T.C. BURSA ULUDAĞ ÜNĠVERSĠTESĠ SOSYAL BĠLĠMLER ENSTĠTÜSÜ FELSEFE VE DĠN BĠLĠMLERĠ ANABĠLĠM DALI DĠN EĞĠTĠMĠ BĠLĠM DALI DĠN EĞĠTĠMĠNDE KUR’AN KISSALARININ KĠġĠLER ARASI ÇATIġMA ÇÖZME SÜREÇLERĠ KAPSAMINDA ĠNCELENMESĠ YÜKSEK LĠSANS TEZĠ Rumeysa KÜÇÜK BURSA 2021 T.C. BURSA ULUDAĞ ÜNĠVERSĠTESĠ SOSYAL BĠLĠMLER ENSTĠTÜSÜ FELSEFE VE DĠN BĠLĠMLERĠ ANABĠLĠM DALI DĠN EĞĠTĠMĠ BĠLĠM DALI DĠN EĞĠTĠMĠNDE KUR’AN KISSALARININ KĠġĠLER ARASI ÇATIġMA ÇÖZME SÜREÇLERĠ KAPSAMINDA ĠNCELENMESĠ YÜKSEK LĠSANS TEZĠ Rumeysa KÜÇÜK ORCID: 0000-0002-3608-8871 DanıĢman: Prof. Dr. Mehmet Emin AY BURSA 2021 TEZ ONAY SAYFASI T. C. BURSA ULUDAĞ ÜNĠVERSĠTESĠ SOSYAL BĠLĠMLER ENSTĠTÜSÜ MÜDÜRLÜĞÜNE Felsefe ve Din Bilimleri Anabilim Dalı, Din Eğitimi Bilim Dalı‘nda 701721067 numaralı Rumeysa KÜÇÜK‘ün hazırladığı ―Din eğitiminde Kur‘an Kıssalarının KiĢiler Arası ÇatıĢma Çözme Süreçleri Kapsamında Ġncelenmesi‖ konulu Yüksek Lisans Tezi ile ilgili tez savunma sınavı, …./…./ 2021 günü ………….. - ………….. saatleri arasında yapılmıĢ, sorulan sorulara alınan cevaplar sonunda adayın tezinin/çalıĢmasının …………………… olduğuna ……………………….. ile karar verilmiĢtir. Üye (Tez DanıĢmanı ve Sınav Komisyonu BaĢkanı) Akademik Unvanı, Adı Soyadı Üniversitesi Prof. Dr. Mehmet Emin AY Bursa Uludağ Üniversitesi …../…../2021 T. C. BURSA ULUDAĞ ÜNĠVERSĠTESĠ SOSYAL BĠLĠMLER ENSTĠTÜSÜ MÜDÜRLÜĞÜNE Felsefe ve Din Bilimleri Anabilim Dalı, Din Eğitimi Bilim Dalı‘nda 701721067 numaralı Rumeysa KÜÇÜK‘ün hazırladığı ―Din eğitiminde Kur‘an Kıssalarının KiĢiler Arası ÇatıĢma Çözme Süreçleri Kapsamında Ġncelenmesi‖ konulu Yüksek Lisans Tezi ile ilgili tez savunma sınavı, …./…./ 2021 günü ………….. - ………….. saatleri arasında yapılmıĢ, sorulan sorulara alınan cevaplar sonunda adayın tezinin/çalıĢmasının …………………… olduğuna ……………………….. ile karar verilmiĢtir. Üye Akademik Unvanı, Adı Soyadı Üniversitesi Doç. Dr. Turgay GÜNDÜZ Bursa Uludağ Üniversitesi …../…../2021 T. C. BURSA ULUDAĞ ÜNĠVERSĠTESĠ SOSYAL BĠLĠMLER ENSTĠTÜSÜ MÜDÜRLÜĞÜNE Felsefe ve Din Bilimleri Anabilim Dalı, Din Eğitimi Bilim Dalı‘nda 701721067 numaralı Rumeysa KÜÇÜK‘ün hazırladığı ―Din eğitiminde Kur‘an Kıssalarının KiĢiler Arası ÇatıĢma Çözme Süreçleri Kapsamında Ġncelenmesi‖ konulu Yüksek Lisans Tezi ile ilgili tez savunma sınavı, …./…./ 2021 günü ………….. - ………….. saatleri arasında yapılmıĢ, sorulan sorulara alınan cevaplar sonunda adayın tezinin/çalıĢmasının …………………… olduğuna ……………………….. ile karar verilmiĢtir. Üye Akademik Unvanı, Adı Soyadı Üniversitesi Doç. Dr. Ahmet Ali ÇANAKÇI Balıkesir Üniversitesi …../…../2021 YEMĠN METNĠ Yüksek Lisans tezi olarak sunduğum ―Din Eğitiminde Kur‘an Kıssalarının KiĢiler Arası ÇatıĢma Çözme Süreçleri Kapsamında Ġncelenmesi‖ baĢlıklı çalıĢmanın bilimsel araĢtırma, yazma ve etik kurallarına uygun olarak tarafımdan yazıldığına ve tezde yapılan bütün alıntıların kaynaklarının usulüne uygun olarak gösterildiğine, tezimde intihal ürünü cümle veya paragraflar bulunmadığına Ģerefim üzerine yemin ederim. Tarih ve Ġmza Adı Soyadı: Rumeysa KÜÇÜK Öğrenci No: 701721067 Anabilim Dalı: Felsefe ve Din Bilimleri Anabilim Dalı Programı: Din Eğitimi Bilim Dalı Statüsü: ☒ Yüksek Lisans ☐ Doktora vii SOSYAL BĠLĠMLER ENSTĠTÜSÜ YÜKSEK LĠSANS ĠNTĠHAL YAZILIM RAPORU BURSA ULUDAĞ ÜNĠVERSĠTESĠ SOSYAL BĠLĠMLER ENSTĠTÜSÜ FELSEFE VE DĠN BĠLĠMLERĠ ANABĠLĠM DALI BAġKANLIĞI’NA Tez BaĢlığı / Konusu: Din Eğitiminde Kur‘an Kıssalarının KiĢiler Arası ÇatıĢma Çözme Süreçleri Kapsamında Ġncelenmesi Yukarıda baĢlığı gösterilen tez çalıĢmamın a) Kapak sayfası, b) GiriĢ, c) Ana bölümler ve d) Sonuç kısımlarından oluĢan toplam 153 sayfalık kısmına iliĢkin, 26/07/2021 tarihinde Ģahsım tarafından Turnitin adlı intihal tespit programından aĢağıda belirtilen filtrelemeler uygulanarak alınmıĢ olan özgünlük raporuna göre, tezimin benzerlik oranı % 19‘dur. Uygulanan filtrelemeler: 1- Kaynakça hariç 2- Alıntılar hariç/dâhil 3- 5 kelimeden daha az örtüĢme içeren metin kısımları hariç Bursa Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tez ÇalıĢması Özgünlük Raporu Alınması ve Kullanılması Uygulama Esasları‘nı inceledim ve bu Uygulama Esasları‘nda belirtilen azami benzerlik oranlarına göre tez çalıĢmamın herhangi bir intihal içermediğini; aksinin tespit edileceği muhtemel durumda doğabilecek her türlü hukuki sorumluluğu kabul ettiğimi ve yukarıda vermiĢ olduğum bilgilerin doğru olduğunu beyan ederim. Gereğini saygılarımla arz ederim. Tarih ve Ġmza 26.07.2021 Adı Soyadı: Rumeysa KÜÇÜK Öğrenci No: 701721067 Anabilim Dalı: Felsefe ve Din Bilimleri Anabilim Dalı Programı: Din Eğitimi Statüsü: ☒ Y.Lisans ☐ Doktora ☐Sanatta Yeterlik DanıĢman (Adı, Soyad,Tarih) Prof. Dr. Mehmet Emin AY 26.07.2021 viii ÖZET Yazar Adı ve Soyadı Rumeysa KÜÇÜK Üniversite Bursa Uludağ Üniversitesi Enstitü Sosyal Bilimler Enstitüsü Anabilim Dalı Felsefe ve Din Bilimleri Anabilim Dalı Bilim Dalı Din Eğitimi Bilim Dalı Tezin Niteliği Yüksek Lisans Tezi Sayfa Sayısı xxi + 138 Mezuniyet Tarihi Tez DanıĢmanı Prof. Dr. Mehmet Emin AY DĠN EĞĠTĠMĠNDE KUR’AN KISSALARININ KĠġĠLER ARASI ÇATIġMA ÇÖZME SÜREÇLERĠ KAPSAMINDA ĠNCELENMESĠ Bu araĢtırmanın amacı din eğitimi metotlarından olan Kur’an kıssalarının, sosyal psikolojinin araĢtırma konularından olan kiĢiler arası çatıĢma çözme süreçleri kapsamında incelenmesidir. ÇalıĢmamız kapsamında Hâbil ile Kâbil, Hz. Nûh, Hz. Hûd, Hz. Sâlih, Hz. Ġbrâhim, Hz. Yûsf, Hz. Mûsâ, Hz. Dâvûd ve Hz. Süleyman aleyhimüsselamın hayatlarından kesitlerin sunulduğu kıssalara yer verilmiĢtir. Ġlgili kıssalar, kiĢiler arası çatıĢma çözme süreçlerinden olan çatıĢma türleri, nedenleri, verilen tepkiler, çatıĢma çözme yöntemleri, çatıĢma çözme modelleri ve çatıĢma çözme becerilerinden oluĢan 6 tema kapsamında ele alınmıĢtır. Nitel araĢtırmanın durum çalıĢması / örnek olay deseniyle hazırlanan çalıĢmaya ait veriler, dokümanların taranması ile toplanmıĢ olup içerik analizi ile incelenmiĢtir. Analiz sürecinde de nitel veriler için hazırlanmıĢ olan MAXQDA 2021 programı kullanılmıĢ; Kod Ġstatistiği, Kod Matrisi, Tek-Vaka Modeli (Kod HiyerarĢisi) ve Benzerlik Matrisi uygulamalarından yararlanılmıĢtır. AraĢtırmanın sonucunda, kıssalar içerisinde en çok Ģirk temelli farklı değerlerin sebebiyet verdiği düĢünsel çatıĢmaların yer aldığı tespit edilmiĢtir. Kıssalarda hakkı, doğruyu savunan taraflar ilkeli veya yumuĢak tepkiler sergilerken, inkârcı kavimlerin sert tepkilere baĢvurdukları anlaĢılmıĢtır. En çok müzakere yönteminin tercih edildiği, zaman zaman peygamberlere arabuluculuk için baĢvurulduğu, hakem kararında ise sonuçta Allah’ın hükmünün ön planda tutulduğu anlaĢılmıĢtır. ÇatıĢmaların çözümünde en çok yapıcı çözümlerden iĢbirliğine baĢvurulmuĢ olup yıkıcı çözümlerden de güç kullanma modeli tercih edilmiĢtir. Bazı modellerde bireyin Allah ile iliĢkisinin ortaya çıktığı ve davranıĢlarını bu yönde düzenlediği tespit edilmiĢtir. AraĢtırmadan elde edilen bulgular çerçevesinde, peygamberlerin sahip oldukları çatıĢma çözme becerileri hakkında da birtakım bilgilere eriĢilmiĢtir. Anahtar Kelimeler: Din Eğitimi, Kur‘an Kıssaları, Sosyal Psikoloji, KiĢiler Arası ĠliĢkileri, ÇatıĢma Çözme. ix ABSTRACT Name and Surname Rumeysa KÜÇÜK University Bursa Uludag University Institution Social Science Institution Field Philosophy and Religious Studies Branch Religious Education Degree Awarded Master Page Number xxi + 138 Degree Date Supervisor Prof. Dr. Mehmet Emin AY THE RESEARCH OF THE QURANIC STORIES ABOUT INTERPERSONAL CONFLICT RESOLUTION PROCESSES IN RELIGIOUS EDUCATION The aim of this research is to examine the Qur'anic stories, which is one of the religious education methods, within the scope of interpersonal conflict resolution processes, which is one of the research topics of social psychology. Within the scope of our study, the stories in which sections from the life of Habil and Kabil, Hazrat Noah, Hazrat Hud, Hazrat Salih, Hazrat Ibrahim, Hazrat Yusuf, Hazrat Moses, Hazrat David and Hazrat Süleyman alayhimussalam are presented are included. The relevant stories were discussed within the scope of 6 themes, which are the types of conflicts, causes, responses, conflict resolution methods, conflict resolution models and conflict resolution skills, which are among the interpersonal conflict resolution processes. The study data prepared with the case study design of the qualitative research were collected by scanning the documents and analyzed by content analysis. In the analysis process, the MAXQDA 2021 program, which was prepared for qualitative data, was used; subcode Statistics, Code Matrix Browser, Single-Case Model (Code Hierarchy) and Similarity Matrix applications were used. As a result of the research, it has been determined that among the stories, there are mostly intellectual conflicts caused by different values based on shirk. It has been understood that while the parties who defend the right and the truth show principled or soft reactions in the stories, the denialist tribes resort to harsh reactions. It has been understood that the most preferred method of negotiation is that the prophets are applied for mediation from time to time, and the decision of Allah is given priority in the arbitration decision. In the resolution of conflicts, the most constructive solution was cooperation, and the use of force was preferred among destructive solutions. In some models, it has been determined that the individual's relationship with God emerges and he regulates his behaviors in this direction. Within the framework of the findings obtained from the research, some information was obtained about the conflict resolution skills of the prophets. Keywords: Religious Education, Quranic Stories, Social Psychology, Interpersonal Relationships, Conflict Resulation. x ÖN SÖZ Kur‘an-ı Kerim, insanı en doğru yola ileten, bireyin dinî yaĢantısının yanında dünyadaki yaĢantısını da düzenleyen kutsal bir kitaptır. Çünkü bu kitap vesilesiyle el- Hâdî olan Allah, insana yol göstermiĢ, hatırlatmalarda ve uyarılarda bulunmuĢtur. Bu çerçevede kiĢinin, bireysel yaĢantısının yanında sosyal yaĢantısını da düzenlemeye yönelik ayetlerin bulunduğu Kur‘an-ı Kerim, yukarıda ifade edilen amaçlarını bazen doğrudan ifadelerle bazen de temsiller, örnekler, kıssalar yoluyla dolaylı olarak gerçekleĢtirmektedir. Ġnsanı en iyi Ģekilde bilen Allah Teâlâ, ifade edildiği üzere gerek bireysel gerekse sosyal düzeyde insan yaĢantısını ilâhi buyruklarla düzenleyip, geliĢtirirken, toplum bilimleri de bu noktada insanı tanımaya çalıĢmakta, onun davranıĢlarını gözlemleyerek sebep ve sonuçları hakkında iliĢki kurmaya çalıĢmaktadır. Nitekim bireyler arası toplumsal etkileĢim veya karĢılaĢma olarak ifade edilen kiĢiler arası iliĢkiler de, olumlu veya olumsuz olması fark etmeksizin tüm yönleriyle toplum bilimlerinin insanı tanıma çabası doğrultusunda, sosyal psikolojide yerini almıĢtır. Bu çerçevede din eğitimi metotları arasında yer alan, çalıĢmamızın da odağını oluĢturan Kur‘an kıssalarının, kiĢiler arası çatıĢma ve çözüm süreçleri kapsamında incelenmesi, bireylerin sosyal yaĢantısını Kur‘an-ı Kerim çerçevesinde düzenlemesine yardımcı olması açısından önem arz ettiği düĢünülmektedir. AraĢtırmanın oluĢması, yürütülmesi ve sonuçlanması sürecinde desteklerini esirgemeyen birçok kiĢi olmuĢtur. Öncelikle yüksek lisans tez konumun belirlenmesinden sonuçlanmasına kadar geçen süre içerisinde, her türlü desteğini esirgemeyip değerli vaktini ayıran, bilgi ve tecrübelerini benimle paylaĢan, saygıdeğer danıĢmanım, kıymetli hocam Prof. Dr. Mehmet Emin AY‘a teĢekkürü bir borç bildiğimi belirtmek isterim. Yine tez konumun belirlenmesinde katkısı olan, bilgi ve tecrübelerini her zaman bizlerle paylaĢan sayın hocam Doç. Dr. Turgay GÜNDÜZ‘e de sonsuz teĢekkür ederim. Hayatımın her aĢamasında olduğu gibi eğitim dönemlerimde de yaĢadığım mutlulukları paylaĢtığım, karĢılaĢtığım zorluklarda yanımda olan, maddi-manevî desteklerini her zaman hissettiğim baĢta çok değerli anne-babam olmak üzere tüm aile bireylerime ve arkadaĢlarıma sonsuz Ģükranlarımı iletirim. Rumeysa KÜÇÜK Bursa-2021 xi ĠÇĠNDEKĠLER TEZ ONAY SAYFASI .................................................................................................. vii YEMĠN METNĠ ............................................................................................................ vii YÜKSEK LĠSANS ĠNTĠHAL YAZILIM RAPORU ................................................ viii ÖZET............................................................................................................................... ix ABSTRACT ..................................................................................................................... x ÖN SÖZ ........................................................................................................................... xi ĠÇĠNDEKĠLER ............................................................................................................. xii TABLOLAR LĠSTESĠ ............................................................................................... xviii ġEKĠLLER LĠSTESĠ ................................................................................................... xix EKLER LĠSTESĠ .......................................................................................................... xx KISALTMALAR ......................................................................................................... xxi GĠRĠġ ............................................................................................................................... 1 1. ARAġTIRMANIN PROBLEMĠ ................................................................................ 1 2. ARAġTIRMANIN AMACI ........................................................................................ 4 3. ARAġTIRMANIN ÖNEMĠ ........................................................................................ 4 4. ARAġTIRMANIN SINIRLILIKLARI ..................................................................... 7 5. ARAġTIRMANIN KAYNAKLARI .......................................................................... 7 xii BĠRĠNCĠ BÖLÜM KĠġĠLER ARASI ÇATIġMA ÇÖZME BECERĠLERĠ ĠLE ĠLGĠLĠ KURAMSAL ÇERÇEVE 1. KĠġĠLER ARASI ÇATIġMALAR ............................................................................ 8 1.1. KĠġĠLER ARASI ÇATIġMALARIN ÖZELLĠKLERĠ ...................................... 10 1.2. KĠġĠLER ARASI ÇATIġMALARIN TÜRLERĠ ............................................... 11 1.2.1. DüĢünsel ÇatıĢmalar .................................................................................... 12 1.2.2. Hedef ÇatıĢmaları ........................................................................................ 12 1.2.3. Duygusal ÇatıĢmalar .................................................................................... 13 1.2.4. DavranıĢsal ÇatıĢmalar ................................................................................ 13 1.3. KĠġĠLER ARASI ÇATIġMALARIN NEDENLERĠ .......................................... 13 1.3.1. KarĢılanmayan Psikolojik Gereksinimler .................................................... 14 1.3.2. Sınırlı Kaynaklar .......................................................................................... 14 1.3.3. Farklı Değerler ............................................................................................. 15 2. KĠġĠLER ARASI ÇATIġMALAR KARġISINDA GÖSTERĠLEN TEPKĠLER VE SONUÇLARI .......................................................................................................... 16 3. KĠġĠLER ARASI ÇATIġMALARI ÇÖZME VE ÖNEMĠ ................................... 17 4. KĠġĠLER ARASI ÇATIġMALARI ÇÖZME AġAMALARI ............................... 18 5. KĠġĠLER ARASI ÇATIġMALARI ÇÖZME YÖNTEMLERĠ ............................ 19 5.1. MÜZAKERE (PROBLEM ÇÖZME / PAZARLIK) .......................................... 20 5.2. ARABULUCULUK ............................................................................................ 21 5.3. HAKEM KARARI .............................................................................................. 21 6. KĠġĠLER ARASI ÇATIġMALARI ÇÖZME MODELLERĠ ............................... 23 6.1. Geri Çekilme (Kaplumbağa) ............................................................................... 26 6.2. YatıĢtırma/Uyma (Oyuncak Ayı) ........................................................................ 27 xiii 6.3. UzlaĢma (Tilki) .................................................................................................... 28 6.4. ĠĢbirliği/YüzleĢme (BaykuĢ) ................................................................................ 28 6.5. Güç Kullanma (Köpek Balığı) ............................................................................ 29 7. KĠġĠLER ARASI ÇATIġMALARI ÇÖZME BECERĠLERĠ .............................. 30 7.1. Sosyal Uyum Becerileri ....................................................................................... 31 7.2. Algı Becerileri ..................................................................................................... 33 7.3. Duygu Düzenleme Becerileri .............................................................................. 34 7.4. ĠletiĢim Becerileri ................................................................................................ 34 7.5. Yaratıcı DüĢünme Becerileri ............................................................................... 35 7.6. EleĢtirel DüĢünme Becerileri ............................................................................... 36 ĠKĠNCĠ BÖLÜM ARAġTIRMADA YER ALAN ĠLGĠLĠ KUR’AN KISSALARI 1. KUR’AN KISSALARININ MAHĠYETĠ ................................................................ 37 1.1. ―KISSA‖ VEYA ―KASAS‖ KELĠMELERĠNĠN ANLAMLARI ....................... 37 1.2. KUR‘AN KISSALARININ ĠHTĠVA ETTĠĞĠ KONULAR ............................... 38 2. KUR’aN KISSALARININ AMAÇLARI ................................................................ 39 2.1. BĠRĠNCĠL (ASIL) AMAÇLAR .......................................................................... 39 2.2. ĠKĠNCĠL (TALĠ) AMAÇLAR ............................................................................ 40 3. KUR’AN KISSALARININ ÖNEMĠ ....................................................................... 40 3.1. DĠN EĞĠTĠMĠ AÇISINDAN ÖNEMĠ ................................................................ 40 3.2. BĠREYSEL EĞĠTĠM AÇISINDAN ÖNEMĠ ...................................................... 41 3.3. TOPLUMSAL EĞĠTĠM AÇISINDAN ÖNEMĠ ................................................. 43 4. ARAġTIRMA KONUSUYLA ĠLGĠLĠ KISSALAR .............................................. 45 4.1. HÂBĠL ĠLE KÂBĠL ARASINDA YAġANAN ÇATIġMA ............................... 45 xiv 4.2. HZ. NÛH‘UN KAVMĠYLE YAġADIĞI TARTIġMA ...................................... 46 4.3. HZ. HÛD‘UN KAVMĠYLE YAġADIĞI TARTIġMA ...................................... 47 4.4. HZ. SÂLĠH‘ĠN KAVMĠYLE YAġADIĞI TARTIġMA .................................... 47 4.5. HZ. ĠBRÂHĠM‘ĠN ÇEVRESĠNDEKĠ ĠNSANLARI DĠNE DAVET ETMESĠ VE YAġADIKLARI ......................................................................................................... 48 4.6. HZ. YÛSUF‘UN KARDEġLERĠ TARAFINDAN KISKANILMASI ............... 50 4.7. HZ. MÛS‘NIN FĠRAVUN VE KAVMĠYLE YAġADIKLARI ...................... 51 4.8. DAVACILAR VE HZ. DÂVÛD‘UN ARABULUCULUĞU ............................ 52 4.9. HZ. SÜLEYMAN‘IN ZARAR GÖRMÜġ EKĠN HAKKINDA VERDĠĞĠ HÜKÜM ..................................................................................................................... 54 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM YÖNTEM 1. ARAġTIRMANIN DESENĠ ..................................................................................... 55 2. ARAġTIRMANIN ÖRNEKLEMĠ .......................................................................... 56 3. VERĠLERĠN TOPLANMASI .................................................................................. 56 4. VERĠLERĠN ANALĠZĠ ............................................................................................ 58 5. ARAġTIRMANIN GEÇERLĠK VE GÜVENĠRLĠĞĠ ........................................... 62 DÖRDÜNCÜ BÖLÜM DĠN EĞĠTĠMĠNDE KUR’AN KISSALARININ KĠġĠLER ARASI ÇATIġMALAR VE ÇÖZÜM SÜREÇLERĠ KAPSAMINDA ĠNCELENMESĠ 1. DĠN EĞĠTĠMĠNDE KĠġĠLER ARASI ĠLĠġKĠLER VE ÇATIġMA ÇÖZME ... 65 2. ĠSLAM’A GÖRE KĠġĠLER ARASI ĠLĠġKĠLER ................................................. 67 2.1. KUR‘AN-I KERĠM‘E GÖRE KĠġĠLER ARASI ÇATIġMALAR ..................... 68 xv 2.2.ÇATIġMALARIN ÇÖZÜMÜNDE HZ. PEYGAMBER (S.A.V.)‘ĠN ÖRNEKLĠĞĠ .............................................................................................................. 71 2.2.1. Hz. Peygamber (s.a.v.)‘in Sabırlı Olması .................................................... 72 2.2.2. Hz. Peygamber (s.a.v.)‘in YumuĢak Huylu (Hilim) Olması ....................... 73 2.2.3. Hz. Peygamber (s.a.v.)‘in Teennî ile Hareket Etmesi ................................. 74 2.2.4. Hz. Peygamber (s.a.v.)‘in Affedici Olması ................................................. 74 2.2.5. Hz. Peygamber (s.a.v.)‘in Diğerkâm Olması ............................................... 75 2.2.6. Hz. Peygamber (s.a.v.)‘in Arabulucu Olması .............................................. 75 3. BULGULAR VE YORUMLAR .............................................................................. 76 3.1. KISSALARDA TESPĠT EDĠLEN ÇATIġMALARIN TÜRLERĠNE YÖNELĠK BULGULAR VE YORUM ........................................................................................ 76 3.1.1. DüĢünsel ÇatıĢmalar .................................................................................... 77 3.1.2. Hedef ÇatıĢmaları ........................................................................................ 80 3.1.3. Duygusal ÇatıĢmalar .................................................................................... 81 3.1.4. DavranıĢsal ÇatıĢmalar ................................................................................ 82 3.2.KISSALARDA TESPĠT EDĠLEN ÇATIġMALARIN NEDENLERĠNE YÖNELĠK BULGULAR VE YORUM ..................................................................... 83 3.2.1. KarĢılanmayan Psikolojik Gereksinimler .................................................... 84 3.2.2. Sınırlı Kaynaklar .......................................................................................... 85 3.2.3. Farklı Değerler ............................................................................................. 86 3.4.KISSALARDA TESPĠT EDĠLEN ÇATIġMALARA GÖSTERĠLEN TEPKĠLERE YÖNELĠK BULGULAR VE YORUM ............................................... 87 3.4.1. Sert ............................................................................................................... 88 3.4.2. YumuĢak ...................................................................................................... 90 3.4.3. Ġlkeli ............................................................................................................. 91 3.5.KISSALARDAKĠ ÇATIġMA ÇÖZME YÖNTEMLERĠNE YÖNELĠK BULGULAR VE YORUM ........................................................................................ 93 xvi 3.5.1. Müzakere (Pazarlık)..................................................................................... 94 3.5.2. Arabuluculuk ............................................................................................... 96 3.5.3. Hakem Kararı............................................................................................... 96 3.6.KISSALARDAKĠ ÇATIġMA ÇÖZME MODELLERĠNE YÖNELĠK BULGULAR VE YORUM ........................................................................................ 97 3.6.1. Geri Çekilme (Kaplumbağa)........................................................................ 98 3.6.2. YatıĢtırma / Uyma (Oyuncak Ayı) .............................................................. 99 3.6.3. UzlaĢma (Tilki) .......................................................................................... 100 3.6.4. ĠĢbirliği / YüzleĢme (BaykuĢ) .................................................................... 100 3.6.5. Güç Kullanma (Köpek Balığı) ................................................................... 101 3.7. KISSALARDA YER ALAN ÇATIġMA ÇÖZME BECERĠLERĠNE YÖNELĠK BULGULAR VE YORUM ...................................................................................... 102 3.7.1. Sosyal Uyum .............................................................................................. 103 3.7.2. Algı Becerileri ........................................................................................... 107 3.7.3. Duygu Düzenleme ..................................................................................... 109 3.7.4. ĠletiĢim Becerileri ...................................................................................... 111 3.7.5. Yaratıcı DüĢünme ...................................................................................... 114 3.7.6. EleĢtirel DüĢünme ...................................................................................... 116 SONUÇ ......................................................................................................................... 119 KAYNAKLAR ............................................................................................................ 122 EKLER ......................................................................................................................... 130 xvii TABLOLAR LĠSTESĠ Tablo 1: Nicotera'nin 3 Boyutlu ÇatıĢma Yönetme Modeli .......................................... 25 Tablo 2: Ġlgili Kıssalarda Yer Alan Ayetler ................................................................... 57 Tablo 3: ÇatıĢma Çözme Süreçleri Kapsamında OluĢturulan Kod Sistemi ................... 62 Tablo 4: Durum ÇalıĢması Deseniyle Hazırlanan AraĢtırmanın ĠĢlem ġeması ............. 64 Tablo 5: ÇatıĢma Türlerinde Yer Alan Kodlarının Kıssalar Üzerindeki Dağılımı ........ 77 Tablo 6: ÇatıĢmaların Nedenleri ile Ġlgili Kodların Kıssalar Üzerindeki Dağılımı ....... 83 Tablo 7: ÇatıĢmalara Gösterilen Tepkilerde Yer Alan Kodların Kıssalar Üzerindeki Dağılımı .......................................................................................................................... 87 Tablo 8: ÇatıĢma Çözme Yöntemi Kodlarının Kıssalar Üzerindeki Dağılımı............... 94 Tablo 9: ÇatıĢma Çözme Modelleri ile Ġlgili Kodların Kıssalar Üzerindeki Dağılımı .. 98 Tablo 10: ÇatıĢma Çözme Becerilerine Yönelik Kodların Kıssalar Üzerindeki Dağılımı ....................................................................................................................................... 103 xviii ġEKĠLLER LĠSTESĠ ġekil 1: Afzalur-Rahim‘e Ait ÇatıĢma Çözme Modeli................................................... 24 ġekil 2: Johnson ve Johnson‘a Ait ÇatıĢma Çözme Modeli ........................................... 26 ġekil 3: ÇatıĢma Türleri Kategorilerinin Kıssalar Üzerindeki Dağılımı ........................ 77 ġekil 4: ÇatıĢma Nedenleri Kategorilerinin Kıssalar Üzerindeki Dağılımı.................... 83 ġekil 5:ÇatıĢmlara Gösterilen Tepkilerle Ġlgili Kategorilerin Kıssalar Üzerindeki Dağılımı .......................................................................................................................... 87 ġekil 6: ÇatıĢma Çözme Yöntemleri ile Ġlgili Kategorilerin Kıssalar Üzerindeki Dağılımı .......................................................................................................................... 93 ġekil 7: ÇatıĢma Çözme Modellerine Ait Kategorilerin Kıssalar Üzerindeki Dağılımı 98 ġekil 8: ÇatıĢma Çözme Becerileri Temasındaki Kategorilerin Dağılımı ................... 102 xix EKLER LĠSTESĠ Ek 1: Hâbil ile Kâbil Arasında YaĢanan ÇatıĢmanın Tek-Vaka Analizi Kod Haritası 130 Ek 2: Hz. Nûh'un Kavmiyle YaĢadığı TartıĢmanın Tek-Vaka Analizi Kod Haritası ... 131 Ek 3: Hz. Hûd'un Kavmiyle YaĢadığı TartıĢmanın Tek-Vaka Analizi Kod Haritası ... 132 Ek 4: Hz. Sâlih'in Kavmiyle YaĢadığı TartıĢmanın Tek-Vaka Analizi Kod Haritası .. 133 Ek 5: Hz. Ġbrâhim'in Çevresindekilerle YaĢadığı ÇatıĢmaların Tek-Vaka Analizi Kod Haritası .......................................................................................................................... 134 Ek 6: Hz. Yûsuf'un KardeĢleriyle YaĢadığı ÇatıĢmanın Tek-Vaka Analizi Kod Haritası ....................................................................................................................................... 135 Ek 7: Hz. Mûsâ'nın Firavun ve Kavmiyle YaĢadıkları ÇatıĢmanın Tek-Vaka Analizi Kod Haritası .................................................................................................................. 136 Ek 8: Hz. Dâvûd'un Arabuluculuk YaptıĢı ÇatıĢmanın Tek-Vaka Analizi Kod Haritası ....................................................................................................................................... 137 Ek 9: Hz. Süleyman'ın Arabuluculuk Yaptığı ÇatıĢmanın Tek-Vaka Analizi Kod Haritası .......................................................................................................................... 137 Ek 10: AraĢtırma Kıssalarının ÇatıĢma Çözme Süreçleri Açısından Benzerlik Durumları ...................................................................................................................... 137 xx KISALTMALAR a.g.e. Adı Geçen Eser a.g.m. Adı Geçen Makale a.g.t. Adı Geçen Tez a.s. Aleyhisselam a.yer Aynı Yer Bkz. Bakınız bs. Basım c. Cilt çev. Çeviren ed. Editör Hz. Hazreti s. / ss. Sayfa / Sayfalar sy. Sayı TDK Türk Dil Kurumu TDV Türkiye Diyanet Vakfı v.d. Çok Yazarlı Eserlerde Ġlk Yazardan Sonrakiler xxi GĠRĠġ Sosyal bir varlık olan insan, tarih boyunca daima topluluklar halinde yaĢamıĢ ve yaĢantısını etkileĢim, iletiĢim süreçleriyle destekleyerek sürdürmüĢtür. Bireylerin davranıĢlarının karmaĢık yapıda olması sebebiyle bu süreçler, bazen olumlu bazen de olumsuz bir Ģekilde sonuçlanmıĢtır. KiĢiler arasında yaĢanan süreçlerin, -günümüzde bilfiil içinde bulunduğumuz gibi- artan kitle iletiĢim araçlarıyla birçoğundan da haberdar olmaktayız. GeçmiĢte olduğu gibi günümüzde de kiĢiler arasında yaĢanan etkileĢim ve iletiĢim süreçleri birçok psikolog, sosyolog ve eğitimcinin ajandasında birer araĢtırma konusu olarak yer almaktadır. YaĢanan bu iletiĢim süreçlerinin sonuçlarından biri olan ―kiĢiler arası çatıĢma‖ kavramı/sorunu, insanlık tarihiyle yaĢıt kutsal kitaplarda acaba nasıl yer almaktadır? Bu kutsal kitapların en kapsamlısı ve en sonuncusu olan Kur‘an-ı Kerim‘de yer alan kıssalarda konu nasıl iĢlenmektedir? soruları, önem kazanmaktadır. Bundan sonraki satırlarda iĢte bu soruların cevapları aranmaya ve araĢtırmanın profili ortaya konulmaya çalıĢılacaktır. 1. ARAġTIRMANIN PROBLEMĠ En az iki kiĢinin içinde bulunduğu etkileĢim ve iletiĢim süreçlerinde, bireylerin sahip oldukları değerler, inançlar, var olan kaynaklar, imkânlar ve ihtiyaçlar nedeniyle zaman zaman uyuĢmazlıklar yaĢamaları kaçınılmaz bir durumdur. EtkileĢimde bulunan taraflardan en az birinin, mevcut etkileĢim biçimi ile ideal etkileĢim biçimi arasındaki farkı algıladığı, bu fark yüzünden gerginlik hissettiği, gerginliği ortadan kaldırmak için 1 giriĢimlerde bulunduğu ancak giriĢimlerinin engellendiği bir durum olarak tanımlanan kiĢiler arası çatıĢmalar karĢısında bireyler, psikolojik ve fizyolojik olmak üzere birtakım 2 rahatsızlıklar hissetmektedirler. YaĢanan uyuĢmazlıkların, bireyler tarafından arzu edilen bir neticeye kavuĢturulmasıyla ―kiĢiler arası çatıĢma çözme‖ olarak ifade edilen 3 süreçlerin nasıl yönetildiği, uygun çözüm yollarının ortaya konması açısından önem taĢımaktadır. 1 Selahiddin ÖğülmüĢ, Kişiler arası Çatışma Çözme Becerileri ve Eğitimi, 6. bs., Ankara: Nobel Yayın Dağıtım, 2001, s. 9. 2 Alma Bingham, Çocuklarda Problem Çözme Yeteneklerinin Geliştirilmesi, çev. Ferhan Oğuzkan, 4. bs., Ġstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 1983, s. 3. 