.3.    Azot içeriği ve kaldırılan azot miktarına   ilişkin varyans  analiz  

sonuçları ................................................................................................   25 
Çizelge 4.4.    Azot içeriğine etkisi ............................................................................      26 
Çizelge 4.5.    Kaldırılan azot miktarına etkisi ..........................................................      27 
Çizelge 4.6.    Fosfor içeriği ve  kaldırılan fosfor miktarına ilişkin varyans analiz 

sonuçları .............................................................................................      28 
Çizelge 4.7.     Fosfor içeriğine etkisi ........................................................................      29 
Çizelge 4.8.   Kaldırılan fosfor miktarına etkisi.........................................................      30 
Çizelge 4.9.    Potasyum içeriği ve kaldırılan potasyum miktarına ilişkin varyans    

analiz sonuçları ...................................................................................      31 
Çizelge 4.10.  Potasyum içeriğine etkisi ....................................................................      31 
Çizelge 4.11.  Kaldırılan potasyum miktarına etkisi..................................................      33 
Çizelge 4.12.  Sodyum içeriği ve kaldırılan sodyum miktarına ilişkin varyans         

analiz sonuçları ...................................................................................      33 
Çizelge 4.13.  Sodyum içeriğine etkisi ......................................................................      34 
Çizelge 4.14.  Kaldırılan sodyum miktarına etkisi ....................................................      35 
Çizelge 4.15.  Kalsiyum içeriği ve kaldırılan kalsiyum miktarına ilişkin varyans analiz 

sonuçları ..............................................................................................     36 
Çizelge 4.16.  Kalsiyum içeriğine etkisi .....................................................................     36 
Çizelge 4.17.  Kaldırılan kalsiyum miktarına etkisi ...................................................     38 
Çizelge 4.18.  Magnezyum içeriği ve kaldırılan magnezyum miktarına ilişkin        

varyans analiz sonuçları ......................................................................     38 
Çizelge 4.19.  Magnezyum içeriğine etkisi .................................................................     39 
Çizelge 4.20.  Kaldırılan magnezyum miktarına etkisi ...............................................     40 
Çizelge 4.21.  Demir içeriği ve kaldırılan demir miktarına ilişkin varyans analiz 

sonuçları ..............................................................................................     41 
Çizelge 4.22.  Demir içeriğine etkisi ..........................................................................     42 
Çizelge 4.23.  Kaldırılan demir miktarına etkisi .........................................................     43 
Çizelge 4.24.  Bakır içeriği ve kaldırılan bakır miktarına ilişkin varyans analiz  

sonuçları ..............................................................................................     44 
Çizelge 4.25.  Bakır içeriğine etkisi ............................................................................     44 
Çizelge 4.26.  Kaldırılan bakır miktarına etkisi ..........................................................     46 
Çizelge 4.27.  Çinko içeriği ve kaldırılan çinko miktarına ilişkin varyans analiz     

sonuçları ..............................................................................................     46 
Çizelge 4.28.  Çinko içeriğine etkisi ...........................................................................     47 
Çizelge 4.29.  Kaldırılan çinko miktarına etkisi .........................................................     48 
Çizelge 4.30.  Mangan içeriği ve kaldırılan mangan miktarına ilişkin varyans analiz 

sonuçları ..............................................................................................     49 
Çizelge 4.31.  Mangan içeriğine etkisi........................................................................     49 
Çizelge 4.32.  Kaldırılan mangan miktarına etkisi .....................................................     51 
Çizelge 4.33.  Bor içeriği ve kaldırılan bor miktarına ilişkin varyans analiz        

sonuçları ...............................................................................................    51 
Çizelge 4.34.  Bor içeriğine etkisi ...............................................................................     52 



 

 

 

vii 

 

Çizelge 4.35.   Kaldırılan bor miktarına etkisi ............................................................     53 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 



 

 

 

viii 

 

ŞEKİLLER DİZİNİ 

Sayfa 

Şekil 3.1. Tohumların perlit ortamında çimlendirilmesi ................................................. 18 

Şekil 3.2. Denemenin gerçekleştirildiği hidroponik sistem ............................................ 19 



 

 

 

1 

 

 

 

1. GİRİŞ 

 

Tarımsal ürünler, insan sağlığı ve beslenmesi bakımından mühim olan antioksidan 

vitamin ve mineral maddeleri ihtiva etmektedir. Dünya nüfusunda her geçen gün yaşanan 

artış ve insan beslenmesindeki durumların değişimi nedeniyle gıdaya olan gereksinim 

fazlalaşmasına rağmen kullanılabilir tarım arazilerinde ise azalma görüldüğü 

bilinmektedir (Şimşek, 2019; Şenlikoğlu 2015). Bu durum çağımızda birim alandan çok 

daha yüksek verimin elde edilmesi gerektiğini, bu sebeple bitki beslemenin ve 

gübrelemenin gelecekte de tarımda devamlılığın sağlanabilmesi açısından ne kadar 

önemli olduğunu göstermiştir (Şimşek, 2019; Şenlikoğlu 2015). 

 

Son yıllarda ticari gübrelerin bilinçsiz olarak yoğun ve dengesiz bir şekilde kullanımı 

sonucunda ülkemizde de tarım alanlarında; bazı besin elementlerinin eksiklikleri oldukça 

yaygın bir şekilde görülmeye başlamıştır. Bu elementlerin miktarları bazen toprakta 

yeteri kadar bulunsa bile toprak ve çevre koşullarına bağlı olarak bu elementlerin bitkiye 

alınamaması nedeniyle de bitkilerde noksanlık belirtileri görülebilmektedir ve bu 

elementlerden birisi de demirdir (Şimşek, 2019; Celik ve Katkat 2007; Lucena 2000; 

Pushnik ve Miller, 1989). 

 

Kültür bitkilerinin mikro elemente duydukları gereksinimin genel olarak çok az düzeyde 

olduğu bilinmektedir (Schubert, 2006). Bu sebeple kültür bitkileri için bazı mikro 

elementlerin mutlak gerekli olarak nitelendirilen besin elementleri olduklarının 

belirlenmesi, 1860–1969 senelerinde yapılmış olan çalışmalarla tespit edilmiştir 

(Schubert, 2006). Günümüzde demir (Fe), çinko (Zn), bakır (Cu), mangan (Mn), 

molibden (Mo) ve bor (B) elementlerinin mutlak gerekli mikro besin elementleri 

oldukları kesin bir şekilde belirlenmiştir (Schubert, 2006). 

 

Demir (Fe) elementinin neredeyse tüm canlılar için temel kabul edilen mikro besin 

elementlerinden biri olduğu bilinmektedir. Bitkilerde demirin, solunumda ve 

fotosentezde rol oynayan demir-sülfür (Fe-S) proteinleri gibi pek çok metalloproteinin 

aktif bölgelerinde kofaktör olarak bulunduğu bilinmektedir. Demirin ayrıca hormon 

biyosentezi ve DNA, azot fiksasyonu, klorofil biyosentezi ve sülfat asimilasyonu için 



 

 

 

2 

 

 

 

gerekli olduğu belirtilmiştir (Hell ve Stephan, 2003; Pushnik ve Miller 1989; Nelson vd., 

1982). 

 

Bitkilerin ihtiyaç duydukları zamanda ve ihtiyaç duydukları miktarda demir 

alamadıklarında bitkilerde klorofilin oluşumunu engellediği ve bu sebeple demir 

klorozunun meydana geldiği belirlenmiştir (Pushnik ve Miller, 1989). Demirin direkt 

olarak klorofilin yapısında yer almadığı; fakat bitkinin demir beslenmesi ile klorofil 

içeriği arasında oldukça yakın bir ilişki bulunduğu bildirilmiştir (Pushnik ve Miller, 

1989). Ayrıca demirin, protein sentezinde de etkili olduğu görülmüştür. Yeterli düzeyde 

demir ihtiva etmeyen bitkilerde protein miktarlarında azalma ve amin bileşiklerinde de 

artışa neden olduğu görülmektedir (Çelim, 2018). 

 

Mikro element noksanlıklarının, günümüzde hem insanlarda hem de bitkilerde büyük 

oranda yaygınlık gösterdiği ve çok taraflı sağlık sorunlarına sebebiyet verdiği 

görülmektedir (Şimşek, 2019; Singh vd., 2018; Dukpa vd., 2017; Rashid vd., 2015; 

Yurdakök ve İnce, 2009; Gautam vd., 2008; Uysal, 2004). Mikro element 

noksanlıklarının insanların sağlığı bakımından önemi ve sosyo–ekonomik kapsamdaki 

yansımaları, araştırma ve tartışmalara gün geçtikçe bir hayli fazla konu olmuştur. Dünya 

Bankası ve Dünya Sağlık Örgütü raporları; demir ve çinko noksanlığının dünya 

nüfusunun yaklaşık olarak yarısını etkilediğini bildirmiştir (Şimşek ve Çelik, 2018; 

Çakmak, 2008; Welch ve Graham, 2004). Bu nedenle, insanların besin değeri fazla olan 

yiyeceklerin farkında olmaları ve öğünlerinde buna dikkat etmeleri gerekmektedir 

(Rashid vd., 2015). Bitkilerin mineral konsantrasyonunun arttırılması diğer bir ifadeyle 

biyolojik takviye ile bitkilerin kullanılabilir element miktarının arttırılması sayesinde 

insanlarda görülebilecek noksanlıklarının giderilmesine yardımcı olunabileceği 

bildirilmiştir (Şimşek, 2019; Khush vd., 2012; Murgia vd., 2012).  

 

İnsanların, gereksinim duydukları besin elementlerinin çoğunu tahıllar ve baklagillerden 

sağladığı belirtilmiştir (Welch ve Graham, 2004). Tarla bitkileri üretiminde ilk sırayı 

tahıllar alırken ikinci sıradaysa yemeklik baklagillerin yer aldığı bildirilmiştir (Gülümser, 



 

 

 

3 

 

 

 

2016). Yemeklik olarak kullanılan baklagillerin insan beslenmesinde hem dünyada hem 

de ülkemizde oldukça önemli bir yere sahip olduğu bilinmektedir (Gülümser, 2016).  

 

Bakliyat grubu içerisinde yer alan ürünler insanlığın ilk çağlarından beri kültürü 

sağlanarak üretilmiş besin kaynağı olup insanların beslenmesi açısından oldukça büyük 

önem taşıdığı bilinmektedir (Kılıç, 1997). Ayrıca baklagil bitkilerinin Rhizobium türünde 

bakterilerle birlikte simbiyosis olarak yani ortak yaşam içerisinde bulunarak havadaki 

elementer azotu organik azot formuna dönüştürebildikleri ve bu sayede yüksek yapılı 

bitkilerin azotu kullanabilmesini sağladıkları bildirilmiştir (Stagnari vd., 2017; Gül ve 

Işık, 2002). Baklagiller diğer bitki türleri içerisinde azot bağlayabilme yetenekleri 

nedeniyle büyük bir öneme sahip olup, baklagil bitkilerinin toprağa bağladıkları azot 

miktarının yeterli düzeyde olduğu da belirtilmiştir (Stagnari vd., 2017; Gül ve Işık, 2002). 

Ayrıca baklagil bitkileri diğer bitkiler ile beraber tarlalarda rotasyon uygulanarak, 

ekilebilir alanlardaki enerji ve gübre kullanımını azaltmakta dolayısıyla da sera gazı 

salınımının azaltılmasında oldukça önemli bir rolü bulunduğu belirtilmiştir (Stagnari vd., 

2017; Gül ve Işık, 2002). Baklagillerin toprağa çok yüksek nitelikli organik madde 

sağladığı, topraktaki su tutma kapasitesini (STK) ve besin maddelerinin dolaşımını 

kolaylaştırdığı da bildirilmiştir (Stagnari vd., 2017; Gül ve Işık, 2002). Baklagiller bunun 

gibi özellikleri nedeniyle, tarlaya kendilerinden sonra ekimi yapılacak olan buğdaygiller 

için oldukça iyi bir ön bitkidir. Sürdürülebilir tarımın popülaritesinin giderek arttığı 

günümüzde baklagil bitkilerinin önemini; belirtilmiş olan bu özelliklerin daha da 

arttırdığı görülmüştür (Stagnari vd., 2017; Gül ve Işık, 2002). 

 

Yemeklik tane baklagiller grubunda yer alan fasulye (Phaseolus vulgaris L.) bitkisi tek 

yıllık yetişen, kendine döllenen, diploid ve aynı zamanda dünyada en çok ekim alanına 

ve üretime sahip olan bitki olduğu bildirilmiştir (Sağlam vd., 2005; Sözen vd., 2014a; 

Sözen vd., 2014b; Kan vd., 2019). Fasulye üreticiliğinde birim alandan daha yüksek 

verim elde edilmesinin gerek ülke ekonomisi gerekse üretici açısından çok büyük öneme 

sahip olduğu bilinmektedir (Sağlam vd., 2005). Fasulye, mercimek, nohut, bakla börülce 

ve bezelyeyi içeren yemeklik dane baklagillerin çok uzun yıllardır insan beslenmesinde 

kullanıldığı, hayvansal proteinlerin çeşitli sebeplerle yeterli düzeyde sağlanamadığı 



 

 

 

4 

 

 

 

zamanlarda, dengeli beslenebilmek adına bitkisel protein kaynaklarına başvurulduğu 

bildirilmiştir (Adak, 2014). Bitkisel protein kaynakları içerisinde yemeklik tane 

baklagillerden üretilen proteinin birim alandan alınan en fazla protein miktarı olduğu 

bildirilmiştir (Şehirali, 1988).  

 

Fasulye en başta protein olmak üzere, A, B, D vitaminleri, karbonhidrat ve demir, fosfor, 

potasyum, kalsiyum gibi mineral gereksinimlerinin karşılanmasında oldukça önemli bir 

alternatif olması yanı sıra bilhassa geri kalmış veya gelişmekte olan ülkelerdeki insanların 

da protein ihtiyacını karşılamalarında mühim bir kaynak oluşturduğu belirtilmiştir (Evans 

ve Gridley, 1979; Adams vd., 1985; Şehirali, 1988). 

 

Meyvesi kuru ve yaş olarak tüketilebilen fasulye bitkisinin demir noksanlığına oldukça 

duyarlı olduğu bildirilmiş, demir (Fe) noksanlığının fazla olduğu durumlarda bitkinin 

verim ve kalitesinin ayrıca protein içeriğinin de olumsuz etkilendiği ifade edilmiştir (Zuo 

ve Zhang, 2011). 

 

Bu çalışmada su kültürü yetiştirme ortamına artan dozlarda uygulanan demirin insan 

beslenmesinde oldukça önemli bir yere sahip olan fasulye bitkisinin demir ve kimi besin 

elementi içeriğine, gelişimine ve kaldırılan miktarlarına dair etkisi araştırılmıştır. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 



 

 

 

5 

 

 

 

2. KURAMSAL TEMELLER VE KAYNAK ARAŞTIRMASI  

 

2.1. Fasulye Bitkisi Hakkında Bilgiler 

 

Baklagiller (Leguminosae) familyasının; 40 takımın kapsadığı 640 farklı cins barındıran 

en geniş üçüncü familya grubu olduğu bildirilmiştir (Gebts vd., 2005). Baklagiller 

(Leguminosae) ailesinin Phaseolus türüne mensup fasulye bitkisinin ülkemizde tarımı 

yapılan baklagiller arasında büyük bir öneme sahip olduğu ifade edilmiştir (Akçın, 1973).  

 

Fasulyenin zengin bir karoten ve C vitamini içermesinin yanında taze meyve ve 

danelerinin yaklaşık %90’ının sudan oluştuğu belirtilmiştir. Fasulye bitkisinin tüketimde 

tercih edilmesinin önemli sebepleri arasında; yüksek besin değerlerine sahip olması ve 

farklı tüketim biçimlerine uygun olması (taze ve kuru olarak, konserve, turşu vs.) gibi 

özellikler belirtilmiştir (Akçın, 1973). Ayrıca demir, mangan, potasyum, kalsiyum, 

magnezyum, kükürt ve fosfor bakımından zengin bir içeriğe sahip olması nedeniyle 

insanların vücutlarında mineral madde gereksinimini karşılayabilmekte büyük bir öneme 

sahip bir gıda maddesi olduğu ifade edilmiştir (Akçın, 1973). A, D, E ve K gibi değerli 

vitaminleri ihtiva etmesi açısından da bitkisel besin kaynakları arasında önemli bir yer 

sahibi olduğu bildirilmiştir (Akçın, 1973). 

 

Fasulye bitkisi, dallanmış yapıda ve açık kahverengi, kazık kök yapısına sahip bir bitki 

türüdür. Köklerin hızlı biçimde çimlenmesinden sonra gelişmesinin başladığı, ana kökün 

bir engele rastlamadığı sürece toprağın derinliğine göre büyümeye devam ettiği ancak 

herhangi bir engelle karşılaşma durumunda büyümesinin durduğu, bu duruma karşılık 

yan köklerin gelişiminin teşvik edildiği ifade edilmiştir. Köklerin bir günde yaklaşık 

olarak 3 ila 3,5 cm uzayabildiği de bildirilmiştir (Şehirali, 1988). 

 

Fasulye bitkisinin gövdeden, boğumlar ve boğum aralarından oluşmuş tek yıllık ve otsu 

gövde yapısında olduğu ve ayrıca kültürü yapılan çeşitlerinin boylanma biçimlerine göre 

sırık ve bodur olarak iki gruba ayrıldığı bildirilmiştir (Gülümser vd., 2013). Sırık 

fasulyelerin az yüksek, orta yüksek, yüksek ve çok yüksek olarak 4 alt gruba ayrıldığı, 



 

 

 

6 

 

 

 

bodur fasulyelerin ise yüksek bodur, yayvan bodur, uzun yaprak saplı bodur ve küre bodur 

olarak 4 alt gruba ayrıldığı ifade edilmiştir (Gülümser vd., 2013). 

 

2.2. Demirin İnsan Vücudu ve Sağlığı Üzerine Etkileri 

 

Demir elementinin yer kürede oldukça yüksek seviyede bulunmasına karşın insanlar 

arasında demir eksikliğinin en sık rastlanan beslenme sorunları arasında yer aldığı ifade 

edilmiştir (Andrews vd., 2009). 

 

Ülkemizde beslenme bozukluğu sonucu ortaya çıkan en önemli sağlık sorunlarından 

birinin ‘nutrisyonel anemiler’ olduğu bildirilmiştir. Türk Hematoloji Derneği yapmış 

olduğu incelemeler sonucunda nutrisyonel anemilerin genellikle demir noksanlığı 

sebebiyle meydana geldiğini saptamıştır. Demir alımının yetersiz olması, besinlerdeki Fe 

emiliminin ve içeriğinin yeter düzeyde olmaması sebebiyle ortaya çıkabilen bir durum 

olduğu belirtilmiştir. Yeşil yapraklı sebzelerin demir elementini bünyelerinde non-hem 

Fe olarak bulundurduğu ve bu sebzeler tarafından sağlanan non-hem demirin %5 ila 10 

aralığında emilme oranına sahip olduğu ifade edilmiştir (Rashid vd., 2015; Erduran ve 

Özbek, 2015). 

 

Demirin insan vücudunda en çok bulunan element olması yanında eritropoezde görev 

alan esansiyel bir eser element olduğu belirtilmiştir. İnsan vücudundaki toplam Fe 

içeriğinin kg başına 50 miligram olduğu, demirin %15’inin kas liflerinde (miyoglobin), 

%70’inin hemoglobinde, geri kalanın ise enzimler, karaciğer (KC), sitokrom, 

retiküloendoteliyal sistem (RES) ve kemik iliğinde ve bulunduğu ifade edilmiştir (Muñoz 

vd., 2011). 

 

Temel biyolojik süreçler için gerekli olan demir elementi, oksidasyon-redüksiyon 

reaksiyonlarına katılarak, sağlıklı bir yetişkinin vücudunda 4-5 g arasında bulunduğu 

bildirilmiştir (Tunç, 2008). Demir eldesinin, memeli canlılar için günlük diyetlerinde 

dışardan alınarak bağırsaklardan emilme şeklinde olduğu ifade edilmiştir (Tunç, 2008; 

Wallace, 2016). İnsan vücudunda demir için aktif bir boşaltım sistemi olmaması 

sebebiyle bulunan demirin çoğu kemik iliğindeki yaşlanmış eritrositlerden ve dalaktan 



 

 

 

7 

 

 

 

vücutta geri dönüştürüldüğü ve geri kalanının hemosiderin veya ferritinde depolandığı 

belirtilmiştir (Tunç, 2008; Wallace, 2016). 

 

İnsan vücudunda demir içeren proteinlerin; mitokondriyal solunum, oksijen taşınması, 

ksenobiyotik metabolizması, nükleik asit replikasyonu ve onarımı, hücresel sinyalizasyon 

ve immün sistem gibi hayati fonksiyonlar için gerekli olduğu bildirilmiştir (Tunç, 2008).  

 

Demirin, hemoglobin bünyesinde bulunmasıyla iskelet sistemi, oksijenin alyuvarlarda 

taşınması ve kalp adalelerinin düzenli olarak çalışması gibi insan sağlığı açısından mikro 

elementler arasında mutlak gerekli olduğu ifade edilmiştir (Uysal, 2004). Ayrıca demirin 

protein metabolizmasında ve enerji üretiminde etki gösteren pek çok enzimin işlevini 

gerçekleştirmesinde ve vücuttaki savunma sisteminde bulunan lenfosit olarak 

adlandırılan kan hücrelerinin yapımı için kullanıldığı belirtilmiştir (Uysal, 2004). Aynı 

zamanda demirin, hücrenin gelişimi ve çeşitlenmesinin düzenlenmesinde bulunmasının 

zorunlu olduğu ifade edilmiştir (Özkan, 2009). 

 

Demir noksanlığının insanlar için bir hastalık olmayıp, hastalığın bir göstergesi olduğu 

ifade edilmiştir (Albayrak, 2015; Özkan, 2009). Demirin alımının yetersiz olduğu 

durumlarda oksijenin hücrelere kısıtlı bir şekilde ulaştırıldığı, aynı zamanda düşüş 

gösteren hemoglobin düzeyinin de demir elementine bağlı olarak çalışan enzim 

fonksiyonlarını bozduğu belirtilmiştir (Albayrak, 2015; Özkan, 2009). Bunun sonucunda 

insanlarda çarpıntı, baş ağrısı, duyularda bozukluk, huzursuzluk, yorgunluk ve bu 

nedenlere bağlı olarak iş performansında düşüş gibi belirtilerin ortaya çıkmasına neden 

olabileceği belirtilmiştir (Albayrak, 2015; Özkan, 2009). 

 

Günlük beslenmesinde sağlıklı olarak nitelendirilen bir insanın bünyesine 1 g demir 

almasının yeterli olduğu belirtilmiştir (Bülbül, 2004). Buna karşın yeni doğmuş bir bebek 

için 0,5 g, yetişkinler için ise 5 g kadar demir bulunduğu belirtilmiştir (Bülbül, 2004). 

Besin yoluyla vücuda sağlanan demirin % 10’unun emildiği, bu nedenle günlük beslenme 

için 8 ila 10 g demir olması gerektiği bildirilmiştir (Bülbül, 2004). Dünya Sağlık Örgütü 

2 yaşının altında olan bireylerde günde 12,5 mg, 2-5 yaş arasında olan bireylerde ise 



 

 

 

8 

 

 

 

günde 20 ila 30 mg aralığında demir alınmasını önermiştir (Bülbül, 2004). İnsanların 

ihtiyaç duydukları demir miktarının sağlık durumlarına ve yaşlarına göre değişiklik 

gösterdiği, yapılmış olan araştırmalar neticesinde günlük olarak demir ihtiyacının altı 

yaşının altındaki çocuklar için 15 mg olduğu, 6 ila 12 yaşları arasındaki çocuklar için 10 

mg, yetişkin kadınlar için 15 mg, gebe kadınlarda 27 mg ve yetişkin erkeklerde 10 mg 

olduğu ifade edilmiştir (Poirier ve Brode, 1983; Morrison, 1982; Gookin vd., 1986). 

 

2.3. Demir Elementinin Bitki Bünyesindeki Fonksiyonları 

 

Demirin bitki bünyesinde pek çok fizyolojik etkileri olması sebebiyle metabolik bir 

öneme sahip olduğu, demirin farklı enzimlerin aktif gruplarının bir parçası olduğu 

bildirilmiştir (Kacar vd., 2010). Demirin en yaygın bilinen görevleri arasında solunum 

(respirasyon) ve oksidasyon zinciri ile ilgili enerji bünyesinde yapım ve yıkımda elektron 

taşınmasında aldığı rol ve hemin enzimlerinin prostatik kümelerindeki fonksiyonu 

belirtilmiştir (Kacar vd., 2010). Demirin belirtilen enzimler arasından katalaz enziminin 

reaksiyonunu katalizleyerek, bitki metabolizması için zararlı olan peroksidin etkisini 

önlediği, reaksiyonda bakırın (Cu) da görev aldığı, diğer bir enzimin ise oksijeni 

peroksitten substrata okside eden peroksidaz olduğu ifade edilmiştir (Kacar vd., 2010). 

 

Demir elementinin, magnezyum gibi direkt olarak klorofilin içeriğinde bulunmamasına 

rağmen, klorofil oluşumunda katalitik bir tesir gösterdiği belirtilmiştir (Mengel, 1988; 

Güneş vd., 2000). Demirin bitkilerde hemoglobinin (hem) prostetik küme olarak rol aldığı 

enzimlerin sistemine katılarak oldukça mühim olan biyokimyasal ve metabolik 

hadiselerde (solunum ve fotosentezde enerjinin tutulması ve taşınmasında) rol aldığı 

bildirilmiştir. Türlü enzimlerin bünyelerinde koenzim faktörü olarak bulunan demirin; 

sitokrom oksidaz, katalaz ve peroksidaz gibi oldukça önemli solunum enzimlerinin 

faaliyetleri için de gerekli olduğu ifade edilmiştir (Marschner, 1995; Güneş vd., 2000). 

 

Bitkilerde Fe noksanlığının belirtisi olarak genç yapraklarda, özellikle son çıkan 

yapraklarda, damarlar arasında sararmalar gözlemlendiği, bu sararmaların da bazı bitki 

yapraklarında kahverengi nekrozlar oluşturabildiği ifade edilmiştir (Boşgelmez vd., 

2001; Aktaş ve Ateş, 1998; Kacar ve Katkat, 2010). Fe noksanlığının çok şiddetli olduğu 



 

 

 

9 

 

 

 

durumlarda damarların da sarardığı bildirilmiştir. Bu Fe noksanlığı belirtilerinin demir 

elementinin etkilediği metabolik tepkimelerinin bozulmasından, klorofil ve büyüme 

sentezinde gerekli enerji aktarımının kısıtlanmasından kaynaklandığı ifade edilmiştir. Fe 

noksanlığı görüldüğü bitki dokularında malat ve sitrat anyonlarıyla nitrat ve aminoasit 

birikimi oluştuğu belirtilmiştir (Boşgelmez vd., 2001; Aktaş ve Ateş, 1998; Kacar ve 

Katkat, 2010). 