3 Brian Sweeney, William L. Carruthers, ―Conflict Resolution: History, Philosophy, Theory and Educational Applications‖, The School Counselor, c. 43, sy. 5 (1996), s. 326; Ġsmail Küçükköse, Kişiler 1 Bireyler, bu süreçte hissettikleri rahatsızlıklarını, kalıtım yoluyla veya sonradan 4 5 6 7 da kazanılabilen geliĢim özellikleri , kiĢisel özellikler , aile , eğitim , içinde bulunulan 8 toplumun özellikleri gibi faktörlerin etkileriyle Ģekillenen, ilgili literatürde farklı tanım ve baĢlıklarla ele alınan temel becerileri sayesinde ortadan kaldırabilmektedirler. Crawford ve Bodin‘e göre altı gruptan oluĢan kiĢiler arası çatıĢma çözme becerileri, uyum becerileri, algılama becerileri, duygusal beceriler, iletişim becerileri, yaratıcı 9 düşünme becerileri, eleştirel düşünme becerileri olarak ifade edilmektedir. Sözü edilen becerilerin kazanımında etkili faktörlerden biri olan ve bireyin 10 davranıĢlarında kendi yaĢantısı yoluyla kasıtlı olarak istendik değiĢme süreci olarak ifade edilen eğitim vesilesiyle bireyler, geliĢim dönemlerine paralel olarak bu becerileri kazanabilmektedirler. Bu nedenle 1990‘ların baĢlarında birçok eğitim kurumu yöneticileri, danıĢmanları ve öğretmenleri, kiĢiler arası çatıĢmalar ve çözümleriyle ilgilenmeye baĢlamıĢlardır. Ġlerleyen yıllarda da tarih, felsefe teorileri ve eğitim uygulamaları temel alınarak kiĢiler arası çatıĢmaların çözümüne yönelik eğitim 11 programları geliĢtirilmiĢtir. Amerika BirleĢik Devletleri baĢta olmak üzere birçok ülkede, arabuluculuk, iĢbirlikçi öğrenme, akademik çeliĢki, karakter eğitimi, çok kültürlülük eğitimi, etkin dinleme, yeniden yapılanma, öfke yönetimi, beyin fırtınası yöntemlerinin kullanıldığı bini aĢkın ―kiĢiler arası çatıĢma çözme eğitim programı‖ 12 bulunmakta ve bunların sayısı hızla artmaktadır. Uygulanan bu programlardan elde edilen verilere göre de öğrencilerin, yaĢadıkları çatıĢmalar karĢısında yıkıcı arası Çatışma Çözme Becerilerini Din Temelli Geliştirme Programı, (Doktora Tezi), Konya: Necmettin Erbakan Üniversitesi, 2018, s. 20. 4 ÖğülmüĢ, a.g.e., s. 31. 5 Bingham, a.g.e., ss. 37-43. 6 Yasemin Aydoğan, Problem Çözme ve Problem Çözme Becerilerinin Desteklenmesi, ed. Esra Ömeroğlu, 2. bs., Ankara: Kök Yayıncılık, 2012, s. 52. 7 Asude Bilgin, Okullarda Şiddeti Önlemede Bir Yöntem Çatışma Çözme, Bursa: Ezgi Kitabevi, 2008, s. 43. 8 ÖğülmüĢ, a.g.e., ss. 30-32. 9 Donna Crawford, Richard Bodine, Conflict Resolution Education: A Guide to Implementing Programs in Schools, Youth-Serving Organizations, and Community and Juvenile Justice Settings, Washington: Department of Justice, 1996, s. 11. 10 ġükrü Ada v.d., ―Eğitim ile Ġlgili Temel Kavramlar‖, Eğitim Bilimine Giriş, ed. Özcan Demirel, Zeki Kaya, Ankara: Pegem Akademi Yayıncılık, 2012, s. 6. 11 Sweeney, Carruthers, a.g.m., ss. 326-44; Bilgin, a.g.e., s. 9. 12 Asude Bilgin, a.g.e., ss. 77-99. 2 yöntemlerden sıyrılarak yapıcı yöntemleri kullanmaya doğru bir yönelim içerisinde 13 oldukları tespit edilmiĢtir. Bireylerin davranıĢları, etkileĢim ve iletiĢim süreçleriyle ilgili yol gösterici olma özelliği bulunan bir olgu da din olarak ifade edilebilmektedir. Akıl sahiplerini kendi iradeleriyle dünyada iyiliğe, âhirette de kurtuluĢa sevk eden, Allah tarafından konulmuĢ 14 bir kanun olan Ġslâm dininin ana kaynaklarından olan Kur‘an-ı Kerim‘de yer alan kıssalar, birer eski hikâye/öykü olmanın çok ötesinde, dinleyenlerine, hem olayları hem de olaylar içinde belirginleĢen dünyayı daha farklı algılamaları ve tutumlarını 15 değiĢtirmeleri hususunda sorumluluk yüklemektedir. Böylelikle de Kur‘an kıssaları, içerdiği konuları en etkili üslup özellikleriyle anlatarak insanların sosyal yaĢantılarını doğru bir Ģekilde yönlendirmelerine yardımcı olmaktadır. Bireyin dini davranıĢlarında kendi yaĢantıları yoluyla ve kasıtlı olarak istenilen 16 yönde davranıĢ geliĢtirme süreci olarak tanımlanan din eğitimiyle , eğitimin genel amaçlarına paralel bir Ģekilde, bireyin inancı sayesinde, hayatın çatıĢmalarının üstesinden gelmesine ve mutlu bir yaĢam sürmesine yardımcı olunması da 17 hedeflenmektedir. Nitekim din eğitimi, bir taraftan bireyi ümitsizlik, kaygı, Ģüphe ve her türlü korkuya karĢı güçlü kılarken diğer taraftan insana, varlıkla iliĢki kurabilecek yeni motivasyonlar sağlamakta, olay ve olguları anlamlandırmaya yardım etmektedir. Her eğitim alanında olduğu gibi din eğitiminde de, kiĢiler arası çatıĢma çözme becerilerinin bireylere kazandırılması ve geliĢtirilmesi amacına yönelik hazırlanan eğitim programlarının içeriği son derece önem taĢımaktadır. Bireyin sosyal yaĢantısında da önemli bir yere sahip olan din eğitiminin, öğretim 18 metotları arasında yer alan Kur‘an kıssaları , geçmiĢte yaĢanmıĢ olayların anlatımıyla huzur ve barıĢ odaklı insan iliĢkilerinin sağlanması için doğru düĢünme ve davranıĢ 13 David W. Johnson, Roger T. Johnson, ―Conflict Resolution and Peer Mediation Programs in Elementary and Secondary Schools: A Review of the Research‖, Review of Educational Research, 1996, s. 498. 14 Günay Tümer, ―Dı n‖, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedesi, Ġstanbul: TDV Ġslâm AraĢtırmaları Merkezi, 1994, c. 9, s. 314, https://islamansiklopedisi.org.tr/din, (10.02.2020). 15 Burhanettin Tatar, ―Kur‘ân‘da Kıssaların Temel Anlamları Üzerine Felsefi Notlar‖, Milel ve Nihal, c. 6, sy. 1 (2009), ss. 104-5. 16 Cemal Tosun, Din Eğitimi Bilimine Giriş, 6. bs., Ankara: Pegem Akademi Yayıncılık, 2012, s. 25. 17 Beyza Bilgin, Mualla Selçuk, Din Öğretimi, 1. bs., Ankara: Gün Yayıncılık, 1997, s. 148; Zeki Salih Zengin, Din Eğitimi El Kitabı, ed. Recai Doğan, Remziye Ege, 3. bs., Ankara: Grafiker Yayınları, 2015, ss. 107-8. 18 Adem Akıncı, ―Kur‘an‘dakı Kıssalar ve D n Öğret m ndekı Yerı ‖, Harran Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, sy. 13 (2004), s. 59. 3 modelleri oluĢturmaktadırlar. Bu bilgiler ıĢığında araĢtırmanın ana problemi, din eğitimi ve öğretiminde kullanılan Kur‘an kıssalarının, kiĢiler arası çatıĢma çözme süreçleri kapsamında incelenmesi, bireylerin kiĢiler arası çatıĢma çözme becerilerinin geliĢtirilmesi amacıyla hazırlanan eğitim programlarında ilgili kıssaların öneminin açıklanmasıdır. 2. ARAġTIRMANIN AMACI Bu araĢtırmanın amacı, din eğitiminde önemli bir yere sahip olan Kur‘an kıssalarının kiĢiler arası çatıĢma çözme süreçleri kapsamında incelenerek ilgili kıssalarda yer alan çatıĢmaların türlerinin, nedenlerinin, bireylerin tepkilerinin, çatıĢma çözme yöntem ve modellerinin, ilgili becerilerin belirlenmesidir. Bu amaç doğrultusunda da aĢağıda yer alan araĢtırma sorularına cevap aranmıĢtır: 1. Kur‘an kıssalarında iĢlenen çatıĢma türleri nelerdir? 2. Kıssalarda geçen çatıĢmaların nedenleri nelerdir? 3. Kıssalarda geçen çatıĢmalar karĢısında kiĢiler nasıl tepkiler göstermiĢtir? 4. Kıssalarda hangi çatıĢma çözme yöntemleri uygulanmıĢtır? 5. ÇatıĢmaların çözümünde hangi modeller kullanılmıĢtır? 6. ÇatıĢma yaĢayan kiĢilerde bulunan beceriler nelerdir? 7. ÇatıĢma çözme süreçleri kapsamında belirlenen kavramların kıssalardaki dağılımları nasıldır? 8. Ġlgili kıssaların çatıĢma çözme süreçleri kapsamında benzerlik durumları nasıldır? 3. ARAġTIRMANIN ÖNEMĠ Sosyal bir varlık olan insanın, iletiĢimini sağlıklı bir Ģekilde baĢlatması, sürdürmesi ve sonlandırması kiĢisel ve sosyal huzurun, barıĢın sağlanması açısından önem taĢımaktadır. Bu doğrultuda da günlük hayatta karĢılaĢılan çatıĢmaların iyi yönetimi, yapıcı bir Ģekilde çözümü için bireylere kazandırılması gereken beceriler, öğretilmesi gereken stratejiler bulunmaktadır. 4 Bireyin algılarını, düĢüncelerini ve belleğini anlamaya odaklanan teorik bir 19 yaklaĢım olan biliĢsel psikoloji, her gün karĢılaĢılan yüzlerce problemin çözümünde biliĢsel süreçlerin nasıl iĢlediğiyle ilgilenmektedir. Ġnsanların birbirleri hakkında nasıl düĢündüğünün, birbirlerini nasıl etkilediğinin ve birbirleriyle nasıl iliĢki kurduğunun 20 bilimsel incelemesi olan sosyal psikoloji ise, biliĢsel psikolojide yer alan problem çözmenin, kiĢiler arası boyutunu ifade eden çatıĢmalar ve çözümleri ile ilgili sosyal becerilerini, davranıĢ modellerini açıklamaktadır. Bu bağlamda, günümüzde artan iletiĢim sorunları neticesinde, ilgili psikoloji alanlarında yer alan bilgiler doğrultusunda, kiĢiler arası çatıĢmalar ve yapıcı çözümleri için bireylere gerekli becerilerin, stratejilerin kazandırılmasına yönelik hazırlanan çalıĢmalar da önem arz etmektedir. KiĢiler arası çatıĢmalara yönelik olarak her bireyde çözüm sunma gücü bulunmaktadır. Fakat gözlenen olumlu modellerin olmaması veya az olması neticesinde 21 bireyler bu güçlerini kullanamamaktadır. Bu hususta araĢtırmamız; insanı en iyi bilen, 22 23 insana en yakın olan Allah Teâlâ‘nın, -inananlara rehber olması ve güzel örneklikler sunması için- Hz. Peygamber (s.a.v.)‘e vahyettiği Kur‘an-ı Kerim‘de yer alan kıssalar vesilesiyle, kiĢiler arası çatıĢmalarda ve çözüm süreçlerinde bireylerden beklenen doğru davranıĢ modellerinin tespit edilmesine katkı sağlayacaktır. Toplum yapısının adeta bir minyatürü olan eğitim kurumlarının, bireylere her türlü geliĢiminde olduğu gibi çatıĢmalarının çözümünde gerekli olan ilgili becerilerin kazandırılmasında da katkısı büyüktür. Çünkü öğrencilerin birbirleriyle yaĢadıkları 19 Roger H. Bruning, Gregory J. Schraw, Monica M. Norby, Bilişsel Psikoloji ve Öğretim, çev. Zehra Nur Ersözlü, Rıza Ülker, Ankara: Nobel Akademik Yayıncılık, 2014, s. 1. 20 David G. Myers, ―Sosyal Psikoloji ile TanıĢma‖, Sosyal Psikoloji, çev. Sinan Ulu, Ankara: Nobel Akademik Yayıncılık, 2015, s. 4. 21 Fred Schrumpf, Donna K. Crawford, Richard J. Bodine, Okulda Çatışma Çözme ve Akran Arabuluculuk Program Rehberi, ed. F. Gül Akbalık, çev. F. Gül Akbalık, B. Dilek Karaduman, 1. bs., Ġstanbul: Ġmge Kitabevi, 2007, s. 40. 22 el-Kâf, 50/16-17; Muhammed Esed gibi bazı yorumcular, bu ayetlerde geçen ―iki alıcı, arkadaĢ, sürücü ve tanık‖ gibi kelimeleri insanın dıĢındaki Ģuurlu varlıklar olarak değil, içindeki duygular, içgüdüsel dürtüler ve arzular ile akıl olarak yorumlamıĢlardır. Ġfade (lafız) bu yoruma müsait olmadığı için de zorlanmıĢlardır. Bize göre Kur‘an‘da, insanın içindeki duygular, içgüdüler, dürtüler ile sağduyu, kendilerine mahsus kelimelerle (nefis, kalp, basar, basiret, hevâ, tefekkür, akıl ...) anlatılmıĢ, bunların iĢlevleri ve iĢleyiĢ biçimleri hakkında yeterli bilgi verilmiĢtir. Yine Kur‘an‘da insanı dıĢarıdan etkileyen insan, cin, Ģeytan, arkadaĢ ve meleklerden de söz edilmiĢtir. Bunların birini diğerine indirgemek, bir kısmıyla diğerlerinin kastedildiğini söylemek için makul ve haklı bir sebep yoktur. Melek baĢka, akıl ve sağduyu baĢkadır; Ģeytan baĢka, nefis ve hevâ baĢkadır. Ayetlerden anlaĢıldığı üzere insanı yok iken yaratan Allah onun içini dıĢını, bütün gizliliklerini bilmektedir. Hayreddin Karaman vd., Kur’an Yolu, 4. bs., Ankara: Diyanet ĠĢleri BaĢkanlığı, 2014, c. 5, ss. 109-11. 23 el-Fussilet, 41/44. 5 çatıĢmaları algılamaları, çatıĢmalarını çözme Ģekilleri, genelde toplum içerisinde bireylerin çatıĢmalarını nasıl çözdüğüne dair bizlere ipuçları vermektedir. Ġlgili literatürde bu konu hakkında idarecilere, eğiticilere, öğrencilere yönelik hazırlanmıĢ birçok araĢtırma ve eğitim programları bulunmaktadır. Var olan eğitim programları arasında din temelli eğitim programlarına uygun içerik oluĢturması açısından 24 hazırladığımız bu araĢtırma, her kesimden bireyin kendisi için bir örnek bulabileceği Kur‘an kıssalarına ilgili programlarda yer verilmesini, “eğitimde en etkin yollardan birinin, eğitilene model göstermek olduğu” gerekçesiyle önemsemektedir. Nitekim kiĢiler arası iliĢkilerin anlatıldığı olay örgüleri; ahlak ve değerlerle ilgili düĢünce biçimlerini, toplumun ortak düĢüncelerini ve dıĢ dünya ile nasıl baĢ edilebileceğini bireylere aktarmakta, nasıl düĢünülmesi ve davranılması gerektiğine iliĢkin davranıĢ 25 modelleri sunmakta, olayların pratik hayata uygulanıĢını gözler önüne sermektedir. Bu 26 nedenle de eğitim açısından önemli bir yere sahiptir. AraĢtırmamız daha önce ifade edilen amacına paralel olarak, inananlarını kurtuluĢ 27 28 29 yollarına erdiren , en doğru yola ileten , onlara Ģifa ve rahmet olan Kur‘an-ı Kerim‘in rehberliğinde, ilgili eğitim programlarına uygun içeriğin hazırlanmasına yardımcı olması açısından önemlidir. Kıssaların bütün iĢlevselliğiyle Müslümanların hayatında yer alabilmesi için, iç muhtevalarının günümüze aktarılması ve çağımız 30 koĢullarına uyarlanması büyük önemli olduğu düĢünülmektedir. Konu ile ilgili literatür incelendiğinde; dinin, bireyin davranıĢları, sosyal becerileri, kiĢiler arası iliĢkileri üzerinde olan etkileri hakkında yapılan birçok çalıĢma 24 M. Sait ġimĢek, Kur’an Kıssalarına Giriş, Ġstanbul: Kitap Dünyası, 2013, s. 76. 25 ÖğülmüĢ, a.g.e., s. 41. 26 ġimĢek, a.g.e., s. 141. 27 el-Mâide, 5/15-16. 28 el-Mâide, 5/16, el-Ġsrâ, 17/9 29 el-Ġsrâ, 17/82; Müfessirler genellikle Kur‘an‘ın Ģifa ve rahmet oluĢunu manevi anlamda açıklamıĢlardır. Buna göre Kur‘an‘da Ģifa vardır; yani o, iman, amel ve ahlaka iliĢkin manevi hastalıkları iyileĢtirir, müminleri bunlardan korur; kalplerden cahillik örtüsünü kaldırır, Allah‘ın varlığı ve birliği konusunda kuĢkuları ve tereddütleri giderir. Kur‘an‘da rahmet vardır; yani Kur‘an kısaca din ve dünya hayatının doğru, sağlıklı ve güzel olması için gerekli bilgiler içerir; hakkını vererek okuyanlara büyük ecirler kazandırır, Allah‘ın mağfiretine ve hoĢnutluğuna layık kılar; Kur‘an müminler için güçlükleri kolaylığa çevirir, kusurları giderir, günahları siler (bk. Kurtubî, X, 322; ġevkânî, III, 286). Kur‘an‘ın Ģifa oluĢu, öncelikle bu manevi anlamdadır; ancak tıbbî tedavi ile birlikte veya tıbben tedavi imkânının kalmadığı durumlarda Kur‘an‘ın bedenî ve psikolojik hastalıklar konusunda Ģifa verici tesirinin olabileceği yolunda yorumlar da yapılmaktadır (mesela bk. Kurtubî, X, 322-327; Elmalılı, V, 3195). Hayreddin Karaman vd., Kur’an Yolu, c.3, s. 515. 30 Abdurrahman Kasapoğlu, Kur’ân’a Psikolojik Yöneliş, Ġstanbul: Çıra Akademi Yayınları, 2016, s. 8. 6 31 bulunmaktadır. Fakat yapılan bu çalıĢmalar arasında, Kur‘an kıssalarının kiĢiler arası çatıĢmaların çözümü kapsamında incelendiği çalıĢmalara rastlanılmamıĢtır. Dolayısıyla araĢtırmamız, din eğitiminde Kur‘an kıssaları ve kiĢiler arası çatıĢma çözme süreçleri ile ilgili literatürdeki bu boĢluğu doldurması açısından önemlidir. 4. ARAġTIRMANIN SINIRLILIKLARI AraĢtırma, ilgili Kur‘an kıssalarının, psikolojinin araĢtırma konularından biri olan kiĢiler arası çatıĢmalar ve çözümlerine yönelik beceriler ve modeller kapsamında incelenmesiyle sınırlıdır. Bu bağlamda araĢtırmada, konuyla ilgili olarak seçtiğimiz Hâbil ile Kâbil, Hz. Nûh, Hz. Hûd, Hz. Sâlih, Hz. Ġbrâhim, Hz. Musa, Hz. Yûsuf, Hz. Dâvûd, Hz. Süleyman (aleyhimüsselâm) kıssaları yer almaktadır. Ġlgili kıssalar, kiĢiler arası çatıĢma çözme süreçlerine yönelik çatıĢma türleri, nedenleri, tepkiler, çatıĢma çözme yöntemleri, David W. Johnson ve Frank P. Johnson tarafından geliĢtirilen model ile Crawford ve Bodin‘in öne sürdüğü çatıĢma çözme becerileri çerçevesinde 32 incelenmiĢtir. 5. ARAġTIRMANIN KAYNAKLARI AraĢtırma kaynaklarında baĢta Kur‘an-ı Kerim olmak üzere Muhammed Ahmed CADELMEVLÂ, Muhammed Ebu‘l-Fadl ĠBRAHĠM, Ali Muhammed el-BECAVĠ ve es-Seyyid ġAHHATE tarafından yazılan, Abülvehhab ÖZTÜRK tarafından Türkçe‘ye tercüme edilen, Kur‘an kıssalarının yer aldığı “Kasasu’l-Kur’an” isimli eserden yararlanılmıĢtır. Bu eserde yer alan Kur‘an kıssalarının yorumlanabilmesi için araĢtırma konusuna uygun olan tefsir kitapları kaynakları, belagat, Ġslam Tarihi, Peygamberler Tarihi ve Hadis alanıyla ilgili eserler incelenmiĢtir. Belirtilen eserlerin yanında, psikoloji, eğitim ve din eğitimi alanındaki eserler de çalıĢmanın kaynakları arasında yer almaktadır. 31 Küçükköse, a.g.t., ss. 1-6; Bkz. Lilya Hazal Akay v.d., Islamic Perspectives on Peace and Conflict Resolution Teaching and Training Manual, Leesburg: The Graduate School of Islamic and Social Sciences (GSISS), 2016. 32 Asude Bilgin, a.g.e., ss. 39-42. 7 BĠRĠNCĠ BÖLÜM KĠġĠLER ARASI ÇATIġMA ÇÖZME BECERĠLERĠ ĠLE ĠLGĠLĠ KURAMSAL ÇERÇEVE 1. KĠġĠLER ARASI ÇATIġMALAR Bireyler, yaĢantıları boyunca amaçlarına ulaĢmalarına ket vuran engellerle birlikte 1 ortaya çıkan birçok çatıĢmayla karĢılaĢmaktadırlar. Bu çatıĢmalar, mikro veya makro düzeyde yaĢanabilmektedir. KiĢinin kendi içinde, kiĢiler arasında veya küçük gruplar arasında yaĢanan çatıĢmalar mikro; gruplar, organizasyonlar ve uluslararasındaki çatıĢmalar ise makro düzeydeki çatıĢmaları ifade etmektedir. Rekabete yönelik ve yıkıcı çatıĢmalar, makro düzeyde ve toplumlararası boyutta yaĢandığında savaĢ adını almaktadır. Uluslararası çatıĢmaların çözülmesinde savaĢa baĢvurulması çok eski bir gelenektir. SavaĢla ilgili verilere göre 3426 yıllık kayıtlı dünya tarihinin yalnızca 268 yılında savaĢ olmadığı bildirilmektedir. Bu verilerin yanında, çatıĢmaların çözümüne yönelik olarak yalnızca savaĢlar bulunmamakta, iĢbirliği ve yapıcı çözüm örneklerine yer verilmektedir. Bu veriler; yapıcı çözüm önerilerinin, yıkıcı çözüm önerilerinin yerini almasını sağlamak adına, çatıĢmaların çözümleriyle ilgili olarak gösterilen çabaların 2 daha da yoğunlaĢtırılması gerektiğine dikkat çekmektedir. Bireylerin iç dünyasında aynı anda farklı güdülere/ihtiyaçlara ya da birbiriyle çeliĢen biliĢsel öğelere sahip olması, içsel çatıĢmaları ortaya çıkarırken, diğer insanlarla kurduğu iliĢkilerde isteklerinin, değerlerinin, ihtiyaçlarının, ilgi ve düĢüncelerinin 3 uyuĢmaması da kiĢiler arasında çatıĢmaların yaĢamasına neden olmaktadır. Sosyal bir varlık olan insan, hayatının her aĢamasında birçok etkileĢim ve iletiĢim süreçleri içerisinde bulunmaktadır. Öyle ki ev, okul, iĢ, ibadet yerleri, alıĢveriĢ yerleri gibi en az iki kiĢinin bulunduğu her yerde bu süreçler yaĢanmaktadır. Bireyler, bazen etkileĢim ve 1 Doğan Cüceloğlu, İnsan ve Davranışı, 37. bs., Ġstanbul: Remzi Kitabevi, 2019, s. 215. 2 Asude Bilgin, Okullarda Şiddeti Önlemede Bir Yöntem Çatışma Çözme, Bursa: Ezgi Kitabevi, 2008, s. 8. 3 Yasemin Ozan Demir, Çocuk Masallarında Kişilerarası Çatışma Çözme Süreci, (Yüksek Lisans Tezi), Ankara: Ankara Üniversitesi, 2009, s. 29. 8 iletiĢim süreçlerinin bilfiil içerisinde bulunurken bazen de baĢkalarının yaĢadığı bu süreçlerden haberdar olmakta veya bu süreçlere tanıklık etmektedir. En az iki kiĢi tarafından gerçekleĢtirilen bu süreçler içerisinde bireylerin, birçok konuda uyuĢabildikleri gibi uyuĢamadıkları konuların olması da kaçınılmazdır. Ġnsan iliĢkileri çerçevesinde incelenen, sosyal psikolojinin araĢtırma konuları arasında yer alan bu uyuĢmazlıklar, kiĢiler arası çatıĢmalar olarak ifade edilmekte ve birçok Ģekilde tanımlamaları yapılmaktadır. Var olan tanımlamalara göre kiĢiler arası çatıĢmalar; uyuĢmayan isteklerden, farklı ilgi, düĢünce, inanç, değer ve ihtiyaçlardan, bireyler arasındaki zıtlıklardan, kısıtlı ödül veya kaynaklardan kaynaklı olarak ortaya çıkan 4 anlaĢmazlık, uyuĢmazlık ve mücadeleler olarak tanımlanmaktadır. Yavuzer‘e göre kiĢiler arası çatıĢmalar; bireylerin karĢılıklı olarak var olan ihtiyaçlarına müdahale etmelerinin veya var olan değerlerinin uyuĢmamasının bir sonucu olarak iliĢkilerinde baĢ gösteren uyuĢmazlık, zıtlaĢma, kavga ve sürtüĢmeler 5 olarak ifade edilmektedir. ÖğülmüĢ‘e göre ise kiĢiler arası çatıĢmalar; etkileĢimde bulunan taraflardan en az birinin, mevcut etkileĢim biçimi ile ideal etkileĢim biçimi arasındaki farkı algıladığı, bu fark yüzünden gerginlik hissettiği, gerginliği ortadan kaldırmak için giriĢimlerde 6 bulunduğu, ancak giriĢimlerinin engellendiği durumlar olarak ifade edilmektedir. KiĢiler arasında çıkan çatıĢmaların çözümlenebilmesi için önce çatıĢmaların farkında olmak gerekmektedir. Bu nedenle de çatıĢmaların varlığını bildiren ipuçlarını tanımlamak önem kazanmaktadır. ÇatıĢmaların varlığına iĢaret eden ipuçları, basitten 7 karmaĢığa doğru Ģöyle sıralanmaktadır: Rahatsızlık: ÇatıĢma yaĢayan kiĢi tam olarak ne olduğunu bilmeden sezgisel bir biçimde yaĢanan tedirginliği ifade etmektedir. 4 Brian Sweeney, William L. Carruthers, ―Conflict Resolution: History, Philosophy, Theory, and Educational Applications‖, The School Counselor, c. 43, sy. 5 (1996), s. 327; Asude Bilgin, a.g.e., ss. 1-2. 5 Haluk Yavuzer, Çocuk Eğitimi El Kitabı, 40. bs., Ġstanbul: Remzi Kitabevi, 2019, s. 49. 6 Selahiddin ÖğülmüĢ, Kişilerarası Sorun Çözme Becerileri ve Eğitimi, 6. bs., Ankara: Nobel Yayın Dağıtım, 2001, s. 9. 7 Asude Bilgin, a.g.e., s. 7. 9 Tekrarlanan Rastlantılar: Bazen yaĢanan küçük olaylar kısa zaman içerisinde bir çatıĢmaya sebebiyet vermeden unutulmaktadır. Fakat bu küçük olayların yaĢanma sıklığının artması, olayları çatıĢmaya dönüĢtürmektedir. YanlıĢ Anlama: Yetersiz iletiĢim sonucu bireylerin durumlar hakkında yanlıĢ varsayımlar yapmasıdır. Gerilim: Bireyin, diğerini algılamasının değiĢmesiyle iliĢkinin zayıflaması, sabit fikirlerin, olumsuz tutumların ortaya çıkmasıdır. Kriz: ġiddet, krizin en kesin belirtisidir. ġiddetli bir tartıĢma, bağırma, itme, kiĢiye ya da eĢyaya zarar verme gibi saldırgan davranıĢlara dek uzanabilen olumsuz durumlara yol açmaktadır. 1.1.KĠġĠLER ARASI ÇATIġMALARIN ÖZELLĠKLERĠ Bireyler günlük yaĢantılarında birçok konuda çatıĢma yaĢamaktadır. YaĢanılan tüm bu çatıĢmalarda bulunan üç temel özellik vardır. Bunlar, bireyin zihninde belirlediği bir amaç, bireyin amacına ulaĢmasını engelleyecek bir neden ve bireyi 8 amacına ulaĢmasına teĢvik eden içsel bir gerginlik olarak belirlenmiĢtir. Bu ortak unsurların yer aldığı olaylar, bireylerin sosyal yaĢantısında gözlemlendiğinde kiĢiler arası çatıĢmalar olarak ifade edildiği anlaĢılmaktadır. 9 Uzun süreli, kısa süreli, basit veya karmaĢık yapıda olabilen, var olan iliĢkilerin Ģekillenmesinde önemli bir faktör olan kiĢiler arası çatıĢmalar biliĢsel, duyuĢsal ve davranıĢsal olmak üzere üç farklı boyutta incelenebilmektedir. KiĢiler arası çatıĢmalarda, bireyin istek ve ihtiyaçlarının diğer kiĢilerle zıt düĢtüğünde oluĢan düĢünceleri çatıĢmanın biliĢsel boyutunu; bireyde ortaya çıkan öfke, kızgınlık, değersizlik, umutsuzluk, korku ve endiĢe gibi hisler, duygusal boyutunu; bireyin tüm bu faktörleri ortadan kaldırmak için harekete geçmesi ise davranıĢsal boyutunu 10 oluĢturmaktadır. 8 Alma Bingham, Çocuklarda Problem Çözme Yeteneklerinin Geliştirilmesi, çev. Ferhan Oğuzkan, 4. bs., Ġstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 1983, s. 10. 9 Cüceloğlu, a.g.e., s. 215. 10 Bernard S. Mayer, The Dynamics of Conflict: A Guide to Engagement and Intervention, 2. bs., San Francisco: Jossey-Bass, 2012; AyĢe Özalp Pekmez, Yaratici Drama Temellı Çatışma Çözme Program n n 10 En iyi etkileĢim ve iletiĢim süreçlerinin var olduğu iliĢkilerde bile yaĢanılması kaçınılmaz olarak görünen kiĢiler arası çatıĢmaların özellikleri Ģu Ģekilde 11 sıralanmaktadır: - Mevcut durumla olması gereken durum arasında bir farkın bulunması, - KiĢinin bu farkı fark etmesi ya da algılaması, - Algılanan farkın kiĢide gerginliğe yol açması, - KiĢinin gerginliği ortadan kaldırmak amacıyla giriĢimlerde bulunması, 12- KiĢinin gerginliğini ortadan kaldırmaya yönelik giriĢimlerinin engellenmesi. Tüm bu boyutlar ve özellikler çerçevesinde yaĢanılan çatıĢmalar, nasıl 13 çözümlendiklerine bağlı olarak var olan iliĢkilere zarar da yarar da verebilmektedir. KiĢiler arası iliĢkilerde etkili bir faktör olan çatıĢma birçok yeniliğin ve yaratıcılığın kaynağı da olabilmektedir. Çünkü çatıĢmalar, doğru anlaĢıldığında, 14 öğrenmek ve üretmek için imkân sağlamaktadır. Bir yönüyle de sosyal ve kiĢisel değiĢimin temeli olan çatıĢma, olumlu çözüldüğünde pozitif bir değiĢimin yaĢanması noktasında önemli bir iĢleve de sahip olmaktadır. Bu yönüyle çatıĢmalar günümüzde, kaçınılması gereken bir durum olmaktan çok, iliĢkileri geliĢtirmesi adına arzu edilen bir 15 durum olarak görülmektedir. 1.2. KĠġĠLER ARASI ÇATIġMALARIN TÜRLERĠ KiĢiler arası çatıĢmalar, nedenleriyle iliĢkili olarak, bireylerin dıĢavurum biçimlerine göre hedef çatıĢmaları, düĢünsel, duygusal ve davranıĢsal çatıĢmalar 16 Ģeklinde ortaya çıkmaktadır. Ergenlerı n Çatışma Çözme Becerı sı ne Etkı sı , (Yüksek Lisans Tezi), Ġzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi, 2019, s. 7. 11 David O. Sears, vd., Sosyal Psikoloji, çev. Ali Dönmez, 1. bs., Ankara: Ġmge Kitabevi Yayınları, 2007, s. 289. 12 ÖğülmüĢ, a.g.e., s. 5. 13 Sears, vd., a.g.e., s. 289. 14 Fred Schrumpf, vd., Okulda Çatışma Çözme ve Akran Arabuluculuk Program Rehberi, ed. F. Gül Akbalık, çev. F. Gül Akbalık, B. Dilek Karaduman, 1. bs., Ġstanbul: Ġmge Kitabevi, 2007, s. 39. 15 H. Nejat Bas, Fatih Çetin, Akif Tabak, ―BeĢ Faktör KiĢilik Özelliklerinin KiĢilerarası ÇatıĢma Çözme YaklaĢımlarıyla ĠliĢkisi‖, Türk Psikoloji Dergisi, 2009, s. 21. 16 Küçükköse, a.g.t., s. 15. 11 1.2.1. DüĢünsel ÇatıĢmalar Bireylerin savundukları düĢüncelerin, birbirlerine zıt olmasından kaynaklı olarak düĢünme stilleri, kiĢilik özellikleri, benimsedikleri değerleri, yaĢam deneyimleri, konuyla ilgili sahip oldukları bilginin derinliği ve sosyal çevrenin etkisiyle Ģekillenen çatıĢma türüdür. Bu faktörlerin çatıĢmalar üzerindeki etkisi, konuya ve önem derecesine 17 dayalı olarak farklılık göstermektedir. 1.2.2. Hedef ÇatıĢmaları 18 Hedef, yapılması tasarlanan iĢ, amaç olup, bireylerin yaĢantılarında, birçok konu için de temel unsur olma niteliğindedir. Nitekim bireylerin sahip olmaları beklenen temel yaĢam becerileri tanımı dahi ―bireyin bir hedefe ulaĢmak veya bir amaç 19 doğrultusunda bilgi, beceri, davranıĢ, değerler ve uzmanlığın kullanılabilmesi‖ Ģeklinde ifade edilebilmektedir. Öyleyse bireylerin elde etmek istedikleri durumları belirleme iĢlemi olarak da ifade edebildiğimiz hedef koyma davranıĢı, temel yaĢam becerileri arasında yer alarak sağlıklı ve üretken bir yaĢam için bireylere yardımcı 20 olmaktadır. Buna bağlı olarak da bireyler, hedeflerine yönelik yapılan her türlü olumsuz müdahale karĢısında rahatsızlık hissetmekte ve bu duruma sebebiyet veren diğer insanlarla konuyla ilgili olarak çatıĢmalar yaĢayabilmektedirler. Nitekim hedef çatıĢmaları, bireylerin ulaĢmak istedikleri hedefleri veya elde etmek istedikleri çıkarlarının birbiriyle uyumsuzluğunu ifade eden çatıĢmalardır. Bu hedefler, bireyler için taĢıdığı önem ve anlama göre değer kazanmaktadır. Birey, iç dünyasında hissettiği bu önem ve değer neticesinde, benimsediği hedefle tutarsızlık gösteren her durumu 21 önemsiz ve anlamsız bularak bu durumlarla mücadele etmek istemektedir. 17 a.yer. 18 Türk Dil Kurumu, ―Hedef‖, TDK, (16.07.2021), https://sozluk.gov.tr/?kelime=hedef. 19 Nihan Koran, ―YaĢam Becerilerinin Tanımı ve Önemi‖, Yaşam Becerileri, ed. Azize Ummanel, Ġstanbul: Ġstanbul Üniversitesi Açık ve Uzaktan Eğitim Fakültesi, t.y., s. 8. 20 Leyla Ulus, ―Ergen Bı reyler Ġçı n YaĢam Becerı lerı ‖, Avrasya Sosyal ve Ekonomi Araştırmaları Dergisi, c. 5, sy. 12 (2018), s. 516. 21 Küçükköse, Kişilerarası Çatışma Çözme Becerilerini Din Temelli Geliştirme Programı, s. 15. 12 1.2.3. Duygusal ÇatıĢmalar Öznel olarak yaĢanan duygusal bir durumun dıĢavurumu olan gözlenebilir bir 22 davranıĢ yapısı olarak ifade edilen duygu, bireylerin yaĢantısını Ģekillendirmelerine, yönlendirmelerine yardımcı önemli bir faktördür. Çünkü bireylerin davranıĢlarının negatif veya pozitif yönlü olmasını duygular belirlemektedir. Bu çerçevede de bireylerin hislerinin ve bu hislerin etkisiyle sergiledikleri tutumların farklılığı duygusal çatıĢmaların yaĢanmasına sebebiyet vermektedir. Bireylerin, arzuladıkları duygusal tepkilerle ilgili beklentilerine karĢılık bulamayıp negatif yönlü davranıĢlar sergilenmesi neticesinde çatıĢma derinleĢmektedir. Buna karĢılık empatik bir bakıĢ açısıyla da çatıĢmalar çok yönlü olarak algılanmakta, duygular kontrol altına alınmakta ve 23 sergilenen pozitif tepkilerle çatıĢmaların kalıcı çözümü sağlanmaktadır. 1.2.4. DavranıĢsal ÇatıĢmalar Bireyin sergilediği davranıĢ biçiminin bir baĢka birey tarafından onaylanmaması davranıĢsal çatıĢmaların özünü oluĢturmaktadır. Bu tür çatıĢmalar, egosantrik tepkilere dayanmakta olup, bireyin yalnızca kendi arzu ve isteklerine duyarlı bir tutum sergilemesinden kaynaklanmaktadır. Çünkü birey bu yöndeki eğilimiyle baĢkalarını yok 24 saymaya veya baĢkalarını kendi arzuları doğrultusunda yönlendirmeye çalıĢmaktadır. 1.3.KĠġĠLER ARASI ÇATIġMALARIN NEDENLERĠ Bir kiĢinin davranıĢlarının, diğerlerinin davranıĢlarını engellemesiyle gözlenen bir süreç olan kiĢiler arası çatıĢmaların, etkileĢimin artıp daha geniĢ bir alana yayılmasıyla 25 nedenleri de artmaktadır. KiĢiler arası iliĢkilerde; - Bireylerin farklı ilgi, inanç, bilgi ve yaĢam deneyimlerine sahip olmaları, - Bu farklılıkların bireyleri ben-merkezli olmaya sevk ederek diğer bireylerin bakıĢ açılarını almalarını zorlaĢtırması, 22 Selçuk Budak, ―Duygu‖, Psikolohi Sözlüğü, Ankara: Bilim ve Sanat Yayınları, 2000, s. 231, https://www.kitapyurdu.com/kitap/psikoloji-sozlugu-/30672.html. 23 a.g.t., ss. 15-16. 24 a.g.t., s. 16. 25 Sears, vd., a.g.e., s. 289. 13 - Bireylerin genel olarak kendi ilgilerini geliĢtirme ve koruma güdüsü içinde 26 olmaları ortaya çıkabilecek çatıĢmaları kaçınılmaz hale getirmektedir. Bireylerin veya grupların uyuĢmayan beklentilerinin, amaç ve hedeflerin, davranıĢ 27 ve tutumların farklılıklarının, iletiĢim bozuklukları ve benzeri birçok faktörün kaynaklık ettiği, kiĢiler arasında yaĢanan çatıĢmaların nedenleri, genel bir taksimle, karĢılanmayan gereksinimler, sınırlı kaynaklar, farklı değerler baĢlıkları altında ifade 28 edilmektedir. 1.3.1. KarĢılanmayan Psikolojik Gereksinimler Her canlı varlık, davranıĢlarını hayatta kalma ya da varlığını sürdürme isteği üzerine ortaya koymaktadır. Bu bağlamda insanın da davranıĢlarının arkasında, canlı varlığını sürdürebilme isteği yer almakta ve bu istekle iliĢkili olarak bireyde dört temel psikolojik gereksinim oluĢmaktadır. DavranıĢlarımızı belirleyen bu gereksinimler ait 29 olma, güç elde etme / yetki, özgürlük ve eğlence olarak ifade edilmektedir. Ait olma, baĢkalarıyla severek, paylaĢarak ve iĢbirliği içerisinde bulunulduğunda gerçekleĢirken; güç elde etme/yetki, baĢarma, baĢarılı olma, saygın ve itibarlı olunarak; özgürlük, seçim 30 yaparak, eğlence ise gülmek ve oynamakla gerçekleĢmektedir. Bireyler genellikle gereksinimlerini nasıl karĢılayabileceklerini çok küçük yaĢlardan baĢlayarak öğrenmekte ve bunu bir davranıĢ kalıbı haline getirmektedirler. Var olan gereksinimlerine yönelik yapılan engelleme ve kısıtlamalar neticesinde de, öğrenilen 31 davranıĢ kalıplarını sergilemektedirler. 1.3.2. Sınırlı Kaynaklar Sınırlı kaynaklar da zaman zaman kiĢiler arasında çatıĢmaların yaĢanmasına zemin hazırlamaktadır. Sınırlı kaynaklar nedeniyle çatıĢmaların yaĢandığı süreçlerde 26 Lauri A. Jensen-Campbell, William G. Graziano, ―Methodologies for Studying Personality Processes in Interpersonal Conflict‖, International Negotiation, c. 10, sy. 1 (2005), ss. 165-66; Demir, a.g.t., s. 30. 27 Nuri Bilgin, Sosyal Psikoloji Sözlüğü Kavramlar, Yaklaşımlar, Ġstanbul: Bağlam Yayıncılık, 2003, s. 72. 28 Donna K. Crawford, Richard J. Bodine, Conflict Resolution Education: A Guide to Implementing Programs in Schools, Youth-Serving Organizations, and Community and Juvenile Justice Settings, Washington: Department of Justice, 1996, ss. 7-8. 29 ÖğülmüĢ, a.g.e., s. 13. 30 Crawford, Bodine, a.g.e., s. 7. 31 ÖğülmüĢ, a.g.e., s. 14. 14 bireyler için önerilen ideal yol, iĢ birliği yaparak var olan kaynakların ortak kullanımını sağlamak ve rekabetten kaçınmaktır. ĠĢbirliğinde taraflar çatıĢma çözme sürecini paylaĢmakta, birbirlerinin ilgilerine saygı duymakta ve seçenekler ortaya koymaktadır. Bu Ģekilde yürütülen süreç taraflarda memnuniyet yaratmaktadır çünkü psikolojik ihtiyaçlar olan ait olma, güç, özgürlük ve eğlence ele alınarak sınırlı bulunan kaynakların adil dağılımı sağlanmaktadır. Eğer ki süreç içerisinde kaynakların sınırlı olmasıyla birlikte temel ihtiyaçlar da karĢılanmazsa çatıĢmalar çözümlenememektedir. Nitekim çatıĢmaların çözüm sürecinde, yalnızca sınırlı kaynaklarla ilgili çatıĢmalara değinilip altta yatan ihtiyaçlara değinilmediği takdirde çatıĢmaların etkileĢim, iletiĢim 32 süreçleri içerisinde tekerrür etmeleri muhtemeldir. 