 

Demir (Fe) noksanlığının görüldüğü bitkilerde protein oranının azaldığı, çözünebilir olan 

organik azot içeren bileşiklerin miktarlarının arttığı, yeterli nicelikte demirin 

sağlanamadığı hususlarda fotosentez miktarının azaldığı ve asimilasyon seviyesinin 

arttığı tespit edilmiştir. Tüm bu olayların demir elementinin fotosentez hadisesini 

doğrudan etkilediği ifade edilmiştir (Kacar ve Katkat, 2010). 

 

2.4. Bitkilerde Demir Elementi ile İlgili Yapılan Çalışmalar 

 

Tarım arazisi topraklarında genellikle demir elementi çok fazla bulunuyor olmasına 

karşın bitkilerde demir eksikliğine oldukça sık rastlanıldığı ve bu durumun ürünlerde 

önemli derecede kayıplara sebep olduğu bildirilmiştir (Kacar ve Katkat, 2010).  

 

Topraktaki demir içeriğinin yetersizliğinden çok; pH’sı yüksek, aktif veya serbest kireç 

düzeyi yüksek, kötü havalanan, çok fazla su içeren ve aşırı miktarda sulama yapılmış olan 

topraklar ile; aşırı HCO3 bulunduran veya HCO3 düzeyi yüksek olan sulama suları ile 

sulanmış olan topraklar, aşırı miktarda NO3
-’lı gübre uygulanmış ve gübrelenmesi 

yanmamış ahır gübresi ile yapılmış topraklar, çok fazla miktarda ağır metal (Zn, Mn ve 

Cu) ve fosfor (P) içeren topraklar, kök nematotu ihtiva eden topraklar ve organik maddesi 

düşük toprakların Fe noksanlığı açısından risk faktörü oldukları bildirilmiştir (Lucas ve 

Knezek, 1972; Wallihan, 1966; Wallace ve Lunt, 1960). 

 

Bitkiler için demir alınımını veya demirin etkili şekilde kullanılmasını olumsuz yönde 

etkileyen faktörlerin bitkide Fe eksikliğine bağlı olarak belirtilerin ortaya çıkmasına 

sebep olduğu bildirilmiştir. Demir eksikliği belirtilerinin genç yapraklarda bilhassa da en 

son çıkan yapraklarda görüldüğü, yaşlı olan yapraklardan genç olan yapraklara demirin 



 

 

 

10 

 

 

 

aktarılmadığı ve bu nedenle noksanlığın genç yapraklarda görüldüğü belirtilmiştir (Kacar 

ve Katkat, 2010). 

 

Bitkilerde demir eksikliğinin damarların arasında sararmalar olarak ortaya çıktığı, demir 

eksikliğinin en karakteristik özelliğinin yapraklardaki en ince damarların dahi yeşil 

kalarak damarların arasında rengin tamamen sarıya dönmesi olduğu belirtilmiştir (Kacar 

vd., 2006). 

 

Bitkilerde toksik olmayan demir miktarları üzerine yapılan çalışmalarda bitkilerde 10 ila 

1500 mg kg-1 aralığında Fe saptandığını ve saptanan bu demirin kimi enzimlerin 

sistemlerinde ve klorofil sentezinde aktif rol oynadığı rapor edilmiştir (Kacar, 1977; Eriş, 

1985). 

 

Dünya’da ve ülkemizde oldukça yaygın beslenme problemleri olmasında topraklarda az 

miktarda bulunan mikro besin elementlerinin ilgisi olduğu belirtilmiş, ülkemiz tarım 

topraklarında % 27 demir noksanlığı olduğu belirlenmiştir (Eyüpoğlu vd., 1998). 

 

Orta Anadolu’da tarım topraklarının yaklaşık olarak % 85’inde demir (Fe) eksikliğinin 

(Gezgin ve Er, 2001) bulunduğu, bu eksikliğin hem bitkilerde hem de besin zinciri 

aracılığıyla hayvanlarda ve insanlarda olumsuz yönde etkilerinin oldukça yaygın olarak 

görüldüğü bildirilmiştir. Dünyada protein ve enerji ihtiyacı açısından 800 milyon insanın 

yetersiz düzeyde beslenmesi yanı sıra, yaklaşık 2 milyar insanın gizli açlık olarak 

nitelendirilen yeter düzeyin altında mikro element (demir, çinko, selenyum ve bor vb.) ve 

vitamin eksikliği yaşadığı bildirilmiştir (Çakmak, 2002; Welch, 2002). 

 

Çelik ve Katkat (2005) Bursa ili şeftali yetiştiriciliği yapılan tarım topraklarında 

potasyum içeriğinin yeter düzeyde ve yeter düzeyin üzerinde, topraklardaki DTPA ile 

ekstrakte edilebilen demir içeriklerinin ise belirtilmiş olan sınır değerlerin üzerinde 

bulunduğunu rapor etmişlerdir.  

 



 

 

 

11 

 

 

 

Schenkeveld vd., 2010 yılında soya fasulyesinin demir alınımı üzerine EDDHA 

ürünlerinden 0-EDDHA, racemic 0,0 EDDHA, meso 0, rest-EDDHA ve O P-EDDHA 

uygulamalarının etkilerini belirlemeyi hedefledikleri çalışmalarında uygulanan Fe 

EDDHA’nın bitkinin Fe içeriğini %50 ve bitki verimini % 30 artırdığını bildirmişlerdir. 

 

Asri ve Sönmez (2010), yürüttükleri çalışmada domates bitkisinin demir ve klorofil 

içeriği ile kuru madde verimi üzerine demir (1 ve 3 mg kg-1) ve potasyum (150, 300 ve 

450 mg kg-1) uygulamalarının etkisini araştırmıştır. Demir ve potasyum uygulamalarının 

bitkinin kuru madde verimi üzerine; demir uygulamalarının yaprakların aktif demir, 

toplam demir, klorofil a, b ve a+b içerikleri arasındaki interaksiyonun istatistiki bakımdan 

önemli olduğu belirtilmiştir. Artan demir uygulamalarına bağlı olarak bitkilerin klorofil 

kapsamlarının, aktif demir ve toplam demir içeriklerinin arttığı bildirilmiştir. 

 

Başar (2002), Soya fasulyesinde yapraktan FeSO₄ uygulaması ile demir klorozunun 

giderilmesinde başarılı sonuçlar sağlandığını belirterek, FeEDDHA’nın da yapraktan 

uygulandığı zaman yaprakların toplam demir ve aktif demir içeriklerinin artarak klorozun 

önlendiğini bildirmiştir. 

 

Chakralhoseini vd., (2002), topraktan uyguladıkları 2,5 mg kg-1 demirin soya fasulyesinde 

bitkinin kuru ağırlığını arttırdığını ancak demirin daha yüksek dozlarının bitkinin 

büyümesini azalttığını bildirmiştir. 

 

Beşiroğlu (1988), sera koşullarında artan miktarlarda uygulanan demir içeren gübrelerin 

tesiriyle, soya çeşidinden Fe hassasiyeti olmayanlardan sağlanan kuru madde niceliğinin 

azaldığını; en yüksek doz olan 10 mg kg-1 Fe uygulamasından en az miktarda kuru madde 

elde edildiğini bildirmiştir. En fazla kuru maddenin; en düşük doz olan 1 mg kg-1 

uygulamasından, en düşük kuru maddenin ise en yüksek doz olan 10 mg kg-1 

uygulamasından elde edildiği kaydedilmiştir. 

 

Karaman vd., (1999), sera koşullarında Yalova tarla fasulyesi çeşidi ile yürüttükleri 

çalışmada; artan miktarlarda Fe ve Zn uygulamalarıyla kuru madde miktarının tüm 



 

 

 

12 

 

 

 

dozlarda kontrole göre arttığını belirtmiştir. En fazla kuru madde seviyesinin Fe-EDDHA 

biçiminde 20 mg kg-1 demir ve 20 mg kg-1 çinkonun birlikte uygulanması ile elde 

edildiğini bildirmişlerdir. 

 

Çelik (2006), Bursa ilindeki toprakların alınabilir demir durumunu ve miktarını incelediği 

çalışmasında Fe sarılığına duyarlı mısır çeşidine artan miktarlarda FeEDDHA (0, 2.5, 5.0 

ve 10 mg Fe kg-1) uygulamıştır. Araştırma sonucunda bitkilerin aktif demir içeriği, kuru 

madde miktarı, topraktan kaldırdığı aktif demir miktarı, topraktan kaldırılan toplam demir 

miktarının ve toplam demir içeriğinin önemli derecede arttığını bildirmiştir. 

 

Chopde vd., (2015), makul konsantrasyonlarda uygulanmış demirin, bitkide 

metabolizmanın enzimatik reaksiyonunda oldukça önemli bir katalizör görevi gördüğünü 

aynı zamanda bitkinin vejetatif büyümesini arttırdığını, bunun neticesinde bitkinin kuru 

ve yaş ağırlığının arttığını bildirmişlerdir. 

 

Çelik ve Urhan (2020), kiraz yetiştiriciliği yapılan topraklarda yapmış oldukları 

çalışmada yaprakların 37,93 – 65,18 mg kg-1 aralığında Fe içerdiğini, bu değerlerin yeter 

düzeyin altında olduğunu bilmişlerdir. Bu durumun bilinçsiz şekilde bitki ve toprak analiz 

sonuçlarına dayanmayan bir gübreleme programının uygulanması sonucunda ortaya 

çıktığını belirtmişlerdir. 

 

Uzun (2019), sera koşullarında siyez buğdayı danesindeki Fe ve Zn içeriğini arttırmayı 

hedeflediği çalışmasında istatistiksel olarak, uygulanmış olan demir, fosfor ve çinko 

dozları interaksiyonunun %1 seviyesinde önemli bulunduğunu rapor etmiştir. 

 

Özdemirli (2023), yonca bitkisine yapraktan uyguladığı EDTA formundaki demirin 

uygulanmış olan dozların seviye durumuna göre bitkideki verimi önemli derecede 

arttırdığını bildirmiştir. 

 

Jozdaemi ve Golchin (2017), fasulye bitkisi çeşitlerine etkisini araştırmak üzere bitkilere 

yapraktan ve topraktan farklı demirli gübre uygulamışlardır. Demirli gübre 



 

 

 

13 

 

 

 

uygulamalarının sonucunda fasulye bitkisi çeşitlerinin kök kuru ağırlıklarına bağlı olarak 

oldukça önemli farklılıklar olduğunu rapor etmişlerdir. Yaprak ve topraktan uygulaması 

yapılan demirin kök bölgesindeki potasyum (K), demir (Fe), fosfor (P) ve azot (N) 

içeriklerini arttırdığını tespit etmişlerdir. 

 

Çelik ve Katkat (2007) yürüttükleri çalışmada iyon dengesizliği, yüksek pH ve kireç, 

zayıf toprak havalanması, yüksek nem, yüksek ve düşük toprak sıcaklığı, toprak sıkışması 

gibi bazı durumların bitkilerde demir elementinden yeterli düzeyde yararlanılmasını 

engellediğini ve toprakta DTPA yoluyla ekstrakte edilebilen demir seviyesinin yüksek 

olmasına karşın bitki bünyesindeki demir konsantrasyonlarının daha az miktarda 

bulunduğunu ve yapraklarda demir eksikliği belirtilerinin ortaya çıktığını tespit 

etmişlerdir. 

 

Demir (2017), farklı yetiştirme dönemlerinde patates bitkisine EDDHA formunda farklı 

dozlarda demirli gübre uygulamıştır. Araştırma sonucunda uygulanan demirli gübrenin 

bitkinin gelişimi, yumru verim ve kalitesi üzerine olumlu yönde etki gösterdiği verim ve 

kaliteyi arttırdığını rapor etmiştir. 

 

Li vd. (2017), yonca bitkisinin verimini ve fotosentetik aktivitesini tespit etmek amacıyla 

yürüttükleri çalışmalarında farklı dönemlerde ve farklı dozlarda demir sülfat uygulaması 

yapmışlardır. Araştırma sonucunda yapraktan uygulanan demirli gübrenin vejetatif 

döneme kadar olan süreçte yonca bitkisinin verim ve fotosentetik kapasitesini artırdığını 

belirlemişlerdir. 

 

Sadıqpoor, (2021), soya bitkisine yapraktan uyguladığı demir şelatın (FeEDDHA) 

yapraklardaki demir düzeyini oldukça önemli seviyede arttırdığını rapor etmiştir. 

 

Rahman vd. (2021), yonca bitkisine laboratuvar ortamında hidroponik sistemde demirin 

yeter düzeyde ve yeter düzeyin altında olduğu şartlarda (25 µM ve 1.0 µM) iki farklı 

dozda Fe-EDTA uygulamışlardır. Araştırma sonucunda demirin yeter düzeyin altında 

olduğu ortamda yetiştirilen bitkilerin kök ve yeşil aksamlarında Fe’nin yanı sıra çinko, 



 

 

 

14 

 

 

 

kükürt ve kalsiyum içeriklerinde oldukça önemli derecede azalma meydana geldiğini 

tespit etmişlerdir. 