1.3.3. Farklı Değerler Farklı değerlerin (inançlar, öncelikler, ilkeler) yol açtığı kiĢilerarası çatıĢmaların çözümü çok daha zor olmaktadır. Çünkü bireyin sahiplendiği bir değeri olduğunda belirli eylem ve durumları diğer eylem ve durumlara tercih edebileceğine yönelik kalıcı bir inancı vardır. Bu değerlerin karĢı karĢıya gelmesiyle, çoğu zaman tartıĢmacılar ―doğru / yanlıĢ‖ veya ―iyi / kötü‖ açısından düĢünmektedirler. Hatta farklı amaçlar üzerindeki her çatıĢma bir değer çatıĢması olarak görülmektedir. Hedeflerdeki farklılıklardan oluĢan çatıĢmaların kaynağını, uyuĢmazlık yaĢayan tarafların hedeflerindeki önem farklılıkları veya farklı hedeflere değer vermesi oluĢturmaktadır. Değerlerdeki farklılıklardan kaynaklanan çatıĢmaların çözümü, tarafların sahip oldukları değerleri değiĢtirmek zorunda kalmaları veya baĢkalarının değerlerini kabul etmeleri anlamına gelmemektedir. Bu tür çatıĢmaların çözümünde, her bireyin durumları farklı bir bakıĢ açısıyla değerlendirdiğine yönelik karĢılıklı bir kabul, çözüme giden ilk adımdır. Bu hususta tarafların, farklı inançlara sahip olsalar dahi birbirlerini kabullenmeleri, bu tür çatıĢmalarla daha iyi baĢa çıkmalarına yardımcı olmaktadır. Farklı değerlerin sebebiyet verdiği çatıĢmalarda da psikolojik ihtiyaçlar, bireylerin çıkarlarını çevrelemekte ve Ģekillendirmektedir. Değer çatıĢmaları, genellikle farklı inançlar veya ilkeler olarak ifade edilen, önyargıları içeren, sosyal çeĢitlilikteki (kültürel, sosyal ve fiziksel/zihinsel niteliklerdeki 32 Crawford, Bodine, a.g.e., ss. 7-8. 15 farklılıklar) uyuĢmazlıklara dayanmaktadır. Sosyal çeĢitlilikteki ön yargılar, çatıĢmaların çözümünde cehalet, korku ve yanlıĢ anlama davranıĢlarımızı yönlendirmektedir. Fakat karmaĢık olmalarına rağmen bu çatıĢmalar, artan farkındalık, 33 anlayıĢ ve saygı ile de çözülmektedir. 2. KĠġĠLER ARASI ÇATIġMALAR KARġISINDA GÖSTERĠLEN TEPKĠLER VE SONUÇLARI KiĢiler arasında yaĢanılan çatıĢmalar, bir gerilim durumu olarak ifade edilmekte ve anlaĢmazlık, uyuĢmazlık, bağdaĢmazlık, uyumsuzluk, tartıĢma, kavga gibi farklı 34 durumlarla iliĢkilendirilmektedir Her birey, çatıĢmalarla iliĢkilendirilen bu durumlar karĢısında birbirlerinden farklı tepkiler göstermektedir. Çünkü bireylerin çatıĢmalar karĢısında vereceği tepkiler, çatıĢmalara yönelik bakıĢ açıları, geçmiĢ yaĢantılardaki öğrenmeleri, model almalarına ve diğer kiĢilerin çatıĢmaya verdikleri tepkilere göre 35 değiĢiklik göstermektedir. ÇatıĢmalar karĢısında, bireylerin, sert, yumuşak ve ilkeli olmak üzere üç temel Ģekilde tepki verdikleri gözlemlenmektedir. ÇatıĢmalara ―sert‖ tepkiler gösteren bireyler, baĢkalarıyla anlaĢmazlık, uyuĢmazlık yaĢadığında, aralarında bir çatıĢma çıktığında güç kullanma yoluna baĢvurmaktadırlar. “Yumuşak” tepkiler gösteren bireyler de ciddi bir tatsızlığın ortaya çıkmaması için geri çekilmekte, çatıĢmalar karĢısında pes etmekte ve çoğu zaman kendi isteklerinden vazgeçmektedirler. Sert ve yumuĢak tepkiler gösteren bireyler, var olan çatıĢmalara göre bir duruĢ sergilerken, 36 mutlaka kazanan veya kaybeden taraf olmak durumunda kalmaktadırlar. ÇatıĢmaların iki tarafta yarattığı etkinin farkında olan ve iki tarafın da isteklerine duyarlı olan bireyler de “ilkeli” bir tutum sergilemeyi tercih etmektedirler. Bu bireyler için önemli olan, çatıĢmalara her iki tarafın da tatmin olacağı adil bir çözüm bulmaktır. Çünkü herhangi bir çatıĢma karĢısında baĢvurulan çözümün, adil olduğu ölçüde kalıcı olduğuna 33 a.g.e., ss. 8-9. 34 Nuri Bilgin, a.g.e., s. 72. 35 Ahmet Kutlu, Çatışma Çözme Psikoeğitim Programının Ortaokul Öğrencilerinin, Çatışma Çözüm Becerileri, Sürekli Öfke ve Öfke İfade Tarzları Üzerindeki Etkisi, (Yüksek Lisans Tezi), Konya: Mevlana Üniversitesi, 2016, s. 28. 36 Crawford, Bodine, a.g.e., s. 9. 16 inanmaktadırlar. Ġlkeli tepkiler gösteren bireyler çatıĢma yaĢayan tarafların karĢılıklı menfaatlerinin korunmasını öncelemekte, çatıĢmaların adil ve kalıcı çözümlenmesi için 37 ―akıllı anlaĢmalar‖ üretme eğilimi göstermektedirler. Bireyler, çatıĢmalar karĢısında sergilediği bu tepkiler neticesinde, taraflardan biri kazanırken, diğerinin kaybettiği, her iki tarafın da kaybettiği veya her iki tarafın da kazandığı üç farklı sonuca 38 ulaĢmaktadırlar. 3. KĠġĠLER ARASI ÇATIġMALARI ÇÖZME VE ÖNEMĠ KiĢiler arası çatıĢma çözme süreci, yaĢanan uyuĢmazlıkların arzu edilen bir neticeye ulaĢtırılabilmesi amacıyla çatıĢma yaĢayan bireyler tarafından çatıĢmaların 39 çözülmesi adına harcanan çabayı içeren bir süreç olarak ifade edilmektedir. Sosyal iliĢkiler çerçevesinde yaĢanılan çatıĢmalar, uyuĢmazlıklar, bireylere, yaĢantılarını etkileyen bir takım rahatsızlıklar vermektedir. Bireyler, daha memnun olacakları bir Ģekilde yaĢantılarını sürdürebilmek amacıyla rahatsızlık duydukları çatıĢmaları çözebilmek için birçok yol ve yönteme baĢvurmakta, doğru çözümlere ulaĢmak adına çaba harcamaktadırlar. Harcanan çabalar neticesinde, çatıĢma çözme süreci, tarafların çözüm yolundan karĢılıklı memnuniyet duyup duymamalarına göre olumlu veya olumsuz, yapıcı veya yıkıcı bir nitelik kazanmaktadır. ÇatıĢmaların çözülmemesi ya da olumsuz, yıkıcı bir Ģekilde çözülmesi kiĢiler arasında kurulan iliĢkiyi, iletiĢimi yıpratmakta, kaygı, stres, erteleme, geri çekilme, çaresizlik, taĢkınlık, yadsıma, öfke, kin, nefret, ayrılma, kutuplaĢma, abartma, yalnızlık, üreticiliğin azalması, bastırılmıĢ öfke, kırgınlık, yorgunluk, halsizlik, mide, deri, kalp hastalıkları, yüksek tansiyon, 40 saldırganlık gibi durumların oluĢmasına zemin hazırlamaktadır. ÇatıĢmalarıyla olumlu baĢa çıkma davranıĢlarını öğrenen kiĢi, kiĢisel olarak güçlenmekte ve yeterlilik duyguları geliĢmektedir. Bu olumlu öğrenme de kiĢinin Ģiddetten bağımsız, barıĢçı bir 41 dünya görüĢünü canlandırmaya yardımcı olmaktadır. Bu nedenle de günümüzde 42 çatıĢmaların olumlu, yapıcı bir Ģekilde çözülmesi önemsenmektedir. Çünkü bireylerin var olan farklılıkları, kabullenip takdir etmeleriyle, çatıĢmalı tarafların birbirlerinin 37 a.yer. 38 ÖğülmüĢ, a.g.e., s. 19. 39 Küçükköse, a.g.t., s. 20. 40 Asude Bilgin, a.g.e., s. 7. 41 a.g.e., s. 55. 42 a.g.e., s. 33. 17 güçlü yanlarını desteklemeleriyle, her iki tarafın da benliğini güçlendiren, ihtiyaçlarına 43 yönelik doyum sağlayan ortam ve fırsatlar doğmaktadır. Olumlu, yapıcı çözüm süreçleri ise; - Tarafların tatmin olduğu bir çözüm yolunun elde edilmesi, - Taraflar arasındaki iliĢkinin ilerlemesi, - Tarafların gelecek çatıĢmaları yapıcı biçimde çözme becerileri kazanması, 44 geliĢtirmesi koĢullarının sağlanmasıyla gerçekleĢmektedir. Olumlu, yapıcı çözülen çatıĢmalar, iliĢkiyi desteklemenin ve onarmanın yanında bireylerde, rahatlık, neĢe, mutluluk, açıklık, arkadaĢlık, baĢarı, ekip çalıĢması, büyüme, 45 değiĢim, barıĢ, sağlık, gevĢeme ve rahat uyuma etkisi göstermektedir. 4. KĠġĠLER ARASI ÇATIġMALARI ÇÖZME AġAMALARI ÇatıĢmaların çözümü, var olan çatıĢmanın türü, karmaĢıklığı ve boyutuna göre değiĢiklik göstermektedir. Bazı psikologlar tarafından dört aĢamada gerçekleĢtiği ifade edilen çatıĢma çözme aĢamaları tanıma, üretme, kuluçka ve değerlendirme olarak belirlenmiĢtir. Tanıma aĢamasında, ortaya çıkan çatıĢmayı oluĢturan durum ve engeller tanımlanmaya çalıĢılmaktadır. Üretme aĢamasında, değiĢik çözüm seçenekleri aranmaya baĢlanmaktadır. Ardından bulunan çözüm seçenekleri uygulanmakta ve değerlendirilmektedir. Uygulamalardan hiçbiri çözüm getirmiyorsa, bir tür kuluçka devresine girilmekte, çatıĢmayı bir yanda bırakılmakta, baĢka Ģeylerle uğraĢtıktan sonra da çatıĢmaya yeniden dönülmektedir. Son olarak yeniden değerlendirme yapmakta ve çatıĢma çözüme ulaĢıncaya kadar bu aĢamalardan tekrar tekrar geçilmektedir. AĢamalar her zaman bu sıralamada gelmeyebilir, bazen atlamalar olmakta ve belirli bir sırayı 46 izlememektedir. Kenneth W. Thomas da benzer Ģekilde çatıĢmanın Ģu aĢamalardan geçtiğini ifade 47 etmektedir: - ÇatıĢmadan haberdar olma, 43 Schrumpf, vd., a.g.e., s. 39. 44 Asude Bilgin, a.g.e., s. 17. 45 a.g.e., s. 7. 46 Cüceloğlu, a.g.e., s. 215-216. 47 Aktaran: Asude Bilgin, a.g.e., ss. 13-14. 18 - ÇatıĢma konusuna iliĢkin düĢünce ve duyguların oluĢması, - Niyetlerin ifade edilmesi, - ÇatıĢma çözme yönünde davranıĢ sergilenmesi, - DavranıĢın sonuçlarının gözlenmesi. Phillip Mountrose, duygulara da yer vererek çatıĢma çözme sürecini beĢ aĢamada 48 ifade etmektedir: 1- Tanımlama: Bu aĢamada bireylerin çatıĢmaya sebebiyet veren sorun/sorunlar hakkında birbirlerini dinleyecek kadar sabırlı ve sakin olmaları gerekmektedir. 2- Duyguları ifade etme: Bireyler söz konusu durum hakkındaki hislerini paylaĢmaktadırlar. 3- Olumsuz inancı bulma: ÇatıĢmaya neden olan sorunun altında yatan inançların, düĢünce sürecinin keĢfedilmesi gerekmektedir. 4- Olumlu inancı bulma: Bu aĢamada doğruluk, sonuçlar ve değiĢim olmak üzere üç ilkeden yararlanılarak olumsuz, düĢünceleri olumluya dönüĢtürmek gerekmektedir. Doğruluk ilkesi, aĢırı genellemeleri sorgulamayı (örneğin ―hiç kimse‖, ―hep‖, ―daima‖ vb. gibi mutlak ifadelerin sorgulanmasını) ve sonuçlarının değerlendirilmesini içerir. DeğiĢim ilkesi ise kiĢinin olumsuz inançları sorgulamasını ve bunları değiĢtirmek için bilinçli bir çaba harcamasını gerektirmektedir. 5- Olumsuz inançlarını olumlu inançlara dönüĢtüren kiĢi, artık yeni inançlarıyla sorunu tekrar ele alır; gelecekte olabilecek Ģeyleri bu inançlarla hayal eder. 5. KĠġĠLER ARASI ÇATIġMALARI ÇÖZME YÖNTEMLERĠ Bireylerin hayatında son derece etkili olan çatıĢmaların, olumlu ve yapıcı bir Ģekilde çözülmelerinin sağlanması amacıyla geliĢtirilen birçok yöntem vardır. Bu yöntemler, farklı terimlerle de ifade edilmeleriyle birlikte, müzakere, arabuluculuk ve 49 ortak karar verme olarak belirlenmiĢtir. 48 Aktaran: ÖğülmüĢ, a.g.e, ss. 55-56. 49 Crawford, Bodine, a.g.e., s. 10. 19 5.1. MÜZAKERE (PROBLEM ÇÖZME / PAZARLIK) ÇatıĢma yaĢayan tarafların, çatıĢmayı çözmek için üçüncü bir kiĢinin yardımına ihtiyaç duymadan, çözüm için ortak çaba gösterdikleri, birbirleriyle yüzleĢtikleri bir yöntemdir. Problem çözme olarak da bilinen, bireylerin var olan çatıĢmayı çözmeleri için gönüllülük çerçevesinde kurdukları iletiĢim ve etkileĢim süreçlerinden oluĢan müzakerede, tarafların karĢılıklı olarak bazı taleplerinden vazgeçerken karĢı tarafın bazı 50 taleplerini de göz önünde bulundurmaları gerekmektedir. Müzakere sürecinde taraflar isteklerine ulaĢmak amacıyla kendi duygu ve düĢüncelerini ifade etmelerinin yanında, birbirlerini anlamaya çalıĢarak, ortak bir karar verip çözüme ulaĢmaktadırlar. Bireyler bu süreci de ya ―Kazan-Kaybet‖ ya da ―Kazan-Kazan‖ uygulamaları çerçevesinde yönetebilmektedirler. Kazan-Kaybet uygulamaları daha çok pazarlık olarak 51 bilinmekteyken, kazan-kazan uygulamaları müzakere olarak tanımlanmaktadır. Tarafların ortak katılımını sağlayan müzakerelerde kazan-kazan uygulamaları, özellikle bireylerin çatıĢmalarını yapıcı bir Ģekilde çözmeleri için temele alınması gereken bir perspektiftir. Çünkü müzakerenin gerçekleĢmesi ve tarafların ilgi, ihtiyaç ve çıkarlarına uygun ortak bir çözüm üretmesi, tarafların algıları ve tutumları ile ilgili olarak iyi niyet, isteklilik, ortak çözüm arama isteği, açıklık, rakip olarak görmeme ve ortak çıkarlar üzerinde yoğunlaĢma gibi önkoĢullara bağlıdır. Bu çerçevede bireylerin çatıĢmalarını müzakere ile çözmeleri esnasında uygulamaları gereken bazı aĢamalar bulunmaktadır. Bu aĢamaları da Ģu Ģekilde 52 sıralamak mümkündür: 1- Ortak sorunun müzakere ederek çözümünün istenmesi, 2- Ġsteklerinin ve nedenlerinin belirlenmesi, 3- Duygularının ve nedenlerinin belirlenmesi, 4- Diğer kiĢinin istemlerinin, duygularının ve bunların nedenlerinin empati ve etkin dinleme teknikleri yoluyla anlaĢıldığının gösterilmesi, 5- KarĢılıklı kazançları içeren çözüm seçeneklerinin oluĢturulması. 50 Emin Karip, Çatışma Yönetimi, Ankara: Pegem Akademi Yayıncılık, 1999, ss. 136-137; Dilara Sünbül, Müzakere (Problem Çözme) ve Arabuluculuk Eğitim Programının Ortaöğretim 9. Sınıf Öğrencilerinin Çatışma Çözme Becerileri, Öfke Kontrolü ile Özsaygı Düzeyleri Üzerindeki Etkisinin İncelenmesi, (Yüksek Lisans Tezi), Ġzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi, 2008, s. 28. 51 Karip, Çatışma Yönetimi, s. 137. 52 Sünbül, a.g.t., ss. 28-32. 20 5.2. ARABULUCULUK ÇatıĢma yaĢayan tarafların, çatıĢmayı çözmek için üçüncü bir kiĢinin yardımıyla çözüme ulaĢmak için kullandıkları bir yöntemdir. Bu yöntemde arabulucunun, iletiĢim becerilerini ve çatıĢma çözme basamaklarını iyi kullanan biri olarak taraflara uygun çatıĢma çözümü için yardım etmesi gerekmektedir. Arabuluculuk sırasında çatıĢma yaĢayan bireyler ise birbirlerinin görüĢlerini dinlerler, çatıĢmaya neden olan gereksinimlerinin farkına varırlar ve her iki tarafın da çıkarları gözetilerek üretilen çözümler gerçekçi bir Ģekilde değerlendirilerek anlaĢmaya varmaktadırlar. Diğer çatıĢma çözme yöntemlerinde olduğu gibi çatıĢan taraflar, arabuluculuk yönteminde de aktif karar vermekte ve süreci yönlendirmektedir. Bunun yanında arabulucu olan kiĢiler de sürecin yönlendirilmesinde gönüllü olarak sorumluluk sahibi olurken tarafları yargılamadan, çözüm veya kararlarına müdahale etmeden, zorlama olmaksızın taraflara destek olmaktadır. Bu noktada da arabulucular ancak aĢağıdaki maddeler çerçevesinde tarafların ortak karar vermelerine yardımcı olmaktadır: 1- ÇatıĢmalar, çatıĢan bireyler tarafından çözüme kavuĢturulmalıdır. 2- ÇatıĢmayı neyin çözeceğine en iyi karar veren kiĢiler çatıĢmayı yaĢayan bireylerdir. 3- AnlaĢmanın en iyi Ģekilde uygulanabilmesi ancak çatıĢanların kendi kararları 53 doğrultusunda gerçekleĢmektedir. 5.3. HAKEM KARARI ÇatıĢma yaĢayan tarafların veya temsilcilerinin fikir birliği yaparak bir hareket planı oluĢturarak, çatıĢmayı çözmek için grupla iĢbirliği yaptıkları bir çatıĢma çözme yöntemidir. Bu yöntemde üçüncü kiĢi sürece tarafsız katılabilir ya da katılmayabilir. Hakemlik, uyuĢmazlığa doğrudan katılmayan bir kiĢinin, uyuĢmazlık için karar verdiği bir yöntemdir. Uzun süren anlaĢmazlıklar, iĢbirliği yapılmasına uygun olmasına rağmen, arabuluculuk ve müzakere için uygun olmamaktadır. Tarafların herhangi bir nedenle sorun çözme noktasında yer almak istemediği fakat sorunun çözülmesinin 53 Schrumpf, vd., a.g.e., s. 22. 21 gerektiği durumlarda hakem kararı yöntemi en geçerli seçenek olarak karĢımıza 54 çıkmaktadır. Ġfade edilen çatıĢma çözme yöntemlerinin etkili bir Ģekilde uygulanması için de dikkate alınması gereken bazı ilkeler bulunmaktadır. Dört maddeden oluĢan ilkeler de 55 Ģu Ģekilde açıklanmaktadır:  Ġnsanları sorunlardan ayırmak: Ġnsanları sorundan ayırma ilkesi, bireylerin güçlü duyguları, algı farklılıkları ve iletiĢim zorluğu ile ilgilidir. Bir çatıĢma esnasında bireylerin birbirlerini yanlıĢ anlamaları, üzülmeleri ve olayları kiĢisel olarak algılamaları mümkündür. Her çatıĢmada, çatıĢmaya sebebiyet veren temel konular ve çatıĢmayla ilgili olan yan konular bulanmaktadır. Öyle ki, sosyal iliĢkilerde bireysel olarak algı, duygu ve iletiĢim faktörleri, sorunun temelinde yatan konulara karıĢma eğilimindedir. Bu yüzden bireysel faktörler, çatıĢmaya sebebiyet veren konulardan ayrı tutulmalı, algılar eğitilerek doğru yönlendirilmeli, duyguların ifade edilmesi için uygun ortamlar oluĢturulmalı ve iletiĢim kopuklukları giderilmelidir. Bireysel faktörlerden kaynaklı sorunlar çözüldükten sonra da bireyler, birbirlerinden ziyade çatıĢmaya sebebiyet veren 56 konulara yönelmeli, birbirleriyle değil, sorunlarla ilgilenmelidirler.  Pozisyonlara değil, çıkarlara odaklanmak: Pozisyonlar ve çıkarlar arasındaki farkı anlamanın, çatıĢma çözme için önemli bir husus olduğu ifade edilmektedir. Çıkarlar, bir yandan çatıĢmayı tanımlarken diğer yandan da pozisyonların altında yatan temel güdüleri kapsamaktadır. Bu nedenle çıkarların tespit edilmediği durumlarda anlaĢmalar geçici olarak sağlanmaktadır, çünkü gerçek çıkarlar ele alınmamıĢtır.  Ortak kazanç sağlayacak seçenekler oluĢturmak: Tarafların, bir karara varma baskısı olmadan çatıĢmayı çözme seçeneklerini belirlemeye odaklanır. Bu ilkenin uygulanmasında etkili olan beyin fırtınası süreci, paylaĢılan çıkarları geliĢtiren ve farklı çıkarları uzlaĢtıran seçenekleri icat etmek amacıyla kullanılır. Beyin fırtınasının temel kuralı, üretilen fikirlerin eleĢtirisini ve değerlendirmesini ertelemektir. Böylelikle bireyler, anlaĢmazlığa düĢtükleri konuları farklı Ģekillerde düĢünme imkânı bulmaktadırlar. 54 a.g.e., ss. 49-51. 55 Crawford, Bodine, a.g.e., ss. 10-11. 56 Schrumpf, vd., a.g.e., s. 53. 22  Nesnel ölçütleri kullanmak: Nesnel ölçütlerin kullanılması, anlaĢmanın taraflarının keyfi iradelerini devre dıĢı bırakarak adil ölçütler oluĢturmalarını sağlamaktadır. Böylelikle de taraflar birbirlerine teslim olmadan sorunlarına çözüm bulabilmektedirler. 6. KĠġĠLER ARASI ÇATIġMALARI ÇÖZME MODELLERĠ 57 Hiçbir birey çatıĢmalarını nasıl çözeceğini bilerek dünyaya gelmemektedir. Fakat gerek doğuĢtan getirilen beceriler ve kiĢilik özellikleri yardımıyla gerekse de yaĢam boyunca edinilen deneyimler, gözlemler, alınan eğitimin aracılığıyla bireyler, çatıĢmalarını nasıl çözebileceklerine dair zihinlerinde davranıĢ Ģemaları oluĢturmakta ve çatıĢma çözme süreci içerisinde bu davranıĢlarını sergilemektedir. ÇatıĢma çözme modelleri ile ilgili literatür incelendiğinde, bireylerin çatıĢma esnasında korumak istedikleri unsurlara bağlı olarak davranıĢlarını Ģekillendirdiği, çatıĢma çözüm süreçlerini de bu ilgileri doğrultusunda yönettikleri anlaĢılmaktadır. Bireylerin çatıĢma çözme sürecinde sergilediği davranıĢların neye göre oluĢtuğunu Bleak ve Moutan, ―ikili ilgi‖ kavramıyla açıklamaktadır. Ġkili ilgi kavramına göre, insana verilen önem ile elde edilecek Ģeye verilen önemin çatıĢma çözme davranıĢlarının belirleyicisi olduğunu öne sürmektedirler. Bireyin, ilgisinin ağır bastığı tarafa göre çatıĢmalarını, problem çözme, yatıĢtırma, zorlama, geri çekilme ve paylaĢma 58 davranıĢlarından oluĢan beĢli modelle çözdüğünü ifade etmektedirler. Kenneth W. Thomas, bu modelden yola çıkarak iĢbirliği ve çıkarı, bireylerin ilgi alanları olarak ifade etmiĢ, bu ilgi alanları neticesinde gösterilen davranıĢları ise 59 rekabet, iĢbirliği, uzlaĢma, kaçınma ve uyum sağlama Ģeklinde sınıflandırmaktadır. Afzalur-Rahim, çatıĢma çözme modelini, bireyin kendisine ve karĢısındaki bireye duyduğu ilginin yoğunluğuna göre ortaya çıkan, bütünleĢtirme, uzlaĢma, uyma, 60 hükmetme ve kaçınma davranıĢlarıyla açıklamaktadır. 57 Demir, a.g.t., s. 40. 58 M. Afzalur Rahim, ―A Measure of Styles of Handling Interpersonal Conflict‖, The Academy of Management Journal, c. 26, sy. 2 (1983), s. 368; Bilgin, a.g.e., ss. 23-24.c 59 Kenneth W. Thomas, ―Conflict and Conflict Management: Reflections and Update‖, Journal of Organizational Behavior, c. 13, sy. 3 (1992), s. 266; Rahim, a.g.m., s. 368; Bilgin, a.g.e., s. 24. 60 Rahim, a.g.m., ss. 368-69. 23 Şekil : Afzalur-Rahim’e Ait Çatışma Çözme Modeli61 Problem çözme yöntemlerinden biri olarak da bilinen bütünleştirmeyle bireyin ilgisi yoğun biçimde kendisi ve diğer birey üzerinde toplanmaktadır. Uyma davranıĢıyla kiĢi, karĢı tarafı biraz daha fazla dikkate aldığı için ödün verebilmektedir. Uzlaşma davranıĢıyla hem kendisine hem de karĢısındakine orta düzeyde ilgi duymakta ve çözümlerini bu minvalde oluĢturmaktadır. En ideal çatıĢma çözme davranıĢı denildiğinde akla ilk gelen bu davranıĢta aslında iki tarafın karĢılıklı fedakârlığı temel koĢuldur. Kaçınma davranıĢı, bireyin hem kendisi hem de karĢısındaki için düĢük ilgiye sahip olduğunu ifade etmektedir. Böylece kiĢi hem çatıĢma konusundan, hem diğer kiĢiden uzaklaĢmaktadır. Hükmetme davranıĢı, çatıĢmanın kazan/kaybet yaklaĢımı ile ele alınmasıdır ve birey ilgisini kendisine doğru yöneltmektedir. Birey gerekirse diğeri 62 üzerinde baskı kurarak istediğini elde etmektedir. Anne Maydan Nicotera ise ifade edilen ikili ilgi modellerine alternatif olarak üç boyutlu bir modelden bahsetmektedir. Bu modele göre bireyin ilgi alanları Ģu 63 Ģekildedir: - KiĢinin kendi görüĢüne yönelik ilgisi, - Diğer bireylerin bakıĢ açısına yönelik ilgisi, - ĠliĢkiye yönelik duygusal ilgisi olarak ifade edilmektedir. 61 M. Afzalur Rahim, ―A Measure of Styles of Handling Interpersonal Conflict‖, The Academy of Management Journal, c. 26, sy. 2 (1983), s. 269. 62 Asude Bilgin, a.g.e., s. 25. 63 Anne Maydan Nicotera, ―The Use of Multiple Approaches to Conflict: A Study of Sequences‖, Human Communication Research, c. 20, sy. 4 (1994), ss. 599; Bilgin, a.g.e., ss. 27-28. 24 Birey, bu ilgi alanlarının dağılımına göre, çatıĢma çözüm sürecinde sekiz çeĢit davranıĢta bulunmaktadır. ÇatıĢmadaki her davranıĢ, bu üç boyutun kiĢi tarafından nasıl algılandığına bağlı olarak Ģekillenmektedir. Ġlgili davranıĢlar aĢağıdaki tabloda açıklanmaktadır: (Bkz. Tablo ) 3 BOYUTLU ÇATIġMA YÖNETME MODELĠ KiĢinin Diğer ĠliĢkiye Kendi Bireylere DavranıĢ Yönelik Tepki Yönelik Yönelik Ġlgisi Ġlgisi Ġlgisi Konuya katılmama, kimi konuları Kayıtsız Kalma DüĢük DüĢük Yıkıcı konuĢmama, diğer kiĢiyle az vakit geçirme. ―Ne yapalım, ben böyle bir insanım.‖ ÇatıĢmaya katılmama. ―Bu konuyu Kaçınma DüĢük DüĢük Yapıcı konuĢmak istemiyorum‖, ―beni bu iĢe karıĢtırmayın.‖ Kırgınlığı bastırma, diğer bireyin görüĢüne Uyum Yapma DüĢük Yüksek Yapıcı uyum yapma. ―Bir Ģey canını mı sıkıyor?‖ ―Madem toplandık, o halde konuĢalım‖, Ġstemeden Kabul Yüksek Yüksek Yıkıcı ―madem bunu yapmak zorundayız, o halde Etme yapalım.‖ Kırılır, kızar, kinlenir veya inanmaz ama Ġtaat Etme DüĢük Yüksek Yıkıcı itaat eder, karĢısındakinin istediğini yapmasına izin verir. Kendi görüĢünü anlatır, vurgular, diğerinin görüĢünü dinlemez veya değersiz bulur. Atılganlık Yüksek DüĢük Yapıcı Ancak bunları sinirlenmeden, sakince gerçekleĢtirir. Diğerini ve iliĢkiyi zedeleme pahasına Saldırganlık Yüksek DüĢük Yıkıcı istediğini elde etmeye çalıĢır. Birey iki görüĢe de önem verir ve takım BütünleĢtirme Yüksek Yüksek Yapıcı çalıĢmasıyla soruna çözüm bulmaya çalıĢır. Tablo : Nicotera'nin 3 Boyutlu Çatışma Yönetme Modeli Johnson ve Johnson da, kiĢiler arası çatıĢmaların çözümünde geliĢtirdiği modelde bireylerin ilgi alanlarını ―amacın önemi‖ ve ―iliĢkinin önemi‖ Ģeklinde ifade etmektedir. Modele göre çatıĢma durumunda insanların ulaĢmak ya da gerçekleĢtirmek istedikleri iki husus vardır. Bunlardan biri, çatıĢmaya da neden olan kendi amaçlarını gerçekleĢtirme isteğidir. Diğeri ise çatıĢmaya girilen kiĢi ya da kiĢilerle olan iliĢkilere verilen önem, baĢka bir deyiĢle iliĢkileri devam ettirme isteği Ģeklinde ifade edilmektedir. Ġlgili modelde bireyin, sahip olduğu ilgi alanlarının yoğunluk derecesine göre beĢ farklı çatıĢma çözme taktiği kullandığını öne sürmekte ve her bir çözüm taktiğini de kendi içeriğine uygun bir hayvanla iliĢkilendirmektedir. Bu taktikler, geri çekilme, 25 yatıştırma/uyma, uzlaşma, güç kullanma ve yüzleşme/işbirliği olarak 64 adlandırılmaktadır. David W. Johnson ve Frank P. Johnson bu modelle ilgili; - Herhangi bir çatıĢma çözme taktiği kiĢinin amaç ve iliĢkiye yüklediği öneme göre farklılık gösterdiğini, - ÇatıĢma yönetiminde beceri sahibi olmak beĢ taktiğin hepsinde beceri kazanmak anlamına geldiğini, 65 - Bu taktiklerin öğrenilebildiğini ifade etmektedir. Şekil : Johnson ve Johnson’a Ait Çatışma Çözme Modeli 6.1. GERĠ ÇEKĠLME (KAPLUMBAĞA) ÇatıĢma çözme sürecinde geri çekilme davranıĢını gösteren bireyler, çatıĢmadan korunmak için geri çekilmektedirler. ÇatıĢma yaratan sorunlardan ve kiĢilerden uzak durmakta ve çatıĢmaları çözmeye uğraĢmanın boĢ bir çaba olduğuna inanmaktadırlar. ÇatıĢmanın çözümü hususunda çaresizlik hissederek çatıĢmayla yüz yüze gelmektense, fiziksel ya da psikolojik olarak geri çekilmenin daha kolay olduğuna (kabuğuna 66 çekilmenin daha iyi olduğuna) inanmaktadırlar. 64 Johnson, Johnson, a.g.e.; ÖğülmüĢ, a.g.e., s. 21. 65 David W. Johnson, Frank P. Johnson, Joining Together: Group Theory and Group Skills, 11. bs., Boston: Pearson, 2012; Asude Bilgin, a.g.e., s. 39. 66 ÖğülmüĢ, a.g.e., s. 22. 26 Kaybet-kaybet iliĢkisine dayanan geri çekilme taktiğinde çatıĢma çözme sırasında zedelenme olasılığına karĢı iliĢkinin korunması bir avantaj iken, çatıĢmaların çözülmeden kalması, sıklıkla bu taktiği kullanan kiĢinin diğerleri tarafından ezilebileceği düĢüncesine kapılması da dezavantajdır. Bu taktik: - Elde edilecek Ģey çok büyük olmadığı veya kiĢi için çok önem taĢımadığı zamanlarda, - YüzleĢmenin iyi giden bir iliĢkiyi bozabileceği zamanlarda, - Kaybedilecek Ģeyin çatıĢmanın çözülmesi ile elde edilecek olandan büyük olduğu durumlarda, - Ani bir karar vermektense biraz zaman kazanıp bilgi toplamanın gerektiği zamanlarda, - Diğerlerinin çatıĢmayı daha etkili çözebileceği durumlarda, - 67Biraz ara vermenin gerektiği durumlarda kullanılmaya uygundur. 6.2. YATIġTIRMA/UYMA (OYUNCAK AYI) YatıĢtırma davranıĢı gösteren bireyler için iliĢkileri çok önemli, fakat amaçları pek önemli değildir. Bu nedenle baĢkaları tarafından kabul edilmeyi ve sevilmeyi istemektedirler. Ġnsanların, iliĢkilerine zarar vermeksizin tartıĢamayacaklarını düĢündükleri için bir tatsızlık çıkmaması adına çatıĢmadan kaçınılması gerektiğini düĢünmektedirler. Çünkü çatıĢma devam ederse birbirlerinin kalbinin kırılacağından, iliĢkilerin zarar göreceğinden veya bozulacağından endiĢe etmektedirler. ĠliĢkilerine verdikleri önemden dolayı, iliĢkilerini sürdürebilmek için kendi amaçlarından da vazgeçmektedirler. ĠliĢkilerin bozulmaması için çatıĢmayı yatıĢtırmaya çalıĢmaktadırlar. YatıĢtırma/Oyuncak ayı taktiğini kullanan bireyler sanki ―amaçlarımdan vazgeçiyorum 68 ve istediğin Ģeyi yapmana izin veriyorum; yeter ki beni sev‖ der gibidirler. Kaybet-Kazan iliĢkisine dayanan yatıĢtırma taktiğinin avantajı, iliĢkiyi koruması, dezavantajı ise uyum yapan kiĢinin kaybederek üretken bir sonuç elde etmesini engellemesidir. Bu taktik: - ĠliĢkiyi korumanın diğer isteklere göre çok daha önemli olduğu, 67 Asude Bilgin, a.g.e., ss. 40-41. 68 ÖğülmüĢ, a.g.e., s. 22. 27 - Elde edilecek Ģeyin önemli olmadığı, - Kaybetmenin, kazanmaktan daha çok Ģey kazandıracağı, - Zamanın kısa ve uyumu korumanın önemli olduğu durumlarda kullanmaya 69 uygundur. 6.3. UZLAġMA (TĠLKĠ) UzlaĢmacı bireyler, hem kendi amaçlarına hem de iliĢkilerine orta derecede önem vermektedirler. Kendi amaçlarının bir kısmından vazgeçerken çatıĢtıkları kiĢiyi de amaçlarının bir kısmından vazgeçmeye ikna etmektedirler. Böylece her iki tarafın da bir Ģeyler kazanabileceği bir çözüm yolu arayıĢı içindedirler. Ġki tarafın da kazanacağı 70 çözümler için kendi amaçlarından bir parça fedakârlık yapabilmektedirler. Kazan-kaybet veya kaybet-kaybet sonuçlarına yol açabilecek olan bu taktiğin avantajı, iliĢkileri koruması ve çatıĢmaların çözülmesidir. Dezavantajı ise uzlaĢmanın ideal sonuçtan daha azı ile sağlanması, tarafların hoĢnutluklarını belirtmeleri istedikleri sonuçları elde etmesi değil, genellikle rol oynama olmasıdır. Bu taktik: - Önemli ve karmaĢık konuların, açık ve basit çözümlere iĢaret etmediği, - ÇatıĢan tarafların gücünün eĢit olduğu, farklı çözümler aramak için güçlü isteklerinin olduğu, - 71Zaman sınırlamasının olmadığı durumlarda kullanmak için uygundur. 6.4. ĠġBĠRLĠĞĠ/YÜZLEġME (BAYKUġ) ĠĢbirliğini tercih eden bireyler, hem amaçlarına hem de iliĢkilerine çok önem vermektedirler. ÇatıĢmaları, çözülmesi gereken sorunlar olarak görmekte, hem kendilerinin hem de diğer kiĢinin amaçlarına ulaĢabileceği bir çözüm aramaktadırlar. ÇatıĢmaları, taraflar arasındaki gerilimi azaltarak iliĢkileri geliĢtirici bir araç olarak görmektedirler. Her iki tarafı ta tatmin eden çözümler arayarak iliĢkiyi sürdürmeyi 69 Asude Bilgin, a.g.e., s. 41. 70 ÖğülmüĢ, a.g.e., s. 22. 71 Asude Bilgin, a.g.e., s. 42. 28 tercih etmektedirler. Böyle bir çözüm yolu bulunmadıkça, taraflar arasındaki 72 gerginlikler ve olumsuz duygular ortadan kalkmadıkça tatmin olmamaktadırlar. Kazan-kazan iliĢkisiyle sonuçlanan bu taktiğin avantajı, iki tarafın da isteğini elde etmesi, olumsuz duyguların ortadan kalkmasıdır. Dezavantajı ise çok zaman ve çaba gerektirmesidir. Bu taktik: - ĠliĢkileri korumanın önemli olduğu, - Zamanın önemli olmadığı, - ÇatıĢmanın akranlar arasında yaĢandığı, 73- Farklı bakıĢ açılarının önemli görüldüğü durumlarda kullanmaya uygundur. 6.5. GÜÇ KULLANMA (KÖPEK BALIĞI) Güç kullanma taktiğini kullanan bireyler, kendi çözüm önerilerinin kabul edilmesi için, çatıĢtığı kiĢiyi zorlamakta ve kiĢi üzerinde güç kullanmayı denemektedir. Kendi amaçları çok önemli, iliĢkileri ise önemsizdir. Bu bireyler, ne pahasına olursa olsun amaçlarına ulaĢmak istemekte, baĢkalarının gereksinimleriyle ilgilenmemektedirler. BaĢkalarının kendisini sevmesi veya kabul etmesi onlar için önemli olmamakla beraber kazanan taraf olmayı istemektedirler. Kazanmak, bu bireylerde baĢarı ve kendini beğenme duygusuna, kaybetmek ise zayıflık, yetersizlik ve baĢarısızlık duygusuna yol açar. Bu taktiği benimseyenler, gözdağı vererek, güç kullanarak, çeĢitli giriĢimlerde 74 bulunarak karĢısındaki kiĢiyi ezmeye çalıĢarak kazanmayı tercih etmektedirler. Kazan/kaybet iliĢkisine dayalı olan taktiğin avantajı güç kullanacak kiĢinin kararı doğruysa fazla zaman yitirmeden bu karar uygulanacak olmasıdır. Dezavantajı ise karĢıdakinin öfke ve kızgınlık duymasına yol açmasıdır. Bu taktik: - ÇatıĢma, değiĢimin çok güç olduğu kiĢisel farklılıkları kapsadığı, - ĠliĢkiyi ilerletmenin ve iyileĢtirmenin önemli olmadığı, - ÇatıĢmanın acilen çözülmesi gerektiği ve karar vermenin krizi çözmek için yaĢamsal önem taĢıdığı, 72 ÖğülmüĢ, a.g.e., s. 23. 73 Asude Bilgin, a.g.e., s. 42. 74 ÖğülmüĢ, a.g.e., s. 23. 29 - AlıĢılmadık kararların da uygulamaya konması gerekli görüldüğü durumlarda 75 kullanılmaya uygundur. 7. KĠġĠLER ARASI ÇATIġMALARI ÇÖZME BECERĠLERĠ Bireylerin içinde bulundukları çatıĢmaların olumlu, yapıcı bir Ģekilde çözülmesi, daha önce de ifade edildiği gibi tarafların karĢılıklı memnuniyetiyle gerçekleĢmektedir. ÇatıĢmaların yapıcı bir Ģekilde çözümlenmesi de bir takım tutum, davranıĢ ve becerilere sahip olmayı gerektirmektedir. Öner, çatıĢmaların olumlu çözülmesi için etkili iletiĢim becerilerinin bilinmesinin, kullanılmasının önemini vurgulamakta olup ilgili becerileri, etkin dinleme ve yapıcı konuĢma olarak ifade etmektedir. Etkili iletiĢim, konuĢma sırasında dinleyen kiĢinin, konuĢan kiĢinin ilettiği mesajdaki duygu ve düĢünceleri anlayabilmesi ve bunu karĢısındaki kiĢiye iletmesi olarak ifade edilmektedir. Bireyler sahip oldukları bu becerilerle çatıĢma sürecinde, birbirlerinin yoğun duygularını anlamakta, çatıĢmanın 76 çözümü için daha istekli olmakta ve iĢbirliği yapmaktadırlar. Michael Martin, Cynthia Waltman ve Greenwood, çatıĢmaları sözel ve fiziksel saldırganlığa baĢvurmadan çözebilmek için gerekli beĢ temel beceriden bahsetmektedirler. Bu temel beceriler: 1- Duyguları denetleme becerileri: Kendi duygularını ve baĢkalarının duygularını anlamayı içermektedir. Duyguları fark etmek, ifade etmek, onları denetlemede ilk adım olarak kabul edilmektedir. 2- ĠletiĢim becerileri: BaĢkalarına kendi gereksinim ve duygularını aktarabilme becerisini ifade etmektedir. 3- Problem çözme becerileri: Bir problemin, tüm yönlerini görüp, tarafların karĢılıklı olarak ortak bir çözüme ulaĢabilmeleridir. 4- Öfke kontrolü: Öfkeli bir durumda saldırgan olmayan tepkiler verebilmeyi içermektedir. 75 Asude Bilgin, a.g.e., s. 40. 76 Uğur Öner, ―ÇatıĢma Çözme ve Arabuluculuk Eğitimi‖, İlköğretimde Rehberlik, ed. Yıldız Kuzgun, Ankara: Nobel Akademik Yayıncılık, 2014, s. 209; Demir, a.g.t., s. 32. 30 5- GiriĢkenliği uygun bir Ģekilde kullanabilme: ġiddet ve saldırganlığa 77 baĢvurmadan kendini ortaya koyabilmedir. ÖğülmüĢ, çatıĢmaları herkesin kazançlı çıkacağı biçimde yönlendirebilecek anlayıĢa sahip olan bireylerin sergilemesi gereken düĢünce ve davranıĢları Ģu Ģekilde 78 belirlemiĢtir: 1- Ġyi niyet, 2- Sorunların birden fazla çözümü olduğuna inanma, 3- Bir tarafın kazanmasının, diğer tarafın kaybetmesini gerektirmemesi, 4- Sorunlara faklı bakıĢ açılarıyla yaklaĢma ve baĢkalarının bakıĢ açılarını öğrenmek için etkin dinleyici olma, 5- Güç kullanmaktan kaçınma, durumlar üzerine değil, sorunlar üzerine odaklanma, 6- Duyguları dikkate alma. Crawford ve Bodin ise, çatıĢma çözme becerilerini, sosyal uyum becerileri, algılama becerileri, duygusal beceriler, iletiĢim becerileri, yaratıcı düĢünme becerileri, eleĢtirel düĢünme becerileri Ģeklinde altı kategoride belirlemiĢtir. Bu temel becerilere yönelik yapılan eğitim uygulamaları da çatıĢma çözmenin dört temel ilkesinin etkili 79 kullanılmasını da desteklemektedir. Çünkü bireyler ancak ilgili becerileri kazandığında hem kendi çatıĢmalarını daha iyi çözebilmekte hem de baĢkalarının 80 çatıĢmalarını çözmelerinde onlara yardımcı olabilmektedirler. 7.1. SOSYAL UYUM BECERĠLERĠ Bireyler doğdukları andan itibaren sosyal bir çevre içerisinde yaĢamaktadırlar. Bireyler, içinde bulundukları bu sosyal çevre sayesinde sosyal geliĢimlerini de sürdürmektedirler. Sosyal geliĢim içerisinde yer alan sosyal beceriler, bireylerin diğer bireylerle olan etkileĢimlerini düzenleyici ve kolaylaĢtırıcı bir etkiye sahiptir. Çünkü 77 Michael Martin, Cynthia Waltman, Greenwood, Çocuğunuzun Okulla İlgili Sorunlarını Çözebilirsiniz, çev. Fatma Zengin, 3. bs., Ġstanbul: Sistem Yayıncılık, 2002; Zeliha Uysal, Çatışma Çözme Eğitim Programının Ortaöğretim Dokuzuncu Sınıf Düzeyindeki Öğrencilerin Çatışma Çözme Becerilerine Etkisi, (Yüksek Lisans Tezi), Adana: Çukurova Üniversitesi, 2006, s. 21. 78 ÖğülmüĢ, a.g.e., ss. 31-43. 79 Crawford, Bodine, a.g.e, s. 11. 80 Schrumpf, vd., a.g.e., s. 60. 31 sosyal beceriler, diğerleriyle iyi geçinebilmek ve iyi iliĢkiler kurabilmek, sorunlarla karĢılaĢmaksızın olumlu etkileĢimleri baĢlatmak ve sürdürmek için gerekli olan davranıĢlar olarak ifade edilmektedir. Bu becerilerin, günlük iliĢkilerde etkin bir Ģekilde 81 kullanılması da sosyal uyumu meydana getirmektedir. Sosyal uyum, bireyin diğer bireylerle iliĢkilerinde uyumlu olma baĢarısı gösterme ve çevresi içinde kendi bireyselliğini özgün bir biçimde tanıtabilme çabasını ifade etmektedir. Sosyal uyumdaki baĢarının bazı ölçütleri bulunmaktadır. Bunlar; - Farklı gruplara uyum gösterme: Farklı gruplara uygun biçimde davranan, iliĢki kurabilen birey, sosyal açıdan uyumlu bir birey olarak kabul edilmektedir. - Sosyal tutumlar: Toplumca istenen tutum ve tavırları diğer insanlara yönelten, sosyal yaĢama bu özellikle katılan kiĢiler sosyal bakımdan uyumlu sayılmaktadırlar. - KiĢisel doyum: Toplumsal ortamda aldığı rolle, kurduğu iliĢkiden yeterince 82 doyum sağlayan birey de sosyal bakımdan uyumlu olarak kabul edilmektedir. KiĢinin kendisi ve sosyal çevresi ile tutarlı, dengeli ve sürdürülebilir bir etkileĢim 83 kurabilmesi olarak ifade edilen sosyal uyum becerileri, kiĢiler arası iliĢkilerin olumlu seyretmesini sağlayan becerilerden olup çatıĢma çözme becerileri ile de yakın bir iliĢki içerisindedir. Sosyal uyum becerileri, aynı zamanda Ģu değerleri de içermektedir: - ġiddetten kaçınmak, - Merhamet ve empati, - Ġnsaf, - Güven, - Adalet, - HoĢgörü, - Öz saygı, - BaĢkalarına saygı, - Farklılıkları ödüllendirme, 81 Nilgül Günindi, Okul Öncesi Eğitim Kurumlarına Devam Eden Altı Yaş Çocuklarının Sosyal Uyum Becerileri ile Anne-Babalarının Empatik Becerileri Arasındaki Ilişkinin Incelenmesi, (Yüksek Lisans Tezi), Ankara: Gazi Üniversitesi, 2008, s. 8. 82 Yavuzer, a.g.e., s. 275; Banu AkbaĢ, Okul Öncesi Eğitim Kurumlarına Devam Eden 60 Ay ve Üzeri Çocukların Sosyal Uyum Becerileri ile Mizaç Özellikleri Arasındaki İlişkinin Incelenmesi, (Yüksek Lisans Tezi), Aksaray: T.C. Aksaray Üniversitesi, 2016, s. 12. 83 Bülbin Sucuoğlu, Ġlknur Çiftci, Sosyal Beceri Öğretimi / Bilişsel Süreç Yaklaşımıyla, 5. bs., Ankara: Kök Yayıncılık, 2005, ss. 19-23; AkbaĢ, a.g.e., s. 20. 32 - 84AnlaĢmazlıkların kabulü. 7.2. ALGI BECERĠLERĠ Duyu organları vasıtasıyla gelen bilgilerin beyinde iĢlenmesi süreciyle algısal ürünler oluĢmaktadır. Bu iĢleme süreci algılama (perceiving), ortaya çıkan ürün de algı (perception) olarak ifade edilmektedir. Algılama anında beyin, bireyin içinde bulunduğu durumdan beklentisini, geçmiĢ yaĢantısını, diğer duyu organlarından gelen baĢka duyuları, toplumsal ve kültürel etkenleri hesaba katmaktadır. Gelen duyguları seçme, bazılarını ihmal etme, bazılarını kuvvetlendirme, arada olan boĢlukları doldurma ve beklentilerine göre anlam verme bu aĢamada yapılmaktadır. Algılama, geçmiĢ öğrenme ve deneyimlerimizin etkisiyle Ģekillenen son derece karmaĢık bir süreç olma özelliğine 85 sahiptir. ÇatıĢma sürecinde de bireyler, çatıĢmaları algıladıkları Ģekilde yönlendirmektedirler. Öyleyse algı becerilerinin kazandırılması, geliĢtirilmesi çatıĢmanın yapıcı bir Ģekilde çözülmesi için önem taĢımaktadır. ÇatıĢmanın seyrini Ģekillendiren ilgili algı becerileri Ģu davranıĢları içermektedir: - Durumların, olayların, diğer bireylerin bakıĢ açılarının alınması için empati kurmayı, - KiĢisel korkuların ve varsayımların tanımlanması için öz-değerlendirme yapmayı, - Alınan kararı bir süreliğine erteleyip serbest fikir değiĢimini kolaylaĢtırmayı, - GörünüĢü kurtarmak, öz saygı ve benliğin korunması için çözümleri yeniden 86 Ģekillendirmek. Algı becerilerinin bazıları doğuĢtan gelirken bazıları da sonradan öğrenilen becerilerdir. Bu iki tür algılama becerileri, süreçlerin özelliklerine göre farklı etki gösterebilmektedir. Birey, sonradan öğrendikleri ve deneyimleri yardımıyla da doğuĢtan 87 gelen bu yeteneklerin geliĢmesine katkı sağlamaktadır. 84 Crawford, Bodine, a.g.e., s. 11. 85 Cüceloğlu, a.g.e., s. 116. 86 Schrumpf, vd., a.g.e., s. 57. 87 Cüceloğlu, a.g.e., ss. 135, 137. 33 7.3. DUYGU DÜZENLEME BECERĠLERĠ Bireyin biliĢsel, davranıĢsal ve psikolojik tepkilerini düzenlemeye yardımcı olan duygular; düĢünce ve davranıĢa yönelik olarak bireye motivasyon sağlamakla birlikte karar verme, gerekli davranıĢsal tepkileri gösterme, önemli olayları hatırlamanın yanında konumuzla ilgili olan problem çözme ve kiĢilerarası etkileĢimlerin Ģekillenmesinde önemli bir iĢleve sahiptir. Ancak duygular, iĢlevsel olarak kullanılmadığında yani uygun zamanda, uygun durumda ve gereken yoğunlukta ifade 88 edilmediğinde insan yaĢamını zorlaĢtırabilmektedir. KiĢiler arasında yaĢanan çatıĢmalarda duygular da iĢin içine girmektedir. Bir çatıĢma durumunda öncelikle hissedilen duygular, öfke, üzüntü ve engellenmedir. Bu duygular kontrol edilmediğinde, çatıĢmalar ya Ģiddetle biten davranıĢlara neden olmakta 89 ya da kalıcı olmayan çözümlerle son bulmaktadır. Bireylerin hissettiği öfke, hayal kırıklığı, korku ve diğer duyguların etkili bir Ģekilde yönetmelerini ifade eden duygu düzenleme becerilerinde Ģu ilkeler 90 bulunmaktadır: - Duyguların etkili iletiminin sağlanması için iyi bir dil öğrenmek, - Duyguları saldırgan ve tahrik edici olmayacak Ģekilde ifade etmek. - BaĢkalarının duygusal patlamalarına tepki vermemek için öz denetimini kullanma. 7.4. ĠLETĠġĠM BECERĠLERĠ Bireylerin bilinçli veya bilinçsiz olarak iletmek istedikleri duygu ve düĢüncelerini 91 92 aktardıkları kiĢiler arası iletiĢim süreçlerinde, empati, ben dili, dinleme ve konuĢma 93 davranıĢları, iletiĢim becerileri olarak ifade edilmektedir. 88 ġuheda Bozkurt Yükçü, Bağımsız Anaokullarına Devam Eden Çocukların Duygu Düzenleme ve Sosyal Problem Çözme Becerileri ile Ebeveynlerinin Duygusal Okuryazarlık Düzeyleri Arasındaki İlişkinin İncelenmesi, (Yüksek Lisans Tezi), Ankara: Hacettepe Üniversitesi, 2017, s. 6. 89 ÖğülmüĢ, a.g.e., s. 53; Demir, a.g.t., s. 34. 90 Crawford, Bodine, a.g.e., s. 11. 91 Yavuzer, a.g.e., s. 9. 92 Çiğdem Tapan, Barış Eğı tı mı Program ’n n Öğrencı lerı n Çatışma Çözme Becerı lerı Üzerı ndekı Etkı lerı nı n İncelenmesı , (Yüksek Lisans Tezi), Ġzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi, 2006, s. 27. 34 94 ĠletiĢim becerilerinde yer alan ilkeler Ģunlardır: - Etkin dinleme davranıĢlarını kullanmak, - AnlaĢılabilir konuĢmak, - Duygu yüklü ifadeleri tarafsız, daha az duygusal terimlere dönüĢtürmek. ĠletiĢim becerilerinde dinleme davranıĢı, çatıĢma çözme süreçlerinde bireyleri birbirlerini aktif dinleyerek, söylenilenleri özetleyip kontrol etmesi ve yoruma açık olan, çatıĢmayı açıklayabilecek unsurların detaylandırılmasının istemesini kapsamaktadır. KonuĢma davranıĢları ise etkilemek yerine anlaĢılmak için konuĢması, kiĢinin ilgili konunun kendisine olan etkisini açıklaması, bireyin amacını açıkça ifade etmesini ve 95 rahat duyulabilecek Ģekilde konuĢmasını ifade etmektedir. ÇatıĢma çözme süreçleri içerisinde bireylerin sahip olmaları beklenen beceriler arasında iletiĢim becerilerine öncelik tanınmaktadır. Çünkü genellikle yaĢanan çatıĢmalar, iletiĢim becerilerindeki yetersizliklerden dolayı oluĢmaktadır. Yine diğer becerilerin geliĢtirilmesi ve kullanımında da iletiĢim becerilerinin önemli bir rolü 96 olduğu ifade edilmektedir. 7.5. YARATICI DÜġÜNME BECERĠLERĠ ÇatıĢma çözme sürecinde yer alan yaratıcı düĢünme becerileri, bireylerin problemleri tanımlama ve karar verme konusunda yenilikçi olmalarını sağlayan 97 davranıĢları kapsamaktadır. Yaratıcı düĢünme becerileri Ģu ilkeleri kapsamaktadır: - ÇatıĢmaları çeĢitli açılardan düĢünmek, - ÇatıĢma çözme görevinde karĢılıklı imkân arayıĢı içinde olmak, - ÇeĢitli seçenekler oluĢturmak, detaylandırmak ve geliĢtirmek için beyin fırtınası yapmak. “Yaratıcı düşünme becerileri, çatışmaya katılan tarafların çıkarlarını, neler istediklerini soru sorma yoluyla tanımlayarak, neden istediklerini dikkatle araştırarak açığa kavuşturmayı sağlayan becerilerdir. Sorun tanımlama 93 Crawford, Bodine, a.g.e., s. 11. 94 a.yer. 95 Schrumpf, vd., a.g.e., s. 58. 96 Karip, a.g.e., ss. 55-56. 97 Crawford, Bodine, a.g.e., s. 11. 35 becerisi, sorunu ifade etmeyi, yani sorun çözme işini, her bir tarafın çıkarlarını karşılayabilecek seçenekler araştırmayı içerir. Beyin fırtınası davranışı, seçeneklerin değerlendirilmesi sürecini, seçeneklerin üretilmesi sürecinden ayırmaktır. Ayrıca başarıya ulaşmada, olası çözümleri 98 hazırlamak ve var olan çözümleri de geliştirmek önemli bir beceridir.” 7.6. ELEġTĠREL DÜġÜNME BECERĠLERĠ EleĢtirel düĢünme becerileri, analiz etme, varsayım oluĢturma, tahmin etme, strateji oluĢturma, karĢılaĢtırma/zıtlık ve değerlendirme davranıĢlarını kapsar. EleĢtirel 99 düĢünme becerileri Ģu ilkeleri içermektedir: - Mevcut ölçütleri tanımak ve açık hale getirmek, - Nesnel ölçütleri belirlemek, - Seçenekleri belirlemek için ölçütleri temel almak, - Gelecek davranıĢları planlama. KiĢiler arası çatıĢmalar kapsamında ise eleĢtirel düĢünme becerileri çatıĢma durumunu tanıyabilme, çatıĢma çözümü için uygun bilgileri seçebilme, belirli - belirsiz durumları hesaba katma, konu ile ilgili bilgileri seçme, yöntemini belirleme ve 100 varsayımlarını oluĢturma, sonucun geçerliliğini yargılama becerileridir. 98 Schrumpf, vd., a.g.e., s. 59. 99 Crawford, Bodine, a.g.e., s. 12. 100 Erkan ġenĢekerci, Hülya Kartal, ―Öğretmen Adaylarının EleĢtirel DüĢünme Eğilimleri‖, New World Sciences Academy, c. 5, sy. 3 (2010), s. 841. 36 ĠKĠNCĠ BÖLÜM ARAġTIRMADA YER ALAN ĠLGĠLĠ KUR’AN KISSALARI 1. KUR’AN KISSALARININ MAHĠYETĠ Kur‘an-ı Kerim, bireylerin her iki dünya saadetini temin etmeyi hedefleyen hidayet ve dinî kurallar (Ģeriat) kitabı olup, her ayetinde de bu temel hedefi gerçekleĢtirmeyi ön planda tutmaktadır. Bu hedefini gerçekleĢtirirken de zaman zaman geçmiĢ milletler, peygamberler ve bazı önemli tarihi olaylardan kesitler aktarmaktadır. Kur‘an-ı Kerim‘in büyük bir bölümünü teĢkil eden kıssalar, beĢeriyetin özünde, yaratılıĢında mevcut sosyal ve psikolojik özellikleri de göz önünde tutarak anlatım ve ifadeyi daha cazip kılmakta, muhataplarına daha canlı ve etkili bir üslupla yaklaĢarak 1 ilgili amaca ulaĢılması noktasında önemli bir destek sağlamaktadır. 1.1. ―KISSA‖ VEYA ―KASAS‖ KELĠMELERĠNĠN ANLAMLARI Kur‘an-ı Kerim‘de, asıl verilmek istenen ilahî mesajlar ve ondaki temel inceliklerin muhataplarına ulaĢması için geçmiĢ peygamberler ve ümmetlerinin önemli tarihî tecrübeleri, yaĢanmıĢ kesitleri gerçeğe uygun olarak kıssalar yoluyla nakledilmektedir. Sözlükte ―bir kimsenin izini sürmek, ardınca gitmek; bir kimseye bir haber veya sözü bildirmek‖ gibi manalara gelen ‗قصة–kıssa‘ kelimesi bir kimse veya bir Ģeye ait hadiselerin adım adım, nokta nokta takip edilerek anlatılmasını, hikâye edilmesini ifade etmektedir. Kur‘an-ı Kerim‘de, ‗قصة–kıssa‘ kelimesi geçmezken Arapça ق-ص-ص 2 kökünden gelen, hikâye, hikâye etmek anlamında olan ―قصص-kasas‖ kelimesi ve türevleri kullanılmaktadır. Bu kökten türeyen bir baĢka kelime olan ‗ق َّص – kassa‘ fiili de ―bir kimsenin izini sürmek, peygamberlerin hikâyelerini anlatmak, haber nakletmek, 3 hakkı, ayeti, rüyayı açıklamak, anlatmak‖ gibi anlamlarda kullanılmaktadır. Bu 1 Ġdris ġengül, Kur’ân Kıssalarının Tarihî Değeri, Ankara: Otto Yayınları, 2019, ss. 41-42. 2 Âl-i Ġmrân, 3/62; el-A‗râf, 7/176; Yusuf, 12/3; el-Kasas, 28/25. 3 en-Nisâ, 4/164; el-En‗âm, 6/57, 130; el-A‗râf, 7/,35,101; Hûd, 11/100, 120; Yûsuf, 12/35; en-Nahl, 16/118; el-Kehf, 18/13,64; Tâ-hâ, 20/99; en-Neml, 27/76; el-Kasas 28/11; el-Mü‘min, 40/78. 37 kelimelerin yanında aynı anlamları taĢıyan nebe‘, enbâ‘, hadîs kelimeleri de Kur‘an-ı 4 Kerim‘de kullanılmaktadır. 1.2. KUR‘AN KISSALARININ ĠHTĠVA ETTĠĞĠ KONULAR Kur‘an kıssaları, her ne kadar geçmiĢ konuları ele alıyor olsalar da, temelde iyi ve kötünün çatıĢmasını konu edinmektedir. Onlarla kastedilen hedef, geçmiĢ hakkında 5 sadece bilgi edinmek değil, bu olaylardan ibret ve öğüt almaktır. Kur‘an kıssalarına, çoğunlukla peygamberler ve onların hak davetleri konu olmuĢtur. Bu kıssalarda, daveti kabul edenler, etmeyenler ve bunlar arasında geçen mücadelenin seyri ve neticesi muhataplara anlatılır ki aynı hatalara Kur‘an-ı Kerim‘in muhatapları da düĢmesinler, örnek davranıĢlara sahip olmaya özensinler ki Allah‘ın razı 6 olduğu kullar seviyesine çıksınlar. Toplumu oluĢturan fertler, değiĢik toplumsal konumlara sahip olmakta ve karakter olarak birbirlerinden farklılık arz etmektedirler. Bu farklılıklar çerçevesinde de her fert Kur‘an kıssalarında kendi konumuna ve karakterine uygun bir örneği müĢahede edebilmektedir. Bir peygamberin Ģahsında, kendi konum ve karakterine, yaĢadığı olaylara uygun bir örnek bulabilmekte, onu kendisiyle özdeĢleĢtirebilmektedir. Mesela çocuklarını yitiren Hz. Yakup‘un sabrını, hastalıklara müptela olan Hz. Eyüp‘ün sabrını, dünya nimetlerine ve hükümranlığına sahip olan Hz. Dâvûd ve Süleyman‘ın Ģükrünü, zalim hükümdara karĢı savaĢan Hz. Musa‘nın mücadelesini, dinden tamamen uzaklaĢmıĢ cahil bir toplumda mücadele eden, mücadelesine sıfırdan baĢlayıp sıkıntı ve problemlerle karĢılaĢtıktan sonra devletini kurarak devlet baĢkanlığını üstlenen Hz. Muhammed‘in (s.a.s.) mücadelesini, sabrını ve Ģükrünü kendine rehber edinmektedir. Kıssalar daha önce de dikkat çekildiği gibi, iyi insanların duygu, düĢünce ve davranıĢlarını gözler önüne serdiği gibi sapıtanların, makam ve servetleriyle gururlanıp aldananların da durumlarını, duygu ve düĢüncelerini de gözler önüne sererek, onların 4 Ġdris ġengül, ―Kıssa‖, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Ankara: TDV Ġslâm AraĢtırmaları Merkezi, 2020, c. 25, ss. 498-99, https://islamansiklopedisi.org.tr/kissa--kuran, (23.03.2021). 5 M. Sait ġimĢek, Kur’an Kıssalarına Giriş, Ġstanbul: Kitap Dünyası, 2013, s. 74. 6 ġengül, a.g.e, s. 43. 38 psikolojik yapılarını anlatmaktadır. Böylelikle Kur‘an kıssalarını yakından tanıyan 7 bireyler, insanı da yakından tanıma fırsatı bulabilmektedirler. 2. KUR’AN KISSALARININ AMAÇLARI Gerçek olaylar, bireylere gerçekçi bir bakıĢ açısının kazandırılmasında, ılımlı bir Ģahsiyetin oluĢturulmasında, hayalî olaylardan daha çok etkilidir. Kur‘an‘ın hedefi de inananlarına ılımlı ve gerçekçi bir bakıĢ açısı kazandırmak ve bireyleri böyle bir yaĢam 8 tarzı doğrultusunda eğitmektir. Bu hedeflere paralel olarak kıssalar da, Kur‘an‘ın gerçekleĢtirmek istediği birçok amacı destekleme noktasında önemli bir rol oynamaktadır. Kıssaların amaçları arasında vahiy ve peygamberliğin ispatı, ilahi dinlerin tamamının Allah tarafından gönderildiğinin kanıtlanması, bütün dinlerin ana ilkelerinin aynı olduğunun açıklanması, peygamberlerin dine davette kullandıkları vasıtaların bütünlük gösterdiğinin belirtilmesi, Hz. Peygamber‘in (s.a.v.) teselli edilip gönlünün pekiĢtirilmesi, insanlara dersler, öğütler ve ibretler verilmesi gibi birçok husus 9 sayılabilmektedir. Genelde Kur‘an‘ın, özelde de kıssaların temel amaçları arasında yer verilen bu ifadeleri, kıssaların birincil (asıl) amaçları, ikincil (tali) amaçları Ģeklinde iki kategoride incelemek de mümkündür. 2.1. BĠRĠNCĠL (ASIL) AMAÇLAR Kur‘an‘ın gerçekleĢtirmeyi hedeflediği amaçlara paralel olarak kıssaların da gerçekleĢtirmeyi hedeflediği birincil (asıl) amaçları Ģu Ģekildedir: - Ġman esaslarını ispat edip açıklamak, - Hz. Peygamber (s.a.v.) ve bütün müminlere teselli verip gönüllerini pekiĢtirmek, - Her devirdeki peygamberlerin ve tebliğ ettikleri dinlerin birliğini açıklamak, 10- Ġnsanoğlunu Ģeytana karĢı uyarmak Ģeklinde ifade edilmektedir. 7 ġimĢek, a.g.e., ss. 126-27. 8 a.g.e., s. 56. 9 Abdurrahman Kasapoğlu, Kur’ân Kıssalarına Psikolojik Yaklaşım, Ankara: Gece Kitaplığı, 2017, s. 11. 10 ġengül, a.g.e, s. 248-271. 39 2.2. ĠKĠNCĠL (TALĠ) AMAÇLAR Yapılan çalıĢmalar neticesinde, kıssalarla gerçekleĢtirilmesi beklenen birincil amaçların yanında, ikincil amaçların da yer aldığı gözlemlenmektedir. Bu amaçlar: - Eğitim ve terbiye metodu geliĢtirmek, - Kıssalarla bazı ilmî geliĢmelere iĢaret etmek ve insanlığı bu yönde teĢvik 11 etmektir. 3. KUR’AN KISSALARININ ÖNEMĠ Kıssalar, birer eski hikâye/öykü olmanın çok ötesinde, kendilerini dinleyenlere hem olayları hem de olaylar içinde belirginleĢen dünyayı daha farklı algılamaları ve uygun davranıĢlar sergilemeleri noktasında sorumluluk yükleyip yaĢamlarını sürdürmelerini sağlayarak güncelliğini devam ettiren olaylar bütünü haline 12 gelmektedirler. Bu nedenle gerek bireysel anlamda gerekse toplumsal anlamda bireylerin yaĢantılarında büyük bir önem teĢkil etmektedir. Çünkü kıssalar, verdikleri mesajlarla bireylerin iç dünyalarına hitap ederek bireyin iç muhakeme ve öz düzenleme yapmasına imkân tanımakta, toplumsal anlamda ise toplumun fertlerini ortak değerler, inançlar, algılar çerçevesinde birleĢtirmekte ve böylece de Allah Teâlâ‘nın kullarından istediği, beklediği yaĢam Ģeklinin yerleĢmesiyle din eğitiminin hedeflerinin gerçekleĢmesine vesile olmaktadır. 3.1.DĠN EĞĠTĠMĠ AÇISINDAN ÖNEMĠ ―Kıssa ile eğitim‖ ya da ―örnek olay incelemesi‖, eğitim-öğretim süreçleri içerisinde uygulanan son derece etkili ve kullanıĢlı bir yöntemdir. Çünkü kıssalar insanla beraber var olan, bireylerin içerisinde yansımalarını buldukları edebî bir 13 türdür. Aynı zamanda hikâyeler, en etkili anlatım biçimleri olması yönüyle en zor konuların kolayca anlatılması, hatırda kalacak bir etki yaratmasına yardımcı olmaktadır. 11 a.g.e, s. 274-288. 12 Tatar, ―Kur‘ân‘da Kıssaların Temel Anlamları Üzerine Felsefi Notlar‖, ss. 104-5. 13 Ahmet Atım, Hz. Mûsâ Kıssalarının Din Eğitimi Açısından Değeri, (Yüksek Lisans Tezi), Bursa: Uludağ Üniversitesi, 2010, s. 9. 40 Günümüz eğitim-öğretim yöntemleri arasında ―örnek olay incelemesi‖ olarak 14 bilinen, Kur‘an-ı Kerim‘de yer alan, kıssa terimiyle ifade edilen, tarihteki önemli olayları içeren bu hikâyeler insanlığın menĢei, kaderi ile ilgili zor sorulara cevap vermekte, iyi doğru, güzel, helal vb. değerlerin ilk insandan beri var olduğunu göstermektedir. YaratılıĢı ve fıtrî duyguları nedeniyle eğitime muhtaç bir varlık olduğundan dolayı insan, Kur‘an-ı Kerim‘de baĢıboĢ bırakılmamıĢ, bütün özellikleri, psikolojik ve sosyolojik yönleri göz önünde tutularak bütüncül bir yaklaĢım çerçevesinde bireylerin eğitimi gerçekleĢtirilmektedir. Nitekim Kur‘an kıssaları, muhatabına imanı, imana dayalı Kur‘an terbiyesini, var olan meleke ve duygularını olumlu yönde, farkında olmadan yerleĢtirme ve kökleĢtirme noktasında en uygun din 15 eğitimi metotlarından biri olarak ifade edilmektedir. Ġslâm esaslarının anlaĢılması ve hayata uygulanmasında Kur‘an-ı Kerim‘deki kıssalar önemli bir rol oynamaktadır. Hikâyeler diliyle Kur‘an‘ın muhtevasındaki manalar, bizzat yaĢanmıĢ olaylar olarak gözler önüne serilir ve nesilden nesle aktarılır. Kıssalar vesilesiyle bireylerde, din eğitimi ve öğretiminin önemli bir hususu olan din dilinin geliĢmesine katkı sağlanmakta, böylelikle de bilgilerin aktarılması ve dinin doğru anlaĢılması noktasında destek olunmaktadır. Aynı Ģekilde kıssalarda yer alan olaylar vesilesiyle bireylerin kıssalarda geçen kiĢilerin bakıĢ açılarını almaları 16 sağlanarak bireylerde dinî duygu ve düĢüncenin geliĢmesi desteklenmektedir. Çünkü bireyler duygu, düĢünce, tutum ve davranıĢlarını inançlarıyla iliĢkilendirerek 17 belirlemektedir. Bu noktada da Kur‘an kıssalarıyla sunulan somut örnekler, bireylerin dolaylı yoldan tecrübe kazanmasına, tutum ve davranıĢlarını kıssalarda geçen olaylar / 18 karakterler çerçevesinde oluĢturmasına imkân tanımaktadır. 3.2. BĠREYSEL EĞĠTĠM AÇISINDAN ÖNEMĠ Ġnananların kendilerine örnek alacakları kiĢiler, hiç Ģüphesiz peygamberler ve onlara tabi olanlardır. O halde onların mücadelelerini, hayata bakıĢ açılarını, meseleler 14 a.yer. 15 ġengül, a.g.e., ss. 274-77. 16 Adem Akıncı, ―Kur‘an‘dakı Kıssalar ve D n Öğret m ndekı Yerı ‖, Harran Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, sy. 13 (2004), ss. 55-58. 17 Fikret Gedikli, ―Kur‘ân Kıssalarında Anlatılan Kritik Durumlara ĠliĢkin DavranıĢ Biçimleri‖, Marife, c. 11, sy. 3 (2011), s. 11. 18 a.g.e., ss. 19-20. 41 karĢısında takındıkları tavırları öğrenmeleri bireyin eğitimi ve geliĢimi için önemli bir 19 yere sahiptir. Allah Teâlâ, önceki peygamberlerin kıssalarına Kur‘an-ı Kerim‘de yer vererek onların da yaĢantılarında karĢılaĢtığı problemlerin benzerleriyle karĢılaĢtıklarını anlatmakta, özelde peygamberine genelde ise tüm müminlere teselli vermekte ve azmini güçlendirmektedir. Bu durum ayet-i kerimede Ģöyle ifade edilmektedir: “Peygamberlerin haberlerinden, senin kalbini kuvvetlendireceğimiz bilgilerin her birini sana anlatıyoruz. Bunlarda sana gerçeğin bilgisi, müminlere de bir öğüt ve bir 20 uyarı ulaşıyor.” Ġlgili ayette de yer aldığı üzere kıssalar vesilesiyle insanlar, geçmiĢ olaylardan haberdar olmakta, ahlaki erdemler insanlara canlı ve etkili bir Ģekilde telkin edilmekte, müĢriklerin verdikleri sıkıntılar karĢısında Hz. Peygamber ve diğer müminler teselli edilmekte, böylelikle de onların inanç ve sebatları kuvvetlendirilmektedir. Kıssalar, içerdikleri ahlaki ilkelerin farklı boyutlarına vurgu yapılması için farklı sûrelerde tekrarlanmakta ve her defasında bu ahlaki ilkelerden bir kısmı ön planda 21 tutulmaktadır. Kıssalarda yer verilen ahlaki ilkeler, bireylerin kendi iç dünyasındaki duygu ve düĢünceleri sonucunda ortaya koyduğu davranıĢları kapsıyorsa bireysel ahlak olarak nitelendirilmektedir. Bireysel ahlakta ise daha çok kiĢinin Rabbine karĢı olan davranıĢ ve sorumlulukları yer almaktadır. Bu noktada Kur‘an kıssalarında ön plana çıkan ahlaki ilkeler Ģu Ģekilde sıralanmaktadır: - Ġman ve ihlas, - Küfür, zulüm, Ģirk, nifak ve riya, - Tezkiye - Takva ve huĢu - Hamd, hikmet ve Ģükür - Dua 19 ġimĢek, a.g.e., s. 65. 20 Hûd, 11/120. 21 Hayreddin Karaman vd., Kur’an Yolu, 4. bs., Ankara: Diyanet ĠĢleri BaĢkanlığı, 2014, c. 3, s. 208. 42 - Tefekkür ve zikir - Tevekkül 22- Tevbe ve istiğfar. Tüm bu ahlaki ilkeler göz önünde tutulduğunda, bireyler, kıssalar yoluyla peygamberlerin Allah Teâlâ‘ya karĢı sergiledikleri tutum ve davranıĢlar hakkında bilgi sahibi olmakta, kendileri de yaĢantılarında bu tutum ve davranıĢları sergilemeye çalıĢmaktadırlar. Bu noktada Hz. Peygamber (s.a.v.) bazen dualarını kendinden önceki peygamberlerin yaptıkları dualar gibi yapmıĢ, çevresine de öğretmiĢtir. Nitekim cuma günü yapılan duaların daha faziletli olduğu önceki peygamberlerce de bilinen bir 23 durumdur. Hz. Peygamber (s.a.v.), Hz. Ali‘ye bir dua öğreteceğini ve onu da duaların kabul olduğu Cuma gecesinin son üçte birinde kalkmaya gücü yetiyorsa o vakitlerde yapmasını tavsiye etmiĢti. Hz. Ali‘ye yapmasını tavsiye ettiği duayı, ―Benim kardeĢim 24 Yakub çocuklarına “Sizin için Rabbime istiğfar edeceğim” demiĢti ki, bununla Cuma 25 gecesinde istiğfar edeceğini kastetmiĢti.‖ Ģeklinde buyurarak öğretmiĢtir. 3.3. TOPLUMSAL EĞĠTĠM AÇISINDAN ÖNEMĠ Bireylerin sergiledikleri davranıĢların, en az iki kiĢiyi etkilemesi, davranıĢların toplumsal bir boyut kazanmasını ifade etmektedir. Bu davranıĢlar da direkt olarak toplumsal ahlak alanına girmekte, toplumun genelinin sahip olduğu dünya görüĢü de 26 ilgili ahlak ilkeleri çerçevesinde Ģekillenmektedir. Kur‘an kıssaları ile ilgili yapılan araĢtırmalar incelendiğinde, kıssalarda iĢlenen, toplumsal ahlak alanına giren davranıĢ 27 ve tutumlar Ģu Ģekilde sıralanmaktadır: - Doğruluk - Sorumluluk 22 Fatma Yılmaz Abacı, Kur’an Kıssalarının Ahlaki Boyutu, (Yüksek Lisans Tezi), Ġstanbul: Marmara Üniversitesi, 2010, ss. 39-79. 23 Muslim, Cum‘a, 13; Mehmet Emin ÖzafĢar vd., Hadislerle İslâm, 3. bs., Ankara: Diyanet ĠĢleri BaĢkanlığı, 2015, c. 2, s. 43. 24 Yûsuf, 12/98. 25 M. Yusuf Kandehlevî, Hayâtü’s-Sahâbe, çev. Ali Arslan, Ġstanbul: Kitaphane, 2019, c. 4, s. 215. 26 Abacı, a.g.t., s. 39. 27 a.g.t., ss. 90-175. 43 - Sabır - ġecaat - Af ve Merhamet - Cömertlik - Ġffet ve haya - Ġyiliği emredip kötülükten uzak durmak - Tevazu - Mutluluk - Taassup - Hayvanları sevme Kıssalarda yer alan bu ahlak ilkelerini bireyler kendi yaĢantılarında temel alabilmekte, çevresiyle olan iliĢkilerini bu ahlak ilkeleri çerçevesinde düzenleyebilmektedir. Buhârî‘den nakledilen bir hadiste Hz. Peygamber de (s.a.v.) yaĢadığı bir olay karĢısında, kıssalardan kendi yaĢantısıyla özdeĢleĢtirdiği bir 28 peygamber davranıĢını örnek almıĢ, ilgili peygamberin tutumunu sergilemiĢtir. Ġlgili hadise göre; Hz. Peygamber (s.a.v.), bir defasında ganimetleri taksim ettikten sonra ensardan biri (itiraz ederek): “Allah’a yemin ederim ki bu, Allah’ın rızası gözetilmeyen bir dağıtımdır.” dedi. Adamın bu sözünü iĢiten Hz. Peygamber‘in (s.a.v.) rengi değiĢti ve kızdı, sonra Ģöyle buyurdu: ―Allah ve Resulü adalet etmezse kim eder? Allah Musa’ya rahmet etsin, O, 29 bundan daha ağır sözlerle eleştirildi de sabretti.” Yine aynı Ģekilde ifk hadisesinde Hz. ÂiĢe (r.a.), hakkında yapılan iftira karĢısındaki çaresizliğini, kendi çaresizliğiyle özdeĢleĢtirdiği kıssadan esinlenerek; “Ancak Yusuf’un babasının dediği gibi: ...Artık bana düşen güzelce sabretmektir. Anlattığınız şeyler karşısında, (bana) 30 yardım edecek olan ise Allah’tır.” Ģeklinde ifade etmiĢ, kendisinin üzülmesine, 28 ġimĢek, a.g.e., s. 68. 29 Buhârî, Farzu‘l-humus, 19; Muslim, Zekat, 140; ÖzafĢar vd., a.g.e., c. 3, s. 209. 30 Yûsuf, 12/18. 44 sorunlar yaĢamasına sebebiyet veren kiĢilere ve durumlara karĢı da Hz. Yakub‘un (a.s.) 31 tutumunu benimseyerek davranıĢlarını yönlendirmiĢtir. 4. ARAġTIRMA KONUSUYLA ĠLGĠLĠ KISSALAR 4.1.HÂBĠL ĠLE KÂBĠL ARASINDA YAġANAN ÇATIġMA Hz. Âdem ve Havva‘nın ilk çocukları olan Kâbil, çiftçilikle uğraĢmakta; ikinci 32 çocukları Hâbil ise koyun çobanlığı yapmaktadır. Rivayete göre Âdem‘in iki oğlu arasında çıkan bir ihtilaf üzerine babaları her ikisinin de Allah‘a kurban sunmalarını, kimin kurbanı kabul edilirse de onun haklı olacağını söylemiĢtir. Sunulan kurbanlardan Hâbil‘inki kabul edilince Kâbil bu durumu içine sindirememiĢ, kardeĢine karĢı olan 33 kıskançlık duyguları kabarmıĢ, ona karĢı tavır almıĢ ve harekete geçmiĢtir. Ġnsanların yeryüzünde Hâbil‘in daha üstün olduğu düĢüncesine sahip olmalarından endiĢe etmiĢ ve kardeĢiyle arasında rekabet etme, menfaat, bencillik, önde olma tutkusu gibi 34 kıskançlıktan kaynaklı bir çatıĢma meydana gelmiĢtir. Kâbil, içinde bulunduğu ruh halinin de etkisiyle saldırganlık dürtüsüne engel olamamıĢ ve Hâbil‘e onu öldüreceğini söylemiĢtir. Hâbil ise kardeĢinin kendisine kötü niyetle yaklaĢacağını bildiği halde 35 Allah‘tan korktuğu için ona aynı Ģekilde karĢılık vermeyeceğini, planladığı fiilin çirkinliğine dikkat çekmek amacıyla davranıĢını sergilediğinde hem önceki günahlarının hem de iĢlediği çirkin fiilin günahının cehennemle karĢılık bulmasını dilemiĢ ve kardeĢini bu Ģekilde uyararak büyük bir günahtan sakındırmak istemiĢtir. Fakat Kâbil, kardeĢine olan kıskançlık duygusuna yenik düĢmüĢ, nefsine uyarak korkunç bir fiil 31 Muhammed Ahmed Cadelmevla vd., Kasasu’l Kurân, çev. Abdülvehhab Öztürk, Ġstanbul: Kahraman Yayınları, 2009, ss. 391-92. 32 Ömer Faruk Harman, ―Hâbil ve Kâbil‖, TDV İslâm Ansiklopedisi, Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı, 1996, c. 14, s. 376. 33 el-Mâide, 5/27; Ġbn Kesîr, Tefsîru’l-Kur’âni’l-A’zîm, çev. M. BeĢir Eryarsoy, SavaĢ KocabaĢ, Ġstanbul: Polen Yayınları, 2012, c. 2, s. 45. 34 el-Mâide, 5/27; Ebû Abdullah Muhammed Ġbn Ahmed el-Kurtubî, el-Câmiu li Ahkâmi’l-Kur’ân, çev. M. BeĢir Eryarsoy, Ġstanbul: Buruc Yayınları, 2019, c. 6, s. 88; Ġsmâil Hakkı Bursevî, Rûhu’l-Beyân, çev. Hasan Kamil Yılmaz, 1. bs., Ġstanbul: Erkam Yayınları, 2005, c. 2, s. 79; Abdurrahman Kasapoğlu, Kur’ân Kıssalarına Psikolojik Yaklaşım, Ankara: Gece Kitaplığı, 2017, s. 111. 35 el-Mâide, 5/28; Hayreddin Karaman vd., Kur’an-ı Kerim Meâli, 4. bs., Ankara: Diyanet ĠĢleri BaĢkanlığı, 2018, s. 119. 45 iĢlemiĢ ve kardeĢini öldürmüĢtür. Ardından her ne kadar piĢman olsa da hüsrana 36 uğrayanlardan olmuĢtur. 4.2. HZ. NÛH‘UN KAVMĠYLE YAġADIĞI TARTIġMA 37 Allah Teâlâ, Hz. Nûh‘a da kendilerine azap gelmeden önce Allah‘tan baĢkasına 38 39 iman etmemeleri, yalnızca Allah‘a ibadet etmeleri, günahtan sakınmaları, noktasında 40 kavmini uyarmasını emretmiĢtir. Ülü‘l-azm (büyük) peygamberlerden olan Hz. 41 42 Nûh‘un, muhsin güzel ve açık konuĢan, zeki, yumuĢak huylu, tartıĢmaya karĢı sabır gösteren, düĢüncelerini delillerle ifade edebilen, muhatabını ikna edebilen bir karaktere sahip olduğu rivayetlerde anlatılmaktadır. Hz. Nûh, kavminin içinde dokuz yüz elli sene kalmıĢ, kaldığı süre boyunca da kavminin eziyetlerine sabretmiĢ, alaylarına göğüs 43 germiĢ, onlara karĢı çok yumuĢak davranarak hoĢ sözler söylemiĢtir. Ġman etmeleri hususunda da inancını zayıflatmadan, kalbine umutsuzluk düĢürmeden onları gece 44 gündüz, gizli açık Ģekilde hakka çağırmıĢtır. Kavmiyle Allah‘a iman noktasında çok 45 kez tartıĢıp mücadele etmesine rağmen kavmi yine de ona inanmamıĢ, kendisini 46 47 yalancılıkla itham edip, taĢlamakla tehdit emiĢlerdir. O ise kavmine dönüp yaptığı davet ve öğütlerden hoĢlanmadıkları takdirde aralarında yaptıkları istiĢare ile bir karara varmalarını söylemiĢ, buna karĢılık da kendisinin yalnızca Allah‘a dayanıp güvendiğini 48 ifade etmiĢtir. Ġnkârcı kavmi arasında oğlunun da bulunduğu Hz. Nûh, babasıyla beraber olup doğru yola ulaĢması için binmesini istediği gemiye oğlunu "Yavrucuğum, bizimle beraber sen de bin, inkârcılarla birlikte olma" diyerek Ģefkat ve merhametli bir Ģekilde davet etmiĢtir. Oğlunun, bu daveti geri çevirmesi üzerine de Hz. Nûh ―Bugün Allah‘ın 36 el-Mâide, 5/29-30; Karaman vd., Kur’an Yolu, c. 2, ss. 255-56. 37 Nûh, 71/1. 38 Hûd, 11/25. 39 el-Â‗râf, 7/59, 63. 40 el-Ahzâb, 33/7; Muhammed Aruçi, ―Ülü‘l-Azm‖, TDV İslâm Ansiklopedisi, Ġstanbul: TDV Ġslâm AraĢtırmaları Merkezi, 2012, c. 42, ss. 294-95. 41 el-En‘âm, 6/84. 42 Kurtubî, a.g.e., c. 9, s. 42; Cadelmevla vd., a.g.e., s. 21. 43 el-Ankebût, 29/14; Cadelmevla vd., a.g.e., s. 22. 44 Nûh, 71/5-10; Cadelmevla vd., a.g.e., s. 21. 45 Hûd, 11/32. 46 Hac, 22/42; el-Kamer, 54 / 9. 47 EĢ-ġu‘arâ, 26/116. 48 Yunus, 10/71; Karaman vd., Kur’an-ı Kerim Meâli, s. 227. 46 49 hükmünden yalnızca onun esirgedikleri kurtulacaktır.‖ Ģeklinde cevap vermiĢtir. YaĢadıklarının üzerine bir çıkıĢ yolu bulamayan Hz. Nûh, rabbine yönelmiĢ ve ―Artık 50 yenik düĢtüm; yardımını esirgeme!‖ diyerek yalvarmıĢtır. 4.3. HZ. HÛD‘UN KAVMĠYLE YAġADIĞI TARTIġMA Allah Teâlâ, Hz. Hûd‘u Âd kavmini uyarması için bir elçi olarak göndermiĢtir. Çünkü Âd, Allah‘a karĢı gelmiĢ, putları kendilerine ilah edinmiĢ, güçlerini zalim 51 52 zorbalar gibi kullanarak yoldan sapıtmıĢ, güçleriyle övünerek büyüklenen bir kavme dönüĢmüĢtürler. Hz. Hûd, onların içinde soyca en üstünü, ahlakça en güzeli, akılca en sağlamı ve yüce gönüllüsü olduğundan Allah Teâlâ da onu mesajını güvenle iletmesi ve 53 sahip çıkması için seçmiĢti. Hz. Hûd da Allah‘tan aldığı ilahi emir ile kavmine yönelerek, Allah‘a kulluk etmeleri, Allah‘ın onlara verdiği nimetleri hatırlayıp kurtuluĢa ermeleri, akıllarını kullanmaları, Allah‘tan bağıĢlanma dilemeleri ve zorbalıklarından vazgeçmeleri hususlarında iyi niyetle öğütler vererek herhangi bir ücret / karĢılık beklemeden onları 54 ikna etmeye çalıĢmıĢtı. Fakat kavminin, putları ilah edinmeleri hususunda tartıĢmayı sürdürüp, inanmamakta ısrarcı olarak inkârda direnmesi üzerine Hz. Hûd, kendisinin 55 yalnızca Allah‘ın buyruklarını iletmekle görevlendirildiğini bildirmiĢ ve bu görevini 56 bazen teĢvik bazen de inzar yoluyla yerine getirip, elinden geleni yaptıktan sonra 57 58 Allah‘a güvenip, bekleyeceğini ifade ederek rabbinin yolundan ilerlemiĢtir. 4.4. HZ. SÂLĠH‘ĠN KAVMĠYLE YAġADIĞI TARTIġMA Hz. Sâlih, Allah‘tan aldığı emirle, Semûd Kavmi‘ne Allah‘a kulluk etmeleri, ondan mağfiret istemeleri, tövbe etmeleri hususunda öğütler vermiĢ, çeĢitli sorular 49 Hûd, 11 / 42-43; a.g.e., s. 238. 