 

Krouma ve Abdelly (2003), Fe eksikliğine toleransı yüksek fasulye çeşitlerinin 

simbiyotik azot fiksasyonuna göre demir elementinin yeter düzeyde kullanımını ile ilgili 

çalışmışlardır. Sonuç olarak, ARA-14 çeşidinden kısmen daha fazla nodül ağırlığı ve çok 

fazla kuru madde elde edilmiş; buna karşılık bir Coco Blanc çeşidi olan ARA-14’ün azot 

fiksasyon kabiliyetinin daha fazla olduğu, nodüllerin gelişimi ve fonksiyonu için yeter 

düzeyde Fe kullanımının çok daha iyi sonuç gösterdiği tespit edilmiştir. 

 

Ohwaki vd., (1997), tarafından Tayland’da tarla koşullarında kireçli topraklarda yapılmış 

olan çalışmada 10 börülce çeşidinin Fe eksikliğine karşı tepkilerinde; tohum kalitesi, 

kloroz belirtilerinin görünümü ve bitki gelişiminin etkisini araştırmışlardır. Demir 

sülfatın sıvı olarak 5 g L-1 yapraktan uygulanmasının Fe eksikliğinin sebep olduğu, 

klorozu iyi yönde etkileyerek hassas çeşitler için mahsul ve gelişmeyi arttırdığı 

bildirilmiştir.  

 

Aly ve Soliman (1998), iki farklı soya fasulyesi çeşidinde sera koşullarında yapmış 

oldukları çalışmada Fe klorozunun giderilmesi ve Fe statüsü üzerine kimi organik 

asitlerin bitkilerin gelişiminde düzeltici etki göstermesini araştırmış; etkinin uygulama 

düzeyine, organik asitlerin türüne, demir seviyesine ve soya fasulyesinin çeşidine göre 

değiştiğini bildirmişlerdir. 

 

Raju vd., (2016), tarla koşullarında maş fasulyesine (Vigna radiate L.) FeO-NP (Demir 

Oksit Nanopartikül) gübre uygulaması yaptıkları çalışmada; deneme sonucunda 

bitkilerde kontrole oranla yaş ağırlık ve kök büyümesinde artış görüldüğü ve ayrıca 5-50 

mg kg-1 aralığındaki FeO-NP konsantrasyonunun ürün verim ve kalitesi için faydalı 

olduğu bildirilmiştir. 

 



 

 

 

15 

 

 

 

Zohlen (2002), ürünlerin kireçli topraklarda yetiştirilmesiyle ortaya çıkan klorozun esas 

sebeplerinin Fe eksikliği olduğunu, bu durumun asitlerle sulandırma yöntemiyle ya da 

yapraktan çözünebilir Fe+2’nin uygulanmasıyla azaltılabileceğini ifade etmiştir. 

 

Abadia vd. (2002), organik asit konsantrasyonlarının bitkilerde Fe noksanlığı durumunda 

arttığını bildirmişlerdir. Fasulye tohumunda Fe konsantrasyonunun toprağa etkilerinin ve 

genotipinin incelendiği denemede ise; topraktaki demir içeriği ve çeşit farklılığının 

fasulye danesindeki Fe birikiminden etkilendiği bildirilmiştir (Moraghan vd., 2002). 

 

Başar ve Taban (2001) soya fasulyesi bitkisinin demir içeriğini arttırmaya yönelik olarak 

sera ortamında yürüttükleri çalışmada soya fasulyesi bitkisinin Fe içeriğini en fazla 

arttıranın yapraktan uyguladıkları FeSO4 olduğunu bildirmişlerdir. Bunun yanı sıra 

FeEDDHA’nın soya fasulyesi yapraklarının Fe içeriğini bariz şekilde yükselttiğini aynı 

zamanda incelenmiş olan özellikler için en etkili bileşik olduğunu ifade etmişlerdir. 

 

O’hara vd., (1988), yerfıstığı üzerine yürüttükleri çalışmada baklagil bitkilerinin yeter 

seviyede yumru oluşturamamasını Fe noksanlığına bağlamışlardır. 

 

Çelik vd., (2010), hidroponik ortamda mısır bitkisine artan dozlarda Fe ve K uyguladıkları 

denemelerinde mısır kökleri ve sürgünlerinin kuru madde miktarında olumlu etki 

gösterdiğini bildirmişlerdir. Artan miktarda uygulanan Fe ve K seviyeleriyle aktif ve 

toplam Fe alınımları ve konsantrasyonlarının en yüksek K dozuna kadar artış gösterdiğini 

rapor etmişlerdir. Ayrıca artan K ve Fe dozlarının mısır bitkisinin kök ve sürgünlerindeki 

Mn, Zn ve Cu konsantrasyonlarını azalttığını, en düşük Fe ve K dozları olumlu yönde 

etki göstermesine rağmen, yüksek Fe ve K dozları hem sürgün hem de köklerdeki Mn, 

Zn, Cu ve Na alımını azalttığını bildirmişlerdir. 

 

Jeyasubramanian vd., (2016), yürüttükleri çalışmada Hoagland besin çözeltisi ile 

hidroponik ortamda yetiştirilmiş ıspanak bitkisine kontrollü koşullarda sırası ile 100, 150 

ve 200 mg kg-1 FeO-NP’ler uyguladıkları bitkide büyüme hızını araştırmışlardır. 

Araştırmanın sonucunda; 100, 150 ve 200 mg kg-1 FeO-NP uyguladıkları ıspanakların 



 

 

 

16 

 

 

 

köklerinin uzunlukları, kontrol grubundan yaklaşık olarak 1,25, 1,375 ve 1,75 kat daha 

yüksek bulunmuştur. Biyokütlede de kontrol grubuna göre yaklaşık olarak 1,36, 3,08 ve 

4,17 kat daha fazla artış ölçüldüğü bildirilmiştir. 

 

Hu vd., (2017), yapmış oldukları çalışmada topraksız ortamda pomelo (Citrus maxima) 

bitkisine kontrollü koşullarda sırası ile 0, 20, 50 ve 100 mg kg-1 FeO-NP uygulamış ve 20 

mg kg-1 FeO-NP uygulaması haricinde diğer bütün dozlarda taze biyokütlenin azalmış 

olduğunu tespit etmişlerdir. Bunun yanı sıra 20 mg kg-1 FeO-NP uygulanmış olan 

bitkilerde klorofil içeriğinde belirgin bir farklılık görülmemesine karşın, 50 mg kg-1 FeO-

NP dozunda klorofil içeriğinin %23,2 oranda arttığı rapor edilmiştir. Yeşil aksam ve 

kökte en yüksek demir (Fe) konsantrasyonunun 50 mg kg-1 FeO-NP uygulamasından elde 

edildiği bildirilmiştir. 

 

Bayrak ve Dağhan (2023), yürüttüğü çalışmasında topraksız kültürde yetiştirdiği fasulye 

bitkisine artan düzeylerde FeO-NP (demir oksit nanopartikül) (0, 2, 4, 6, 8 ve 10 mg kg-

1) uygulamıştır. Uygulama sonucuna göre fasulye bitkisi yeşil aksamında N, Mg, Cu ve 

Mn içeriklerinde kontrole oranla azalma görülürken, P, K, Ca ve Zn içeriklerinde ise doza 

bağlı olarak değişiklik görüldüğünü bildirmiştir. Bitki kök kısmında FeO-NP 

uygulamasının kontrol grubuna muhakemeyle K ve Cu içeriklerinde azalış görülürken P, 

Mg, Zn ve Mn uygulamalarında ise doza bağlı olarak değişiklik görüldüğünü rapor 

etmiştir. 

 

Şimşek (2019), hidroponik ortamda yetiştirdiği ıspanak bitkisine artan dozlarda demir 

(30µM, 60µM, 90µM, 120µM, 150µM) uygulaması yapmış olduğu çalışmasında 

yaprakların ve köklerin kuru madde, mikro ve makro besin içerikleri, kuru maddeleri, 

kaldırılan miktarları ve SPAD değerlerinin olumlu yönde etkilendiğini bildirmiştir. 

Ancak demir ile aralarında antagonistik bir ilişki bulunan mikro besin elementleri 

nedeniyle uygulanmış olan en yüksek doz demirin (150 µM) bitkinin Fe içeriğinde ve 

kuru madde veriminde azalma göstermesinin yanı sıra yaprak ve köklerdeki besin 

elementi alımlarını da azalttığını bildirmiştir. 

 



 

 

 

17 

 

 

 

2.5. Fasulye Bitkisinin Besin Elementi İçeriklerine Yönelik Çalışmalar 

 

Fasulye yapraklarında 59 mg kg-1’dan düşük demir noksan olarak; 60 - 200 mg kg-1 yeter 

ve >200 mg kg-1 ise fazla olarak değerlendirilmektedir (Jones vd., 1991). Jones vd., 

(1991) tarafından bildirilen fasulye yapraklarının içermiş olduğu kimi besin 

elementlerinin az, yeter ve fazla olduğu aralıklar Çizelge 2.1.’de sunulmuştur. 

 

Çizelge 2.1. Fasulye yapraklarının içermiş olduğu kimi besin elementi sınırları 

 

Element Az Yeter Fazla 

N, % < 4,99 5.00 – 6.00 > 6.00 

P, % < 0,34 0,35 – 0,75 > 0,75 

K, % < 2,24 % 2,25 – 4,00 > 4,00 

Ca, % < 1,49 1,50 – 2,50 > 2,50 

Mg, % < 0,29 0,30 – 1,00 > 1,00 

Fe, mg kg-1 < 59 60-200 > 200 

Cu, mg kg-1 < 6,99 7-30 > 30 

Zn, mg kg-1 < 19 20-200 > 200 

Mn, mg kg-1 < 49 50-300 > 300 

B, mg kg-1 < 4,99 5-6 > 6,0 

      (Jones vd., 1991) 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 



 

 

 

18 

 

 

 

3. MATERYAL ve YÖNTEM 

 

3.1. Deneme Kurulumu 

 

Denemenin yürütüldüğü yer Bursa Uludağ Üniversitesi, Ziraat Fakültesi, Toprak Bilimi 

ve Bitki Besleme Bölümünün araştırma serasıdır. ‘Gina Type’ fasulye (Phaseolus 

vulgaris L.) tohumları perlit konulan viollere her gözde bir tohum bulunacak şekilde 

yerleştirilmiş ve üzerleri perlitle kapatıldıktan sonra sulanarak çimlendirilmiştir (Şekil 

3.1).  

 

 
 

Şekil 3.1. Tohumların perlit ortamında çimlendirilmesi 

 

Perlit ortamına çimlenme sonrasında yarım doz olmak üzere bitki besin çözeltisi 

uygulanmıştır. Ön kültürü yaklaşık 10 gün süren fasulye bitkileri daha sonrasında 

hacimleri 50’şer L olan bir çözelti tankı, 12 bitki kapasiteli üçer kanal ve bir pompadan 

oluşmuş hidroponik sisteme alınmıştır. Denemede, 5 adet hidroponik sistemde yetiştirilen 

Fasulye bitkilerine vejetasyon dönemi boyunca 5 farklı (40, 80, 120, 160 ve 200 µM) 

demir dozunun yer aldığı besin çözeltileri uygulanmıştır (Şekil 3.2). 

 



 

 

 

19 

 

 

 

 
 

Şekil 3.2. Denemenin gerçekleştirildiği hidroponik sistem 

 

Besin çözeltilerinin 3-4 gün arayla yenilenmesi sağlanmıştır. Deneme konusuna bağlı 

olarak oluşturulan besin çözeltilerinin kimi bilgileri Çizelge 3.1’de sunulmuştur. 

 

Çizelge 3.1. Besin çözeltilerine ait kimi bilgiler 

 
Besin elementleri Çözeltideki konsantrasyonları Yararlanılan kaynaklar 

 (mM)  

Azot 6 KNO3, Ca(NO3)2, NH4NO3 

Fosfor 2 K2HPO4, H3PO4 

Potasyum 4 K2HPO4, KNO3 

Kalsiyum 3 Ca(NO3)2, CaO, CaSO4 

Magnezyum 2 MgSO47H2O, MgO 

Kükürt 2 MgSO4 7H2O 

 (µM)  

Demir 40, 80, 120, 160, 200 FeEDTA % 6 Fe 

Bor 10 H3BO3 

Çinko 4 ZnSO4 7H2O 

Mangan 5 MnSO44H2O 

Bakır 1 CuSO4 5H2O 

Sodyum 0.1 NaCl 

Klor 0.1 NaCl 

Molibden 0,035 (NH4)6Mo7O24.4H2O 

 

 



 

 

 

20 

 

 

 

Uygulanan dozlara göre kaynakları ve miktarları değişerek hazırlanan çözeltilerin 

reaksiyonları (pH) 7,01 – 8,01 arasında belirlenmiş, elektriksel iletkenlik (EC) 

değerlerinin ise 1050 – 1409 μS cm-1 arasında olduğu tespit edilmiştir. Deneme süresince 

çözeltilerin pH ve EC değerlerine besin kompozisyonlarında farklılık oluşturmaması için 

herhangi bir müdahale yapılmamıştır.  

 

Bitkiler 40 günlük gelişim sonunda kök üstü kısımlarından kesilmek suretiyle hasat 

edilmiştir. Fasulye bitkisinin gövde ve kökleri ayrı ayrı polietilen torbalar içerisinde 

laboratuvara götürülerek musluk suyu ve saf suda yıkanmaları sağlanmıştır. Daha 

sonrasında bitki örneklerinin hava sirkülasyonuna sahip kurutma fırınında (Nuve KD 400, 

Türkiye) 70°C’de yaklaşık 72 saat kadar nem içermeyecek duruma gelinceye kadar 

kurutulmaları sağlanmıştır. Bitkilerin kuru madde ile kaldırılan besin elementi 

miktarlarının belirlenebilmesi amacıyla bitki örneklerinin kuru ağırlıkları tartılarak 

ortalamaları alınmıştır. Tartımı tamamlanan örneklerin 0,5 mm’lik elek çapından 

geçebilecek boyuta gelmeleri için değirmende (Foss CT 193 Cyclotec, Danimarka) 

homojen olarak öğütülmeleri yapılmış ve analiz aşamasına kadar polietilen torbalarda 

muhafaza edilmiştir. 