50 el-Kamer, 54 / 10. 51 eĢ-ġu‗arâ, 26 / 123-130; Karaman vd., Kur’an-ı Kerim Meâli, s. 393. 52 el-Fussilet, 41/15. 53 Hûd, 11/50; el-A‘râf, 7/65; Cadelmevla vd., a.g.e., ss. 29-34. 54 el-Â‗râf, 7/65-69; Hûd, 11/51; eĢ-ġu‗arâ, 26/130, 131. 55 el-Ahkâf, 46/23. 56 Ġbn Kesîr, a.g.e., c. 8, s. 118. 57 el-Â‗râf, 7/71. 58 Hûd, 11/56. 47 59 yönelterek onları Allah‘a inanmaya ikna etmeye çalıĢmıĢtır. Hz. Sâlih de diğer peygamberler gibi kavmine verilen nimetleri hatırlatıp, onları inanmaya teĢvik ederken 60 azapla ilgili de uyarmayı ihmal etmemiĢtir. Kavmi, Hz. Sâlih‘i aralarındaki keskin zekâlı, doğru görüĢlü, hayırlı, dürüst, zor zamanlarda ve karıĢık problemler karĢısında isabetli görüĢleri olan birisi olarak tanırken, verdiği öğütler karĢısında ĢaĢkınlıkla 61 62 beraber ona inanmayı tercih etmemiĢ, onu yalancılıkla suçlamıĢlardır. Hz. Sâlih ise kavmine aklî ve naklî bir takım deliller getirerek onları inanmaya davet etmiĢ, eğer onlara uyup Allah‘a karĢı asi olursa zararının artacağına vurgu yapmıĢ, Allah‘ın çizdiği 63 sınırları aĢtıklarında baĢlarına gelecekleri hatırlatmıĢtır. Nitekim Semûd kavmi de diğer inkarcı kavimler gibi sınırları aĢmanın bir sonucu olarak azaba uğramıĢ, Hz. Sâlih 64 ve beraberindekiler de Allah‘tan gelen bir rahmetle kurtarılmıĢtır. 4.5. HZ. ĠBRÂHĠM‘ĠN ÇEVRESĠNDEKĠ ĠNSANLARI DĠNE DAVET ETMESĠ VE YAġADIKLARI 65 66 Kur‘an-ı Kerim‘de Hz. Ġbrâhim‘in duyarlı, yumuĢak huylu, muhsin, iyilik rehberi ve tevhid önderi biri olduğu, Allah‘ın nimetlerine Ģükredip seçkin kullarından olduğu, doğru yola yöneltilmiĢ bir peygamber olup kendisine dünyada iyilik verildiği, 67 âhirette de salihlerden olacağı ifade edilmiĢtir. Ülü‘l-Azm peygamberleri arasında da 68 zikredilen Hz. Ġbrâhim‘e, bu nimetlerin yanında doğru düĢünme becerisinin de 69 verilmesiyle fikrî olgunluğa, sağduyu ve fıtrî akla sahip olduğu ifade edilmektedir. Hz. Ġbrâhim kendisine verilen bu beceriler sayesinde, babasını dine davet ederken mabutlarını aĢağılamak ve ilahlarını tahkir etmek suretiyle tepki çekerek iĢe baĢlamamıĢtır. Çünkü bu durumun, babasının ondan nefret etmesine, ona karĢı kulaklarını tıkamasına, onu asilik ve hakkı inkâr etmekle suçlamasına sebebiyet 59 Hûd, 11/61-63. 60 el-A‘râf, 7/74 61 Hûd, 11/62; Cadelmevla vd., a.g.e., s. 37. 62 eĢ-ġuarâ, 26/141; Sâd, 38/12. 63 Hûd, 11/63-65; Karaman vd., Kur'an Yolu, c. 3, s. 183. 64 Hûd, 11/66, 67. 65 et-Tevbe, 9/114; Hûd, 11/75. 66 el-En‘âm, 6/84. 67 en-Nahl, 16/120-123. 68 el-Ahzâb, 33/7; Aruçi, a.g.e., s. 294. 69 el-Enbiyâ, 21/51. 48 verebileceğini düĢünmüĢtür. Babasıyla olan iletiĢimine öncelikle görmediği, iĢitmediği herhangi bir fayda sağlamadığı halde neden putlara taptığını en güzel tarzda konuĢarak, 70 nazikçe ve edepli bir Ģekilde sorarak baĢlamıĢtır. Babasına “Babacığım, bana sende olmayan ilim geldi, sana verilmeyen marifet verildi. Senin durumuna yetişemez isem veya senin yaşında değilsem de bana tabi olmayı küçümseme, benimle yürümekten geri kalma” diyerek onu hidayete erdirmek istediğini, Ģeytana kulluk etmemesini ve böylece de babasını azaptan kurtarmak istediğini ifade etmiĢtir. Babası Azer ise bu durumdan vazgeçmediği halde onu taĢlamakla tehdit etmiĢ ve uzun bir süre de gözüne gözükmemesini söylemiĢtir. Hz. Ġbrâhim ise babasına “Esen kal! Rabbimden senin için 71 mağfiret dileyeceğim. Çünkü O, bana karşı çok lütufkârdır.” diyerek durumu rabbine niyaz edeceğini ve ondan uzaklaĢacağını bildirmiĢtir. Hz. Ġbrâhim, çevresindeki insanlardan aldığı tepkiler neticesinde Harran‘a gitmiĢ ve oradaki insanlara ilahi buyruğu iletmeye karar vermiĢtir. Harran‘daki insanların da inanç noktasında sapkınlıklar içerisinde olduğunu görünce yaptıkları hataları göstermek, inançlarını düzeltmek için akıl ve ispat yoluyla, inandıkları varlıklarla ilgili zihinlerinde 72 birtakım soru iĢaretleri oluĢturmak istemiĢtir. Hz. Ġbrâhim, kavmine tanrılarıyla ilgili zihinlerinde oluĢturmak istediği sorgulama sürecine onları hakir görerek, itibarsızlaĢtırarak baĢlamak yerine Allah‘ı bulma arayıĢı içinde olan bir insan gibi yaklaĢmayı tercih etmiĢtir. Olaylara öncelikle kavminin bakıĢ açısından yaklaĢıp, 73 onların sahip olduğu yanlıĢ inançlardan yola çıkarak doğru olan Allah inancına ulaĢtı. Kavmi ise Allah hakkında getirdiği delillerini çürütmek ve delil getirmesini engellemek 74 isteyerek onunla tartıĢmaya girmiĢtir. Hz. Ġbrâhim, kavminin bu tutumu karĢısında yapmıĢ olduğu gözlemlerle ulaĢtığı düĢünceleri vesilesiyle kendi inancını savunmuĢ, yalnızca Allah‘tan korktuğunu vurgulayarak onları hak ve batıl olan inançlar karĢısında 75 düĢünmeye yönlendirmiĢtir. 70 Hûd, 11/75; el-Enbiyâ, 21/51. 71 Meryem, 19/42-48; Karaman vd., Kur’an-ı Kerim Meâli, s. 324. 72 Cadelmevla vd., a.g.e., s. 59. 73 el-En‘âm, 6/75-79. 74 el-En‘âm, 6/80; Râğıb el-Ġsfahânî, Müfredât, çev. Mustafa Yıldız, 6. bs., Ġstanbul: Çıra Yayınları, 2020, s. 247. 75 el-En‘âm, 6/81-83. 49 4.6. HZ. YÛSUF‘UN KARDEġLERĠ TARAFINDAN KISKANILMASI 76 Hz. Yûsuf, doğru yola iletilmiĢ, güçlü bir muhakeme yeteneğine ve ilime sahip 77 olan, kendisine peygamberlikle birlikte dinî ve dünyevî nimetlerin de verildiği, 78 79 80 Allah‘ın seçkin, ihlaslı ve muhsin kullarındandır. Bir gün babasına, rüyasında on bir yıldız, güneĢ ve ayı kendisine secde ederken gördüğünü söyleyince, babası ona Allah‘ın kendisini seçeceğini, kendisine yorumlama becerisi vereceğini, tıpkı önceki 81 atalarında olduğu gibi kendisinin soyunda da nimetini (peygamberliğini) 82 tamamlayacağını söylemiĢtir. 83 Hz. Yakub, Hz. Yûsuf‘a ve öz kardeĢi Bünyâmin‘e karĢı duyduğu özel ilgi ve sevginin, diğer çocuklarının kıskançlık duymalarına sebebiyet verdiğinin farkındadır ve Ģeytanın hilelerinden korunmak için rüyasını kardeĢlerine anlatmaması noktasında onu 84 uyarmıĢtır. Babaları, her ne kadar bu durumu saklamaya, hepsini aynı Ģekilde sevmeye çalıĢsa da bu durum kardeĢlerinin gözünden kaçmamıĢ ve nihayetinde kıskançlık duyguları onların içine iĢlemiĢtir. Kinlenmeleri, kardeĢlik, Ģefkat ve merhamet duygularını kaybetmeleri neticesinde kardeĢleri, Hz. Yûsuf‘u birçok kervanın uğradığı 85 bir kuyuya atmak üzere anlaĢmıĢ ve onu da beraberlerinde kırlara götürdükten sonra planlarını uygulamıĢlarıdır. Babalarına da kendisini bir kurdun yediğini söyleyip, 86 gömleğinin üzerinde uydurma bir kan göstererek yalanlarına inandırmak istemiĢlerdir. Hz. Yakub ise yaĢadığı olay karĢısında, onlara inanmamıĢ ve sabretmekten, Allah‘ın 87 yardımını beklemekten baĢka çaresi olmadığını ifade ederek hüznünü yalnızca Allah‘a 88 arz etmiĢtir. 76 El-En‘âm, 6/84. 77 Yûsuf, 12/22. 78 Karaman vd., Kur'an Yolu, c. 3, s. 216. 79 Yûsuf, 12/24. 80 el-En‘âm, 6/84. 81 Celâleddin el-Mahallî, Celâleddin es-Süyûtî, Tefsîrü’l-Celâleyn, Kahire, t.y., s. 235. 82 Yûsuf, 12/6. 83 Karaman vd., Kur'an Yolu, c. 3, s. 218. 84 Yûsuf, 12/4-5. 85 Yûsuf, 12/8-10. 86 Yûsuf, 12/11-17. 87 Yûsuf, 12/18. 88 Yûsuf, 12/86. 50 Babası evladını kaybetmiĢ olmanın verdiği hüzün ile yaĢamını devam ettirirken Hz. Yûsuf, yüce Allah‘ın yardımı ve himayesinde birçok tehlikeden kurtularak bir kervan vesilesiyle kuyudan çıkıp, Mısır‘ın ileri gelen devlet adamlarından birinin evine köle olarak yerleĢmiĢtir. Böylelikle Hz. Yûsuf, devlet yönetimiyle ilgili bilgisini 89 geliĢtirmiĢ ve nihayetinde Mısır‘a aziz olmuĢtur. Kendisinin Mısır azizliği döneminde 90 yaĢanılan kıtlık, onu kardeĢleriyle tekrardan karĢılaĢtırmıĢtır. KardeĢleri Hz. Yûsuf‘un huzuruna geldiklerinde onu tanımamalarına rağmen, Hz. Yûsuf kardeĢlerini tanımıĢtır. Ailesiyle tekrardan kavuĢmak isteyen Hz. Yûsuf, öz kardeĢini yanına almıĢ, diğer kardeĢlerinin eĢyaları arasına bir su kabı koydurup tekrardan saraya geri gelmelerini sağlayarak onlar üzerinden bir plan uygulamıĢtır. Plan sonunda kardeĢleriyle yüzleĢen Hz. Yûsuf, tüm yaĢadıklarına rağmen kardeĢlerinin yaptıklarını yüzlerine vurmamıĢ, bilakis onların kendisinden yana olan beklentilerini de dikkate alıp, onlar için Allah‘tan 91 92 af dileyeceğini söyleyerek onlardan sadece ailesini yanına getirmelerini istemiĢtir. 4.7. HZ. MÛS‘NIN FĠRAVUN VE KAVMĠYLE YAġADIKLARI 93 Hz. Mûsâ, Allah‘ın kendisine hikmet ve ilim verdiği, kendisini birçok 94 95 96 imtihanlara tabi tuttuğu, muhsin ve ülü‘l-azm peygamberlerden bir tanesidir. Allah 97 Teâlâ, Hz. Mûsâ‘yı seçip kendisi için yetiĢtirmiĢ, birtakım mucizelerini gösterip Allah‘a kulluk etmesi noktasında uyarmak için Firavun‘a gitmesini ve hak olan dini 98 tebliğ etmesini buyurmuĢtur. Çünkü Firavun kendisini tanrı ilan ederek, halk arasında ayrımcılık yapıp toplumu gruplara ayırmıĢ, gruplardan birinin erkek çocuklarını 99 öldürüp, kız çocuklarını yaĢatıp onları güçsüz düĢürerek huzur ve güveni bozmuĢ, 100 yeryüzünde kibirlenerek zulümde ileri gitmiĢ, sınırlarını aĢmıĢtır. 89 Karaman vd., Kur'an Yolu, c. 3, s. 224. 90 Yûsuf, 12/56, 58 91 Yûsuf, 12/92. 92 Yûsuf, 12/93. 93 el-Kasas, 28/14. 94 Tâ-hâ, 20/40. 95 el-En‘âm, 6/84. 96 el-Ahzâb, 33/7. 97 Tâ-hâ, 20/40. 98 eĢ-ġuarâ, 26/23; el-Kasas, 28/38. 99 el-Kasas, 28/4. 100 el-Kasas, 28/39; en-Nâzi‘ât, 79/17. 51 Hz. Mûsâ ise Allah‘tan aldığı bu emir karĢısında kendisini doğru ifade edememekten korkmuĢ, sağlıklı bir iletiĢim kurabilmesi için rabbine dua edip yardım talebinde bulunmuĢtur. Hatta bunun için kardeĢi Hârûn‘u yardımcı olarak yanında görmek isteyince Allah da onun bu dileğini kabul ederek bir kere daha kendisine lütufta 101 bulunmuĢtur. Allah Teâlâ tebliğ için iki kardeĢi görevlendirdiğinde, sınırları aĢmasına rağmen yine de Firavun‘a yumuĢak bir üslupla yaklaĢmalarını buyurmuĢtur. Çünkü onların yumuĢak bir Ģekilde Firavun‘a hitap etmeleri, belki aklını baĢına almasına veya içine bir 102 korku düĢmesine vesile olabileceğini bildirmiĢtir. Hz. Mûsâ ve Hârûn, Firavun‘a ve kavmine gidip Allah‘a dair bütün kanıtları 103 göstermiĢ, mucizelerini sergilemiĢ, onlarla açıklayıcı bir Ģekilde konuĢmuĢsa da Firavun ve kavminden bazıları, mücadele etmek üzere onlardan yüz çevirmiĢ, 104 yaptıklarını gülünç bulmuĢ ve onları yalancılıkla itham etmiĢlerdir. Hz. Mûsâ ise yaĢadıkları tüm bu zorluklar karĢısında yine de rabbinin kendisiyle 105 olduğuna inanmıĢ ve yalnızca rabbine tevekkül etmiĢtir. Öyle ki Hz. Mûsâ‘nın bu durumuna Ģahit olan, tavsiyelerine kulak veren kavmindeki bazı insanlar da, inandıktan sonra tıpkı onun gibi Allah‘a gerçekten teslim olup, yalnızca ona güvenip 106 dayanmıĢlardır. 4.8. DAVACILAR VE HZ. DÂVÛD‘UN ARABULUCULUĞU 107 Hz. Dâvûd, Allah‘ın kendisine lütufta bulunduğu hükümranlık verdiği, dilediği 108 109 Ģeyleri öğrettiği, kendisini doğru yola ilettiği, muhsin bir peygamberdir. Kendisine verilen lütuflar arasında ifade edilen hikmet ve anlaĢmazlıkları çözümleyen güzel 101 Tâ-hâ, 20/13-37. 102 Tâ-hâ, 20/42-45. 103 Tâ-hâ, 20/50-55; el-Kasas, 28/36; eĢ-ġuârâ, 26/23-48; en-Nâzi‘ât, 79/20. 104 Tâ-hâ, 20/56; ez-Zuhruf, 43/46; en-Nâzi‘ât, 79/21-22. 105 EĢ-ġu‘arâ, 26/62. 106 Yûnus, 10/84-85. 107 Sebe, 34/10. 108 el-Bakara, 2/251. 109 el-En‘âm, 6/84. 52 110 konuĢması, Hz. Dâvûd‘un insanların aralarındaki sorunları çözmesi için baĢvurdukları birisi olmasına da vesile olmuĢtur. Bir gün, birinin diğerini haksızlık etmekle suçladığı iki ortak, doğruluktan sapmayarak davaları için aralarında adil bir hüküm vermesi, kendilerine doğru yolu 111 göstermesi ve arabuluculuk yapması için Hz. Dâvûd‘a gelmiĢtir. Taraflardan doksan dokuz adet koyun sahibi olan Ģahıs, bir adet koyunu olan Ģahsın koyununu kendi 112 koyunlarına katmak istemiĢ ve aralarında çıkan tartıĢmada baskın gelmiĢtir. Hz. Dâvûd, ortaklardan koyunları çok olan Ģahsın, tek bir koyunu kendi koyunlarının arasına katmak istemesiyle haksızlık ettiğine hükmetmiĢ ve ortaklık iliĢkilerinde - imanlı olup hem dünya hem de ahiret için çalıĢanlar hariç - çoğunluğunun bu Ģekilde haksızlık yaparak, iĢlerini devam ettirdiklerini ifade ederek davacıları teskin etmeye çalıĢmıĢtır. Daha sonra Hz. Dâvûd kendisinin bu temsil ile sınandığının düĢünüp 113 rabbinden bağıĢlama dileyerek secdeye kapanmıĢ ve bütünüyle O‘na yönelmiĢtir. Bir rivayete göre Hz. Dâvûd, davacılar arasında kalıcı bir çözüm bulmadan çatıĢmayı sonlandırdığı için, bu davanın Allah‘tan gelen bir ders ve ibret olduğunu anlamıĢtır. Öyle ki insanların davalarında çatıĢmaları kalıcı çözümlerle sonlandırmaya özen göstermeli, onları sıkıntıda, beklemede bırakmamalı ve onlardan kaçarak uzlete 114 çekilmemeli idi. Çünkü Allah Teâlâ, Kur‘an-ı Kerim‘de de buyurduğu üzere kendisini nefsanî isteklere uymadan, insanlar arasında adaletle hükmetmesi için yeryüzünde halife yapmıĢtır. Bireyler arasında yaĢanması muhtemel olan bir çatıĢmanın anlatıldığı bu ayetlerde, özelde Hz. Dâvûd‘un, genelde ise her kesimden bireyin çatıĢmaların çözümü noktasında adalete riayet ve nefsanî arzuları yenme davranıĢlarını 115 sergilemek gibi görevleri olduğu vurgulanmaktadır. 110 Sâd, 38/20. 111 Sâd, 38/21-22. 112 Sâd, 38/23. 113 Sâd, 38/24. 114 Cadelmevla vd., a.g.e., s. 201-2. 115 Sâd, 38/26; Karaman vd., Kur'an Yolu, c. 4, s. 577. 53 4.9. HZ. SÜLEYMAN‘IN ZARAR GÖRMÜġ EKĠN HAKKINDA VERDĠĞĠ HÜKÜM Hz. Süleyman, Allah‘ın babasına verdiği ilimden nasiplenen, babası gibi birtakım 116 117 özel becerilere sahip olan, muhsin bir peygamberdir. Hz. Dâvûd, yaĢlandıkça kendisinin yöneticilikte yetersiz kaldığını hissetmiĢ ve ondan sonra hükümdarı olduğu halkına kimin yöneticilik yapacağını düĢünmeye baĢlamıĢtır. Bunun için de evlatları arasında ilim ve hikmetçe üstün özelliklere sahip olan oğlu Süleyman‘ı tecrübesinin 118 artması, görüĢünün sağlamlaĢması için bütün davalarda yanında bulundurmuĢtur. Bir gün, bir topluluğun koyun sürüsü tarafından zarar görmüĢ ekinler hakkında iki hasım aralarındaki anlaĢmazlığın çözümü için Hz. Dâvûd ve Hz. Süleyman‘a baĢvurmuĢlardır. Rivayete göre bir koyun sürüsü geceleyin komĢunun tarlasına girerek oradaki ekini tahrip etmiĢ, ekin sahibi ise zararın telafisi için mahkemeye baĢvurmuĢtur. Dava ile ilgilenen Hz. Dâvûd ve oğlu Hz. Süleyman ise olayı farklı değerlendirmiĢ, farklı hüküm vermiĢlerdir. Hz. Dâvûd tahrip edilen ekinin kıymetinin, koyunların kıymetine denk olduğu kanaatine varmıĢ ve koyunların tazminat olarak ekin sahibine verilmesine hükmetmiĢtir. Hz. Süleyman ise bu cezayı ağır bularak, tarladaki zararın koyunlardan elde edilebilecek gelirle ödenebileceğini, bu sebeple de hükmün değiĢtirilmesi gerektiğini ifade etmiĢtir. Hz. Süleyman, verdiği hükme göre, tarlanın bakımının ziyandan önceki haline gelene kadar koyun sahiplerine devredilmesi, bu sürede sütünden, yününden ve kuzularından yararlanılabilmesi için koyunların da tarla sahibine verilmesinin daha uygun olacağı kanaatine ulaĢmıĢtır. Ġki tarafın uzlaĢmaya varabildiği, sonucundan herkesin razı olacağı Ģekilde verdiği bu hüküm ile Hz. Süleyman, Allah Teâlâ‘nın takdirini kazanmıĢ, Kur‘an-ı Kerim‘de Allah‘ın övgüsüne mazhar olmuĢ, babasının da beğenisini kazanmıĢ ve bulduğu çözüm uygulamaya 119 konulmuĢtur. 116 el-En‘âm, 6/84. 117 en-Neml, 27/15-16. 118 Cadelmevla vd., a.g.e., s. 212. 119 el-Enbiyâ, 21/78-79; Karaman vd., Kur'an Yolu , c. 3, s. 392. 54 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM YÖNTEM ÇalıĢmamızın bu bölümünde araĢtırma deseni, araĢtırmanın örneklemi, verilerin toplanması ve verilerin analizi hakkında bilgiler verilmektedir. 1. ARAġTIRMANIN DESENĠ Din eğitimi metotlarından olan Kur‘an kıssalarının kiĢiler arası çatıĢma çözme süreçleri kapsamında incelenmesini konu edinen araĢtırmamızda, nitel araĢtırma deseni kullanılmıĢtır. AraĢtırmamızın amaçları, ―Kur‘an kıssalarında yer verilen çatıĢmaların türlerinin ve nedenlerinin belirlenmesi, çatıĢmalar karĢısında bireylerin verdiği tepkilerin tespit edilmesi, çatıĢmaların çözümünde hangi yöntemlerin kullanıldığının, hangi becerilere sahip olunduğunun, hangi çözüm modellerine baĢvurulduğunun saptanması ve bunların kıssalardaki dağılımlarının belirlenmesi‖ Ģeklindedir. Nitel araĢtırmalar, sosyal olguları bağlı oldukları ve içinde yer aldıkları ortamda doğal görünümleriyle gözlem, görüĢme ya da belgeleri değerlendirmek yoluyla bilgi edinme ve bu bilgileri analiz ederek kuram 1 geliĢtirme olarak tanımlanmaktadır. Bu çerçevede de araĢtırmamızda kiĢiler arasında yaĢanan çatıĢmalar kapsamında ele aldığımız kıssalar, nitel araĢtırma desenlerinden, durum çalışması / örnek olay çerçevesinde incelenmiĢtir. Birçok açıdan tanımlaması yapılmakla birlikte durum çalıĢması, güncel bir olguyu kendi gerçek yaĢam içeriği içinde çalıĢan, olgu ve içinde bulunduğu içerik arasındaki sınırların kesin hatlarıyla belirgin olmadığı ve birden fazla kanıt veya veri kaynağının mevcut olduğu durumlarda 2 kullanılan bir nitel araĢtırma desenidir. Durum çalıĢması desenlerine yönelik yapılmıĢ 3 olan sınıflandırmada, tarihsel / hikâye anlatan desenin de bulunması, içerdiği konular açısından bireylerin hayatında güncelliğini koruyan Kur‘an kıssalarında geçen olaylar, 1 A. Hamdi Ġslamoğlu, Sosyal Bilimlerde Araştırma Yöntemleri (SPSS Uygulamalı), 5. bs., Ġstanbul: Beta Basım Yayım, 2016, s. 216. 2 Hasan ġimĢek, Ali Yıldırım, Sosyal Bilimlerde Nitel Araştırma Yöntemleri, 9. bs., Ankara: Seçkin Yayıncılık, 2013, s. 289. 3 Münevver SubaĢı, Kübra OkumuĢ, ―Bir AraĢtırma Yöntemi Olarak Durum ÇalıĢması‖, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, c. 21, sy. 2 (2017), s. 422. 55 kiĢiler arasında yaĢanan çatıĢmalar çerçevesinde durum çalıĢması deseniyle araĢtırmamızın gerçekleĢmesine imkân oluĢturmuĢtur. 2. ARAġTIRMANIN ÖRNEKLEMĠ Nitel araĢtırmalarda karĢılaĢılan zorluklardan bir tanesi de örneklemin 4 belirlenmesidir. Örneklem kuramsal örnekleme yoluyla Kur‘an kıssalarının, çatıĢma çözme ile ilgili kuramsal bilgiler temel alınarak derinlemesine ve tüm yönleriyle 5 ayrıntılı incelenmesiyle belirlenmiĢtir. Bu çerçevede Kur‘an‘ın üçte birini veya üçte 6 ikisini oluĢturduğu ifade edilen kıssalardan Hâbil ile Kâbil, Hz. Nûh, Hz. Hûd, Hz. Sâlih, Hz. ibrâhim, Hz. Yûsuf, Hz. Mûsâ, Hz. Dâvûd ve Hz. Süleyman aleyhimüsselamın hayatlarından kesitlerin sunulduğu ayetler ele alınarak örneklemlerimiz oluĢturulmuĢtur. 3. VERĠLERĠN TOPLANMASI AraĢtırmamızda veriler, doküman incelemesi yoluyla elde edilmiĢtir. Toplum bilimlerinin bazı alanlarında (örneğin tarih, sosyoloji, arkeoloji, siyaset bilimi) görüĢme ya da gözlem yoluyla bilgi toplanamadığı için o alanlardaki dokümanlar incelenerek 7 bilgi edinilmektedir. Doküman incelemesi, araĢtırılması hedeflenen olgu veya olgular hakkında bilgi içeren yazılı materyallerin analizini kapsamaktadır. Doküman analizi, diğer veri toplama yöntemleri ile birlikte kullanılabildiği gibi tek baĢına da bir veri 8 toplama yöntemi olarak kullanılmaktadır. Bu çerçevede de araĢtırmamızda doküman incelemesi tek baĢına kullanılmıĢ, ilgili veriler, kıssaların yer aldığı ayetlerin ve tefsir eserlerinin incelenmesiyle toplanmıĢtır. AraĢtırma ile ilgili veriler toplanırken öncelikle araĢtırmanın kaynakları konu baĢlığında geçen Kasasu‘l-Kur‘an isimli eser incelenmiĢ ve kiĢiler arası çatıĢmaların yer aldığı ayetler tespit edilmiĢtir. Ardından kıssalarda geçen Ģahıs / peygamberler 4 ġimĢek, Yıldırım, a.g.e., s. 113. 5 Ali Baltacı, ―Nitel AraĢtırmalarda Örnekleme Yöntemleri ve Örnek Hacmi Sorunsalı Üzerine Kavramsal Bir Ġnceleme‖, Bitlis Eren Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, c. 7, sy. 1 (2018), s. 255. 6 Ġdris ġengül, Kur’ân Kıssalarının Tarihî Değeri, 1(Gözden GeçirilmiĢ Baskı) Ankara: Otto Yayınları, 2019, s. 41. 7 Ġslamoğlu, a.g.e., s. 224. 8 ġimĢek, Yıldırım, a.g.e., s. 189. 56 hakkında geçen ayetler Kur‘an fihristi yardımıyla incelenmiĢtir. Ardından belirlenen ayetler, ilgili tefsir kaynakları ve literatür bilgileri çerçevesinde yorumlanmıĢtır. AraĢtırmamıza konu olan kıssalar ve ilgili ayetlere yönelik tablo Ģu Ģekildedir: Tablo : İlgili Kıssalarda Yer Alan Ayetler Hâbil ile Kâbil el-Mâide, 5/27-30 Hz. Nûh el-Ahzâb, 33/7 el-En‘âm, 6/84 el-Â‗râf, 7/59, 63 Yunus, 10/71 Hûd, 11/25, 32, 42-43 Hac, 22/42 eĢ-ġu‘arâ, 26/116 el-Ankebût, 29/14 el-Kamer, 54/9, 10 Nûh, 71/1, 5-10 Hz. Hûd el-A‘râf, 7/65-69, 71 Hûd, 11/50, 51 56 eĢ-ġu‗arâ, 26/123-130, 131 el-Fussilet, 41/15 el-Ahkâf, 46/23 Hz. Sâlih el-A‘râf, 7/74 Hûd, 11/61-67 eĢ-ġuarâ, 26/141 Sâd, 38/12 Hz. Ġbrâhim el-En‘âm, 6/75-84 et-Tevbe, 9/114 Hûd, 11/75 en-Nahl, 16/120-123 Meryem, 19/42-48 el-Ahzâb, 33/7 el-Enbiyâ, 21/51 Hz. Yusuf el-En‘âm, 6/84 Yûsuf, 12/4-6, 8-18, 22, 24, 56-58, 92-93 Hz. Musa el-En‘âm, 6/84 Yûnus, 10/84-85 Tâ-hâ, 20/13-37, 40, 42-45, 50-56 eĢ-ġuârâ, 26/23-48, 62 el-Kasas, 28/4, 14, 36, 38, 39 el-Ahzâb, 33/7 ez-Zuhruf, 43/46 en-Nâzi‘ât, 79/17, 20-22 57 Hz. Dâvûd el-Bakara, 2/251 el-En‘âm, 6/84 Sebe, 34/10 Sâd, 38/20-24, 26 Hz. Süleyman el-En‘âm, 6/84 el-Enbiyâ, 21/78-79 en-Neml, 27/15-16 4. VERĠLERĠN ANALĠZĠ AraĢtırma verilerimiz, MAXQDA 2020 programı kullanılarak analiz edilmiĢtir. Verilerin analizinde, nitel araĢtırmaların temel analiz yöntemi olan içerik analizi kullanılmıĢtır. Ġçerik analizi, verilerin incelenmesi, sınıflandırılması, aralarındaki benzerlik ve farklılıkların ortaya konması ve böylece okuyuculara anlamlı kılacak bulguların ortaya konması sürecidir. Bu analiz süreci de dört aĢamada 9 gerçekleĢtirilmektedir: - Betimsel analiz kapsamında, kavramsal çerçeve oluĢturulur ve elde edilen veriler anlamlı ve mantıklı bir biçimde betimlenir, - Frekans analizi ile temel kod-kavramların sıklığı, yani önem düzeyi belirlenir, - Yapılan bu betimlemeler tematik-kategorik analiz ile yorumlanır, - Söylem analizi ile de neden-sonuç iliĢkileri irdelenir ve birtakım sonuçlara ulaĢılır. Ġçerik analizinde temel amaç, toplanan verileri açıklayabilecek kavramlara iliĢkilere ulaĢmaktır. Bu çerçevede de içerik analizi yoluyla ilgili verilerin tanımlanmasına, verilerin içinde saklı olabilecek gerçeklerin ortaya çıkarılmasına çalıĢılmaktadır. Bu analiz sürecinde yapılan iĢlem, birbirine benzeyen verileri belirli kavramlar ve temalar çerçevesinde bir araya getirmek ve bunları okuyucunun 10 anlayabileceği bir biçimde düzenleyerek yorumlamaktır. Yapılan bu yorumlama iĢleminin ardından nitel verilerin sayılarla ifade edilmesi de belirli bir düzeyde mümkün görülmektedir. Hatta nitel verilerin sayılarla ifade edilmesi, nitel araĢtırmalarda en sık 9 Ünsal Sığrı, ―Nitel AraĢtırmada Veri Analizi-1‖, Ayeum, 19.07.2021, https://www.ayeum.com/video- panel/video-izle/13581. 10 ġimĢek, Yıldırım, a.g.e., s. 242. 58 kullanılan veri analiz ve sunum yöntemlerinden biri olarak ifade edilmektedir. Fakat bu noktada nitel verilerin sayılara indirgenmesindeki amaç, istatiksel yöntemlerle genellemeler yapmak veya değiĢkenler arasında iliĢkiler kurmak değildir. ÇalıĢmamızda nitel verilerimizin sayılarla da ifade edilmesindeki amaç, verilerin analizi esnasında kullanılan tema veya kategorilerin dağılımlarını belirlemek ve karĢılaĢtırma 11 yapmaktır. AraĢtırmamızda, Kur‘an kıssaları, çatıĢma çözme süreçlerinin içerdiği birtakım kavramlar / temalar / kodlar belirlenerek incelenmiĢ, yorumlanmıĢ, dağılımlarının belirlenmesiyle de analiz süreci tamamlanmıĢtır. MAXQDA 2020 programı yardımıyla hazırlanan, araĢtırmamızın analiz sürecinde kullanılan kodlar ve frekans dağılımlarının yer aldığı bilgiler Tablo ‘de sunulmuĢtur. Kod Sistemi Frekans Kod Sistemi 184 ÇatıĢma Türleri DüĢünsel ÇatıĢmalar ġirk 7 Hedef ÇatıĢmaları Kazanç Elde Etme 2 Haklı olma 1 Duygusal ÇatıĢmalar Kıskançlık 2 DavranıĢsal ÇatıĢmalar Saldırganlık 3 ÇatıĢmaların Nedenleri Farklı Değerler Farklı İnançlar 7 Sınırlı Kaynaklar Geçim Kaynakları 2 11 a.g.e., ss. 256-57. 59 KarĢılanmayan Psikolojik Gereksinimler Güç Elde Etme 1 Sevgi İhtiyacı 1 Saygın ve İtibarlı Olma 2 ÇatıĢmalara Gösterilen Tepkiler Sert Ceza 2 Tartışmayı Sürdürmek 2 Yalancılıkla Suçlama 3 Saldırgan 4 YumuĢak Geri Çekilme 4 Pes Etme 1 Ġlkeli Akıllı Anlaşma 4 Menfaatlerin Korunması 3 Vazgeçirme 6 ÇatıĢma Çözme Yöntemi Müzakere (Pazarlık) Ortak Çözüm Arama 6 İyi Niyet 4 Açıklık 6 Arabuluculuk 2 Hakem Kararı Dua 2 Tevekkül 3 ÇatıĢma Çözme Modeli Geri Çekilme (Kaplumbağa) Allah'tan Yardım İsteme 5 YatıĢtırma / Uyma (Oyuncak Ayı) Teselli Etme 1 60 Allah Korkusu 1 UzlaĢma (Tilki) Kazandıran Çözüm 2 ĠĢbirliği / YüzleĢme (BaykuĢ) Uygun Çözüm Arayışı 6 Güç Kullanma (Köpek Balığı) Engelleme 2 Saldırganlık 2 Gözdağı 2 Çatışma Çözme Becerileri Sosyal Uyum Güzel Ahlak 1 İhlaslı 1 Duyarlı 1 Adil 1 Muhsin 7 Dürüst 1 Sabırlı Olmak 2 Ülü'l-azm 3 Algı Becerileri Tecrübe 1 Öz-Değerlendirme 1 Benliğini Korumak 1 Beklentileri İfade etmek 2 Empati Yapmak 3 Olayların Yorumlanması 4 Duygu Düzenleme Kışkırtmaktan Kaçınmak 3 Özdenetim Hilim Sahibi Olmak 5 Sabırlı Olmak 2 ĠletiĢim Becerileri 61 Duygusal Olmayan İfadeler 6 Etkin Dinleme 0 Soru Sorma 2 Anlaşılabilir Konuşma 3 Uyarma 5 Amacını Belli Etme 3 Öğüt Verme 3 Yaratıcı DüĢünme Problemleri Tanımlama 1 Yenilikçi Yollar Oluşturma 8 EleĢtirel DüĢünme Davranışın Nedenlerini Araştırmak 1 Karşılaştırma Yapma 1 Gelecek Davranışları Planlama 2 Uygun Bilgileri Seçebilme 3 Strateji Oluşturma 6 Tablo : Çatışma Çözme Süreçleri Kapsamında Oluşturulan Kod Sistemi 5. ARAġTIRMANIN GEÇERLĠK VE GÜVENĠRLĠĞĠ Bilimsel araĢtırmaların kabul koĢullarından biri de geçerlik ve güvenirliğin sağlanması ile ilgilidir. Nicel araĢtırmalardan farklı olarak nitel araĢtırmalarda bu kavramlar biraz daha farklı uygulama özelliklerine sahiptir. Nitekim nicel araĢtırmalar bir olgunun ne derece var olduğuna odaklanırken nitel araĢtırmalarda olgunun var oluĢ 12 dinamikleri ve anlamları ön plana çıkmaktadır. Bu çerçevede nitel araĢtırmada iç ve dıĢ olmak üzere iki boyutta incelenen geçerlik, araĢtırmacının araĢtırdığı olguyu, olduğu biçimiyle olabildiğince yansız gözlemesi anlamına gelmektedir. Nitel araĢtırmalarda iç geçerlik, araĢtırma sonuçlarına ulaĢırken izlenilen sürecin, çalıĢılan gerçekliği ortaya çıkarmadaki yeterliliği olarak ifade edilmektedir. Bu hususta iç geçerliğin sağlanması için araĢtırmanın veri toplama, analiz ve yorumlama süreçlerinde tutarlılığın sağlanabilmesi için ilgili literatürde yer 12 Ali Baltacı, ―Nitel AraĢtırma Süreci: Nitel Bir AraĢtırma Nasıl Yapılır?‖, Ahi Evran Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, c. 5, sy. 2 (2019), s. 380. 62 alan kuramsal bilgilere baĢvurulmuĢtur. Dış geçerlik, araĢtırma sorularının evrensel niteliğe eriĢmesi veya genellenmesi olarak da adlandırılabilir. Sosyal olayların değiĢken yapısı nitel araĢtırmalarda genelleme ile ilgili de farklı yollara baĢvurulmasını gerektirmektedir. Bunun için de araĢtırmamızda dıĢ geçerliğin sağlanması için kıssalarla 13 ilgili mümkün olduğunca ayrıntılı bilgiler verilmeye çalıĢılmıĢtır. Nitel araĢtırmalarda güvenirlik konusu da nicel araĢtırmalardan farklı bir anlam ifade etmektedir. Ġnsan tutum ve davranıĢlarının dinamik oluĢu, kullanılan araĢtırma yöntemi fark etmeksizin çalıĢmanın aynen tekrarını mümkün kılmamaktadır. Bundan kaynaklı olarak da nitel araĢtırma ilkeleri ile dıĢ güvenirlik yani araĢtırmanın tekrar edilebilirliği arasında çeliĢkili bir durum ortaya çıkmaktadır. Aynı Ģekilde iç güvenirlik ile ilgili de her araĢtırmacının olay ve olguları farklı anlamlandırmasından dolayı nitel araĢtırma yöntemlerinin temel özellikleriyle çeliĢkili olmaktadır. Fakat yine de nitel araĢtırmalarda dıĢ güvenirlik ve iç güvenirliği sağlamaya yönelik birtakım yöntemler 14 bulunmaktadır. AraĢtırmamızda dıĢ güvenirliğin sağlanması için araĢtırmada kullanılan veri kaynakları, yorumlara kaynaklık eden olay, olgu ve kuramlar araĢtırma raporunda açıkça belirtilmiĢtir. Ġncelenmesi planlanan kıssalarda geçen kahramanlar ile ilgili özelliklere olabildiğince yer verilmeye çalıĢılmıĢtır. AraĢtırma bulgularının 15 yorumlanması esnasında var olan literatür birikiminden faydalanılmıĢtır. Ġç güvenirliğin sağlanması için de araĢtırmada, dokümanlardan elde edilen ilgili kıssa metinleri yorumsuz bir Ģekilde okuyucuya sunulmuĢtur. AraĢtırma verileri, önceden oluĢturulmuĢ ve ayrıntılı olarak tanımlanmıĢ bir kavramsal çerçeveye bağlı olarak analiz 16 edilmiĢtir. Elde edilen bulgularla ilgili uzman görüĢlerine de baĢvurulmuĢtur. ÇalıĢmamızın bu bölümünde yer verilen bilgiler doğrultusunda nitel araĢtırma yöntemiyle hazırlanan araĢtırmamızın iĢlem Ģeması, Tablo ‘te gösterilmiĢtir. 13 Baltacı, a.g.m., s. 380. 14 ġimĢek, Yıldırım, a.g.e., ss. 272-73. 15 Baltacı, a.g.m., s. 281. 16 ġimĢek, Yıldırım, a.g.e., s. 275. 63 AraĢtırma ĠĢlem ġeması Problemler 9. Kur‘an kıssalarında iĢlenen çatıĢma türleri nelerdir? 10. Kıssalarda geçen çatıĢmaların nedenleri nelerdir? 11. Kıssalarda geçen çatıĢmalar karĢısında kiĢiler nasıl tepkiler göstermiĢtir? 12. Kıssalarda hangi çatıĢma çözme yöntemleri uygulanmıĢtır? 13. ÇatıĢma yaĢayan kiĢilerde bulunan beceriler nelerdir? 14. ÇatıĢmaların çözümünde hangi modeller kullanılmıĢtır? 15. ÇatıĢma çözme süreçleri kapsamında belirlenen kavramların kıssalardaki dağılımları nasıldır? 16. Ġlgili kıssaların çatıĢma çözme süreçleri kapsamında benzerlik durumları nasıldır? Örneklemin Belirlenmesi 1. Kur‘an-ı Kerim‘de geçen kıssalardan kuramsal örnekleme yoluyla çatıĢma çözme süreçleri kuramsal bilgileri temel alınarak örneklem oluĢturulmuĢtur. Nitel Verilerin Toplanması 1. ÇatıĢma ve çözüm süreçleriyle iliĢkin literatür taraması yapılmıĢtır. 2. Kur‘an kıssalarının geçtiği ayetler tespit edilip incelenmiĢtir. 3. Ayetler hakkında detaylı bilgiler elde edebilmek için çeĢitli tefsirlere ve ilgili güncel kaynaklara baĢvurularak doküman incelemesi gerçekleĢtirilmiĢtir. Verilerin Analizi ve Yorumlanması 1. Yapılan incelemeler sonucunda belirlenen Kur‘an kıssaları, çatıĢma çözme süreçleri kapsamında MAXQDA 2020 programı kullanılarak içerik analizi ile açıklanmıĢtır. 2. Elde edilen nitel verilerin yine aynı programda sayısal analizi de yapılmıĢtır. Sonuç AraĢtırmanın problemleri doğrultusunda sonuç raporu hazırlanmıĢtır. Tablo : Durum Çalışması Deseniyle Hazırlanan Araştırmanın İşlem Şeması 64 DÖRDÜNCÜ BÖLÜM DĠN EĞĠTĠMĠNDE KUR’AN KISSALARININ KĠġĠLER ARASI ÇATIġMALAR VE ÇÖZÜM SÜREÇLERĠ KAPSAMINDA ĠNCELENMESĠ 1. DĠN EĞĠTĠMĠNDE KĠġĠLER ARASI ĠLĠġKĠLER VE ÇATIġMA ÇÖZME Din, bireyin yalnızca Allah ile olan iliĢkisini değil, aynı zamanda kendisi ve çevresindeki insanlarla ilgili düĢüncelerini, iliĢkilerini, tutum ve davranıĢlarını düzenleyen bir olgudur. Öyle ki din ile bireyin yaĢantısı arasındaki etkileĢimin tespit edilmesine yönelik yapılan çalıĢmaların çoğunluğu, din duygusunun ruh ve beden sağlığı üzerinde olumlu etkilerinin bulunduğuna iĢaret etmektedir. Bu hususta yapılan çalıĢmaların sonuçlarını inceleyen araĢtırmacılar, bireylerin fiziksel ve ruhsal nitelikteki rahatsızlıklarıyla baĢa çıkma süreçlerinde, din ve maneviyatın birer tampon görevi üstlendiğini ifade etmektedirler. Yine benzer araĢtırmalar neticesinde, din ve maneviyatın, kiĢinin iç huzurunu arttırmasında, sorunlarla mücadele ederken ilave bir kuvvet kazanmasında, öfke ve kızgınlığını kontrol edebilmesinde, depresyona karĢı bireyin kendisini korumasında, madde kullanımı ve intihar eğilimini azaltmasında 1 önemli derecede etkili olduğu ortaya konulmaktadır. Artan nüfus, ekonomik sorunlar, iĢsizlik, etnik gruplaĢmalar, din, mezhep ve ırk farklılıklarından kaynaklı anlaĢmazlıklar, toplumun her kesiminde hem bireysel hem de sosyal alanda birtakım problemleri, huzursuzlukları ve uyuĢmazlıkları da beraberinde 2 getirmektedir. Eğitim kurumlarının, toplumun küçük bir örneği olduğu düĢünüldüğünde, toplum yaĢantısının bir Ģekilde eğitim ortamına yansıyacağı da kabul edilmektedir. Bu nedenle okul öncesi dönemden yükseköğrenime kadar tüm 1 Asım Yapıcı, Ruh Sağlığı ve Din: Psiko-Sosyal Uyum ve Dindarlık, Adana: Karahan Kitabevi, 2007, ss. 50-51. 2 Asude Bilgin, Okullarda Şiddeti Önlemede Bir Yöntem Çatışma Çözme, Bursa: Ezgi Kitabevi, 2008, s. 44. 