 

3.2. Bitki Örneklerinde Yapılan Analizler 

 

Kök ve yaprak şeklinde ayrı ayrı öğütülen ve analize hazırlanan bitki örneklerinde 

yapılmış olan analizler ve analizlerin yöntemleri açıklamalı bir şekilde alt bölümde 

anlatılmıştır. Tüm analizler üç tekerrürlü olarak gerçekleştirilmiş ve elde edilen ortalama 

değerler çizelgelerde sunulmuştur. 

 

3.2.1. Kuru yakma  

 

Kurutulup öğütülmüş bitki örneklerinden 0,5’er g porselen krozelere tartılarak 

konulmuştur. Krozelerdeki örneklerin üzerine %5’lik etil alkol-sülfürik asit karışımından 

1 mL ilave edilmiştir. Alkole batırılan cam baget, çakmak yardımıyla alev aldırılarak 

örneklerin ön yakma işlemi gerçekleştirilmiştir. Ön yakma işlemi gerçekleştirilen 

örnekler kül fırınına alınarak sıcaklık yavaş yavaş arttırılarak örneklerin tüm gün 



 

 

 

21 

 

 

 

550°C’de yanmaları sağlanmıştır. Homojen olarak beyaz-gri rengini alan örneklerin 

üzerine 3N HCl’den 4mL ilave edilerek hot plate üzerine yerleştirilmiştir. Örnekler bir 

miktar ısıtıldıktan sonra 50 mL balon jojelere yıkanarak saf su ile çizgisine kadar 

tamamlanmıştır. Örneklerin falkon tüplere mavi bant filtre kağıdı yardımıyla süzülmeleri 

sağlanarak, okumaya hazır hale getirilmiştir. Okuma yapılıncaya kadar örnekler serin ve 

gölge bir ortamda muhafaza edilmiştir. 

 

3.2.2. Bitkide toplam azot 

 

Modifiye edilmiş Kjeldahl yöntemi kullanılmıştır. Yakma tuzu ve konsantre sülfürik asit 

yardımıyla Buchi K-437 yakma cihazında 380℃’de yakılmış olan örneklerin buharlı 

damıtma cihazı kullanılarak (Buchi K-350) damıtılması sonrasında oluşan destilat 0,1 N 

sülfürik asitle geri titre edilerek oluşan sarfiyat formülde hesaplanarak bitkideki toplam 

azotun belirlenmesi sağlanmıştır (Bremner, 1965). 

 

3.2.3. Bitkide toplam fosfor 

 

Kuru yakma sonrası süzüklerin ICP–OES cihazında (Perkin Elmer Optima 2100 model) 

okunması yapıldıktan sonra bitkilerin toplam fosfor içerikleri hesaplanmıştır (Hanlon, 

1998). 

 

3.2.4. Bitkide toplam potasyum, kalsiyum, sodyum ve magnezyum  

 

Kuru yakma sonrası süzükler Flame fotometre cihazında “Ependorf Elex 6361” okunarak 

bitkide sodyum (Na), kalsiyum (Ca), potasyum (K) ve magnezyum (Mg) belirlenmesi 

yapılmıştır (Horneck ve Hanson, 1998). 

 

3.2.5. Bitkide toplam demir, çinko, bakır ve mangan 

 

Kuru yakması yapılan örneklerden elde edilen süzükler ICP–OES cihazında (Perkin 

Elmer Optima 2100 model) okunmuş ve bitkideki konsantrasyonları hesaplanmıştır 

(Hanlon, 1998). 



 

 

 

22 

 

 

 

3.2.6. Bitkide toplam bor 

 

Toplam bor miktarı, kuru yakma sonrası süzükler ICP–OES cihazında (Perkin Elmer 

Optima 2100 model) okunmuştur (Çelik vd., 2017). 

 

3.3. Bitki Kuru Maddesi ile Kaldırılan Miktarların Hesaplanması 

 

Bitki analizleri sonucunda ortaya çıkan element konsantrasyonları ile denemeden 

sağlanan ortalama kuru ağırlık değerleri oranlanarak her deneme konusu için bitkilerin 

kuru madde ile kaldırmış olduğu bitki besin elementi miktarları ayrı ayrı bulunmuştur. 

 

3.4. İstatistiksel Analiz 

 

Üç tekerrürlü olarak yürütülmüş olan denemeden sağlanan verilerin istatistiksel analizleri 

tesadüf parselleri faktöriyel deneme desenine göre gerçekleştirilmiştir. Denemeden elde 

edilen kuru madde verimi, element konsantrasyonu ve kaldırılan element miktarlarına ait 

verilerin varyans analizleri ve Asgari Önemli Fark (AÖF) değerlendirmesinde Minitab 

istatistik programının 17.1.0.1 sürümü kullanılmıştır. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 



 

 

 

23 

 

 

 

4. BULGULAR ve TARTIŞMA 

 

Hidroponik ortama artan dozlarda demir uygulanması ile yürütülen denemeden elde 

edilen; gövde ve kök kuru madde verimi, bitki besin elementi içerikleri ve fasulye 

bitkilerinin kaldırdığı besin elementi miktarlarına ait tüm bulgular ve değerlendirmeleri 

başlıklar halinde aşağıda gösterilmiştir. 

 

4.1. Ortalama Kuru Madde Verimi 

 

Demir uygulamalarının fasulye bitkisinin kuru madde verimine etkisi Çizelge 4.1’de 

sunulan varyans analiz tablosunda, uygulamalardan elde edilen veri ortalamaları ve 

Asgari Önemli Fark (AÖF) testine göre gruplandırmaları Çizelge 4.2’de gösterilmiştir. 

  

Çizelge 4.1. Ortalama kuru madde verimi 

 
 

V.K. S.D. K.T. K.O. F değeri 
Tablo değeri 

%5 %1 

Kuru 

madde 

Faktör-A 1 7643,244 7643,244 146,535** 4,350 8,100 

Faktör-B 4 966,720 241,680 4,633** 2,870 4,430 

A*B 4 347,730 86,933 1,667öd 2,870 4,430 

Hata 20 1043,197 52,160    

Genel 29 10000,890 344,858    

Faktör-A: Bitki kısmı öd: önemli değil 

Faktör-B: Demir Dozları *: önemli p<0,05 **: önemli p<0,01 

 

Fasulye bitkisi kuru madde verimine dair; bitki kısımları ve demir dozlarının tesiri %1 

seviyesinde önemli bulunmasına rağmen, bitki kısımları ve demir dozları 

interaksiyonunun önemli olmadığı belirlenmiştir (Çizelge 4.1). 

 

Fasulye bitkisi yapraklarının ortalama kuru maddesinin (49,49 g), köklere oranla (17,57 

g) daha yüksek olduğu görülmüştür. Artan demir uygulamaları ile bitkilerin ortalama kuru 

madde ağırlıklarında artış gözlenmiş en düşük kuru madde (26,68 g) Fe1 dozundan en 

yüksek ise Fe 5 (43,31 g) sağlanmıştır. Yapraklarda belirlenen en yüksek ortalama kuru 

madde miktarı (62,67 g) Fe5 dozundan, en düşük ortalama kuru madde miktarı (36,27 g) 

ise Fe1 uygulamasından elde edilmiştir. Köklerde belirlenen en yüksek ortalama kuru 

madde miktarı (23,96 g) Fe5 dozundan, en düşük ortalama kuru madde miktarı (13,54 g) 

ise Fe3 dozundan sağlanmıştır (Çizelge 4.2). 



 

 

 

24 

 

 

 

Çizelge 4.2. Ortalama kuru madde verimine etkisi 

 
 

Bitki kısmı 

Demir Dozları (µM) 

Ortalama Fe1 Fe2 Fe3 Fe4 Fe5 

K
u

ru
 

M
ad

d
e 

(g
) 

Yaprak 36,27   52,59   45,13   50,80   62,67   49,49 a  

Kök 17,10   16,27   13,54   16,98   23,96   17,57 b  

Ortalama 26,68  B 34,43  AB 29,34  B 33,89  AB 43,31  A    

 A AÖF<0.01 7,504 B AÖF<0.01 11,865 AxB öd 

A: Bitki kısmı; B: Demir Dozları; AxB: Bitki kısmı x Demir dozları interaksiyonu 

Yatay karşılaştırma büyük harflerle, düşey karşılaştırma küçük harflerle yapılmıştır 

 

Ghasemi-Fasaei ve Ronaghi (2008), buğday bitkisine yapraktan ve topraktan farklı demir 

içerikli gübreleri (FeEDDHA ve FeSO4.7H2O) uyguladıkları çalışmalarında demir 

uygulamalarına bağlı olarak bitkide kuru madde miktarının artmadığını belirtmişlerdir. 

Araştırmacılar bu durumu demir ile toprak çözeltisindeki diğer katyonlar arasındaki 

dengenin bozulması ve toprak çözeltisindeki miktarlarının azalmasıyla 

ilişkilendirmişlerdir. 

 

Şimşek (2019), su kültüründe artan miktarlarda uygulanmış olan demir dozlarının, 

ıspanak bitkisinin yapraklarındaki kuru madde randımanında yükseliş sağladığını ve en 

yüksek belirlenen yaprak ve kök kuru madde veriminin Fe4 (120µM) uygulamasından 

elde edildiğini bildirmiştir.  

 

Çalışmadan elde ettiğimiz sonuçlar; demirin verim ve bitki kalitesi üzerinde ve özellikle 

biyokütle üretimi açısından kısıtlayıcı bir faktör olduğunu gösteren çok sayıda araştırma 

(Briat vd., 2015; Pingoliya vd., 2014; Jin vd., 2013; Yılmaz vd., 2012; Açıksöz vd., 2011) 

sonucu ile uyumlu bulunmuştur. 

 

4.2. Azot içeriği ve kaldırılan azot miktarı 

 

Demir uygulamalarının fasulye bitkisinin azot içeriğine ve kaldırdığı azot miktarına 

etkisine ait varyans analiz sonuçları Çizelge 4.3’te yer alan varyans analiz tablosunda 

sunulmuştur. Uygulamalardan elde edilen veri ortalamaları ve Asgari Önemli Fark (AÖF) 



 

 

 

25 

 

 

 

testi gruplandırmaları Çizelge 4.4’te, kaldırılan miktarlarına ait ortalamalar ve AÖF 

testine göre gruplandırmaları ise Çizelge 4.5’te gösterilmiştir. 

 

Fasulye bitkisinin azot içeriği üzerine; bitki kısımları, demir dozları ve bunların 

interaksiyonundan elde edilen değerlerin %1 düzeyinde önemli bulunduğu, kaldırılan 

miktarları üzerine bitki kısımlarının %1 düzeyinde önemli bulunduğu görülmüştür 

(Çizelge 4.3). 

  

Çizelge 4.3. Azot içeriği ve kaldırılan azot miktarına ilişkin varyans analiz sonuçları 

 
 

V.K. S.D. K.T. K.O. F değeri 
Tablo değeri 

%5 %1 

İçerik 

Faktör-A 1 1,137 1,137 37,364** 4,350 8,100 

Faktör-B 4 4,956 1,239 40,717** 2,870 4,430 

A*B 4 0,741 0,185 6,092** 2,870 4,430 

Hata 20 0,609 0,030    

Genel 29 7,442 0,257    

Kaldırılan 

miktar 

Faktör-A 1 3984276,747 3984276,747 157,849** 4,350 8,100 

Faktör-B 4 67109,102 16777,275 0,665öd 2,870 4,430 

A*B 4 168056,425 42014,106 1,665öd 2,870 4,430 

Hata 20 504820,840 25241,042    

Genel 29 4724263,114 162905,625    

Faktör-A: Bitki kısmı öd: önemli değil 

Faktör-B: Demir Dozları *: önemli p<0,05 **: önemli p<0,01 

 

Demir uygulamalarının fasulye bitkisinin azot içeriğinde kontrole oranla azalmaya neden 

olduğu görülmüş, en yüksek azot içeriği (%3,26) Fe1 dozundan, en düşük belirlenen azot 

içeriği (%2,10) ise Fe5 dozundan sağlanmıştır (Çizelge 4.4). 

 

Fasulye bitkisi yapraklarındaki azot içeriğinin (%2,52), köklere oranla (%2,91) daha 

düşük olduğu görülmüştür (Çizelge 4.4). 

 

Artan demir dozlarına bağlı olarak yaprakların azot içeriğinde azalma meydana gelmiş, 

en yüksek azot içeriği (% 2,91) Fe1 dozundan, en düşük azot içeriği (% 2,08) Fe5 

dozundan elde edilmiştir (Çizelge 4.4). 