65 kademelerde ve alanlarda verilen eğitimin hedefleri arasında, bireylerin karĢılaĢtıkları 3 tüm bu problemlerin çözümünde, uygun becerilerin kazandırılması da bulunmaktadır. Problemlerin kiĢiler arası boyutunu oluĢturan çatıĢmalar, en küçük toplumsal birim olan aileden baĢlayarak, iĢyerlerinde, sokaklarda, ülkeler arasında, özetle yaĢamın her alanında sık ve Ģiddetli bir biçimde yaĢanılan durumlardır. Bireyler bazen bu çatıĢmaları olumlu/yapıcı yöntemlerle çözerken bazen de olumsuz/yıkıcı yöntemlerle çözmeyi tercih etmektedirler. Buna bağlı olarak toplumun minyatürü kabul edilen eğitim kurumlarında da çatıĢmaların farklı Ģekillerde çözüldüğü gözlemlenmektedir. Bu çözüm Ģekillerinden olumsuz/yıkıcı olanlarının kullanılması, eğitim ortamlarında bir yandan yönetimi zorlaĢtırırken diğer yandan ulaĢılması hedeflenen verimi de 4 azaltmaktadır. Bu olumsuzlukları en aza indirgemek için eğitim ortamlarında uygun yöntemlerle kazandırılan din duygusunun, fiziksel ve ruhsal anlamda bireyleri olumlu destekleyip çevredeki diğer bireylerle yaĢadıkları çatıĢmaların olumlu/yapıcı Ģekilde çözülmesine katkı sağlamada önemli bir görevi üstlendiği düĢünülmektedir. Bu konuda din eğitimi akademisyenleri, din öğretiminde yaklaĢımın “Öğrencinin bilincinin gelişmesini sağlayacak koşulları oluşturmak ve öğrenciye hayatın problemlerini çözebilmesinde yardımcı olacak yolları göstermek” olabileceğini, hedefinin ise “kendi başına düşünme kabiliyeti, eleştirel düşünme, seçme kabiliyeti, hayatın anlamını keşfetme ve inancını aklıyla bütünleştirme” becerilerinin geliĢtirilmesi 5 olması gerektiğini savunmaktadırlar. Çünkü bireye inancı sayesinde hayatın sorunlarının üstesinden gelmesine ve mutlu bir yaĢam sürdürmesine yardımcı olacak nitelikte verilen bir din eğitiminin, ancak okulun amaçlarına katı sağlayabildiği ifade edilmektedir. Böylelikle de din eğitimi, bireyi yaĢadığı olumsuzluklara karĢı güçlü kılarken, olay ve olguları anlamlandırabilmesine, içinde bulunduğu sorunlara doğru 6 çözüm yolları bulabilmesi için gerekli becerileri kazanmasına yardımcı olabilmektedir. 3 Yasemin Aydoğan, Problem Çözme ve Problem Çözme Becerilerinin Desteklenmesi, ed. Esra Ömeroğlu, 2. bs., Ankara: Kök Yayıncılık, 2012, ss. 5-6. 4 Asude Bilgin, a.g.e., s. 44. 5 Beyza Bilgin, Mualla Selçuk, Din Öğretimi, 1. bs., Ankara: Gün Yayıncılık, 1997, s. 157; Süleyman Akyürek, ―Ġlk ve Orta Öğretimde Din Öğretimi: Kuramsal Çerçeve‖, Din eğitimi El Kitabı, Ankara: Grafiker Yayınları, 2012, s. 107. 6 Beyza Bilgin, Selçuk, a.g.e., s. 148; Akyürek, a.g.e., s. 108. 66 Bu çerçevede eğitim kurumlarımızda uygulanan Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Dersi Öğretim Programı‘nda da belirtildiği gibi din eğitimi ve öğretimi vesilesiyle “öğrencilerin dinî ve ahlaki kavramları yorumlamaları ve var olan araştırma, sorgulama, problem çözme, iletişim kurma vb. temel becerilerin geliştirilmesi” 7 amaçlanmaktadır. Tüm bu bilgiler çerçevesinde din eğitimi programlarında bireylere kazandırılması hedeflenen beceriler ile çalıĢmamızın birinci bölümünde ifade edilen çatıĢma çözme becerilerinin benzer nitelikte olmaları, uygun yöntemlerle verilecek olan din eğitiminin, kiĢiler arası çatıĢmaların çözümünde de etkili olan bir yönünün olduğunu ortaya koymaktadır. Nitekim konuyla ilgili olarak ülkemizde hazırlanan ―KiĢilerarası ÇatıĢma Çözme Becerilerini Din Temelli GeliĢtirme Programı‖ sonuç verilerine göre de programın uygulandığı bireylerin sahip oldukları sosyal dıĢadönüklük, empati kurabilme, etkin dinleme, baĢkalarının gereksinimlerine odaklanma, öfke kontrolü gibi 8 çatıĢma çözme becerilerine dinin olumlu bir katkısının olduğu ifade edilmiĢtir. 2. ĠSLAM’A GÖRE KĠġĠLER ARASI ĠLĠġKĠLER Bireyler, uyum ve anlaĢma çerçevesinde iliĢkilerini sürdürdüğü gibi zaman zaman uyuĢmazlık ve anlaĢmazlıklarla da karĢılaĢabilmektedirler. YaĢanılan uyuĢmazlıklar, anlaĢmazlıklar karĢısında gösterilen tutum ve davranıĢlar, hem bireysel hem de toplumsal düzeyde insanlar arası iliĢkilerin ya sağlıklı bir Ģekilde devamını sağlamakta ya da iliĢkilerin yıpranmasına ve sonlanmasına sebebiyet vermektedir. Ġslam dini, inananlarının yaĢantılarının her alanında varlığını hissettiren bir din olduğundan, sosyal alanda da kiĢiler arası iliĢkiler ve iletiĢimi düzenleyici bir görev üstlenmiĢtir. Öyle ki Ġslam ile aynı kökten olan ―müsâleme‖ kelimesi “çatışma ve zıtlaşmayı ortadan kaldırarak uyuşmak, anlaşmak, birbirinden emin olmak, dostça 7 T.C. Milli Eğitim Bakanlığı, Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Dersi (4-8. Sınıflar) Öğretim Programı, Ankara: T.C. Milli Eğitim Bakanlığı, 2018, s. 8. 8 Ġsmail Küçükköse, Kişilerarası Çatışma Çözme Becerilerini Din Temelli Geliştirme Programı, (Doktora Tezi), Konya: Necmettin Erbakan Üniversitesi, 2018, ss. 101-102. 67 münasebetler kurmak” anlamlarına gelmektedir. Kelimenin iĢaret ettiği bu anlamlara göre Müslüman bireylerin, çevrelerindeki insanlar ile anlaĢıp uyuĢan, onlarla barıĢ 9 içinde yaĢamak isteyen kimseler olmaları gerektiği anlaĢılmaktadır. Bu doğrultuda, bireylerden de hilim, ülfet, sulh, ıslah gibi Ġslam ahlakına uygun birtakım özelliklere sahip olmaları beklenmektedir. Bu ahlaki erdemlerin kelime anlamları incelendiğinde hilim, akıllı, kültürlü olmakla kazanılan, beĢerî münasebetlerde hoĢgörülü, bağıĢlayıcı 10 ve medenî davranıĢlar sergilemeyi sağlayan ahlaki erdem olarak ifade edilirken; ülfet, 11 insanlar arasında uzlaĢma, kaynaĢma ve barıĢ içinde yaĢamayı; sulh insanlar arası 12 13 nefreti gidererek barıĢ ve uzlaĢmayı sağlama, barıĢtırmayı; ıslah ise kendisini veya 14 insanlar arasındaki iliĢkileri düzeltmeyi; barıĢmayı, barıĢtırmayı ifade etmektedir. Ġslam‘ın kiĢiler arası iliĢkilere verdiği önemle ilgili, sınırlı olarak aktardığımız bu 15 bilgiler aslında Ġslam‘ın bir müsâleme (barıĢ ve dostluk) dini olduğuna ve mensuplarından da bu doğrultuda çizilmiĢ bir yaĢantıya sahip olmalarının istendiğine iĢaret etmektedir. Bu doğrultuda da temel kaynaklarından olan Kur‘an-ı Kerim ve Hz. Peygamber (s.a.v.)‘in hayatında, sağlıklı, barıĢçıl iliĢkilerin kurulduğu toplum düzeninin oluĢturulması için bizlere güzel davranıĢ örnekleri ve mukaddes öğütlerin sunulduğu fark edilmektedir. 2.1. KUR‘AN-I KERĠM‘E GÖRE KĠġĠLER ARASI ÇATIġMALAR Kur‘an-ı Kerim‘de uyuĢmazlığa, anlaĢmazlığa, çatıĢmaya, tartıĢmaya ve sürtüĢmeye karĢılık gelen birçok kelime bulunmaktadır. Bu kelimeleri birkaç ayetin örnekliğinde aĢağıdaki Ģekilde açıklamamız mümkündür: 9 Diyanet ĠĢleri BaĢkanlığı, İlmihâl, Ankara: Diyanet ĠĢleri BaĢkanlığı, c. 2, s. 497, https://webdosya.diyanet.gov.tr/DiyanetAnasayfa/UserFiles/DiniBilgiler/ilmihal_cilt_2.pdf, (11.05.2021). 10 Mustafa Çağrıcı, ―Hilim‖, TDV İslâm Ansiklopedisi, Ġstanbul: TDV Ġslâm AraĢtırmaları Merkezi, 1998, c. 18, s. 33, https://islamansiklopedisi.org.tr/hilim, (12.05.2021). 11 Çağrıcı, ―Ülfet‖, a.g.e., c. 42, s. 286, https://cdn2.islamansiklopedisi.org.tr/dosya/42/C42013664.pdf, (12.05.2021). 12 Râğıb el-Ġsfahânî, Müfredât, çev. Mustafa Yıldız, 6. bs., Ġstanbul: Çıra Yayınları, 2020, s. 565. 13 Fahrettin Atar, ―Sulh‖, TDV İslâm Ansiklopedisi, Ġstanbul: TDV Ġslâm AraĢtırmaları Merkezi, 2009, c. 37, s. 281, https://islamansiklopedisi.org.tr/sulh--yargi, (12.05.2021). 14 Ali Merad, ―Islah‖, TDV İslâm Ansiklopedisi, Ġstanbul: TDV Ġslâm AraĢtırmaları Merkezi, 1999, c. 19, s. 167, https://islamansiklopedisi.org.tr/islah#1-kavramin-icerigi-ortaya-cikisi-ve-gelismesi, (12.05.2021). 15 Diyanet ĠĢleri BaĢkanlığı, a.g.e., c. 2, s. 497. 68 c-d-l: Allah Teâlâ, Kur‘an-ı Kerim‘de düĢünmesi, ibret alması, kötülüklerden / َجذَل uzak durması için birçok örnek verildiği halde fıtrat olarak insanın tartıĢmaya, anlaĢmazlığa düĢkün olduğunu belirtmekte ve bu durumu da ―َجذَل / c-d-l‖ kelimesi ile 16 ifade etmektedir. TartıĢma ve mücadelede üstün gelmek için çaba sarf etmek anlamları 17 olan kelimenin tefsirlerde kullanıldığı anlamının “bir kavmin peygamberine karşı husumet etmesi, getirdiklerini inkâr etmesi, din konusunda peygamberle tartışması, hak 18 ile batılın ters düşmesi” Ģeklinde olduğu açıklanmaktadır. Ġslam âlimlerinin önemli bir kısmı cedel kelimesinin temelinde ne pahasına olursa olsun rakibi susturmak gibi bir duygunun bulunduğunu gördükleri için bu yöntemi her zaman ahlaki bulmamıĢlardır. Fakat Allah Teâlâ‘nın, tebliğ sürecinde peygamberine insanları dine davet ederken de َّأحسه" ٌَّي َّبالتي ayetinde tartıĢmanın en güzel yöntem ve üslupla yapılması "َجادلٍم 19 gerektiğini buyurmasıyla bu konudaki hassasiyetin vurgulandığı anlaĢılmaktadır. ,h-s-m: SürtüĢmek anlamına gelen kelime, bazen bir kiĢi, bazen iki kiĢi / َخْصم 20 bazen de bir topluluk arasında geçen tartıĢmayı ifade etmek için kullanılmaktadır. Kâfir ile Ģeytanın kimin inkâra, günah iĢlemeye sebebiyet verdiği konusunda birbirlerini suçlamaları üzerine Allah Teâlâ "َّلذي َّتختصمُا َّ"ال buyurarak tartıĢmalarına son 21 vermelerini isterken de h-s-m kelimesini kullanmıĢtır. Yine Kur‘an-ı Kerim‘de Allah hakkında tartıĢan iki grup da "َّربٍم َّفي َّاختصمُا Ģeklinde h-s-m kelimesinin "ٌذانَّخصمان 22 türevleriyle ifade edilmiĢtir. َىاَسَعة ve تَىاََسع n-z-a: Ġlgili kelimeden türeyen / وشع çekiĢme, ağız ُم kavgası(münazaa), anlaĢmazlık, boğuĢma, düĢmanlık ve mücadele etmeyi ifade 23 etmektedir. Kur‘an-ı Kerim‘de "َّفزدَي َّشيء َّفي َّتىاسعتم ayetinde Müslümanların "فإن 24 yaĢadıkları anlaĢmazlık durumu n-z-a kelimesinin türevi ile ifade edilmiĢtir. Rivayete 16 el-Kehf, 18/54. 17 Ġsfahânî, a.g.e., s. 211. 18 el-Kehf, 18/54; Ġmâm Celâleddîn es-Süyûtî, ―Ed-Dürrü‘l-Mensûr‖, İslâm ilimleri, (19.07.2021), http://www.islamilimleri.com/Tefsir/Tefsir/index.htm. 19 en-Nahl, 16/125; Hayrettin Karaman vd., Kur’an Yolu, 4. bs., Ankara: Diyanet ĠĢleri BaĢkanlığı, 2014, c. 3, s. 454. 20 Ġsfahânî, a.g.e., s. 322. 21 Kâf, 50/28. 22 el-Hac, 22/19. 23 en-Nisâ, 4/59; Tâ-hâ, 20/62; Ġsfahânî, a.g.e., s. 950. 24 En-Nisâ, 4/59. 69 göre Firavun ve adamları Hz. Mûsâ‘nın sihirbaz olup olmadığını aralarında tartıĢmıĢlardır. Yine bu tartıĢma da Kur‘an-ı Kerim‘de geçen َّ َّبيىٍمََّأسزَا َّأمزٌم "فتىاسعُا 25 .ayetinde n-z-a kelimesinden türeyen bir fiille ifade edilmiĢtir الىجُِ" h-l-f: ÇatıĢmaları, anlaĢmazlıkları ifade etmek için kullanılan bu kelimeden / خلف türeyen ََِّلف ِاْخت / ihtilaf kavramı, bireyin davranıĢlarında veya sözlerinde baĢkalarından farklı bir yol tutması anlamına gelmektedir. Bu farklılığın çekiĢmelere yol açtığı durumlarda da ilgili kelime bazen َىاَسَعة ََلة anlaĢmazlık) ve) ُم tartıĢma) için de) ُمَجاد 26 kullanılmaktadır. Allah Teâlâ Kur‘an-ı Kerim‘de, insanların farklı düĢünce ve inançlara sahip olmalarından dolayı anlaĢmazlıkların yaĢanacağını bildiğini, hatta insanları da bu duruma uygun olarak yarattığını ifade etmektedir. Bu yaĢanacak 27 anlaĢmazlıkları da "َالَّيشالُنَّمختلفيه" ayetinde h-l-f kelimesinin türeviyle ifade etmiĢtir. Yine Allah Teâlâ "ًَّفي َّيختلفُن َّالذي َّلٍم َّ"ليبيه ayetinde de insanların içinde bulundukları 28 anlaĢmazlığı yine h-l-f kelimesinin bir türevini kullanarak anlatmıĢtır. Mezkûr ayetlerden de anlaĢılacağı üzere insanların zaman zaman çatıĢmalar, anlaĢmazlıklar, sürtüĢmeler, uyuĢmazlıklar yaĢamaları kaçınılmaz ve yaratılıĢtan gelen bir durumdur. Tüm bu olumsuzluklar karĢısında, Ġslam‘a göre kiĢiler arası iliĢkilerde, daha önce de ifade edildiği gibi müsâlemenin, barıĢın ve uyumun ön planda tutulması önemsenmektedir. Nitekim Kur‘an-ı Kerim‘de, rahmanın has kullarının özelliklerinin açıklandığı ayette geçen ―selam” kelimesi de Ġslam kelimesi ile aynı kökten olup Müslüman bireylerin karĢılaĢtıkları zorba, cahil davranıĢlar karĢısında "قَالُوا َسََلًما" diyerek 29 30 barıĢçıl bir tavır sergilemeleri, bazılarına göre ise uygun sözler söylemeleri gerektiğini ifade etmektedir. Kur‘an-ı Kerim‘de kiĢiler arası çatıĢmaların çözümünde nasıl bir yol izlenmesi gerektiğiyle ilgili baĢka örnekler verilecek olursa Lokmân (a.s.)‘ın oğluyla olan diyaloğu da bizler için yol gösterici olmaktadır. Hikmetli sözleriyle bilinen Lokmân 25 Tâ-hâ, 20/62; Muhammed b. Cerir Taberî, ―Câmı u‘l-Beyân an Te‘vîlı Âyı ‘l-Kur‘ân‖, İslâm ilimleri, (19.07.2021), http://www.islamilimleri.com/Tefsir/Tefsir/index.htm. 26 Ġsfahânî, a.g.e., s. 334. 27 Hûd, 11/118; Karaman vd., Kur'an Yolu, c. 3, s. 207. 28 en-Nahl, 16/39. 29 el-Furkân, 25/63; Karaman vd., Kur'an Yolu, c. 4, ss. 137-38. 30 Ġsfahânî, a.g.e., s. 482. 70 (a.s.), oğluna insanlar tarafından baĢına gelen sıkıntılar ve imtihanlar karĢısında kararlılıkla sabırlı olmasını, böylelikle de metanetli bir duruĢ sergilemesini tavsiye 31 etmiĢtir. Çünkü insanların karĢılaĢtıkları olumsuz durumları olumluya çevirme noktasında gösterdikleri çaba doğrultusunda akıllarıyla doğru çözüm yollarını bulabilme becerisi olarak da bilinen sabır, bireyi isyankârlıktan, taĢkınca söz ve davranıĢlardan sakındırmakta, dayanıklılığını artırmaktadır. Nitekim Kur‘an-ı Kerim‘de beĢ ayette geçen, yüze yakın ayette de aynı kökten farklı türde kelimelerle yer verilen sabrın önemine binaen Allah Teâlâ, sabırlı davranıp kötülüklere kötülükle değil, iyilikle 32 karĢılık verenlere, düĢmanlarının hile ve tuzaklarının zarar vermeyeceğini 33 buyurmuĢtur. Bu bilgilere ek olarak Kur‘an-ı Kerim‘de, yaĢanılan çatıĢmaların çözümünde 3. kiĢilerin de etkili olabileceğine vurgu yapılmaktadır. Allah Teâlâ müminlerin ancak kardeĢ olduğunu vurgulayarak çatıĢma, anlaĢmazlık, uyumsuzluk durumlarında Müslümanların çatıĢma yaĢayan kiĢi ya da grupların aralarını düzeltmelerini buyurmaktadır. Bunun için de çatıĢmaların yaĢandığı durumlara karĢı Müslümanların duyarsız kalmayıp anlaĢmazlık yaĢayan tarafların aralarını ıslah etmeleri, sulh ortamını oluĢturarak uzlaĢtırmayı sağlamaları ve bir nevi arabuluculuk yapmaları 34 buyurulmuĢtur. 2.2. ÇATIġMALARIN ÇÖZÜMÜNDE HZ. PEYGAMBER (S.A.V.)‘ĠN ÖRNEKLĠĞĠ Bireyler amaçlarına ulaĢabilmek için uygun örnek ve rehberler edinerek onların yollarını izlemekte, tavsiyelerine uyarak yaĢantılarını düzenlemektedirler. Allah Teâlâ, bu hususta Kur‘an-ı Kerim‘de biz inananlar için örnek alabileceğimiz birçok olay ve kiĢilerden bahsetmektedir. Bu olay ve kiĢiler arasında geçen, Allah Teâlâ‘nın da ―üsve-i hasene‖ olarak bahsettiği, örnekliğine bir ömür boyu ihtiyaç duyacağımız Hz. 35 Peygamber (s.a.v.), kendisinin güzel ahlakı tamamlamak üzere gönderildiğini 31 Lokmân, 31/17; Karaman vd., Kur'an yolu, c. 4, s. 338. 32 el-Fussilet, 41/34. 33 Âl-i Ġmrân, 3/120; Çağrıcı, ―Sabır‖, a.g.e., c. 35, ss. 337-38.. 34 el-Hucurât, 49/9-10; Karaman vd., Kur’an Yolu, c. 5, ss. 92-93. 35 Karaman vd., Kur'an Yolu, c. 4, s. 377. 71 36 çevresindekilere anlatmıĢ, onlara da güzel ahlaklı olmalarını ve buna uygun 37 davranmalarını tavsiye etmiĢtir. Hz. Peygamber (s.a.v.), güzel ahlakının etkisiyle kiĢiler arası iliĢkilerini sağlıklı bir Ģekilde kurmuĢ ve yönlendirmiĢ, ashabına da kurdukları iliĢkilerde temel ölçütün “Allah için sevmek ve Allah için nefret etmek” olması gerektiğini buyurmuĢtur. Çünkü 38 bütün sevgiler menfaat için değil, Allah için olduğunda bir anlam ifade etmektedir. Bu doğrultuda Hz. Peygamber (s.a.v.), kiĢiler arasında yaĢadığı çatıĢmaları da güzel ahlakıyla yapıcı bir Ģekilde çözümlemiĢ ve böylece kendi zamanında ashabına ve tüm müminlere doğru model ve güzel örneklik sunmuĢtur. Konumuzla ilgili olarak kiĢiler arasında yaĢanan çatıĢmalar karĢısında Hz. Peygamber (s.a.v.)‘in sergilediği örnek davranıĢları aĢağıda yer alan konu baĢlıklarında bulabilmekteyiz. 2.2.1. Hz. Peygamber (s.a.v.)’in Sabırlı Olması Hz. Peygamber (s.a.v.)‘in özelliklerinden bir tanesi de ülü‘l-azm peygamberlerden 39 olmasıdır. Bu yönüyle Hz. Peygamber (s.a.v.), baĢına gelen her türlü musibet, sıkıntı karĢısında azim ve sebatli olmayı ihmal etmemiĢ, insanlarla olan iliĢkisini de bu 40 çerçevede korumaya çalıĢarak yaĢadığı sorunlar karĢısında sebat etmiĢ ve ümitsizliğe 41 kapılmamıĢtır. Öyle ki Hz. Peygamber (s.a.v.), adaletsizlikle itham edilmiĢ, ibadetlerini yerine getirdiği mescitte uygun olmayan davranıĢların yapıldığına Ģahit olmuĢ, kendisine saygısızlık yapıldığı durumlarla karĢılaĢmıĢ olsa da bu olaylar karĢısında sabırlı bir duruĢ sergilemiĢ ve öfkesine yenik düĢmemiĢtir. Çünkü Hz. Peygamber (s.a.v.)‘e göre pehlivan olarak bilinen güçlü kimse, insanları güreĢte yenen 42 değil, öfke anında öfkesine hâkim olabilen kiĢidir. Bu hususta kendisi, öfkesine hâkim olabildiği gibi ashabına da öfkeli oldukları zamanlarda Allah‘a sığınmalarını, öfkelerini 36 Ġbn Hanbel, II, 381; Mehmet Emin ÖzafĢar vd., Hadislerle İslâm, 3. bs., Ankara: Diyanet ĠĢleri BaĢkanlığı, 2015, c. 3, ss. 11. 37 Ebû Dâvûd, Sünnet, 15; Tirmizî, Birr, 55; Mehmet Emin ÖzafĢar vd., Hadislerle İslâm, 3. bs., Ankara: Diyanet ĠĢleri BaĢkanlığı, 2015, c. 3, ss. 13. 38 a.g.e., c. 3, s. 79. 39 el-Ahzâb, 33/7. 40 el-Ahkâf, 46/35. 41 ÖzafĢar vd., a.g.e., c. 3, s. 199. 42 Müslim, Birr, 106; Ebû Dâvûd, Edeb, 3; ÖzafĢar vd., a.g.e., c. 1, s. 105. 72 yatıĢtırmaya yardımcı olması için de onlara ayaktalarsa oturmalarını, geçmediyse uzanmalarını tavsiye etmiĢtir. Ġnsanlar arası iliĢkileri çok önemseyen Hz. Peygamber (s.a.v.), insanlarla bir arada yaĢayıp eziyetlerine sabreden müminin, insanlardan ayrı yaĢayıp, sıkıntılar karĢısında sabır göstermeyen müminden daha büyük bir ecre nail olacağını vurgulayarak yaĢanılan uyuĢmazlıklar, olumsuzluklar ve çatıĢmalar karĢısında 43 sabırlı davranmanın önemini ifade etmiĢtir. 2.2.2. Hz. Peygamber (s.a.v.)’in YumuĢak Huylu (Hilim) Olması Sabırlı olmanın bir sonucu olarak bireyde yerleĢen hilim, öfkenin kontrol edilmesini kolaylaĢtıran ahlaki bir erdemdir. Allah Teâlâ‘nın Kur‘an-ı Kerim‘de 44 övgüyle bahsettiği insanlar arasında öfkelendikleri zaman öfkelerini yenen insanların da bulunması, hilmin insan yaĢantısında önemli bir yere sahip olduğunu bizlere hatırlatmaktadır. Hilim, Allah Teâlâ‘nın övdüğü bir erdem olmasının yanında Hz. 45 Peygamber (s.a.v.)‘in de ahlakının temelini oluĢturan bir haslettir. Hz. Peygamber (s.a.v.), Allah Teâlâ‘nın sevdiği hasletlerden olan yumuĢak huyluluğun bireylerde yerleĢmesi için kendisi davranıĢlarıyla model olurken ashabına da zaman zaman bu konuda öğütler vermeyi ihmal etmemiĢtir. Öyle ki mescidi kirleten bir bedevîye karĢı birçok insan öfke ile karĢılık verirken Hz. Peygamber, bedevîyi serbest bırakmalarını, kirlettiği yeri de temizlemelerini buyurmuĢtur. Böylece de ashabına yumuĢak huylu oldukları takdirde öfkelerini yenebileceklerini, kiĢiler arasında oluĢabilecek çatıĢmaların yapıcı bir Ģekilde çözülebileceğini, var olan olumsuz davranıĢların güzellikle olumluya döndürülebileceğini bizzat kendi davranıĢlarıyla 46 göstermiĢtir. 43 Ġbn Mâce, Fiten 23; Ġbn Hanbel, II, 44; ÖzafĢar vd., a.g.e., c. 3, s. 211. 44 Âl-i Ġmrân, 3/134. 45 Çağrıcı, ―Hilim‖, a.g.e., c. 18, s. 33. 46 Ebû Zekeriyya en-Nevevî, Riyâzü’s-Sâlihîn, çev. M. Emin ÖzafĢar, Bünyamin Erul, 2. bs., Ankara: Diyanet ĠĢleri BaĢkanlığı, 2013, c. 2, ss. 71-75. 73 2.2.3. Hz. Peygamber (s.a.v.)’in Teennî ile Hareket Etmesi Akıllı, ağır baĢlı ve acele etmeden hareket etmek manalarında kullanılan teennî, hilim, vakar, sabır, yumuĢaklık ve sebatkârlık kavramlarıyla da benzer durumlarda kullanılan ahlaki bir erdemi ifade etmektedir. Hz. Peygamber (s.a.v.), beklenmedik ve üzücü durumlar karĢısında sabırlı olunmasını öğütlerken teennî ile hareket edilmesine, 47 kiĢinin davranıĢlarını bu doğrultuda düzenlemesine vurgu yapmıĢ olup aceleci ve anlık 48 karar vermekten sakınan kiĢileri de takdir ederek övmüĢtür. Zaman zaman aile içerisinde de sorunlarla karĢılaĢabilen Hz. Peygamber (s.a.v.), her zaman olduğu gibi olaylara sabır ve teenni çerçevesinde yaklaĢmıĢ, yaĢanılan çatıĢmaları en yapıcı yöntemlerle çözmeye çalıĢmıĢ ve ümmetine de bu noktada güzel 49 davranıĢ uygulamaları sunarak örnek olmuĢtur. 2.2.4. Hz. Peygamber (s.a.v.)’in Affedici Olması Hz. Peygamber (s.a.v.), Allah‘ın yasaklarının çiğnenmesi hariç, karĢılaĢtığı kötülükler karĢısında da affedici bir tutum sergilemiĢ, kötülüğe kötülükle karĢılık vermemiĢ, kimseyi Ģahsî olarak cezalandırmamıĢ; bağıĢlayıp hoĢ görmeyi tercih etmiĢtir. Çünkü Hz. Peygamber (s.a.v.)‘in ifadesi ile Allah Teâlâ, affeden bir kulunun 50 ancak Ģerefini artırdığından, affetmek bireyi zayıf değil, güçlü ve saygın kılmaktadır. Konuyla ilgili olarak kendisine türlü türlü eziyetlerde bulunan Mekkelileri cezalandırma imkânına sahipken bile Hz. Yûsuf‘u kendisine örnek alıp onları kınamadan “Allah sizi bağışlasın” diyerek soylu bir davranıĢ göstermiĢ, Mekkelilerin kalplerinin yumuĢamasına, kin ve nefret duygularından arınmalarına, tereddüt etmeden Ġslam‘a girmelerine vesile olmuĢtur. Öyle ki Allah Teâlâ da benzer durumlar karĢısında Hz. Peygamber (s.a.v.)‘den af yolunu tercih etmesini, iyiliği emretmesini ve kendini bilmeyen insanların davranıĢları karĢısında öfkesine yenik düĢmemesini, affedici 51 olmasını, iyiliğe çağırmaktan vazgeçmemesini buyurmuĢtur. Nitekim affetmek bir 47 Buhârî, Cenâiz, 31; Müslim, Cenâiz, 15; ÖzafĢar vd., Hadislerle İslâm, 2015, c. 3, s. 204. 48 Nevevî, a.g.e., c. 2, s. 71. 49 ÖzafĢar vd., a.g.e., c. 7, ss. 374-75. 50 Müslim, Birr, 69; a.g.e., c. 3, s. 317. 51 el-A‘râf, 7/199; Karaman vd., Kur’an Yolu, c. 2, s. 650. 74 yandan bireylerin kalbinden öfke, husumet ve intikam duygularını temizlerken, bir yandan da bu kötü duyguların insanlar üzerindeki ağır yükünü hafiflettiğinden, sıcak, 52 sağlıklı ve olgun bir iletiĢim ortamını mümkün kılmaktadır. 2.2.5. Hz. Peygamber (s.a.v.)’in Diğerkâm Olması Birinci bölümümüzde ifade edildiği üzere bireylerin yaĢadıkları çatıĢmaların nedenlerinden birinin de sınırlı kaynakların olmasıdır. Bu noktada bir ahlak terimi olarak bir kimsenin, kendisi ihtiyaç içinde bulunsa bile sahip olduğu imkânlarını baĢkalarının ihtiyacını karĢılamak üzere kullanması, baĢkasının yararı için fedakârlıkta bulunması anlamına gelen diğerkâmlık, Hz. Peygamber (s.a.v.)‘in yaĢantısında temelde 53 bulunan, ashabına da bu noktada birçok kez öğütler verdiği bir erdemdir. Bireyin malından, rahatlığından hatta canından vazgeçmesinin yanında yapılan hataların affedilmesi, sıkıntıları sabredilmesi, azla yetinilmesi ve bazen de kendi hakkından feragat etmesini ifade eden bu erdem, Hz. Peygamber (s.a.v.)‘in ifadesine göre de imanın bir gereği olup bireyi kötü duygulardan sakındırırken güzel vasıfların 54 yerleĢmesine imkân sağlamaktadır. Hz. Peygamber (s.a.v.)‘in teĢvik ettiği, bireylerin kardeĢçe yaĢadığı toplum düzeninin ön koĢullarından olan fedakârlık ve îsâr duyguları vesilesiyle bireylerin birbirlerine karĢı özveride bulunması, birbirlerine karĢı duyarlı olması sağlandığı ölçüde toplumda sevgi ve dayanıĢmanın hâkimiyeti artmaktadır. Buna bağlı olarak iliĢkilerini bu yönde düzenleyen bireylerin oluĢturduğu toplumlarda, yaĢanılan çatıĢmaların da yapıcı bir Ģekilde çözülmesi mümkün olmakta ve toplumsal 55 huzur sağlanmaktadır. 2.2.6. Hz. Peygamber (s.a.v.)’in Arabulucu Olması Bireyler, günlük hayatlarında sıklıkla karĢılaĢtıkları anlaĢmazlıklar, çatıĢmalar sonucunda bazen kırgınlıklar, küskünlükler yaĢayabilmektedirler. Bu durumlar karĢısında, Hz. peygamber (s.a.v.) insanlarla yaĢadıkları sorunlarını yapıcı bir Ģekilde 52 ÖzafĢar vd., a.g.e., c. 3, ss. 315-25. 53 Çağrıcı, ―Îsâr‖, a.g.e., c. 22, s. 490. 54 ÖzafĢar vd., a.g.e., c. 3, ss. 274-75. 55 a.g.e., c. 3, s. 279. 75 çözüp küsme, sırt çevirme, kin tutma gibi davranıĢlardan kaçındığı gibi diğer 56 Müslümanlara da bu davranıĢlardan uzak durmalarını öğütlemiĢtir. Bireyler bazen sorunlarını kendileri çözebildikleri gibi bazen de dıĢarıdan tarafsız bir kiĢinin yardımına ihtiyaç duyabilmektedirler. Bu noktada Allah Teâlâ‘nın ve Hz. Peygamber (s.a.v.)‘in bizlerden beklentileri ise tarafsız üçüncü bir kiĢi kimliğinde arabuluculuk görevini üstlenerek çatıĢmaların çözülmesine, küslerin barıĢmasına, insanların aralarının 57 düzeltilmesine vesile olmaktır. Ayrıca Hz. Peygamber (s.a.v.)‘in, insanların arasını düzeltirken söylenen küçük yalanların bile mazur görülebileceğini, arabuluculuğun nafile namaz, oruç ve sadakadan daha faziletli olduğunu ifade etmesi Ġslam‘da 58 arabuluculuğun önemini bizlere yansıtmaktadır. 3. BULGULAR VE YORUMLAR AraĢtırmamızın bu bölümünde din eğitimi metotlarından olan Kur‘an kıssalarının ikinci bölümde ifade edilen önemli iĢlevlerinden yola çıkılarak, kıssalarda kiĢiler arasında yaĢanan çatıĢmaların ve çözüm süreçlerinin nasıl iĢlendiği, hangi tutum ve davranıĢ modellerinin sergilendiği tespit edilmeye çalıĢılmıĢtır. Kıssalar, MAXQDA 2020 programıyla bir önceki bölümde yer alan kod kılavuzu çerçevesinde kodlanmıĢ, alt kodların istatistikleri alınarak grafikler oluĢturulmuĢ, kodların kıssalar üzerindeki dağılımını ifade eden Kod Matris Tarayıcısı ile tablolar oluĢturulmuĢtur. Analiz sonucunda elde edilen bulgular da ilgili literatür çerçevesinde yorumlanmıĢtır. Bu bilgiler neticesinde de kıssalar ve çatıĢma çözme süreçleri, programda yer alan MAXMaps bölümü ―Tek-Vaka Modeli (Kod HiyerarĢisi)‖ ile incelenerek haritalandırılmıĢ ve benzerlik durumları tespit edilmiĢtir. 3.1. KISSALARDA TESPĠT EDĠLEN ÇATIġMALARIN TÜRLERĠNE YÖNELĠK BULGULAR VE YORUM AraĢtırmamızda ele aldığımız kıssaların, çatıĢma çözme süreçleri kapsamında incelenmesi için oluĢturduğumuz temalardan olan çatıĢma türlerinin kategorileri ile ilgili dağılım grafiği ġekil ‘te sunulmuĢtur. 56 Nevevî, a.g.e., c. 3, s. 182. 57 el-Hucurât, 49/10. 58 ÖzafĢar vd., a.g.e., c. 3, ss. 263-65. 76 Şekil : Çatışma Türleri Kategorilerinin Kıssalar Üzerindeki Dağılımı Yöntem bölümü veri analizi konu baĢlığında yer alan kod sistemi tablosuna göre kodlanan bölümler incelendiğinde, kıssalardaki düĢünsel çatıĢmaların şirk, hedef çatıĢmalarının kazanç elde etme ve haklı olma isteği, davranıĢsal çatıĢmaların saldırganlık, duygusal çatıĢmaların ise kıskançlık ile kodlandığı anlaĢılmaktadır. Bu kodların kıssalar üzerindeki dağılımının yer aldığı bulgular, MAXQDA 2020 Kod Matris Tarayıcısı ile oluĢturulan Tablo ‘te sunulmuĢtur. Tablo : Çatışma Türlerinde Yer Alan Kodlarının Kıssalar Üzerindeki Dağılımı 3.1.1. DüĢünsel ÇatıĢmalar Bireylerin sahip oldukları değerler ve inançların zıt olmasından kaynaklı olarak düĢünsel çatıĢmaların yaĢandığını daha önceden ifade etmiĢtik. Bu noktada çatıĢma 77 türlerine yönelik bulguların yer aldığı tablolara göre, incelediğimiz kıssalar içerisinde düĢünsel çatıĢmaların Ģirkten kaynaklı olarak yaĢandığı anlaĢılmaktadır. Sözlükte “ortak olmak, ortak koşmak” anlamlarına gelen kelime, Ġslam dininde, “Allah Teâlâ’ya zatında, sıfatlarında, fiillerinde veya kendisine ibadet edilmesinde ortak tanımak, bu noktalarda onun benzeri, dengi ve ortağı olduğunu kabul etmek” anlamına 59 gelmektedir. AraĢtırmamızın bu kısmında da Ģirkten kaynaklı olarak yaĢanan düĢünsel çatıĢmalara yer verilmiĢtir. Konuyla ilgili olarak Ģirke karĢılık gelen çatıĢmalar, Hz. Nûh, Hz. Hûd, Hz. Sâlih, Hz. Ġbrâhim ve Hz. Mûsa‘nın yaĢantısından kesitler sunan kıssalarda yer almaktadır. Rivayete göre Hz. Nûh‘a kadar insanlar tevhid inancıyla yaĢamıĢ, Hz. Nûh‘un 60 kavmiyle ilk kez putperestlik ortaya çıkmıĢtır. Nitekim Allah Teâlâ‘nın uyarıcı olarak 61 Hz. Nûh‘u göndermesi, kavmi ile arasında inanç noktasında çatıĢmaların yaĢanmasına sebebiyet vermiĢtir. Ġçlerinde oğlunun da bulunduğu inkârcı kavim ile yaĢadığı çatıĢmalarda geçen ifadeler Ģu Ģekildedir: "Kavmiyle Allah’a iman noktasında çok kez tartışıp mücadele etmesine rağmen kavmi yine de ona inanmamış, kendisini yalancılıkla itham edip, taşlamakla tehdit etmişlerdir." (Hz. Nûh‘un Kavmiyle YaĢadığı TartıĢma; 1) ""Yavrucuğum, bizimle beraber sen de bin, inkârcılarla birlikte olma" diyerek şefkat ve merhametli bir şekilde davet etmiştir." (Hz. Nûh‘un Kavmiyle YaĢadığı TartıĢma;2) Hz. Hûd da putlara inanan Âd kavmini uyarmak için gönderilmiĢ, fakat kavmi 62 kendisini dinlememiĢ, verdiği öğütlere inanmamıĢ isyan ve inkârda bulunmuĢtur. "Hz. Hûd da Allah’tan aldığı ilahi emir ile kavmine yönelerek, Allah’a kulluk etmeleri, Allah’ın onlara verdiği nimetleri hatırlayıp kurtuluşa ermeleri, akıllarını kullanmaları, Allah’tan bağışlanma dilemeleri ve zorbalıklarından vazgeçmeleri hususlarında iyi niyetle öğütler vererek herhangi bir ücret / karşılık beklemeden onları ikna etmeye çalıştı. Fakat kavminin, putları ilah 59 Bekir Topaloğlu, Yusuf ġevki Yavuz, Ġlyas Çelebi, İslam’da İnanç Esasları, 3. bs., Ġstanbul: Çamlıca Yayınları, 2002, ss. 90-91. 60 Ömer Faruk Harman, ―Nûh‖, TDV İslâm Ansiklopedisi, Ġstanbul: TDV Ġslâm AraĢtırmaları Merkezi, 2007, c. 33, s. 226. 61 Nûh, 71/1. 62 Celal Kırca, ―Âd‖, TDV İslâm Ansiklopedisi, Ġstanbul: TDV Ġslâm AraĢtırmaları Merkezi, 1988, c. 1, s. 334. 78 edinmeleri hususunda tartışmayı sürdürüp, inanmamakta ısrarcı olarak inkârda direnmesi" (Hz. Hûd‘un Kavmiyle YaĢadığı TartıĢma; 2) Aynı Ģekilde Semûd kavmi de Allah‘tan baĢka ilahlar edinmiĢ, Allah‘a Ģirk koĢmuĢtur. Bunun üzerine Hz. Sâlih, onları uyarması için peygamber olarak kendilerine 63 gönderilmiĢtir. Fakat onların inançlarından vazgeçmemesiyle, Hz. Sâlih ile aralarında Ģirkten kaynaklanan düĢünsel bir çatıĢmanın yaĢanması da kaçınılmaz hale gelmiĢtir. "(…)verdiği öğütler karşısında şaşkınlıkla beraber ona inanmayı tercih etmemiş, onu yalancılıkla suçlamışlardır." (Hz. Sâlih‘in Kavmiyle YaĢadığı TartıĢma;1) Hz. Ġbrâhim de babası ve kavmiyle Allah‘tan baĢka ilahlara inandıkları için, diğer peygamber ve kavimlerde olduğu gibi benzer çatıĢmalar yaĢamıĢtır. "Babasına “Babacığım, bana sende olmayan ilim geldi, sana verilmeyen marifet verildi. Senin durumuna yetişemez isem veya senin yaşında değilsem de bana tabi olmayı küçümseme, benimle yürümekten geri kalma” diyerek onu hidayete erdirmek istediğini, şeytana kulluk etmemesini ve böylece de babasını azaptan kurtarmak istediğini ifade etmiştir. Babası Azer ise bu durumdan vazgeçmediği halde onu taşlamakla tehdit etmiş ve uzun bir süre de gözüne gözükmemesini söylemiştir." (Hz. Ġbrâhim‘in Çevresindekilerle YaĢadıkları; 2) "Harran’daki insanların da inanç noktasında sapkınlıklar içerisinde olduğunu görünce yaptıkları hataları göstermek, inançlarını düzeltmek için akıl ve ispat yoluyla, inandıkları varlıklarla ilgili zihinlerinde birtakım soru işaretleri oluşturmak istemiştir." (Hz. Ġbrâhim‘in Çevresindekilerle YaĢadıkları; 3) Firavun‘un kendini ilah edinerek sınırları aĢmasının üzerine Hz. Mûsâ ve Hârûn, Allah‘a inanması için Firavun‘u uyarmak üzere görevlendirilmiĢtir. Fakat firavun ve kavmi bu konuda kendileriyle çatıĢmıĢtır. Bu konu ise ilgili kıssa metninde Ģöyle geçmektedir: "Hz. Mûsâ ve Hârûn, Firavun’a ve kavmine gidip Allah’a dair bütün kanıtları göstermiş, mucizelerini sergilemiş, onlarla açıklayıcı bir şekilde konuşmuşsa da Firavun ve kavminden bazıları onlardan mücadele etmek üzere yüz çevirmiş, yaptıklarını gülünç bulmuş ve onları yalancılıkla ithâm etmişlerdir." (Hz. Mûsâ‘nın Firavun Ve Kavmiyle YaĢadıkları; 4) 63 Celal Kırca, ―Semûd‖, a.g.e., c. 36, s. 501. 79 3.1.2. Hedef ÇatıĢmaları ÇatıĢma türlerinin, kıssalar üzerindeki dağılımlarının yer aldığı tablolar incelendiğinde yaĢanan üç hedef çatıĢmasının bulunduğu anlaĢılmaktadır. Tablo ‘e göre bu çatıĢmalardan 2 tanesi kazanç elde etmeye yönelik, 1 tanesi ise haklı olmaya yönelik hedeflerin birbirlerine zıt düĢmelerinden kaynaklanmıĢtır. Kazanç elde etme isteği, para kazanılması, mülk ve servet edinilmesi insanın geçimini sağlaması bakımından neredeyse vazgeçilmez toplumsal bir zorunluluk olarak 64 ifade edilmektedir. Kıssalarda geçen hedef çatıĢmalarından biri koyunları olan iki Ģahıs arasında, diğeri de tarla sahibi ile çoban arasında geçmekte ve elde etmeyi 65 hedefledikleri, yaptıkları iĢin karĢılığı niteliğinde olan kazançlarına yönelik bir engelleme ile karĢılaĢmaları sonucunda yaĢanmıĢtır. Bunun üzerine de taraflar, yaĢadıkları çatıĢmaları dıĢarıdan bir kiĢinin arabuluculuğuna baĢvurarak çözümlemeye çalıĢmıĢlardır. Ġlgili kıssalardan koyunları hakkında çatıĢma yaĢayan taraflar arabuluculuk yapması için Hz. Dâvûd‘a baĢvururken, koyun sürüsünün zarar verdiği tarlanın sahibi de hem Hz. Dâvûd‘a hem de Hz. Süleyman‘a aynı anda baĢvurmuĢtur. "Taraflardan doksan dokuz adet koyun sahibi olan şahıs, bir adet koyunu olan şahsın koyununu kendi koyunlarına katmak istemiş ve aralarında çıkan tartışmada baskın gelmiştir." (Davacılar ve Hz. Dâvûd‘un Arabuluculuğu; 2) "Bir gün, bir topluluğun koyun sürüsü tarafından zarar görmüş ekinler hakkında iki hasım aralarındaki anlaşmazlığın çözümü için Hz. Dâvûd ve Hz. Süleyman’a başvurmuşlardır. Rivayete göre bir koyun sürüsü geceleyin komşunun tarlasına girerek oradaki ekini tahrip etmiş, ekin sahibi ise zararın telâfisi için mahkemeye başvurmuştur" (Hz. Süleyman‘ın Zarar GörmüĢ Ekin Hakkında Verdiği Hüküm; 2) Hâbil ile Kâbil ise ihtilaf ettikleri konu üzerinde haklı olma noktasında birbirleriyle rekabet etmiĢlerdir. Hâbil‘in haklı olduğu ispat edildiğinde de Kâbil haksız durumda kalmıĢ ve hedefine ulaĢamamıĢtır. 64 Hayati Hökelekli, Psikolojiye Giriş, 1. bs., Ġstanbul: DüĢünce Kitabevi, 2008, s. 79. 65 Türk Dil Kurumu, ―Kazanç‖, TDK, (16.07.2021), https://sozluk.gov.tr/?kelime=kazanç. 