 

 

 



 

 

 

26 

 

 

 

Çizelge 4.4. Azot içeriğine etkisi 

 
 

Bitki kısmı 

Demir Dozları (µM) 

Ortalama Fe1 Fe2 Fe3 Fe4 Fe5 
A

zo
t 

(%
) Yaprak 2,91 b A 2,57 b AB 2,60 b AB 2,45 a BC 2,08 a C 2,52 b  

Kök 3,62 a A 3,09 a B 3,29 a AB 2,44 a C 2,11 a C 2,91 a  

Ortalama 3,26  A 2,83  B 2,95  B 2,44  C 2,10  D    

 A AÖF<0.01 0,181 B AÖF<0.01 0,287 AxB AÖF<0.01 0,405 

A: Bitki kısmı; B: Demir Dozları; AxB: Bitki kısmı x Demir dozları interaksiyonu 

Yatay karşılaştırma büyük harflerle, düşey karşılaştırma küçük harflerle yapılmıştır 

 

Artan demir dozlarına bağlı olarak köklerin azot içeriğinde de azalma meydana gelmiş, 

en yüksek azot içeriği (% 3,62) Fe1 dozundan, en düşük azot içeriği (% 2,11) Fe5 

dozundan elde edilmiştir (Çizelge 4.4).  

 

Jones vd. (1991) ve Karaman (2012), fasulye bitkisi genç yapraklarında % N düzeyinin 

5.00 - 6.00 değerleri arasında bitkiler için yeterli düzey olarak bildirmişlerdir. Denemede 

bitkilerin N konsantrasyonları %2,10 - %3,26 arasında değişmekle birlikte bu değerler 

literatürde belirtilen verilere göre daha düşük bulunmuş bu durumun örnekleme zamanı 

ve örnek alınan organ farklılığından kaynaklandığı düşünülmektedir. 

 

Şimşek (2019), demir dozlarının su kültüründe artan miktarlarda uygulanmasıyla ıspanak 

bitkisi yapraklarındaki azot içeriğinde yükseliş sağladığını ve en yüksek olarak belirlenen 

yaprak azot içeriğinin (% 6,09) Fe4 (120µM) dozundan sağlandığını bildirmiştir. Kuru 

madde esasına göre bitkilerdeki azot içeriğinin % 0,1 ila 10,00 arasında olabileceği 

bildirilmiştir (Kacar ve Katkat 1998). Denememizden elde edilen sonuçlar literatürlerle 

uyumlu bulunmuştur. 

 

Uygulanan demir dozlarının fasulye bitkisinin kaldırılan azot miktarını kontrole oranla 

ikinci dozda arttırdığı tespit edilmiş ancak bu durum istatistiksel bakımdan önemli 

çıkmamıştır (Çizelge 4.5).  

 



 

 

 

27 

 

 

 

Fasulye bitkisi yapraklarının kaldırdığı azot miktarlarının (1222,41 mg), köklere oranla 

(493,55 mg) daha yüksek olduğu görülmüştür. Bu durum yaprak kuru maddesinin köke 

oranla daha yüksek olmasından kaynaklanmıştır (Çizelge 4.5). 

 

Artan demir dozlarına bağlı olarak fasulye bitkisi yapraklarının kaldırdığı azot miktarında 

Fe2 dozuna (1350,43 mg) kadar artış olduğu, daha sonrasında azalma meydana geldiği 

görülmüştür. Yapraklarda kaldırılan en düşük azot miktarı (1049,60 mg) Fe1 

uygulamasından, kaldırılan en yüksek azot miktarı (1350,43 mg) Fe2 dozundan 

sağlanmıştır. 

 

Artan demir dozlarına bağlı olarak köklerin kaldırdığı azot miktarında da azalma 

meydana gelmiş, köklerin kaldırdığı en yüksek azot miktarı (609,43 mg) Fe1 dozundan, 

kaldırılan en düşük azot miktarı (413,13 mg) Fe4 dozundan sağlanmıştır. 

 

Çizelge 4.5. Kaldırılan azot miktarına etkisi 

 
 

Bitki kısmı 

Demir Dozları (µM) 

Ortalama Fe1 Fe2 Fe3 Fe4 Fe5 

A
zo

t 
(m

g
) Yaprak 1049,60   1350,43   1170,40   1241,27   1300,33   1222,41 a  

Kök 609,43   502,47   439,40   413,13   503,30   493,55 b  

Ortalama 829,52   926,45   804,90   827,20   901,82      

 A AÖF<0.01 165,081 B öd AxB öd 

A: Bitki kısmı; B: Demir Dozları; AxB: Bitki kısmı x Demir dozları interaksiyonu 

Yatay karşılaştırma büyük harflerle, düşey karşılaştırma küçük harflerle yapılmıştır 

 

Heitholt vd. (2003), soya fasulyesi bitkisinde farklı demirli gübre uygulamaları 

sonucunda çiçeklenme döneminden önce demir uygulanmasının bitkide N 

konsantrasyonu üzerinde önemli bir etki oluşturmadığını bildirmişlerdir. Ayrıca, Yetim 

(2008), soya fasulyesi bitkisinde demir uygulamalarına bağlı olarak N 

konsantrasyonlarında önemli bir değişimin olmadığını bildirmiştir. 

 

Brear vd. (2013) yürüttükleri çalışmada baklagil bitkilerinin simbiyotik N fiksasyonunda 

Fe gereksiniminin yüksek olduğunu, nodüldeki Fe konsantrasyonunda oluşan artışla N 

fiksasyonu arasında pozitif bir ilişki olduğunu bildirmişlerdir.  



 

 

 

28 

 

 

 

4.3. Fosfor içeriği ve kaldırılan fosfor miktarı 

 

Demir uygulamalarının fasulye bitkisinin fosfor içeriğine ve kaldırdığı fosfor miktarına 

etkisine ait varyans analiz sonuçları Çizelge 4.6’da yer alan varyans analiz tablosunda 

sunulmuştur. Uygulamalardan elde edilen veri ortalamaları ve Asgari Önemli Fark (AÖF) 

testi gruplandırmaları Çizelge 4.7’de, kaldırılan fosfor miktarına ait ortalamalar ve AÖF 

testine göre gruplandırmaları ise Çizelge 4.8’de gösterilmiştir. 

 

Fasulye bitkisinin fosfor içeriği üzerine; bitki kısımları, demir dozları ve bunların 

interaksiyonundan elde edilen değerlerin %1 düzeyinde, kaldırılan fosfor miktarları 

üzerine ise demir dozlarından elde edilen değerlerin %1 düzeyinde önemli olduğu 

görülmüştür (Çizelge 4.6). 

 

Çizelge 4.6. Fosfor içeriği ve kaldırılan fosfor miktarına ilişkin varyans analiz sonuçları 

 
 

V.K. S.D. K.T. K.O. F değeri 
Tablo değeri 

%5 %1 

İçerik 

Faktör-A 1 4,633 4,633 591,759** 4,350 8,100 

Faktör-B 4 0,293 0,073 9,368** 2,870 4,430 

A*B 4 0,409 0,102 13,072** 2,870 4,430 

Hata 20 0,157 0,008    

Genel 29 5,493 0,189    

Kaldırılan 

miktar 

Faktör-A 1 917,648 917,648 0,284öd 4,350 8,100 

Faktör-B 4 20817,381 20817,381 6,432** 2,870 4,430 

A*B 4 9136,596 9136,596 2,823öd 2,870 4,430 

Hata 20 3236,770 3236,770    

Genel 29 6395,481 6395,481    

Faktör-A: Bitki kısmı öd: önemli değil 

Faktör-B: Demir Dozları *: önemli p<0,05 **: önemli p<0,01 

 

Fasulye bitkisi yapraklarındaki fosfor içeriğinin (%0,49), köklere oranla (%1,28) daha 

düşük olduğu görülmüştür (Çizelge 4.7). 

 

Demir uygulamalarının fasulye bitkisinin fosfor içeriğinde kontrole oranla artışa neden 

olduğu görülmüş, en yüksek fosfor içeriği (%1,02) Fe5 dozundan, en düşük belirlenen 

fosfor içeriği (%0,80) ise Fe1 dozundan sağlanmıştır (Çizelge 4.7). 

 



 

 

 

29 

 

 

 

Demir dozlarına bağlı olarak yaprakların fosfor içeriğinde Fe2 dozuna kadar artış (% 

0,51) sağlandığı, ancak artan demir dozuna bağlı olarak fosfor içeriğinde azalma meydana 

geldiği görülmüş, en düşük belirlenen fosfor içeriği (% 0,45) Fe5 dozundan elde 

edilmiştir (Çizelge 4.7). 

 

Artan demir dozlarına bağlı olarak köklerde en fazla belirlenen fosfor içeriği (% 1,60) 

Fe5 dozundan, en düşük fosfor içeriği (% 1,10) Fe2 dozundan elde edilmiştir (Çizelge 

4.7). 

  

Çizelge 4.7. Fosfor içeriğine etkisi 

 
 

Bitki kısmı 

Demir Dozları (µM) 

Ortalama Fe1 Fe2 Fe3 Fe4 Fe5 

F
o

sf
o

r 

(%
) 

Yaprak 0,49 b A 0,51 b A 0,51 b A 0,50 b A 0,45 b A 0,49 b  

Kök 1,11 a B 1,10 a B 1,11 a B 1,48 a A 1,60 a A 1,28 a  

Ortalama 0,80  B 0,80  B 0,81  B 0,99  A 1,02  A    

 A AÖF<0.01 0,092 B AÖF<0.01 0,145 AxB AÖF<0.01 0,206 

A: Bitki kısmı; B: Demir Dozları; AxB: Bitki kısmı x Demir dozları interaksiyonu 

Yatay karşılaştırma büyük harflerle, düşey karşılaştırma küçük harflerle yapılmıştır 

 

Jones vd. (1991) ve Karaman (2012), fasulye bitkisinin genç yapraklarında % 0,35-0,75 

P konsantrasyonunun bitkiler için yeterli düzeyde olduğunu bildirilmişlerdir. Bu değerler 

dikkate alındığında bitki yapraklarındaki P konsantrasyonlarının yeterli düzeyde olduğu 

saptanmıştır. 

 

Şimşek (2019), su kültüründe ıspanak bitkisine artan miktarlarda demir dozlarının 

uygulanmasıyla, yapraklardaki fosfor içeriğinde artış meydana geldiği ve en yüksek 

belirlenen fosfor içeriğinin (% 0,85) Fe4 (120µM) dozundan sağlandığını bildirmiştir. 

Denememizde demir uygulamaları ile elde edilen fosfor içeriklerinin daha önce yapılan 

su kültürü çalışmasından bulunmuş olan sonuçlarla uyum sergilediği görülmektedir. 

 

Uygulanan demir dozlarının fasulye bitkisinin kaldırılan fosfor miktarını kontrole oranla 

arttırdığı, en yüksek kaldırılan fosfor miktarının (331,37 mg) Fe5 uygulamasından, en 



 

 

 

30 

 

 

 

düşük kaldırılan fosfor miktarının (188,12 mg) ise Fe1 uygulamasından elde edildiği 

görülmüştür (Çizelge 4.8). 

 

Fasulye bitkisi yapraklarının kaldırdığı fosfor miktarlarının (242,85 mg), köklere oranla 

(231,79 mg) daha yüksek olduğu görülmüştür. Bu durum yaprak kuru maddesinin köke 

oranla daha yüksek olmasından kaynaklanmıştır (Çizelge 4.8).  

 

Artan demir dozlarına bağlı olarak yaprakların kaldırdığı fosfor miktarı yükselme 

göstermiş, kaldırılan en yüksek fosfor miktarı (280,87 mg) Fe5 dozundan, kaldırılan en 

düşük fosfor miktarı (176,86 mg) Fe1 dozundan sağlanmıştır (Çizelge 4.8). 

 

Artan demir dozlarına bağlı olarak köklerin kaldırdığı fosfor miktarında Fe3 dozuna 

kadar azalma (150,08 mg) görülürken, daha sonrasında artış olduğu görülmüş, kaldırılan 

en düşük fosfor miktarı (150,08 mg) Fe3 dozundan, kaldırılan en yüksek fosfor miktarı 

(381,87 mg) Fe5 dozundan elde edilmiştir (Çizelge 4.8). 

 

Çizelge 4.8. Kaldırılan fosfor miktarına etkisi 

 
 

Bitki kısmı 

Demir Dozları (µM) 

Ortalama Fe1 Fe2 Fe3 Fe4 Fe5 

F
o

sf
o

r 

(m
g

) 

Yaprak 176,86   266,08   232,33   256,10   280,87   242,85   

Kök 197,39   178,67   150,08   250,92   381,87   231,79   

Ortalama 188,12  B 222,38  B 191,21  B 253,51  AB 331,37  A    

 A AÖF<0.01 9,485 B AÖF<0.01 14,997 AxB öd 

A: Bitki kısmı; B: Demir Dozları; AxB: Bitki kısmı x Demir dozları interaksiyonu 

Yatay karşılaştırma büyük harflerle, düşey karşılaştırma küçük harflerle yapılmıştır 

 

4.4. Potasyum içeriği ve kaldırılan potasyum miktarı 

 

Demir uygulamalarının fasulye bitkisinin potasyum içeriğine ve kaldırdığı potasyum 

miktarına etkisine ait varyans analiz sonuçları Çizelge 4.9’da sunulmuştur. 

Uygulamalardan elde edilen veri ortalamaları ve Asgari Önemli Fark (AÖF) testi 

gruplandırmaları Çizelge 4.10’da, kaldırılan miktarlarına ait ortalamalar ve AÖF testine 

göre gruplandırmaları ise Çizelge 4.11’de gösterilmiştir. 



 

 

 

31 

 

 

 

Fasulye bitkisinin potasyum içeriği üzerine; bitki kısımları, demir dozları ve bunların 

interaksiyonundan elde edilen değerlerin %1 düzeyinde, kaldırılan potasyum miktarları 

üzerine bitki kısımlarından elde edilen değerlerin %1 seviyesinde önemli bulunduğu 

görülmüştür (Çizelge 4.9). 