80 "Rivayete göre Âdem’in iki oğlu arasında çıkan bir ihtilaf üzerine babaları her ikisinin de Allah’a kurban sunmalarını, kimin kurbanı kabul edilirse de onun haklı olacağını söylemiştir. Sunulan kurbanlardan Hâbil’inki kabul edilince Kâbil bu durumu içine sindirememiş, kardeşine karşı olan kıskançlık duyguları kabarmış, ona karşı tavır almış ve harekete geçmiştir." (Hâbil ile Kâbil Arasında YaĢanan ÇatıĢma; 1) 3.1.3. Duygusal ÇatıĢmalar Tablo 4‘e göre, incelediğimiz kıssalar arasında yer alan ve duygusal çatıĢma olarak isimlendirilen durum kıskançlıktan kaynaklanmaktadır. Psikolojide ruhsal bir hastalık olarak kabul edilen kıskançlık, sözlükte, ―bir kimse bir üstünlük gösterdiğinde veya sevilen birisinin baĢkasıyla ilgilendiği kanısına 66 varıldığında takınılan olumsuz tutum‖ Ģeklinde ifade edilmektedir. AraĢtırmalara göre kıskançlık, bireylerde kızgınlık, öfke, kin, nefret, kendine acıma, kırgınlık, güvensizlik gibi birçok karmaĢık ve olumsuz duyguyu açığa çıkarmaktadır. Ayrıca kıskançlık duygusu çoğu zaman Ģiddet, intihar, cinayet gibi birçok problemi beraberinde getirmektedir. Bu nedenle kıskançlığın beraberinde getirdiği duygu ve davranıĢlar 67 kiĢiler arası iliĢkileri de olumsuz etkilemektedir. Duygusal çatıĢma türüne yönelik bulgular incelendiğinde, Hz. Yûsuf ve kardeĢlerinin yaĢadığı, Hâbil ile Kâbil arasında yaĢanan çatıĢmaların kıskançlıktan kaynaklandığı anlaĢılmaktadır. Ġlgili çatıĢmalara yönelik kıssa metinlerinde yer alan ifadeler Ģu Ģekildedir: "Babaları, her ne kadar bu durumu saklamaya, hepsini aynı şekilde sevmeye çalışsa da bu durum kardeşlerinin gözünden kaçmamış ve nihayetinde kıskançlık duyguları onların içine işlemiştir." (Hz. Yûsuf‘un KardeĢleri Tarafından Kıskanılması; 2) "Sunulan kurbanlardan Hâbil’inki kabul edilince Kâbil bu durumu içine sindirememiş, kardeşine karşı olan kıskançlık duyguları kabarmış, ona karşı tavır almış ve harekete geçmiştir." (Hâbil ile Kâbil Arasında YaĢanan ÇatıĢma; 1) 66 Türk Dil Kurumu, ―Kıskançlık‖, TDK, (14.07.2021), https://sozluk.gov.tr/?kelime=kıskançlık. 67 Rumeysa HoĢoğlu, Sevim Seher, ―Kıskançlık KarĢısında Gösterilen ĠletiĢim Tepkileri Ölçeği‘nin Türkçe Uyarlaması: Geçerlik ve Güvenirlik ÇalıĢması‖, Anadolu Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, c. 2, sy. 2 (2018), s. 121. 81 3.1.4. DavranıĢsal ÇatıĢmalar Aynı Ģekilde Tablo ‘ün bulgularına göre, ele aldığımız kıssalarda tespit edilen 3 davranıĢsal çatıĢma da benmerkezci tepkilere dayanıp bireylerin kendi arzu ve isteklerine yönelik olarak sergiledikleri saldırgan davranıĢlar çerçevesinde yaĢanmıĢtır. Bireyin kendi düĢünce ve davranıĢlarını, dıĢtaki direnmelere karĢı zorla 68 benimsetme çabası olarak ifade edilen saldırganlık, fiziksel-sözel, doğrudan-dolaylı, reaktif-proaktif olmak üzere farklı Ģekillerde ortaya çıkabilmektedir. Fiziksel saldırganlık, hedef bireyi dövme, yaralama gibi fiziksel anlamda zarar verici davranıĢları; sözel saldırganlık, hakaret etme, küçük düĢürmeye yönelik ifadeler kullanma gibi davranıĢları kapsamaktadır. Dolaylı / iliĢkisel saldırganlık; sosyal manipülasyonlar aracılığı ile sözel yollarla zarar vermeyi ifade etmektedir. Hedef birey ile ilgili söylentilerde bulunma, yalan söyleme gibi davranıĢlar dolaylı saldırganlık ifadesini karĢılamaktadır. Reaktif saldırganlık, kıĢkırtma veya engellenmelere maruz kalma sonucu gösterilen zarar verici davranıĢları; proaktif saldırganlık ise dıĢsal ödüller (popülerlik kazanma, amaca ulaĢma) tarafından kontrol edilen ve hedefe zarar veren 69 davranıĢları tanımlamaktadır. Bu çerçevede saldırganlık ile ilgili çatıĢma ifadeleri Hâbil ile Kâbil, Hz. Yûsuf ve kardeĢleri, Hz. Mûsa ile Firavun‘un anlatıldığı kıssalarda yer almaktadır. Ġlgili metin ifadeleri Ģu Ģekildedir: "Kâbil, içinde bulunduğu ruh halinin de etkisiyle saldırganlık dürtüsüne engel olamamış ve Hâbil’e onu öldüreceğini söylemiştir." (Hâbil ile Kâbil Arasında YaĢanan ÇatıĢma; Pozisyon: 2) "Kinlenmeleri, kardeşlik, şefkat ve merhamet duygularını kaybetmeleri neticesinde kardeşleri, Hz. Yûsuf’u birçok kervanın uğradığı bir kuyuya atmak üzere anlaşmış ve onu da beraberlerinde kırlara götürdükten sonra planlarını uygulamışlarıdır." (Hz. Yûsuf‘un KardeĢleri Tarafından Kıskanılması; 2) 68 Türk Dil Kurumu, ―Saldırganlık‖, TDK, (14.07.2021), https://sozluk.gov.tr/?kelime=saldırganlık. 69 Ġlknur Tayinmak, ―Önyargılı Tutumlar ve Saldırganlık‖, Uluslararası Sosyal Bilimler Akademik Araştırmalar Dergisi, c. 4, sy. 1 (2020), s. 72. 82 "Hz. Mûsâ ve Hârûn, Firavun’a ve kavmine gidip Allah’a dair bütün kanıtları göstermiş, mucizelerini sergilemiş, onlarla açıklayıcı bir şekilde konuşmuşsa da Firavun ve kavminden bazıları, mücadele etmek üzere onlardan yüz çevirmiş, yaptıklarını gülünç bulmuş ve onları yalancılıkla itham etmişlerdir." (Hz. Mûsâ‘nın Firavun ve Kavmiyle YaĢadıkları; 4) 3.2. KISSALARDA TESPĠT EDĠLEN ÇATIġMALARIN NEDENLERĠNE YÖNELĠK BULGULAR VE YORUM Kıssa metinlerinin, çatıĢmaların nedenleri kapsamında oluĢturulan kategoriler ile incelenmesi sonucunda elde edilen bulguların dağılım grafiği ġekil ‘te sunulmuĢtur. Şekil : Çatışma Nedenleri Kategorilerinin Kıssalar Üzerindeki Dağılımı Tablo 3‘deki kod sistemi bilgilerine göre, farklı değerlerin neden olduğu çatıĢmalarda farklı inançlar, sınırlı kaynakların neden olduğu çatıĢmalarda geçim kaynakları, karĢılanmayan psikolojik gereksinimlerde ise güç elde etme, sevgi ihtiyacı, saygın ve itibarlı olma kodları yer almaktadır. Bu kodların kıssalar üzerindeki dağılımı Tablo ‘te sunulmuĢtur. Tablo : Çatışmaların Nedenleri ile İlgili Kodların Kıssalar Üzerindeki Dağılımı 83 3.2.1. KarĢılanmayan Psikolojik Gereksinimler Kıssalarda anlatılan çatıĢmaların nedenlerine yönelik bulgular incelendiğinde karĢılanmayan gereksinimlere yönelik 3 baĢlıkla karĢılaĢmaktayız. Bu baĢlıklar, psikolojik gereksinimler içerisinde yer alan güç elde etme, sevgi ihtiyacı, saygın ve itibarlı olma isteğidir. Ġnsanda var olan, baĢkalarını veya eĢyayı kontrol etme, yönetme isteği, en köklü eğilimlerden biri olarak ifade edilmektedir. Özellikle lider olmak, baĢkalarını sevk ve idare etmek, onların kaderinde söz sahibi olmak, onları istenilen eylem ve davranıĢlara zorlamak noktasındaki arzu ve isteği toplum hayatı bakımından da çok büyük bir öneme sahiptir. Fakat bu istek kullanım alanına ve oranına bağlı olarak olumlu veya olumsuz 70 sonuçların yaĢanmasına da sebebiyet vermektedir. Nitekim Firavun‘un güç elde etme ihtiyacına yönelik yaĢadıkları ve yaĢattıkları, güç elde etme isteğinin sebebiyet verdiği en ibret verici olumsuz durumlar arasındadır. "Firavun kendisini tanrı ilan ederek, halk arasında ayrımcılık yapıp toplumu gruplara ayırmış, gruplardan birinin erkek çocuklarını öldürüp, kız çocuklarını yaşatıp onları güçsüz düşürerek huzur ve güveni bozmuş, yeryüzünde kibirlenerek zulümde ileri gitmiş, sınırlarını aşmıştır." (Hz. Mûsâ‘nın Firavun Ve Kavmiyle YaĢadıkları; 1) Ġnsanı bir Ģeye veya bir kimseye karĢı yakın ilgi ve bağlılık göstermeye yönelten 71 duygu olarak tanımlanan sevgi, ailenin karĢıladığı temel psikolojik ihtiyaçlar arasında 72 bulunmaktadır. Bu noktada, aile içerisinde bireyin gördüğü sevginin, beklediği sevgi oranıyla eĢit olmaması, sevgi ihtiyacının karĢılanması noktasında kendisini mahrum hissetmesine sebebiyet vermektedir. Nitekim Hz. Yakub‘un Hz. Yûsuf ve öz kardeĢine yönelik duyduğu özel ilgi ve sevgi, diğer kardeĢlerinin, babalarından yana kendilerini sevgi ihtiyacı içinde hissetmelerine sebep olmuĢtur. 70 Hökelekli, a.g.e., s. 77. 71 Türk Dil Kurumu, ―Sevgi‖, TDK, (16.07.2021), https://sozluk.gov.tr/?kelime=sevgi. 72 Mustafa Koç, ―Aı lenı n KarĢıladığı Temel Psı kolojı k Ġhtı yaçlar‖, KADEM Kadın Araştırmaları Dergisi, c. 1, sy. 1 (2015), s. 67. 84 "Hz. Yakub, Hz. Yûsuf’a ve öz kardeşi Bünyâmin’e karşı duyduğu özel ilgi ve sevginin, diğer çocuklarının kıskançlık duymalarına sebebiyet verdiğinin farkındadır." (Hz. Yûsuf‘un KardeĢleri Tarafından Kıskanılması; 2) Her insan toplumda iyi bir yer edinmek, baĢarılı ve üstün bir kiĢi olmak, baĢkaları tarafından saygı ve değer görmek isteğine sahiptir. Fakat bu istek insanları yapıcı, iyi Ģeyler yapmaya yöneltebileceği gibi, yıkıcı, toplum ve insanlık dıĢı davranıĢlara da sürükleyebilmektedir. Nitekim Hâbil ile Kâbil arasında yaĢanan çatıĢmayı anlatan kıssada, Hz. Mûsâ ve Firavun‘un yaĢadığı çatıĢmayı anlatan kıssada saygın ve itibarlı olma isteğinin olumsuz davranıĢlara sebebiyet verdiği durumlardan bahsedilmektedir. "İnsanların yeryüzünde Hâbil’in daha üstün olduğu düşüncesine sahip olmalarından endişe etmiş(…)" (Hâbil ile Kâbil Arasında YaĢanan ÇatıĢma; 1) "Firavun kendisini tanrı ilan ederek, halk arasında ayrımcılık yapıp toplumu gruplara ayırmış, gruplardan birinin erkek çocuklarını öldürüp, kız çocuklarını yaşatıp onları güçsüz düşürerek huzur ve güveni bozmuş, yeryüzünde kibirlenerek zulümde ileri gitmiş, sınırlarını aşmıştır." (Hz. Mûsâ‘nın Firavun ve Kavmiyle YaĢadıkları; 1) 3.2.2. Sınırlı Kaynaklar Sınırlı kaynakların adil dağıtımının yapılmaması ya da bireylerin sahip oldukları kaynaklara yönelik bir müdahale veya engellemenin bulunması, aralarında zaman zaman çatıĢmaların yaĢanmasına sebebiyet vermektedir. Ġncelediğimiz kıssalara yönelik bulgulara göre de Hz. Dâvûd ve Hz. Süleyman‘a gelen tarafların, sınırlı olan geçim kaynaklarına yönelik çatıĢmalar yaĢadığı anlaĢılmaktadır. Konuyla ilgili olan kıssalarda geçen ifadeler Ģu Ģekildedir: "Taraflardan doksan dokuz adet koyun sahibi olan şahıs, bir adet koyunu olan şahsın koyununu kendi koyunlarına katmak istemiş (…)" (Davacılar ve Hz. Dâvûd‘un Arabuluculuğu; 2) "Bir gün, bir topluluğun koyun sürüsü tarafından zarar görmüş ekinler hakkında iki hasım (…)" (Hz. Süleyman‘ın Zarar GörmüĢ Ekin Hakkında Verdiği Hüküm; 2) 85 3.2.3. Farklı Değerler Bireyin, herhangi bir nesne veya olguya yönelik bağlantısında beliren Ģey olarak 73 ifade edilen değer, zaman zaman kiĢiler arası yaĢanan çatıĢmalarda da belirgin bir faktör olarak yerini almaktadır. AraĢtırmamız kapsamında incelenen kıssaların bulgularına göre, farklı değerlerden dolayı yaĢanan çatıĢmalarda özellikle bireylerin sahip oldukları farklı inançlar göze çarpmaktadır. Tablo ‘te yer alan bulgular doğrultusunda, farklı inançlar / değerlerin sebebiyet verdiği çatıĢmaların, Hz. Nûh, Hz. Hûd, Hz. Sâlih, Hz. Ġbrâhim ve Hz. Mûsâ‘nın yaĢamlarının konu olduğu kıssalarda gerçekleĢtiği anlaĢılmaktadır. Bu çerçevede ilgili kıssalarda geçen değer çatıĢmasına yönelik ifadeler Ģu Ģekildedir: "Kavmiyle Allah’a iman noktasında çok kez tartışıp mücadele etmesine rağmen kavmi yine de ona inanmamış, kendisini yalancılıkla itham edip, taşlamakla tehdit etmişlerdir." (Hz. Nûh‘un Kavmiyle YaĢadığı TartıĢma; 1) ""Yavrucuğum, bizimle beraber sen de bin, inkârcılarla birlikte olma" diyerek şefkat ve merhametli bir şekilde davet etmiştir." (Hz. Nûh‘un Kavmiyle YaĢadığı TartıĢma; 2) "Fakat kavminin, putları ilah edinmeleri hususunda tartışmayı sürdürüp(…)" (Hz. Hûd‘un Kavmiyle YaĢadığı TartıĢma; 2) "Semûd Kavmi’ne Allah’a kulluk etmeleri, ondan mağfiret istemeleri, tövbe etmeleri hususunda öğütler vermiş, çeşitli sorular yönelterek onları Allah’a inanmaya ikna etmeye çalışmıştır." (Hz. Sâlih‘in Kavmiyle YaĢadığı TartıĢma; 1) "Babasına “Babacığım, bana sende olmayan ilim geldi, sana verilmeyen marifet verildi. Senin durumuna yetişemez isem veya senin yaşında değilsem de bana tabi olmayı küçümseme, benimle yürümekten geri kalma” diyerek onu hidayete erdirmek istediğini, şeytana kulluk etmemesini ve böylece de babasını azaptan kurtarmak istediğini ifade etmiştir." (Hz. İbrâhim’in Çevresindekilerle Yaşadıkları; 2) "Harran’daki insanların da inanç noktasında sapkınlıklar içerisinde olduğunu(…)" (Hz. Ġbrâhim‘in Çevresindekilerle YaĢadıkları; 3) "Allah’a kulluk etmesi noktasında uyarmak için Firavun’a gitmesini ve hak olan dini tebliğ etmesini buyurmuştur." 73 Türk Dil Kurumu, ―Değer‖, TDK, (16.07.2021), https://sozluk.gov.tr/?kelime=değer. 86 (Hz. Mûsâ‘nın Firavun ve Kavmiyle YaĢadıkları; 1) 3.4. KISSALARDA TESPĠT EDĠLEN ÇATIġMALARA GÖSTERĠLEN TEPKĠLERE YÖNELĠK BULGULAR VE YORUM Kıssalarda geçen çatıĢmalara karĢı gösterilen tepkiler temasında yer alan kategorilerin dağılım grafiği ġekil ‘de sunulmuĢtur. Şekil :Çatışmlara Gösterilen Tepkilerle İlgili Kategorilerin Kıssalar Üzerindeki Dağılımı AraĢtırmamızda kullanılan kod sistemi bulgularına göre sert tepkilerde ceza, tartışmayı sürdürmek, yalancılıkla suçlama, saldırgan davranışlar; yumuĢak tepkilerde geri çekilme, pes etme davranışları; ilkeli tepkiler arasında ise akıllı anlaşma, menfaatlerin korunması ve vazgeçirme davranışları tespit edilmiĢtir. Ġlgili kodların kıssa metinleriyle olan iliĢkisine yönelik bulgulara Tablo ‘da yer verilmiĢtir. Tablo : Çatışmalara Gösterilen Tepkilerde Yer Alan Kodların Kıssalar Üzerindeki Dağılımı 87 3.4.1. Sert Ġlgili kıssa metinlerine yönelik bulgulara göre sert tepkiler; ceza, tartışmayı sürdürmek, yalancılıkla suçlama ve saldırgan davranıĢlardan oluĢmaktadır. Uygunsuz davranıĢlarda bulunanlara uygulanan üzüntü, sıkıntı ve acı verici iĢlem 74 veya yaptırım olarak tanımlanan ceza, maddi ve manevî olmak üzere iki Ģekilde uygulanabilmektedir. Maddi cezalar kavramı, eğitim bilimlerinde bireyin bedenine yönelik fiziksel olarak uygulanan cezaları; manevî cezalar sevgi ve ilgiyi azaltmak, tenkit, uyarı ve kınamada bulunmak, mahrum bırakmak, azarlamak ve hakaret etmek 75 gibi davranıĢları ifade etmektedir. Daha önceki bulgularda da ifade edildiği üzere Hz. Ġbrâhim ile babası Âzer arasında bir değer çatıĢması yaĢanmıĢtır. Bu çerçevede Âzer inandığı dinin doğruluğunu savunurken, Hz. Ġbrâhim‘in yanlıĢ bir inanç içinde olduğunu düĢünmektedir. Hz. Ġbrâhim‘i sahip olduğu bu inancından vazgeçirmek için gözüne gözükmemesini söylemiĢ ve böylelikle de onun üzerinden ilgisini çekip, mahrum bırakarak cezalandırmak istemiĢtir. " Babası Azer ise bu durumdan vazgeçmediği halde (…) gözüne gözükmemesini söylemiştir." (Hz. Ġbrâhim‘in Çevresindekilerle YaĢadıkları; 2) Hz. Dâvûd tarla sahibi ve koyun sahibinin yaĢadığı çatıĢma karĢısında, tarla sahibine koyunların tazminat olarak verilmesini uygun görmüĢtür. Fakat Ġslam hukukunda, tazminat iĢlemlerinde asıl amaç ne zarar vereni fazladan cezalandırmak, ne 76 de zarara uğrayan Ģahsın sebepsiz zenginleĢmesine imkân sağlamaktır. Dolayısıyla yaĢanan çatıĢmada, koyunların tarlaya denk düĢünülmesi, tarla sahibinin sebepsiz zenginleĢmesine, koyunların sahibinin ise fazladan ceza almasına sebep olacağı anlaĢılmaktadır. 74 Türk Dil Kurumu, ―Ceza‖, TDK, (14.07.2021), https://sozluk.gov.tr/?kelime=ceza. 75 Mehmet Emin Ay, Din Eğitimi ve Öğretiminde Mükâfat ve Ceza, (Doktora Tezi), Bursa: Uludağ Üniversitesi, 1993, ss. 25-29. 76 Yunus Araz, ―Ġslâm Hukukunda Manevî Zararların Malî Tazmini‖, Eskişehir Osmangazi Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, c. 3, sy. 5 (2016), s. 128. 88 "Hz. Dâvûd tahrip edilen ekinin kıymetinin, koyunların kıymetine denk olduğu kanaatine varmış ve koyunların tazminat olarak ekin sahibine verilmesine hükmetmiştir." (Hz. Süleyman‘ın Zarar GörmüĢ Ekin Hakkında Verdiği Hüküm; 2) KiĢiler arasında birçok noktada uyuĢmazlık yaĢanması kaçınılmazdır. Bu durumlar karĢısında da sergilenecek en güzel davranıĢ, uyuĢmazlıkların en yapıcı Ģekilde çözümlenmesini sağlamaktır. Oysa kıssalardaki ifadelere göre inkârcı kavimler uyuĢmazlıklar karĢısında yapıcı bir tutumdan ziyade yıkıcı bir tutum sergilemeyi, yaşanan tartışmayı sürdürerek karĢı tarafı bastırmayı tercih etmiĢlerdir. "Fakat kavminin, putları ilah edinmeleri hususunda tartışmayı sürdürüp, inanmamakta ısrarcı olarak inkârda direnmesi" (Hz. Hûd‘un Kavmiyle YaĢadığı TartıĢma; 2) "Kavmi ise Allah hakkında getirdiği delillerini çürütmek ve delil getirmesini engellemek isteyerek onunla tartışmaya girmiştir." (Hz. Ġbrâhim‘in Çevresindekilerle YaĢadıkları; 3) Kıssalarda geçen çatıĢmalar karĢısında tarafların, hedeflerindeki kiĢileri öldürerek, taĢlamakla tehdit ederek, kuyuya atarak saldırgan bir Ģekilde gösterdikleri sert tepkilere yönelik ifadeler de yer almaktadır. "Kâbil, kardeşine olan kıskançlık duygusuna yenik düşmüş, nefsine uyarak korkunç bir fiil işlemiş ve kardeşini öldürmüştür." (Hâbil ile Kâbil Arasında YaĢanan ÇatıĢma; 4) "(…)taşlamakla tehdit etmişlerdir." (Hz. Nûh‘un Kavmiyle YaĢadığı TartıĢma; 1) "Babası Azer ise bu durumdan vazgeçmediği halde onu taşlamakla tehdit etmiş" (Hz. Ġbrâhim‘in Çevresindekilerle YaĢadıkları; 2) "Kinlenmeleri, kardeşlik, şefkat ve merhamet duygularını kaybetmeleri neticesinde kardeşleri, Hz. Yûsuf’u birçok kervanın uğradığı bir kuyuya atmak üzere anlaşmış ve onu da beraberlerinde kırlara götürdükten sonra planlarını uygulamışlarıdır." (Hz. Yûsuf‘un KardeĢleri Tarafından Kıskanılması; 2) Daha önceki açıklamalarda geçtiği üzere saldırganlık, davranıĢın türüne göre farklı Ģekillerde meydana gelebilmektedir. Dolayısıyla hedef kiĢinin yalancılıkla suçlanması da hakaret içeren, küçük düĢürmeye yönelik bir ifade olduğundan sözel saldırgan davranıĢlar kapsamında yer almaktadır. Bu çerçevede de yaĢanılan çatıĢmalar 89 içerisinde, tarafların hedef kiĢiyi yalancılıkla suçlamayı tercih ederek gösterdikleri sert tepkilere yönelik ifadeler Ģu Ģekildedir: "(…)kavmi yine de ona inanmamış, kendisini yalancılıkla itham edip (…)" (Hz. Nûh‘un Kavmiyle YaĢadığı TartıĢma; 1) "Kavmi, Hz. Sâlih’i aralarındaki keskin zekâlı, doğru görüşlü, hayırlı, dürüst, zor zamanlarda ve karışık problemler karşısında isabetli görüşleri olan birisi olarak tanırken verdiği öğütler karşısında şaşkınlıkla beraber ona inanmayı tercih etmemiş, ona inanmayı tercih etmemiş, onu yalancılıkla suçlamışlardır." (Hz. Sâlih‘in Kavmiyle YaĢadığı TartıĢma; Pozisyon: 1) "(…) Firavun ve kavminden bazıları onlardan mücadele etmek üzere yüz çevirmiş, yaptıklarını gülünç bulmuş ve onları yalancılıkla ithâm etmişlerdir." (Hz. Mûsâ‘nın Firavun ve Kavmiyle YaĢadıkları; 4) 3.4.2. YumuĢak ÇatıĢmalara karĢı gösterilen tepkiler içerisinde yumuĢak olan davranıĢlara karĢılık oluĢturulan kodlar geri çekilme ve pes etme Ģeklindedir. Geri çekilme, bireyin karıĢtığı 77 bir iĢi sürdürmekten vazgeçmesi olarak ifade edilirken pes etme ise, içinde bulunduğu durumda yenilgiyi kabul etmesi anlamına gelmektedir. YumuĢak tepkiler kapsamında çatıĢma yaĢayan taraflar, içinde bulundukları durumda muhataplarıyla ortak bir noktada buluĢamayacaklarını anladıklarında Allah‘a güvendiklerini, durumlarını Allah‘a niyaz edeceklerini, Allah‘tan yardım bekleyeceklerini ifade ederek geri çekilmeyi tercih etmiĢlerdir. "O ise kavmine dönüp yaptığı davet ve öğütlerden hoşlanmadıkları takdirde aralarında yaptıkları istişare ile bir karara varmalarını söylemiş, buna karşılık da kendisinin yalnızca Allah’a dayanıp güvendiğini ifade etmiştir." (Hz. Nûh‘un Kavmiyle YaĢadığı TartıĢma; 1) "Hz. İbrâhim ise babasına “Esen kal! Rabbimden senin için mağfiret dileyeceğim. Çünkü O, bana karşı çok lütufkârdır.” diyerek durumu rabbine niyaz edeceğini ve ondan uzaklaşacağını bildirmiştir." (Hz. Ġbrâhim‘in Çevresindekilerle YaĢadıkları; 2) 77 Türk Dil Kurumu, ―Geri Çekilmek‖, TDK, (16.07.2021), https://sozluk.gov.tr/?kelime=geri çekilmek. 90 "Hz. Yakub ise yaşadığı olay karşısında, onlara inanmamış ve sabretmekten, Allah’ın yardımını beklemekten başka çaresi olmadığını ifade ederek hüznünü yalnızca Allah’a arz etmiştir." (Hz. Yûsuf‘un KardeĢleri Tarafından Kıskanılması; 2) "(…)elinden geleni yaptıktan sonra Allah’a güvenip, bekleyeceğini ifade ederek rabbinin yolundan ilerlemiştir." (Hz. Hûd‘un Kavmiyle YaĢadığı TartıĢma; 2) Hz. Nûh da yaĢadıkları karĢısında yenik düĢtüğünü kabul edip pes ederek Allah‘tan yardım istemiĢtir. "Yaşadıklarının üzerine bir çıkış yolu bulamayan Hz. Nûh, rabbine yönelmiş ve “Artık yenik düştüm; yardımını esirgeme!” diyerek yalvarmıştır." (Hz. Nûh‘un Kavmiyle YaĢadığı TartıĢma; 2) 3.4.3. Ġlkeli Ġlgili davranıĢlar kategorisinde oluĢturulan kodlar akıllı anlaşma, menfaatlerin korunması ve vazgeçirme Ģeklindedir. Kıssalardaki çatıĢmalar içerisinde taraflar, ulaĢmak istedikleri hedeflerini göz önünde bulundurarak çatıĢtıkları kiĢilerle akıllı anlaşmalar yapma eğilimi göstermiĢlerdir. "Ailesiyle tekrardan kavuşmak isteyen Hz. Yûsuf, öz kardeşini yanına almış, diğer kardeşlerinin eşyaları arasına bir su kabı koydurup tekrardan saraya geri gelmelerini sağlayarak onlar üzerinden bir plan uygulamıştır. Plan sonunda kardeşleriyle yüzleşen Hz. Yûsuf, tüm yaşadıklarına rağmen kardeşlerinin yaptıklarını yüzlerine vurmamış, bilakis onların kendisinden yana olan beklentilerini de dikkate alıp, onlar için Allah’tan af dileyeceğini söyleyerek, onlardan sadece ailesini yanına getirmelerini istemiştir." (Hz. Yûsuf‘un KardeĢleri Tarafından Kıskanılması; 3) "Bir gün, birinin diğerini haksızlık etmekle suçladığı iki ortak, doğruluktan sapmayarak davaları için aralarında âdil bir hüküm vermesi, kendilerine doğru yolu göstermesi ve arabuluculuk yapması için Hz. Dâvûd’a gelmiştir." (Davacılar ve Hz. Dâvûd‘un Arabuluculuğu; 2) "(…)iki hasım aralarındaki anlaşmazlığın çözümü için Hz. Dâvûd ve Hz. Süleyman’a başvurmuşlardır." (Hz. Süleyman‘ın Zarar GörmüĢ Ekin Hakkında Verdiği Hüküm; 2) 91 "Hz. Süleyman, verdiği hükme göre, tarlanın bakımının ziyandan önceki haline gelene kadar koyun sahiplerine devredilmesi, bu sürede sütünden, yününden ve kuzularından yararlanılabilmesi için koyunların da tarla sahibine verilmesinin daha uygun olacağı kanaatine ulaşmıştır. " (Hz. Süleyman‘ın Zarar GörmüĢ Ekin Hakkında Verdiği Hüküm; 2) ÇatıĢma yaĢayan taraflar, çatıĢmalarını çözümlerken Allah‘ın rızasını kazanma, azaptan korunma, zarara uğratmama noktasında menfaatlerin korunmasına önem göstererek ilkeli davranıĢlar göstermiĢlerdir. "Hz. Hûd da Allah’tan aldığı ilâhî emir ile kavmine yönelerek, Allah’a kulluk etmeleri, Allah’ın onlara verdiği nimetleri hatırlayıp kurtuluşa ermeleri, akıllarını kullanmaları, Allah’tan bağışlanma dilemeleri ve zorbalıklarından vazgeçmeleri hususlarında iyi niyetle öğütler vererek herhangi bir ücret / karşılık beklemeden onları ikna etmeye çalıştı" (Hz. Hûd‘un Kavmiyle YaĢadığı TartıĢma; 2) "(…) eğer onlara uyup Allah’a karşı asi olursa zararının artacağına vurgu yapmış, Allah’ın çizdiği sınırları aştıklarında başlarına gelecekleri hatırlatmıştır." (Hz. Sâlih‘in Kavmiyle YaĢadığı TartıĢma; 1) "Hz. Süleyman, verdiği hükme göre, tarlanın bakımının ziyandan önceki haline gelene kadar koyun sahiplerine devredilmesi, bu sürede sütünden, yününden ve kuzularından yararlanılabilmesi için koyunların da tarla sahibine verilmesinin daha uygun olacağı kanaatine ulaşmıştır. " (Hz. Süleyman‘ın Zarar GörmüĢ Ekin Hakkında Verdiği Hüküm; 2) Taraflar yaĢadıkları çatıĢmalar karĢısında muhataplarını, davranıĢlarının sonuçlarıyla ilgili bilgilendirerek, içinde bulundukları durumun yanlıĢlığına dikkat çekerek, kendilerinden beklenen davranıĢları hatırlatıp öğütler vererek, düĢüncelerini ispatlayarak, yumuĢak bir üslupla vazgeçirmeye çalıĢmıĢlardır. "(…)planladığı fiilin çirkinliğine dikkat çekmek amacıyla davranışını sergilediğinde hem önceki günahlarının hem de işlediği çirkin fiilin günahının cehennemle karşılık bulmasını dilemiş ve kardeşini bu şekilde uyararak büyük bir günahtan sakındırmak istemiştir." (Hâbil ile Kâbil Arasında YaĢanan ÇatıĢma; 3) "(…) "Yavrucuğum, bizimle beraber sen de bin, inkârcılarla birlikte olma" diyerek şefkat ve merhametli bir şekilde davet etmiştir." (Hz. Nûh‘un Kavmiyle YaĢadığı TartıĢma; 2) 92 "Hz. Hûd da Allah’tan aldığı ilahi emir ile kavmine yönelerek, Allah’a kulluk etmeleri, Allah’ın onlara verdiği nimetleri hatırlayıp kurtuluşa ermeleri, akıllarını kullanmaları, Allah’tan bağışlanma dilemeleri ve zorbalıklarından vazgeçmeleri hususlarında iyi niyetle öğütler vererek herhangi bir ücret / karşılık beklemeden onları ikna etmeye çalıştı." (Hz. Hûd‘un Kavmiyle YaĢadığı TartıĢma; 2) "Hz. Sâlih ise kavmine aklî ve naklî bir takım deliller getirerek onları inanmaya davet etmiş(…)" (Hz. Sâlih‘in Kavmiyle YaĢadığı TartıĢma; 1) "Hz. İbrâhim, kavminin bu tutumu karşısında yapmış olduğu gözlemlerle ulaştığı düşünceleri vesilesiyle kendi inancını savunmuş, yalnızca Allah’tan korktuğunu vurgulayarak onları hak ve batıl olan inançlar karşısında düşünmeye yönlendirmiştir." (Hz. Ġbrâhim‘in Çevresindekilerle YaĢadıkları; 3) "Allah Teâlâ tebliğ için iki kardeşi görevlendirdiğinde, sınırları aşmasına rağmen yine de Firavun’a yumuşak bir üslupla yaklaşmalarını buyurmuştur. Çünkü onların yumuşak bir şekilde Firavun’a hitap etmeleri, belki aklını başına almasına veya içine bir korku düşmesine vesile olabileceğini bildirmiştir." (Hz. Mûsâ‘nın Firavun ve Kavmiyle YaĢadıkları; 3) 3.5. KISSALARDAKĠ ÇATIġMA ÇÖZME YÖNTEMLERĠNE YÖNELĠK BULGULAR VE YORUM ÇatıĢma çözme yöntemleri kapsamında oluĢan kategorilerin kıssalar üzerindeki dağılımına ait bulgulara ġekil ‘da yer verilmiĢtir. Şekil : Çatışma Çözme Yöntemleri ile İlgili Kategorilerin Kıssalar Üzerindeki Dağılımı Tablo 3‘de yer alan bulgulara göre müzakere (pazarlık) kategorisi ortak çözüm arama, iyi niyet, açıklık kodlarından, hakem kararı ise dua ve tevekkül kodlarından 93 oluĢmuĢtur. Bu kodların kıssalar üzerindeki dağılımına yönelik bulgular ise Tablo ‘de sunulmuĢtur. Tablo : Çatışma Çözme Yöntemi Kodlarının Kıssalar Üzerindeki Dağılımı 3.5.1. Müzakere (Pazarlık) Bulgulara göre ilgili kıssalarda, çatıĢma çözme yöntemlerinden olan müzakere kapsamında ortak çözüm arama, iyi niyet ve açıklık kodları yer almaktadır. Taraflar çatıĢmalarını çözümlerken ortak çözümler bulabilmek için, bir karara varmaları noktasında muhataplarına telkinde bulunma, ikna etmeye çalıĢma, savundukları inançlarını farklı boyutlarıyla savunma, muhataplarının beklentilerine duyarlı olma, arabulucuya baĢvurma davranıĢlarında bulunmuĢlardır. "O ise kavmine dönüp yaptığı davet ve öğütlerden hoşlanmadıkları takdirde aralarında yaptıkları istişare ile bir karara varmalarını söylemiş, buna karşılık da kendisinin yalnızca Allah’a dayanıp güvendiğini ifade etmiştir." (Hz. Nûh‘un Kavmiyle YaĢadığı TartıĢma; 1) "(…)onları ikna etmeye çalıştı." (Hz. Hûd‘un Kavmiyle YaĢadığı TartıĢma; 2) "Hz. İbrâhim, kavminin bu tutumu karşısında yapmış olduğu gözlemlerle ulaştığı düşünceleri vesilesiyle kendi inancını savunmuş, yalnızca Allah’tan korktuğunu vurgulayarak onları hak ve batıl olan inançlar karşısında düşünmeye yönlendirmiştir." (Hz. Ġbrâhim‘in Çevresindekilerle YaĢadıkları; 3) "(…) bilakis onların kendisinden yana olan beklentilerini de dikkate alıp, onlar için Allah’tan af dileyeceğini söyleyerek, onlardan sadece ailesini yanına getirmelerini istemiştir." (Hz. Yûsuf‘un KardeĢleri Tarafından Kıskanılması; 3) 94 "Bir gün, birinin diğerini haksızlık etmekle suçladığı iki ortak, doğruluktan sapmayarak davaları için aralarında adil bir hüküm vermesi, kendilerine doğru yolu göstermesi ve arabuluculuk yapması için Hz. Dâvûd’a gelmiştir." (Davacılar ve Hz. Dâvûd‘un Arabuluculuğu; 2) "(…) iki hasım aralarındaki anlaşmazlığın çözümü için Hz. Dâvûd ve Hz. Süleyman’a başvurmuşlardır." (Hz. Süleyman‘ın Zarar GörmüĢ Ekin Hakkında Verdiği Hüküm; 2) Taraflar yaĢadıkları çatıĢma durumlarında muhataplarına aynı Ģekilde karĢılık vermeyerek, onlara karĢı iyi niyetle uyarılarda bulunarak, azaptan sakındırmak istemiĢ ve çatıĢmalarını iyi niyetleri ölçüsünde çözümlemeye çalıĢmıĢlardır. İyi niyet ilkesiyle yapılan müzakerelere yönelik ifadeler Ģu Ģekildedir: "Hâbil ise kardeşinin kendisine kötü niyetle yaklaşacağını bildiği halde Allah’tan korktuğu için ona aynı şekilde karşılık vermeyeceğini(…)" (Hâbil ile Kâbil Arasında YaĢanan ÇatıĢma; 3) "(…)iyi niyetle" (Hz. Hûd‘un Kavmiyle YaĢadığı TartıĢma; 2) "Allah’ın çizdiği sınırları aştıklarında başlarına gelecekleri hatırlatmıştır." (Hz. Sâlih’in Kavmiyle Yaşadığı Tartışma; 1) "Babasına “Babacığım, bana sende olmayan ilim geldi, sana verilmeyen marifet verildi. Senin durumuna yetişemez isem veya senin yaşında değilsem de bana tabi olmayı küçümseme, benimle yürümekten geri kalma” diyerek onu hidayete erdirmek istediğini, şeytana kulluk etmemesini ve böylece de babasını azaptan kurtarmak istediğini ifade etmiştir." (Hz. Ġbrâhim‘in Çevresindekilerle YaĢadıkları; 2) Taraflar, yaĢadıkları çatıĢmalarla ilgili metinlerde geçen ifadelerden anlaĢıldığı üzere içinde bulundukları durum hakkında uyarılarını yaparken, beklentilerini ve niyetlerini ifade ederken, sahip oldukları düĢüncelerini ve delillerini sunarken, konuĢmalarını açık bir Ģekilde yapmıĢlardır. "(…)planladığı fiilin çirkinliğine dikkat çekmek amacıyla davranışını sergilediğinde hem önceki günahlarının hem de işlediği çirkin fiilin günahının cehennemle karşılık bulmasını dilemiş ve kardeşini bu şekilde uyararak büyük bir günahtan sakındırmak istemiştir." (Hâbil ile Kâbil Arasında YaĢanan ÇatıĢma; 3) "Hz. Hûd da Allah’tan aldığı ilahi emir ile kavmine yönelerek, Allah’a kulluk etmeleri, Allah’ın onlara verdiği nimetleri hatırlayıp kurtuluşa ermeleri, akıllarını kullanmaları, Allah’tan bağışlanma dilemeleri ve zorbalıklarından vazgeçmeleri hususlarında" 95 (Hz. Hûd’un Kavmiyle Yaşadığı Tartışma; 2) "Hz. Sâlih ise kavmine aklî ve naklî bir takım deliller getirerek onları inanmaya davet etmiş(…)" (Hz. Sâlih‘in Kavmiyle YaĢadığı TartıĢma; 1) "Babasına “Babacığım, bana sende olmayan ilim geldi, sana verilmeyen marifet verildi. Senin durumuna yetişemez isem veya senin yaşında değilsem de bana tabi olmayı küçümseme, benimle yürümekten geri kalma” diyerek onu hidayete erdirmek istediğini, şeytana kulluk etmemesini ve böylece de babasını azaptan kurtarmak istediğini ifade etmiştir." (Hz. Ġbrâhim‘in Çevresindekilerle YaĢadıkları; 2) "Ailesiyle tekrardan kavuşmak isteyen Hz. Yûsuf, öz kardeşini yanına almış, diğer kardeşlerinin eşyaları arasına bir su kabı koydurup tekrardan saraya geri gelmelerini sağlayarak onlar üzerinden bir plan uygulamıştır. Plan sonunda kardeşleriyle yüzleşen Hz. Yûsuf, tüm yaşadıklarına rağmen kardeşlerinin yaptıklarını yüzlerine vurmamış, bilakis onların kendisinden yana olan beklentilerini de dikkate alıp, onlar için Allah’tan af dileyeceğini söyleyerek, onlardan sadece ailesini yanına getirmelerini istemiştir." (Hz. Yûsuf‘un KardeĢleri Tarafından Kıskanılması; 3) "(…)onlarla açıklayıcı bir şekilde konuşmuşsa da (…)" (Hz. Mûsâ‘nın Firavun ve Kavmiyle YaĢadıkları; 4) 3.5.2. Arabuluculuk ÇatıĢma yaĢayan taraflar, arabuluculuk yapmaları için zaman zaman 3. kiĢilere de baĢvurmuĢlardır. "Hz. Dâvûd, ortaklardan koyunları çok olan şahsın, tek bir koyunu kendi koyunlarının arasına katmak istemesiyle haksızlık ettiğine hükmetmiş ve ortaklık ilişkilerinde - imanlı olup hem dünya hem de ahiret için çalışanlar hariç - çoğunluğunun bu şekilde haksızlık yaparak, işlerini devam ettirdiklerini ifade ederek davacıları teskin etmeye çalışmıştır." (Davacılar ve Hz. Dâvûd‘un Arabuluculuğu; 2) "(…) iki hasım aralarındaki anlaşmazlığın çözümü için Hz. Dâvûd ve Hz. Süleyman’a başvurmuşlardır." (Hz. Süleyman‘ın Zarar GörmüĢ Ekin Hakkında Verdiği Hüküm; 2) 3.5.3. Hakem Kararı Ġlgili kıssa metinlerinde hakem kararına yönelik bulgularda dua ve tevekkülün ön plana çıktığı anlaĢılmaktadır. Öyle ki çatıĢma yaĢayan taraflar, içinde bulundukları 96 durum hakkında Allah‘a dua edeceklerini, Allah‘a dayanıp güveneceklerini bildirerek sonucu Allah‘ın hakemliğine bırakmıĢlarıdır. Hakem kararı kategorisinde duanın kodlandığı kıssalardaki ifadeler Ģu Ģekildedir: "Hz. İbrâhim ise babasına “Esen kal! Rabbimden senin için mağfiret dileyeceğim. Çünkü O, bana karşı çok lütufkârdır.” diyerek durumu rabbine niyaz edeceğini ve ondan uzaklaşacağını bildirmiştir." (Hz. Ġbrâhim‘in Çevresindekilerle YaĢadıkları; 2) "Hz. Yakub ise yaşadığı olay karşısında, onlara inanmamış ve sabretmekten, Allah’ın yardımını beklemekten başka çaresi olmadığını ifade ederek hüznünü yalnızca Allah’a arz etmiştir." (Hz. Yûsuf‘un KardeĢleri Tarafından Kıskanılması; 2) Hakem kararı kategorisinde tevekkülün kodlandığı kıssalardaki ifadeler Ģu Ģekildedir: "(…) buna karşılık da kendisinin yalnızca Allah’a dayanıp güvendiğini ifade etmiştir." (Hz. Nûh‘un Kavmiyle YaĢadığı TartıĢma; 1) "(…) elinden geleni yaptıktan sonra Allah’a güvenip, bekleyeceğini ifade ederek rabbinin yolundan ilerlemiştir." (Hz. Hûd’un Kavmiyle Yaşadığı Tartışma; 2) "(…) yalnızca rabbine tevekkül etmiştir." (Hz. Mûsâ‘nın Firavun Ve Kavmiyle YaĢadıkları; 5) 3.6. KISSALARDAKĠ ÇATIġMA ÇÖZME MODELLERĠNE YÖNELĠK BULGULAR VE YORUM ÇatıĢma çözme modellerine ait kategorilerin, araĢtırmamızda yer alan kıssalar üzerindeki dağılımını gösteren grafik ġekil ‘de sunulmuĢtur. 