 

Çizelge 4.9. Potasyum içeriği ve kaldırılan potasyum miktarına ilişkin varyans analiz 

sonuçları 

 
 

V.K. S.D. K.T. K.O. 
 

F değeri 

Tablo değeri 

%5 %1 

İçerik 

Faktör-A 1 9,758 9,758 88,453** 4,350 8,100 

Faktör-B 4 2,525 0,631 5,721** 2,870 4,430 

A*B 4 9,602 2,400 21,758** 2,870 4,430 

Hata 20 2,206 0,110    

Genel 29 24,091 0,831    

Kaldırılan 

miktar 

Faktör-A 1 8285747,726 8285747,726 114,196** 4,350 8,100 

Faktör-B 4 520587,136 130146,784 1,79öd 2,870 4,430 

A*B 4 138314,656 34578,664 0,477öd 2,870 4,430 

Hata 20 1451150,420 72557,521    

Genel 29 10395799,938 358475,860    

Faktör-A: Bitki kısmı öd: önemli değil 

Faktör-B: Demir Dozları *: önemli p<0,05 **: önemli p<0,01 

 

Demir uygulamalarının fasulye bitkisinin potasyum içeriğinde kontrole oranla azalmaya 

neden olduğu görülmüş, en fazla belirlenen potasyum içeriği (%5,02) Fe1 dozundan, en 

az belirlenen potasyum içeriği (%4,20) ise Fe5 uygulamasından elde edilmiştir (Çizelge 

4.10).  

 

Çizelge 4.10. Potasyum içeriğine etkisi 

 
 

Bitki kısmı 

Demir Dozları (µM) 

Ortalama Fe1 Fe2 Fe3 Fe4 Fe5 

P
o

ta
sy

u
m

 

(%
) 

Yaprak 5,53 a A 3,99 b B 4,05 b B 3,68 b B 3,37 b B 4,13 b  

Kök 4,51 b B 5,86 a A 5,15 a AB 5,80 a A 5,02 a B 5,27 a  

Ortalama 5,02  A 4,92  A 4,60  AB 4,74  AB 4,20  C    

 A AÖF<0.01 0,345 B AÖF<0.01 0,546 AxB AÖF<0.01 0,772 

A: Bitki kısmı; B: Demir Dozları; AxB: Bitki kısmı x Demir dozları interaksiyonu 

Yatay karşılaştırma büyük harflerle, düşey karşılaştırma küçük harflerle yapılmıştır 

 

Fasulye bitkisi yapraklarındaki potasyum içeriğinin (%4,13), köklere oranla (%5,27) daha 

düşük olduğu görülmüştür (Çizelge 4.10). 



 

 

 

32 

 

 

 

Artan demir dozlarına bağlı olarak fasulye bitkisi yapraklarının potasyum içeriğinde 

azalma meydana gelmiş, en yüksek potasyum içeriği (% 5,53) Fe1 dozundan, en düşük 

potasyum içeriği (%3,37) Fe5 dozundan sağlanmıştır. Köklerde ise en yüksek potasyum 

içeriği (%5,86) Fe2 dozundan, en düşük potasyum içeriği (% 4,51) Fe1 dozundan 

sağlanmıştır (Çizelge 4.10). 

 

Jones vd. (1991) ve Karaman (2012), fasulye bitkisi genç yapraklarında %2.25 - 4.00 

aralığındaki K değerlerinin yeterli düzeyde olduğunu belirtmiş ve bu değerlere göre 

denemede bitkilerin K konsantrasyonlarının yeter düzeyin üzerinde olduğu saptanmıştır. 

Çeşitli bitkiler üzerinde yapılmış olan çalışmalarda Fe-K arasındaki ilişkinin farklılık 

gösterdiği rapor edilmiştir. 

 

Hewitt ve Bolle-Jones (1953) demirin potasyum translokasyonunu engellediği ve 

potasyumun ise demirin kullanımını artırdığını bildirmişlerdir. 

 

Çelik ve Katkat (2005), şeftali yapraklarında demir klorozunun şiddeti arttıkça, 

yapraklardaki potasyum konsantrasyonunun da arttığını bildirmişlerdir. Ancak aşırı 

yüksek konsnatrasyonlarda bulunan potasyumun demirin alımını azalttığı da ifade 

edilmiştir. 

  

Çelik vd., (2010), mısır bitkisine uygulanan en yüksek K dozunun mısırın yapraklarındaki 

ve köklerindeki toplam demir içeriğini azalttığını, çok yüksek K konsantrasyonlarının 

demir ve diğer katyonlarla rekabete neden olduğunu bildirmişlerdir. 

 

Fasulye bitkisi köklerinin kaldırdığı potasyum miktarının (924,60 mg), yapraklara oranla 

(1975,68 mg) daha düşük olduğu görülmüştür (Çizelge 4.11). Bu durum yaprak kuru 

maddesinin köke oranla daha yüksek olmasından kaynaklanmıştır. 

 

 

 

 



 

 

 

33 

 

 

 

Çizelge 4.11. Kaldırılan potasyum miktarına etkisi 

 
 

Bitki kısmı 

Demir Dozları (µM) 

Ortalama Fe1 Fe2 Fe3 Fe4 Fe5 
P

o
ta

sy
u

m
 

(m
g

) 

Yaprak 1987,26   2098,77   1823,60   1869,83   2098,94   1975,68 a  

Kök 774,07   953,64   704,76   984,078   1206,47   924,60 b  

Ortalama 1380,66   1526,21   1264,18   1426,95   1652,71      

 A AÖF<0.01 279,888 B  öd AxB öd 

A: Bitki kısmı; B: Demir Dozları; AxB: Bitki kısmı x Demir dozları interaksiyonu 

Yatay karşılaştırma büyük harflerle, düşey karşılaştırma küçük harflerle yapılmıştır 

 

4.5. Sodyum içeriği ve kaldırılan sodyum miktarı 

 

Demir uygulamalarının fasulye bitkisinin sodyum içeriğine ve kaldırdığı sodyum 

miktarına etkisine ait varyans analiz sonuçları Çizelge 4.12’de yer alan varyans analiz 

tablosunda sunulmuştur. Uygulamalardan elde edilen veri ortalamaları ve Asgari Önemli 

Fark (AÖF) testi gruplandırmaları Çizelge 4.13’te, kaldırılan miktarlarına ait ortalamalar 

ve AÖF testine göre gruplandırmaları ise Çizelge 4.14’te gösterilmiştir. 

 

Çizelge 4.12. Sodyum içeriği ve kaldırılan sodyum miktarına ilişkin varyans analiz 

sonuçları 

 
 

V.K. S.D. K.T. K.O. F değeri 
Tablo değeri 

%5 %1 

İçerik 

Faktör-A 1 0,229 0,229 1125,311** 4,350 8,100 

Faktör-B 4 0,005 0,001 6,352** 2,870 4,430 

A*B 4 0,047 0,012 57,238** 2,870 4,430 

Hata 20 0,004 0,000    

Genel 29 0,285 0,010    

Kaldırılan 

miktar 

Faktör-A 1 6449,227 6449,227 25,859** 4,350 8,100 

Faktör-B 4 5636,084 1409,021 5,650** 2,870 4,430 

A*B 4 2074,477 518,619 2,079öd 2,870 4,430 

Hata 20 4988,070 249,403    

Genel 29 19147,858 660,271    

Faktör-A: Bitki kısmı öd: önemli değil 

Faktör-B: Demir Dozları *: önemli p<0,05 **: önemli p<0,01 

 

Fasulye bitkisinin sodyum içeriği üzerine; bitki kısımları, demir dozları ve bunların 

interaksiyonundan elde edilen değerlerin %1 düzeyinde, kaldırılan potasyum miktarları 

üzerine bitki kısımları ve demir dozlarından elde edilen değerlerin %1 düzeyinde önemli 

olduğu görülmüştür (Çizelge 4.12). 



 

 

 

34 

 

 

 

Demir uygulamalarının, fasulye bitkisinin sodyum içeriğinde kontrole oranla artışa neden 

olduğu görülmüş, en yüksek sodyum içeriği (%0,31) Fe5 uygulamasından, en düşük 

sodyum içeriği (%0,28) ise Fe1 uygulamasında belirlenirken, Fe2 ve Fe3 uygulamaları 

da benzer sonuç vermiştir (Çizelge 4.13).  

 

Fasulye bitkisi köklerinin sodyum içeriğinin (%0,38), yapraklara oranla (%0,20) daha 

yüksek olduğu görülmüştür (Çizelge 4.13). 

Çizelge 4.13. Sodyum içeriğine etkisi 

 
 

Bitki kısmı 

Demir Dozları (µM) 

Ortalama Fe1 Fe2 Fe3 Fe4 Fe5 

S
o

d
y

u
m

 

(%
) 

Yaprak 0,26 b A 0,20 b B 0,20 b B 0,19 b B 0,17 b B 0,20 b  

Kök 0,30 a D 0,36 a C 0,37 a C 0,41 a B 0,45 a A 0,38 a  

Ortalama 0,28  B 0,28  B 0,28  B 0,30  AB 0,31  A    

 A AÖF 0,015 B AÖF<0.01 0,023 AxB AÖF<0.01 0,033 

A: Bitki kısmı; B: Demir Dozları; AxB: Bitki kısmı x Demir dozları interaksiyonu 

Yatay karşılaştırma büyük harflerle, düşey karşılaştırma küçük harflerle yapılmıştır 

 

Artan demir dozlarına bağlı olarak fasulye bitkisi yapraklarının sodyum içeriğinde azalma 

meydana geldiği görülmüş, en yüksek sodyum içeriği (% 0,26) Fe1 dozundan, en düşük 

sodyum içeriği (% 0,17) Fe5 dozundan sağlanmıştır. Köklerde ise yaprakların aksine en 

yüksek sodyum içeriği (% 0,45) Fe5 dozundan, en düşük sodyum içeriği (% 0,30) ise Fe1 

dozundan sağlanmıştır (Çizelge 4.13). 

 

Yüksek K ve Fe dozları, hem köklerde hem de sürgünlerde Mn, Zn, Cu ve Na alımını 

azaltmıştır. 

 

Şimşek (2019), demir dozlarının su kültüründe ıspanak bitkisine artan miktarlarda 

uygulanmasıyla yaprakların sodyum içeriğinde yükselme sağladığını ve en yüksek 

belirlenen yaprak sodyum içeriğinin (0,41 %) Fe4 (120µM) dozundan elde edildiğini ve 

çeşitler arasında farklılıklar olduğunu bildirmiştir.  

 

Çelik vd., (2010), su kültüründe mısır bitkisine artan dozlarda K ve Fe uygulamalarıyla 

köklerde ve sürgünlerde Na içeriğinde azalma meydana geldiğini rapor etmişlerdir. 



 

 

 

35 

 

 

 

Denememizden elde edilen sodyum değerlerinin literatürle uyumlu bulunmasına rağmen 

demir uygulamalarına bağlı olarak farklılıklar olduğu görülmüştür. 

 

Çizelge 4.14. Kaldırılan sodyum miktarına etkisi 

 
 

Bitki kısmı 

Demir Dozları (µM) 

Ortalama Fe1 Fe2 Fe3 Fe4 Fe5 

S
o

d
y

u
m

 

(m
g

) 

Yaprak 91,63   101,60   89,89   92,97   107,35   96,69 a  

Kök 50,40   59,07   49,57   69,57   108,21   67,36 b  

Ortalama 71,01  B 80,33  B 69,73  B 81,27  B 107,78  A    

 A AÖF<0.01 16,409 B AÖF<0.01 25,946 AxB öd 

A: Bitki kısmı; B: Demir Dozları; AxB: Bitki kısmı x Demir dozları interaksiyonu 

Yatay karşılaştırma büyük harflerle, düşey karşılaştırma küçük harflerle yapılmıştır 

 

Uygulanan demir dozlarının fasulye bitkisinin kaldırılan sodyum miktarını kontrole 

oranla arttırdığı, en yüksek kaldırılan sodyum miktarının (107,78 mg) Fe5 

uygulamasından, en düşük kaldırılan sodyum miktarının (69,73 mg) ise Fe3 

uygulamasından elde edildiği görülmüştür (Çizelge 4.14). 

 

Fasulye bitkisi yapraklarının kaldırdığı sodyum miktarlarının (96,69 mg), köklere oranla 

(67,36 mg) daha yüksek olduğu görülmüştür. Bu durum yaprak kuru maddesinin köke 

oranla daha yüksek olmasından kaynaklanmıştır.  

 

4.6. Kalsiyum içeriği ve kaldırılan kalsiyum miktarı 

 

Demir uygulamalarının fasulye bitkisinin kalsiyum içeriğine ve kaldırdığı kalsiyum 

miktarına etkisine ait varyans analiz sonuçları Çizelge 4.15’te yer alan varyans analiz 

tablosunda sunulmuştur. Uygulamalardan elde edilen veri ortalamaları ve Asgari Önemli 

Fark (AÖF) testi gruplandırmaları Çizelge 4.16’da, kaldırılan miktarlarına ait ortalamalar 

ve AÖF testine göre gruplandırmaları ise Çizelge 4.17’de gösterilmiştir. 

 

 

 



 

 

 

36 

 

 

 

Çizelge 4.15. Kalsiyum içeriği ve kaldırılan kalsiyum miktarına ilişkin varyans analiz 

sonuçları 

 
 

V.K. S.D. K.T. K.O. F değeri 
Tablo değeri 

%5 %1 

İçerik 

Faktör-A 1 1,801 1,801 233,359** 4,350 8,100 

Faktör-B 4 0,195 0,049 6,332** 2,870 4,430 

A*B 4 0,143 0,036 4,645** 2,870 4,430 

Hata 20 0,154 0,008    

Genel 29 2,294 0,079    

Kaldırılan 

miktar 

Faktör-A 1 2367352,171 2367352,171 339,647** 4,350 8,100 

Faktör-B 4 136399,347 34099,837 4,892** 2,870 4,430 

A*B 4 122311,433 30577,858 4,387* 2,870 4,430 

Hata 20 139400,923 6970,046    

Genel 29 2765463,874 95360,823    

Faktör-A: Bitki kısmı öd: önemli değil 

Faktör-B: Demir Dozları *: önemli p<0,05 **: önemli p<0,01 

 

Fasulye bitkisinin kalsiyum içeriği üzerine; bitki kısımları, demir dozları ve bunların 

interaksiyonundan elde edilen değerlerin %1 düzeyinde, kaldırılan kalsiyum miktarları 

üzerine ise bitki kısımları ve demir dozlarından elde edilen değerlerin %1 düzeyinde, 

bunların interaksiyonlarından elde edilen değerlerin ise %5 düzeyinde önemli olduğu 

görülmüştür (Çizelge 4.15). 

 

Çizelge 4.16. Kalsiyum içeriğine etkisi 
 

 

Bitki kısmı 

Demir Dozları (µM) 

Ortalama Fe1 Fe2 Fe3 Fe4 Fe5 

K
al

si
y

u
m

 

(%
) 

Yaprak 1,61 a A 1,39 a B 1,48 a AB 1,52 a AB 1,56 a AB 1,51 a  

Kök 1,24 b A 1,07 b AB 1,02 b BC 0,94 b BC 0,85 b C 1,02 b  

Ortalama 1,43  A 1,23  B 1,25  B 1,23  B 1,20  B    

 A AÖF<0.01 0,091 B AÖF<0.01 0,144 AxB AÖF<0.01 0,204 

A: Bitki kısmı; B: Demir Dozları; AxB: Bitki kısmı x Demir dozları interaksiyonu 

Yatay karşılaştırma büyük harflerle, düşey karşılaştırma küçük harflerle yapılmıştır 

 

Demir uygulamalarının fasulye bitkisi yapraklarının kalsiyum içeriğinde dalgalı bir seyir 

izlediği görülmüştür. Belirlenen en yüksek kalsiyum içeriği (%1,61) Fe1 dozundan, en 

düşük kalsiyum ise (%1,39) Fe2 dozundan sağlanmıştır. Köklerde ise demir uygulamaları 

ile kök kalsiyum içeriğinde azalma görülmüş, en yüksek kalsiyum içeriği (%1,24) Fe1 

dozundan, en düşük kalsiyum ise (%0,85) Fe5 dozundan elde edilmiştir (Çizelge 4.16). 

 



 

 

 

37 

 

 

 

Fasulye bitkisi yapraklarının kalsiyum içeriğinin (%1,51), köklere oranla (%1,02) daha 

yüksek olduğu görülmüştür (Çizelge 4.16).  

 

Jones vd. (1991), Karaman (2012), fasulye bitkisinin genç yapraklarında Ca 

konsantrasyonunun %1,50 – 2,50 değerleri arasında yeterli düzeyde olduğunu 

bildirmişlerdir. Bu değerler dikkate alındığında denemede Ca konsantrasyonunun yeterli 

düzeyde olduğu belirlenmiştir. Bazı araştırmacılar tarafından da benzer sonuçlar 

bildirilmiştir.  

 

Şimşek (2019), demir dozlarının su kültüründe artan miktarlarda uygulanmasıyla, ıspanak 

bitkisi yapraklarındaki kalsiyum içeriğinde azalma olduğunu ve en yüksek belirlenen 

kalsiyum içeriğinin (% 0,61) Fe1 (30µM) dozundan tespit edildiğini bildirmiştir.  

 

De Souza vd. (2019), fasulye bitkisine FeO-NP gübresinin uygulanması sonucunda yeşil 

aksam Ca konsantrasyonunun % 25 - 26 arttığını rapor etmişlerdir. Başka bir araştırmada 

ise, Jalali vd. (2017), FeO-NP uygulaması yapılan mısır bitkisi dokularında Ca 

konsantrasyonunun arttığını bildirmişlerdir. 

 

Uygulanan demir dozlarının fasulye bitkisinin kaldırılan kalsiyum miktarında kontrole 

oranla artış sağladığı, en yüksek kaldırılan kalsiyum miktarının (582,49 mg) Fe5 

uygulamasından, en düşük kaldırılan kalsiyum miktarının (396,43 mg) ise Fe3 

uygulamasından elde edildiği görülmüştür (Çizelge 4.17).  

 

Artan demir dozlarına bağlı olarak fasulye bitkisi yapraklarından kaldırılan kalsiyum 

miktarında artma görülmüş, kaldırılmış olan en düşük kalsiyum miktarı (584,13 mg) Fe1 

dozundan, kaldırılan en yüksek kalsiyum miktarı (963,65 mg) Fe5 uygulamasından 

sağlanmıştır. Köklerde ise kaldırılan en düşük kalsiyum miktarı (137,24 mg) Fe3 

dozundan, kaldırılan en yüksek kalsiyum miktarı (215,98 mg) Fe1 dozundan elde 

edilmiştir (Çizelge 4.17). 

 

 



 

 

 

38 

 

 

 

Çizelge 4.17. Kaldırılan kalsiyum miktarına etkisi 

 
 

Bitki kısmı 

Demir Dozları (µM) 

Ortalama Fe1 Fe2 Fe3 Fe4 Fe5 

K
al

si
y

u
m

 

(m
g

) 

Yaprak 584,13 a C 727,61 a B 655,62 a BC 765,83 a B 963,65 a A 739,37 a  

Kök 215,98 b A 172,74 b A 137,24 b A 160,43 b A 201,33 b A 177,54 b  

Ortalama 400,06  B 450,17  AB 396,43  B 463,13  AB 582,49  A    

 A AÖF<0.01 86,748 B AÖF<0.05 137,161 AxB AÖF<0.01 142,289 

A: Bitki kısmı; B: Demir Dozları; AxB: Bitki kısmı x Demir dozları interaksiyonu 

Yatay karşılaştırma büyük harflerle, düşey karşılaştırma küçük harflerle yapılmıştır 

 

Fasulye bitkisi yapraklarının kaldırdığı kalsiyum miktarlarının (739,37 mg), köklere 

oranla (177,54 mg) daha yüksek olduğu görülmüştür. Bu durum yaprak kuru maddesinin 

köke oranla daha yüksek olmasından kaynaklanmıştır (Çizelge 4.17). 

 

4.7. Magnezyum içeriği ve kaldırılan magnezyum miktarı 

  

Demir uygulamalarının fasulye bitkisinin magnezyum içeriğine ve kaldırdığı magnezyum 

miktarına etkisine ait varyans analiz sonuçları Çizelge 4.18’de sunulan varyans analiz 

tablosunda sunulmuştur. Uygulamalardan elde edilen veri ortalamaları ve Asgari Önemli 

Fark (AÖF) testi gruplandırmaları Çizelge 4.19’da, kaldırılan miktarlarına ait ortalamalar 

ve AÖF testine göre gruplandırmaları ise Çizelge 4.20’de gösterilmiştir. 

Çizelge 4.18. Magnezyum içeriği ve kaldırılan magnezyum miktarına ilişkin varyans 

analiz sonuçları 

 
 

V.K. S.D. K.T. K.O. F değeri 
Tablo değeri 

%5 %1 

İçerik 

Faktör-A 1 6,646 6,646 485,332** 4,350 8,100 

Faktör-B 4 1,202 0,300 21,945** 2,870 4,430 

A*B 4 1,656 0,414 30,235** 2,870 4,430 

Hata 20 0,274 0,014    

Genel 29 9,778 0,337    

Kaldırılan 

miktar 

Faktör-A 1 2168,180 2168,180 0,289öd 4,350 8,100 

Faktör-B 4 233337,995 58334,499 7,780** 2,870 4,430 

A*B 4 85272,316 21318,079 2,843öd 2,870 4,430 

Hata 20 149968,903 7498,445    

Genel 29 470747,394 16232,669    

Faktör-A: Bitki kısmı öd: önemli değil 

Faktör-B: Demir Dozları *: önemli p<0,05 **: önemli p<0,01 

 

 



 

 

 

39 

 

 

 

Çizelge 4.19. Magnezyum içeriğine etkisi 

 
 

Bitki kısmı 

Demir Dozları (µM) 

Ortalama Fe1 Fe2 Fe3 Fe4 Fe5 
M

ag
n

ez
y

u
m

 

(%
) 

Yaprak 0,79 b A 0,58 b A 0,59 b A 0,61 b A 0,60 b A 0,64 b  

Kök 1,11 a D 1,26 a CD 1,39 a C 1,83 a B 2,29 a A 1,58 a  

Ortalama 0,95  C 0,92  C 0,99  C 1,22  B 1,45  A    

 
A AÖF<0.01 0,122 B AÖF<0.01 0,192 AxB AÖF<0.01 0,272 

A: Bitki kısmı; B: Demir Dozları; AxB: Bitki kısmı x Demir dozları interaksiyonu 

Yatay karşılaştırma büyük harflerle, düşey karşılaştırma küçük harflerle yapılmıştır 

 

Fasulye bitkisinin magnezyum içeriği üzerine; bitki kısmı, demir dozları ve bunların 

interaksiyonundan elde edilen değerlerin %1 düzeyinde önemli bulunduğu, kaldırılan 

magnezyum miktarları üzerine demir dozlarının %5 düzeyinde önemli olduğu 

görülmüştür (Çizelge 4.18). 

 

Fasulye bitkisi köklerinin magnezyum içeriğinin (%1,58), yapraklara oranla (%0,64) 

daha yüksek olduğu görülmüştür (Çizelge 4.19). Bu durum magnezyumun yapraklara 

taşınamayıp köklerde birikim yaptığını göstermiştir. 

 

Demir uygulamalarının fasulye bitkisinin magnezyum içeriğinde kontrole oranla artış 

sağladığı görülmüş, en yüksek magnezyum içeriği (%1,45) Fe5 uygulamasından, en 

düşük magnezyum içeriği (%0,95) ise Fe1 uygulamasından elde edilmiştir (Çizelge 4.19). 

 

Artan dozlarda demir uygulamalarına bağlı olarak fasulye bitkisi yapraklarının 

magnezyum içeriğinde azalma meydana gelmiş, en yüksek magnezyum içeriği (% 0,79) 

Fe1 dozundan, en düşük magnezyum içeriği (% 0,58) ise Fe2 dozundan sağlanmıştır. 

Köklerde ise en yüksek magnezyum içeriği (% 2,25) Fe5 dozundan, en düşük magnezyum 

içeriği (% 1,11) Fe1 dozundan elde edilmiştir (Çizelge 4.19). 

 

Jones vd. (1991) ve Karaman (2012), fasulye bitkisinin genç yapraklarında Mg 

konsantrasyonunun %0.30 - 1.00 değerleri arasında olduğunda bu değerin bitkiler için 



 

 

 

40 

 

 

 

yeterli olduğunu bildirmişlerdir. Bu bildiriye göre deneme bitkilerinde Mg 

konsantrasyonunun yeterli düzeyde olduğu saptanmıştır.  

 

Başka bir çalışmada Feng vd. (2022), Buğday bitkilerine FeO-NP uygulamış ve Mg 

konsantrasyonunun önemli ölçüde değişmediğini rapor etmişlerdir. Ayrıca, Güneş vd. 

(1998) hidroponik ortamda yetiştirilen domates bitkisine artan dozlarda Fe 

konsantrasyonlarına karşılık Mg konsantrasyonlarında düşüş olduğunu bildirmiş ve bu 

durum Fe ve Mg arasındaki antagonistik ilişkiyle açıklanmıştır. 

 

Şimşek (2019), demir dozlarının su kültüründe artan miktarlarda uygulanması ile ıspanak 

bitkisi yapraklarındaki magnezyum içeriğinde azalışa sebep olduğunu ve en fazla 

belirlenen magnezyum içeriğinin (% 0,98) Fe1 (30µM) dozundan edinildiğini 

bildirmiştir. Denememizden elde edilen sonuçlar literatürlerle uyumlu bulunmuştur. 

 

Çizelge 4.20. Kaldırılan magnezyum miktarına etkisi 

 
 

Bitki kısmı 

Demir Dozları (µM) 

Ortalama Fe1 Fe2 Fe3 Fe4 Fe5 

M
ag

n
ez

y
u

m
 

(%
) 

Yaprak 287,87   305,52   261,98   311,14   374,63   308,23   

Kök 189,00   205,72   192,19   311,02   558,18   291,22   

Ortalama 238,44  B 255,62  B 227,09  B 311,08  B 466,41  A    

 
A öd B AÖF<0.05 142,265 AxB öd 

A: Bitki kısmı; B: Demir Dozları; AxB: Bitki kısmı x Demir dozları interaksiyonu 

Yatay karşılaştırma büyük harflerle, düşey karşılaştırma küçük harflerle yapılmıştır 

 

Fasulye bitkisi yapraklarının kaldırdığı magnezyum miktarlarının (308,23 mg), köklere 

oranla (291,22 mg) daha yüksek olduğu görülmüştür. Bu durum yaprak kuru maddesinin 

köke oranla daha yüksek olmasından kaynaklanmıştır (Çizelge 4.20). 

 

Artan demir dozlarına bağlı olar