97 Şekil : Çatışma Çözme Modellerine Ait Kategorilerin Kıssalar Üzerindeki Dağılımı Tablo 3 bulgularına göre iĢbirliği kategorisinde uygun çözüm arayışı, geri çekilme kategorisinde Allah’tan yardım isteme, güç kullanmada engelleme, saldırganlık, gözdağı, yatıĢtırma kategorisinde teselli etme ve Allah korkusu, uzlaĢmada ise kazandıran çözüm kodlarının kullanıldığı ifade edilmiĢtir. Bu kodların kıssalardaki dağılımına yönelik bulgular da Tablo ‘de sunulmuĢtur. Tablo : Çatışma Çözme Modelleri ile İlgili Kodların Kıssalar Üzerindeki Dağılımı 3.6.1. Geri Çekilme (Kaplumbağa) Tablo ‘e göre geri çekilme (kaplumbağa) modelinde kıssalar içerisinde Allah’tan yardım isteme kodu tanımlanmıĢtır. Ġlgili kıssalarda tarafların baĢvurduğu geri çekilme (kaplumbağa) modelinde bireyler çatıĢma durumuyla ilgili artık bir çaba göstermeyeceğini ifade ederek fiziksel anlamda geri çekilmiĢ olmaktadırlar. Tüm çabalara rağmen beklentilerinin karĢılığını alamayan taraflar, bir yandan çaresizlik hissederlerken diğer taraftan da Allah‘tan gelecek yardım hakkında ümitlerini kesmemiĢlerdir. 98 Ġlgili kıssa metinlerinde yaĢanılan çatıĢmalarda Allah’tan yardım isteyerek geri çekilme modelinin kullanıldığına yönelik ifadeler Ģu Ģekildedir: "Yaşadıklarının üzerine bir çıkış yolu bulamayan Hz. Nûh, rabbine yönelmiş ve “Artık yenik düştüm; yardımını esirgeme!” diyerek yalvarmıştır." (Hz. Nûh‘un Kavmiyle YaĢadığı TartıĢma; 2) "(…)elinden geleni yaptıktan sonra Allah’a güvenip, bekleyeceğini ifade ederek rabbinin yolundan ilerlemiştir." (Hz. Hûd‘un Kavmiyle YaĢadığı TartıĢma; 2) "Hz. İbrâhim ise babasına “Esen kal! Rabbimden senin için mağfiret dileyeceğim. Çünkü O, bana karşı çok lütufkârdır.” diyerek durumu rabbine niyaz edeceğini ve ondan uzaklaşacağını bildirmiştir." (Hz. Ġbrâhim‘in Çevresindekilerle YaĢadıkları; 2) "Hz. Yakub ise yaşadığı olay karşısında, onlara inanmamış ve sabretmekten, Allah’ın yardımını beklemekten başka çaresi olmadığını ifade ederek hüznünü yalnızca Allah’a arz etmiştir." (Hz. Yûsuf‘un KardeĢleri Tarafından Kıskanılması; 2) "Hz. Mûsâ ise yaşadıkları tüm bu zorluklar karşısında yine de rabbinin kendisiyle olduğuna inanmış ve yalnızca rabbine tevekkül etmiştir." (Hz. Mûsâ‘nın Firavun ve Kavmiyle YaĢadıkları; 5) 3.6.2. YatıĢtırma / Uyma (Oyuncak Ayı) YatıĢtırma / Uyma (oyuncak ayı) kategorisinde teselli etme ve Allah korkusuna yönelik kodlamalar yapılmıĢtır. Hz. Dâvûd, arabuluculuk yaptığı çatıĢmaya yönelik ortaklık iliĢkilerinde – Allah‘tan korkanlar hariç - mutlaka bir tarafın haksızlık yaptığını vurgulayarak haksızlığa uğrayan tarafı teselli etmeye çalıĢmıĢtır. "Hz. Dâvûd, ortaklardan koyunları çok olan şahsın, tek bir koyunu kendi koyunlarının arasına katmak istemesiyle haksızlık ettiğine hükmetmiş ve ortaklık ilişkilerinde - imanlı olup hem dünya hem de ahiret için çalışanlar hariç - çoğunluğunun bu şekilde haksızlık yaparak, işlerini devam ettirdiklerini ifade ederek davacıları teskin etmeye çalışmıştır." (Davacılar ve Hz. Dâvûd‘un Arabuluculuğu; 2) Hâbil, içinde bulunduğu Allah korkusundan kaynaklı olarak Kâbil‘e karĢılık vermeyip, çatıĢmayı devam ettirmeyerek durumu yatıĢtırmaya çalıĢmıĢtır. "Allah’tan korktuğu için ona aynı şekilde karşılık vermeyeceğini," (Hâbil ile Kâbil Arasında YaĢanan ÇatıĢma; 3) 99 3.6.3. UzlaĢma (Tilki) Ġlgili bulgulara göre Hz. Nûh ve Hz. Hûd, din adına yaptığı davetlerle muhataplarını azaptan koruyup yaĢanacak olumsuz durumlardan sakındırmayı ve böylece peygamberlikleri ile ilgili hedeflerine ulaĢmayı isteyerek uzlaşma (tilki) yolunu tercih etmiĢlerdir. ""Yavrucuğum, bizimle beraber sen de bin, inkârcılarla birlikte olma" diyerek şefkat ve merhametli" (Hz. Nûh‘un Kavmiyle YaĢadığı TartıĢma; 2) "Hz. Hûd da Allah’tan aldığı ilahi emir ile kavmine yönelerek, Allah’a kulluk etmeleri, Allah’ın onlara verdiği nimetleri hatırlayıp kurtuluşa ermeleri, akıllarını kullanmaları, Allah’tan bağışlanma dilemeleri ve zorbalıklarından vazgeçmeleri hususlarında iyi niyetle öğütler vererek herhangi bir ücret / karşılık beklemeden onları ikna etmeye çalıştı." (Hz. Hûd‘un Kavmiyle YaĢadığı TartıĢma; 2) 3.6.4. ĠĢbirliği / YüzleĢme (BaykuĢ) Kıssalarda bahsedilen peygamberler, muhataplarını dine davet ederken farklı yollar arayarak, tatmin edici deliller getirerek onları ikna etme noktasında ortak bir çözüm yolu bulmaya çalıĢmıĢlardır. ĠĢbirliği / YüzleĢme (BaykuĢ) modeli kapsamında uygun çözüm arayışının kodlandığı anlaĢılmakta ve ilgili durumlar hakkında Ģu ifadeler yer almaktadır: "İman etmeleri hususunda da inancını zayıflatmadan, kalbine umutsuzluk düşürmeden onları gece gündüz, gizli açık şekilde hakka çağırmıştır. Kavmiyle Allah’a iman noktasında çok kez tartışıp mücadele etmesine rağmen(…)" (Hz. Nûh‘un Kavmiyle YaĢadığı TartıĢma; 1) "Hz. Sâlih ise kavmine aklî ve naklî bir takım deliller getirerek onları inanmaya davet etmiş, eğer onlara uyup Allah’a karşı asi olursa zararının artacağına vurgu yapmış, Allah’ın çizdiği sınırları aştıklarında başlarına gelecekleri hatırlatmıştır" (Hz. Sâlih‘in Kavmiyle YaĢadığı TartıĢma; 1) "Hz. İbrâhim, kavminin bu tutumu karşısında yapmış olduğu gözlemlerle ulaştığı düşünceleri vesilesiyle kendi inancını savunmuş, yalnızca Allah’tan korktuğunu vurgulayarak onları hak ve batıl olan inançlar karşısında düşünmeye yönlendirmiştir." (Hz. Ġbrâhim‘in Çevresindekilerle YaĢadıkları; 3) 100 "Hz. Mûsâ ve Hârûn, Firavun’a ve kavmine gidip Allah’a dair bütün kanıtları göstermiş, mucizelerini sergilemiş, onlarla açıklayıcı bir şekilde konuşmuşsa da (…)" (Hz. Mûsâ‘nın Firavun ve Kavmiyle YaĢadıkları; 4) Hz. Yûsuf da ailesine kavuĢma amacına yönelik kardeĢlerine uyguladığı plan neticesinde onlarla ortak bir noktada buluĢmuĢtur. O kardeĢlerinin yaptıkları hatalarını yüzlerine vurmayıp talepleri doğrultusunda onları bağıĢlarken, ailesine kavuĢma noktasında kendi talebini de bildirmiĢ ve böylelikle de iĢbirliği içerisinde içinde bulundukları durumu çözüme kavuĢturmuĢlardır. "(…) kardeşleriyle yüzleşen Hz. Yûsuf, tüm yaşadıklarına rağmen kardeşlerinin yaptıklarını yüzlerine vurmamış, bilakis onların kendisinden yana olan beklentilerini de dikkate alıp, onlar için Allah’tan af dileyeceğini söyleyerek, onlardan sadece ailesini yanına getirmelerini istemiştir." (Hz. Yûsuf‘un KardeĢleri Tarafından Kıskanılması; 3) Sınırlı kaynakların sebebiyet verdiği çatıĢmalarda en yapıcı modelin iĢbirliği olduğunu daha önceden ifade etmiĢtik. Nitekim Hz. Süleyman, verdiği hüküm ile tarla sahibi ve çobanının işbirliği yapmalarını sağlayarak çatıĢmanın çözümlenmesini sağlamıĢtır. "Hz. Süleyman, verdiği hükme göre, tarlanın bakımının ziyandan önceki haline gelene kadar koyun sahiplerine devredilmesi, bu sürede sütünden, yününden ve kuzularından yararlanılabilmesi için koyunların da tarla sahibine verilmesinin daha uygun olacağı kanaatine ulaşmıştır." (Hz. Süleyman‘ın Zarar GörmüĢ Ekin Hakkında Verdiği Hüküm; 2) 3.6.5. Güç Kullanma (Köpek Balığı) Güç kullanma (Köpek Balığı) modeli çerçevesinde ilgili kıssalarda engelleme, saldırganlık ve gözdağı vermenin yer aldığı kodlar tespit edilmiĢtir. Hz. Ġbrâhim‘in Allah hakkında deliller getirmesi karĢısında kavmi onu engellemeye çalıĢarak bastırmak istemiĢlerdir. "Kavmi ise Allah hakkında getirdiği delillerini çürütmek ve delil getirmesini engellemek isteyerek onunla tartışmaya girmiştir." (Hz. Ġbrâhim‘in Çevresindekilerle YaĢadıkları; 3) Firavun ve kavminin de, Hz. Mûsâ ve Harun‘dan mücadele etmek üzere yüz çevirmeleri, onların engellenmesine yönelik bir tutumdur. 101 "Firavun ve kavminden bazıları onlardan mücadele etmek üzere yüz çevirmiş(…)" (Hz. Mûsâ‘nın Firavun ve Kavmiyle YaĢadıkları; 4) Saldırganlık çerçevesinde güç kullanmayı tercih eden taraflar ile ilgili metinlerde yer alan eylemler, hedeflerindeki kiĢileri öldürmek, kuyuya atmak veya taĢlamakla tehdit etmektir. "(…)kardeşini öldürmüştür." (Hâbil ile Kâbil Arasında YaĢanan ÇatıĢma; 4) "Kinlenmeleri, kardeşlik, şefkat ve merhamet duygularını kaybetmeleri neticesinde kardeşleri, Hz. Yûsuf’u birçok kervanın uğradığı bir kuyuya atmak üzere anlaşmış ve onu da beraberlerinde kırlara götürdükten sonra planlarını uygulamışlarıdır." (Hz. Yûsuf‘un KardeĢleri Tarafından Kıskanılması; 2) "(…)taşlamakla tehdit etmişlerdir." (Hz. Nûh‘un Kavmiyle YaĢadığı TartıĢma; 1) "Babası Azer ise bu durumdan vazgeçmediği halde onu taşlamakla tehdit etmiş(…)" (Hz. Ġbrâhim‘in Çevresindekilerle YaĢadıkları; 2) 3.7. KISSALARDA YER ALAN ÇATIġMA ÇÖZME BECERĠLERĠNE YÖNELĠK BULGULAR VE YORUM AraĢtırmamızda incelediğimiz kıssaların, çatıĢma çözme becerileri temasındaki kategorilerin dağılımına yönelik grafik ġekil ‘te sunulmuĢtur. Şekil : Çatışma Çözme Becerileri Temasındaki Kategorilerin Dağılımı Tablo 3‘de sunulan kod sistemi bulgularına göre çatıĢma çözme becerilerine yönelik kodların kıssalar üzerindeki dağılımı ise Ģu Ģekildedir: 102 Tablo : Çatışma Çözme Becerilerine Yönelik Kodların Kıssalar Üzerindeki Dağılımı 3.7.1. Sosyal Uyum Ġlgili kıssalarda sosyal uyum kategorisinde güzel ahlak (ihlaslı, duyarlı, adil, Muhsin, dürüst, sabırlı olmak) ve ülü’l-azm peygamberlerden olma kodları yer almaktadır. Seciye, tabiat, huy gibi anlamlara gelen ahlak, insanın iyi veya kötü olarak vasıflandırılmasına yol açan manevi özellikleri, huyları ve bunların etkisiyle ortaya 78 koyduğu iradeli davranıĢlar bütününü ifade etmektedir. Ahlak, kiĢinin Rabbiyle, çevresindeki canlılar ve diğer insanlarla da iliĢkisini düzenleyen önemli bir niteliktir. Diğer insanlarla iliĢkisi noktasında ahlak ile irtibatlandırılabilecek olan baĢka bir kavram da edeptir. Edep, baĢta insan iliĢkileri olmak üzere kiĢinin bireysel ve toplumsal 79 hayatını düzenleyen kuralları ifade etmektedir. Bu çerçevede Hz. Hûd‘un ―ahlakça en 78 Çağrıcı, ―Ahlâk‖, a.g.e., c. 2, s. 1. 79 ÖzafĢar v.dğr., a.g.e., c. 3, ss. 17-19. 103 güzeli‖ olarak nitelendirilmesi doğrudan, diğer peygamberlerin de sahip oldukları özelliklerden yola çıkılarak güzel ahlak ile iliĢkilendirilmesi de dolaylı olarak sahip oldukları sosyal uyum becerileri konusunda bizlere önemli bilgiler vermektedir. "Hz. Hûd, onların içinde soyca en üstünü, ahlakça en güzeli(…)" (Hz. Hûd‘un Kavmiyle YaĢadığı TartıĢma; 1) İhlaslı olmak, içtenlikle samimi bir Ģekilde Allah‘a bağlılığı, hayırlı ve dürüst 80 olmayı ifade etmektedir. Ġhlas, kiĢinin Allah ile arasında olan bağın, samimiyetin yanında hayatın her alanında, gerek toplum içerisinde gerekse de bireyin kendisine 81 yönelik olarak öne çıkan ahlaki bir özelliktir. Bu çerçevede ihlaslı olan kimsenin samimi, hayırlı ve dürüst olarak ifade edilmesinden, toplumun kendisinden yana olan beklentilerine yönelik uyum gösterebildiği de anlaĢılmaktadır. "Hz. Yûsuf, doğru yola iletilmiş, güçlü bir muhakeme yeteneğine ve ilime sahip olan, kendisine peygamberlikle birlikte, dinî ve dünyevî nimetlerin de verildiği, Allah’ın seçkin, ihlaslı kullarındandır." (Hz. Yûsuf‘un KardeĢleri Tarafından Kıskanılması; 1) Hz. Ġbrâhim‘in yaĢadıklarıyla ilgili olarak Kur‘an-ı Kerîm‘de çok duyarlı ve 82 yumuĢak huylu biri olduğu ifade edilmektedir. Duyarlı olarak tercüme edilen ―evvâh- 83 اَّي َ ,kelimesi aynı zamanda çok fazla âh-vah eden ‖أ çok dua eden, merhameti bol, derin anlayıĢ sahibi, yürekten inanmıĢ, Allah‘ı çokça tesbih eden, Allah kelamını çok okuyan, manevi ıstıraplardan ötürü derin teessürleri olan, kavrama gücü yüksek, huĢû içinde 84 Allah‘a yalvaran anlamlarına da gelmektedir. Nitekim sosyal uyum becerilerinin arasında da, merhametli olma, anlaĢmazlıkları kabul etme gibi değerler de bulunmaktadır. "Kur’an-ı Kerim’de Hz. İbrahim’in duyarlı (…)" (Hz. Ġbrâhim‘in Çevresindekilerle YaĢadıkları; 1) 80 Ġsfahânî, a.g.e., s. 332. 81 Ahmet Özdemı r, ―Kur‘an‘da Ġhlas‖, Gaziosmanpaşa Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, c. 3, sy. 2 (2015), s. 164. 82 et-Tevbe, 9/114; Hûd, 11/75. 83 Ġsfahânî, a.g.e., s. 105. 84 Karaman vd., Kur’an Yolu, c. 3, s. 67. 104 Güzel ahlak kategorisinde yer alan bir diğer kod da adil olmaktır. Bu çerçevede Hz. Süleyman, arabuluculuk yaptığı çatıĢmada iki tarafın da içinde bulunduğu durumu gözeterek adil bir davranıĢ sergilemiĢtir. "İki tarafın uzlaşmaya varabildiği, sonucundan herkesin razı olacağı şekilde verdiği bu hüküm ile Hz. Süleyman, Allah Teâlâ’nın takdirini kazanmış(…)" (Hz. Süleyman‘ın Zarar GörmüĢ Ekin Hakkında Verdiği Hüküm; 2) َّAllah Teâlâ, Kur‘an-ı Kerim‘de, araĢtırma kıssalarımızda da yer verdiğimiz bazı 85 peygamberleri ―muhsin / muhsinîn‖ olma özelliği ile ifade etmektedir. Muhsin, hoĢa giden ve arzu edilen her Ģeyi ifade eden حسه / h-s-n kelimesinden türemiĢ olup, iyiliği 86 ilke edinen kimse anlamına gelmektedir. Muhsinîn kelimesinin geçtiği bir baĢka ayetin tefsirinde de iyilik edenlerin hem Allah‘a kulluk ve dua ödevini hem de her türlü bozgunculuktan uzak durma, dünyanın düzenini yaĢatma, kısaca iyi kul ve iyi insan, iyi komĢu, iyi ana-baba, iyi vatandaĢ vb. olma yükümlülüklerini de kapsadığı ifade 87 edilmektedir. Gerek Kur‘an-ı Kerim‘den nakledilmiĢ olan gerekse de rivayetlerdeki ifadelerden muhsin olduğunu anladığımız peygamberlere yönelik kıssa metinlerinde geçen ifadeler Ģu Ģekildedir: "Ülü’l-azm (büyük) peygamberlerden olan Hz. Nûh’un muhsin(..)" (Hz. Nûh‘un Kavmiyle YaĢadığı TartıĢma; 1) "Kavmi, Hz. Sâlih’i aralarında keskin zekâlı, hayırlı,(…)" (Hz. Sâlih‘in Kavmiyle YaĢadığı TartıĢma; 1) "Hz. İbrâhim’in duyarlı, yumuşak huylu, muhsin, (…)" (Hz. Ġbrâhim‘in Çevresindekilerle YaĢadıkları; 1) "Hz. Yûsuf, doğru yola iletilmiş,(…) muhsin kullarındandır." (Hz. Yûsuf‘un KardeĢleri Tarafından Kıskanılması; 1 ) "Hz. Mûsâ, Allah’ın kendisine hikmet ve ilim verdiği, (…), muhsin" (Hz. Mûsâ‘nın Firavun ve Kavmiyle YaĢadıkları; 1 ) "Hz. Dâvûd, Allah’ın kendisine lütufta bulunduğu, (…), muhsin" (Davacılar ve Hz. Dâvûd‘un Arabuluculuğu; Pozisyon: 1 ) "Hz. Süleyman, Allah’ın babasına verdiği ilimden nasiplenen, (…), muhsin" (Hz. Süleyman‘ın Zarar GörmüĢ Ekin Hakkında Verdiği Hüküm; 1) 85 el-En‘âm, 6/84. 86 Ġsfahânî, a.g.e., s. 267-68. 87 el-A‘râf, 7/55-56; Karaman vd., Kur’an Yolu, c. 2, s. 539. 105 Hz. Ġbrâhim‘in, Kur‘an-ı Kerim‘de iyilik rehberi olarak tanımlandığını daha önceden bilmekteyiz. Bu çerçevede, iyilik rehberi olarak çevrilen "ًا ُمة" kelimesinin karĢılık geldiği anlamlardan bir tanesi de bütün güzel huylarda / özelliklerde en ileri 88 düzeyde olmasıdır. Dolayısıyla sahip olduğu bu güzel özellikler, sosyal uyum becerileri için de kendisine kaynaklık etmektedir. "Kur’an-ı Kerim’de Hz. İbrâhim’in (…) iyilik rehberi(…)" (Hz. Ġbrâhim‘in Çevresindekilerle YaĢadıkları; 1) Kavminin, Hz. Sâlih‘i aralarında tanımlarken hayırlı ve dürüst olduğunu ifade etmeleri, Hz. Sâlih‘in de sosyal uyum becerilerine yönelik davranıĢlarını olumlu bir Ģekilde sergilediği noktasında bizlere ipucu vermektedir. "Kavmi, Hz. Sâlih’i aralarında keskin zekâlı, hayırlı, dürüst(…)" (Hz. Sâlih‘in Kavmiyle YaĢadığı TartıĢma; 1) Sabır, nefse, aklın ve Ģeriatın gerektirdiği Ģekilde engel olmak veya nefsi, bu 89 ikisinin alıkonulmasını gerektirdiği Ģeylerden uzak tutmaktır. Bu çerçevede, ilgili peygamberler, içinde bulundukları olumsuz durumlar karĢısında, nefislerine uymamıĢ ve büyük bir sabır göstererek çatıĢma yaĢadığı kiĢiler ile olan iliĢkilerini yıpratmamıĢlardır. "(…)tartışmaya karşı sabır gösteren(…)" (Hz. Nûh‘un Kavmiyle YaĢadığı TartıĢma; 1) "(…)sabretmekten, Allah’ın yardımını beklemekten başka çaresi olmadığını ifade ederek hüznünü yalnızca Allah’a arz etmiştir. " (Hz. Yûsuf‘un KardeĢleri Tarafından Kıskanılması; 2) Kıssalarda geçen sosyal uyum becerilerine yönelik, bazı peygamberlerin yaĢadıkları zor olaylar karĢısında toplum içerisinde sergiledikleri olumlu tutumlar, ülü’l- azm olarak da nitelendirilmelerine vesile olmuĢtur. Nitekim Ġmam Mâtürîdî‘ye göre ülü‘l-azm peygamberlerin, hitap ettikleri kimselerin eziyetlerine katlanmak, kavimleri hakkında beddualarda bulunmamak, maruz kalabilecekleri sıkıntılara ve musibetlere 88 ZemahĢerî, el-Keşşâf, çev. Muhammed CoĢkun vd., Mega Basım ve Yayıncılık Ġstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu BaĢkanlığı, 2016, c. 3, s. 1050. 89 Ġsfahânî, a.g.e., s. 545. 106 90 sabretmek, nefsani arzularına boyun eğmemek gibi özellikleri bulunmaktadır. Bu özellikler dikkate alındığında da ilgili peygamberlerin toplum içerisinde uyumlu bir Ģekilde yaĢamıĢ olduğu anlaĢılmaktadır. "Ülü’l-azm (büyük) peygamberlerden olan Hz. Nûh’un(…) " (Hz. Nûh‘un Kavmiyle YaĢadığı TartıĢma; 1) "Ülü’l-azm peygamberleri arasında da zikredilen Hz. İbrâhim’e(…)" (Hz. Ġbrâhim‘in Çevresindekilerle YaĢadıkları; 1) " Hz. Mûsâ, Allah’ın kendisine hikmet ve ilim verdiği, kendisini birçok imtihanlara tabi tuttuğu ülü’l-azm peygamberlerden bir tanesidir." (Hz. Mûsâ‘nın Firavun ve Kavmiyle YaĢadıkları; 1) 3.7.2. Algı Becerileri Tablo ‘da yer alan bulgulara göre, algı becerileri kategorisinde tecrübe, öz- değerlendirme, benliğini koruma, beklentilerini ifade etme, empati yapma, olayların yorumlanması Ģeklinde kodlamaların yer aldığı anlaĢılmaktadır. Bu çerçevede ilgili konu baĢlığında, algı becerilerine yönelik kodlamaların yapıldığı kıssa metinlerine yer verilmiĢtir. Algı becerilerine yönelik olarak, Hz. Süleyman‘ın babasının yanında kalması, davalar ile ilgili tecrübe ve deneyim kazanmasına vesile olmuĢtur. "Süleyman’ı tecrübesinin artması, görüşünün sağlamlaşması için bütün davalarda yanında bulundurmuştur." (Hz. Süleyman‘ın Zarar GörmüĢ Ekin Hakkında Verdiği Hüküm; 1) Öz değerlendirme, bireyin herhangi bir konuda kendi performansı ile ilgili değerlendirmelerde ve yargılarda bulunmasını, güçlü ve zayıf yönlerini belirlemesini 91 sağlayan bir beceridir. Hz. Sâlih de Allah‘a karĢı asi olacağı takdirde yaĢayacağı olumsuz durumlar hakkında öz değerlendirmesini yapmıĢ ve bu noktada kendi durumunun farkına vararak tarafını belirlemiĢtir. "(…) eğer onlara uyup Allah’a karşı asi olursa zararının artacağına vurgu yapmış, Allah’ın çizdiği sınırları aştıklarında başlarına gelecekleri hatırlatmıştır." (Hz. Sâlih‘in Kavmiyle YaĢadığı TartıĢma; 1) 90 Aruçi, ―Ülü‘l-Azm‖, a.g.e., s. 295. 91 Mehmet Gültekı n, Zülf ye Mel s Demı r, ―Ġlkokul Matemat k Ders nde Öz Değerlend rmen n Etk l l ğ ‖, Erzincan Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, c. 21, sy. 2 (2019), s. 89. 107 Benlik kavramı, genelde kiĢinin kendisini betimlemek için uygun gördüğü 92 özellikleri içermektedir. Bu çerçevede de Hz. Hûd, kavminin ileri gitmesinin ardından benliğini korumaya yönelik olarak kendisinin görevini kavmine bildirmiĢtir. "(…) kendisinin yalnızca Allah’ın buyruklarını iletmekle görevlendirildiğini bildirmiş (…)" (Hz. Hûd‘un Kavmiyle YaĢadığı TartıĢma; 2) Ġlgili kıssa metinlerinde algı becerileri kapsamında peygamberler, inanç ve Allah‘a yönelik tutumları noktasında kavimlerinden yana olan beklentilerini ifade etmiĢlerdir. "Hz. Hûd da Allah’tan aldığı ilahi emir ile kavmine yönelerek, Allah’a kulluk etmeleri, Allah’ın onlara verdiği nimetleri hatırlayıp kurtuluşa ermeleri, akıllarını kullanmaları, Allah’tan bağışlanma dilemeleri ve zorbalıklarından vazgeçmeleri hususlarında iyi niyetle öğütler vererek herhangi bir ücret / karşılık beklemeden onları ikna etmeye çalıştı." (Hz. Hûd‘un Kavmiyle YaĢadığı TartıĢma; 2) "Senin durumuna yetişemez isem veya senin yaşında değilsem de bana tabi olmayı küçümseme, benimle yürümekten geri kalma”" (Hz. Ġbrâhim‘in Çevresindekilerle YaĢadıkları; 2) Empati, bir kiĢinin kendisini karĢısındaki kiĢinin yerine koyarak olaylara onun bakıĢ açısıyla bakması, o kiĢinin duygularını ve düĢüncelerini doğru olarak anlaması, 93 hissetmesi ve bu durumun ona iletilmesi süreci olarak tanımlanmaktadır. Nitekim Hz. Nûh‘un kavminin içinde bulundukları durumla ilgili düĢüncelerinin farkında olması, Hz. Ġbrâhim de peygamberlik görevinin oğluna verilmesinden dolayı babasının hissedebileceği duyguların farkında olması, dini tebliğ etmeden önce sahip oldukları düĢüncelerinin farkında olarak kavmine yaklaĢması empati yapabilme becerileri noktasında bizlere ipuçları vermektedir. "O ise kavmine dönüp yaptığı davet ve öğütlerden hoşlanmadıkları takdirde(…)" (Hz. Nûh‘un Kavmiyle YaĢadığı TartıĢma; 1) "(…)bana tabi olmayı küçümseme(…)" (Hz. Ġbrâhim‘in Çevresindekilerle YaĢadıkları; 2) 92 Nuran Hortaçsu, En Güzel Psikoloji Sosyal Psikoloji, 1. bs., Ankara: Ġmge Kitabevi, 2012, s. 240. 93 Nihan Koran, ―YaĢam Becerilerinin Tanımı ve Önemi‖, Yaşam Becerileri, ed. Azize Ummanel, Ġstanbul: Ġstanbul Üniversitesi Açık ve Uzaktan Eğitim Fakültesi, t.y., s. 13. 108 "Olaylara öncelikle kavminin bakış açısından yaklaşıp, onların sahip olduğu yanlış inançlardan yola çıkarak doğru olan Allah inancına ulaştı." (Hz. Ġbrâhim‘in Çevresindekilerle YaĢadıkları; 3) Ġlgili kıssalarda peygamberlere hikmet ve ilim verildiğine yönelik ifadeler de bulunmaktadır. Müfessirlerin hikmet kavramını “din konusunda derin bilgi, sahih inanç, akıl, yerinde ve doğru konuşma, isabetli görüş ve davranış” olarak açıkladığı ifade edilmektedir. Bunun yanında hikmet, doğru bilgi, inanç ve düĢüncelerin yanında bireyin sahip olduğu bu zihnî birikiminin mümkün olan en mükemmel Ģekilde hayata 94 geçirilmesini yani ―bilgiyi yerli yerince kullanmayı” ifade etmektedir. Tanımdan anlaĢılacağı üzere kendilerine verilen hikmet sayesinde de ilgili peygamberler olaylar hakkında yorumda bulunabilmiĢ, isabetli görüĢlere ve davranıĢlara ulaĢabilmiĢlerdir. "Hz. Yûsuf, doğru yola iletilmiş, güçlü bir muhakeme yeteneğine ve ilime sahip olması(…)" (Hz. Yûsuf‘un KardeĢleri Tarafından Kıskanılması; 1) " Hz. Mûsâ, Allah’ın kendisine hikmet ve ilim verdiği hikmet" (Hz. Mûsâ‘nın Firavun ve Kavmiyle YaĢadıkları; 1) "Kendisine verilen lütuflar arasında ifade edilen hikmet" (Davacılar ve Hz. Dâvûd‘un Arabuluculuğu; 1) "Bunun için de evlatları arasında ilim ve hikmetçe üstün özelliklere sahip olan oğlu Süleyman’ı tecrübesinin artması ilim ve hikmetçe" (Hz. Süleyman‘ın Zarar GörmüĢ Ekin Hakkında Verdiği Hüküm; 1) 3.7.3. Duygu Düzenleme Tablo ‘daki bulgulara göre duygu düzenleme çerçevesinde kışkırtmaktan kaçınmak, öz denetim (hilim sahibi olmak), sabırlı olmak ve doğru davranış kodlamalarının yapıldığı anlaĢılmaktadır. ÇatıĢma durumlarında öncelikle hissedilen duyguların öfke, üzüntü ve engelleme olduğunu birinci bölümde ilgili baĢlık altında ifade etmiĢtik. Bu çerçevede kıssalarda geçen peygamberlerin çatıĢma durumlarında sergiledikleri tutumlardan yola çıkarak duygu düzenleme becerileri hakkında da bilgi sahibi olmaktayız. Nitekim peygamberlerin çatıĢma durumlarında muhataba yönelik ifadelerinde mümkün olduğunca kendilerini açıklayarak kıĢkırtmaya yönelik ifadelerden kaçındıklarına, 94 Karaman vd., Kur’an Yolu, c. 4, ss. 336-37. 109 özdenetim becerilerine sahip olduklarına, yaĢanan olaylar karĢısında sabırlı bir Ģekilde hareket ettiklerine ve duygu düzenlemenin bir sonucu olarak sergiledikleri doğru davranıĢlara yönelik ipuçları bulunmaktadır. Kışkırtmaktan kaçınmaya yönelik ifadelerin yer aldığı kıssa metinleri Ģu Ģekildedir: "O ise kavmine dönüp yaptığı davet ve öğütlerden hoşlanmadıkları takdirde aralarında yaptıkları istişare ile bir karara varmalarını söylemiş, buna karşılık da kendisinin yalnızca Allah’a dayanıp güvendiğini ifade etmiştir." (Hz. Nûh‘un Kavmiyle YaĢadığı TartıĢma; 1) "(…) babasını dine davet ederken mabutlarını aşağılamak ve ilahlarını tahkir etmek suretiyle tepki çekerek işe başlamamıştır." (Hz. İbrâhim’in Çevresindekilerle Yaşadıkları; 2) "Hz. İbrâhim, kavminin bu tutumu karşısında yapmış olduğu gözlemlerle ulaştığı düşünceleri vesilesiyle kendi inancını savunmuş, yalnızca Allah’tan korktuğunu vurgulayarak onları hak ve batıl olan inançlar karşısında düşünmeye yönlendirmiştir." (Hz. İbrâhim’in Çevresindekilerle Yaşadıkları; 3) Öz denetim, daha önemli bir amaca ulaĢabilmek için bireyin tepkilerini, davranıĢlarını veya baĢka amaca yönelme eğilimini denetleyip kısıtlaması olarak ifade 95 edilmektedir. Bu çerçevede öz denetim ile ilgili olarak Ġslam ahlakında önemli bir yere sahip olan hilim erdemi de akıllara gelmektedir. Nitekim hilim, kiĢiler arası iliĢkilerde, 96 kiĢinin kendisini, öfkenin heyecanına karĢı kontrol ederek, bağıĢlayıcı, hoĢgörülü ve medenî davranıĢlar sergileyebilme, sabırlı, temkinli, akıllı ve ağır baĢlı olabilme becerisi 97 olarak ifade edilmektedir. Öz denetime yönelik olarak kıssalarda, tarafların muhataplarına aynı Ģekilde karĢılık vermedikleri, yapmakla yükümlü olduğu görevi telkin ederek davranıĢlarını denetledikleri, bağıĢlayıcı oldukları Ģeklinde örneklerin yer aldığı görülmektedir. Bunun yanında bazı peygamberler hakkında da hilim sahibi olduklarına yönelik doğrudan ayetlerin yer alması da davranıĢlarını kontrol edebildikleri, öz denetim becerilerine sahip oldukları noktasında bizlere ipuçları vermektedir. 95 Türk Dil Kurumu, ―Öz Denetim‖, TDK, (17.07.2021), https://sozluk.gov.tr/?kelime=öz denetim. 96 Ġsfahânî, a.g.e., s. 287. 97 Çağrıcı, ―Hilim‖, a.g.e., ss. 33-36. 110 "Hâbil ise kardeşinin kendisine kötü niyetle yaklaşacağını bildiği halde Allah’tan korktuğu için ona aynı şekilde karşılık vermeyeceğini" (Hâbil ile Kâbil Arasında YaĢanan ÇatıĢma;3) "Fakat kavminin, putları ilah edinmeleri hususunda tartışmayı sürdürüp, inanmamakta ısrarcı olarak inkârda direnmesi üzerine Hz. Hûd, kendisinin yalnızca Allah’ın buyruklarını iletmekle görevlendirildiğini bildirmiş" (Hz. Hûd‘un Kavmiyle YaĢadığı TartıĢma; 2 ) "Hz. Yûsuf, tüm yaşadıklarına rağmen kardeşlerinin yaptıklarını yüzlerine vurmamış, bilakis onların kendisinden yana olan beklentilerini de dikkate alıp, onlar için Allah’tan af dileyeceğini söyleyerek, onlardan sadece ailesini yanına getirmelerini istemiştir." (Hz. Yûsuf‘un KardeĢleri Tarafından Kıskanılması; 3) "Ülü’l-azm peygamberlerden olan Hz. Nûh’un (…) yumuşak huylu(…)" (Hz. Nûh‘un Kavmiyle YaĢadığı TartıĢma; 1) "Kur’an- Kerim’de Hz. İbrâhim’in (…) yumuşak huylu(…)" (Hz. Ġbrâhim‘in Çevresindekilerle YaĢadıkları; 1) Kıssalarda peygamberlerin yaĢadıkları zorlu olaylar karĢısında sabırlı olmaları da duygu düzenleme becerilerine yönelik bizlere örnekler sunmaktadır. Konuyla ilgili olarak sabırlı olma davranıĢının gösterildiğine yönelik kıssa metinlerinde geçen ifadeler Ģu Ģekildedir: "(…) kavminin eziyetlerine sabretmiş, alaylarına göğüs germiş, onlara karşı çok yumuşak davranarak hoş sözler söylemiştir." (Hz. Nûh‘un Kavmiyle YaĢadığı TartıĢma; 1) "(…) sabretmekten, Allah’ın yardımını beklemekten başka çaresi olmadığını ifade ederek hüznünü yalnızca Allah’a arz etmiştir." (Hz. Yûsuf‘un KardeĢleri Tarafından Kıskanılması; 2) 3.7.4. ĠletiĢim Becerileri Tablo ‘a göre iletiĢim becerileri kategorisinde duygusal olmayan ifadeler, etkin dinleme (soru sorma), anlaĢılabilir konuĢma (uyarma, amacını belli etme, öğüt verme) kodlamalarına yer verilmiĢtir. ÇatıĢma çözme sürecinde iletiĢim becerilerinin kullanılmasına yönelik duygusal olmayan ifadelerin kullanılması temel ilkeleri arasındadır. Bu çerçevede ilgili kıssalarda taraflar, muhatapları ile yaĢadıkları çatıĢmalarda yalnızca konusu geçen davranıĢın sonuçlarıyla ilgili uyarmıĢ, yapmakla yükümlü oldukları görevler hakkında bilgi vermiĢ, amaçlarını belirtmiĢ, onlara kendi bakıĢ açılarıyla yaklaĢmıĢ, onlar için af talebinde 111 bulunacağını söylemiĢtir. Ġlgili davranıĢları sergileyen Ģahısların ifadeleri incelendiğinde de duygusal olarak kendilerini ifade etmedikleri fark edilmiĢtir. Duygusal olmayan ifadelerin kullanıldığı kıssa metinlerinde Ģu ifadeler geçmiĢtir: "Allah’tan korktuğu için ona aynı şekilde karşılık vermeyeceğini, planladığı fiilin çirkinliğine dikkat çekmek amacıyla davranışını sergilediğinde hem önceki günahlarının hem de işlediği çirkin fiilin günahının cehennemle karşılık bulmasını dilemiş (…)" (Hâbil ile Kâbil Arasında YaĢanan ÇatıĢma; 3) "Hz. Nûh “Bugün Allah’ın hükmünden yalnızca onun esirgedikleri kurtulacaktır.” şeklinde cevap vermiştir." (Hz. Nûh‘un Kavmiyle YaĢadığı TartıĢma; 2) "(…) kendisinin yalnızca Allah’ın buyruklarını iletmekle görevlendirildiğini bildirmiş (…)" (Hz. Hûd‘un Kavmiyle YaĢadığı TartıĢma; 2) "Babasına “Babacığım, bana sende olmayan ilim geldi, sana verilmeyen marifet verildi. Senin durumuna yetişemez isem veya senin yaşında değilsem de bana tabi olmayı küçümseme, benimle yürümekten geri kalma” diyerek onu hidayete erdirmek istediğini, şeytana kulluk etmemesini ve böylece de babasını azaptan kurtarmak istediğini ifade etmiştir." (Hz. Ġbrâhim‘in Çevresindekilerle YaĢadıkları; 2) "Hz. İbrâhim, kavmine tanrılarıyla ilgili zihinlerinde oluşturmak istediği sorgulama sürecine onları hakir görerek, itibarsızlaştırarak başlamak yerine Allah’ı bulma arayışı içinde olan bir insan gibi yaklaşmayı tercih etmiştir." (Hz. Ġbrâhim‘in Çevresindekilerle YaĢadıkları; 3) "(…)onlar için Allah’tan af dileyeceğini söyleyerek(…)" (Hz. Yûsuf‘un KardeĢleri Tarafından Kıskanılması; 3) Etkin dinleme, dinleyicinin konuĢan kiĢiyi tam olarak anlamayı hedeflediği ve 98 bunu gösteren geri iletimlerde bulunduğu bir dinleme yöntemidir. Bu çerçevede ilgili kıssalarda zikredilen peygamberler, muhataplarına çeĢitli sorular yönelterek onları anlamaya çalıĢmıĢlardır. "(…) sorular yönelterek onları Allah’a inanmaya ikna etmeye çalışmıştır." (Hz. Sâlih‘in Kavmiyle YaĢadığı TartıĢma; 1) 98 Halit Karatay, Salih Dolunay, Ömer SavaĢ, ―Türkçe Öğretmenlerinin Etkin Dinleme ve Dönüt Durumları‖, Ana Dili Eğitimi Dergisi, c. 2, sy. 4 (2014), s. 85. 112 "Babasıyla olan iletişimine öncelikle görmediği, işitmediği herhangi bir fayda sağlamadığı halde neden putlara taptığını en güzel tarzda konuşarak,(…)" (Hz. Ġbrâhim‘in Çevresindekilerle YaĢadıkları; 2) Ġlgili kıssa metinlerinde anlaşılabilir konuşma davranıĢının sergilendiğine yönelik ifadeler de bulunmaktadır. "(…)güzel ve açık konuşan(…)" (Hz. Nûh‘un Kavmiyle YaĢadığı TartıĢma; 1) "(…) sağlıklı bir iletişim kurabilmesi için rabbine dua edip yardım talebinde bulunmuştur. Hatta bunun için kardeşi Hârûn’u yardımcı olarak yanında görmek isteyince Allah da onun bu dileğini kabul ederek bir kere daha kendisine lütufta bulunmuştur." (Hz. Mûsâ‘nın Firavun ve Kavmiyle YaĢadıkları; 2) "(…) anlaşmazlıkları çözümleyen güzel konuşması, Hz. Dâvûd’un insanların aralarındaki sorunları çözmesi için başvurdukları birisi olmasına da vesile olmuştur." (Davacılar ve Hz. Dâvûd‘un Arabuluculuğu; 1) ÇatıĢma yaĢayan taraflar, çatıĢmaya sebebiyet veren durumun anlaĢılması, sonuçlarının göz önünde bulundurulması için muhataplarını uyarmıştır. "Allah’tan korktuğu için ona aynı şekilde karşılık vermeyeceğini, planladığı fiilin çirkinliğine dikkat çekmek amacıyla davranışını sergilediğinde hem önceki günahlarının hem de işlediği çirkin fiilin günahının cehennemle karşılık bulmasını dilemiş ve kardeşini bu şekilde uyararak büyük bir günahtan sakındırmak istemiştir." (Hâbil ile Kâbil Arasında YaĢanan ÇatıĢma; 3) "Hz. Sâlih de diğer peygamberler gibi kavmine verilen nimetleri hatırlatıp, onları inanmaya teşvik ederken azapla ilgili de uyarmayı ihmal etmemiştir." (Hz. Sâlih‘in Kavmiyle YaĢadığı TartıĢma; 1) "Senin Durumuna Yetişemez İsem Veya Senin Yaşında Değilsem De Bana Tabi Olmayı Küçümseme, Benimle Yürümekten Geri Kalma” Diyerek Onu Hidayete Erdirmek İstediğini, Şeytana Kulluk Etmemesini Ve Böylece De Babasını Azaptan Kurtarmak İstediğini İfade Etmiştir." (Hz. Ġbrâhim‘in Çevresindekilerle YaĢadıkları; 2) "Allah Teâlâ tebliğ için iki kardeşi görevlendirdiğinde, sınırları aşmasına rağmen yine de Firavun’a yumuşak bir üslupla yaklaşmalarını buyurmuştur. Çünkü onların yumuşak bir şekilde Firavun’a hitap etmeleri, belki aklını başına almasına veya içine bir korku düşmesine vesile olabileceğini bildirmiştir. Hz. Mûsâ ve Hârûn, Firavun’a ve kavmine gidip Allah’a dair bütün kanıtları göstermiş, mucizelerini sergilemiş, onlarla açıklayıcı bir şekilde konuşmuşsa da(…)" (Hz. Mûsâ‘nın Firavun ve Kavmiyle YaĢadıkları; 3) 113 "Hz. Süleyman ise bu cezayı ağır bularak, tarladaki zararın koyunlardan elde edilebilecek gelirle ödenebileceğini, bu sebeple de hükmün değiştirilmesi gerektiğini ifade etmiştir." (Hz. Süleyman‘ın Zarar GörmüĢ Ekin Hakkında Verdiği Hüküm; 2) Yine taraflardan bazıları konuĢmalarını yaparken amaçlarını da belli etmiĢlerdir. "(…) diyerek onu hidayete erdirmek istediğini, şeytana kulluk etmemesini ve böylece de babasını azaptan kurtarmak istediğini ifade etmiştir." (Hz. Ġbrâhim‘in Çevresindekilerle YaĢadıkları; 2) "(…) onlardan sadece ailesini yanına getirmelerini istemiştir." (Hz. Yûsuf‘un KardeĢleri Tarafından Kıskanılması; 3) "Hz. Mûsâ ve Hârûn, Firavun’a ve kavmine gidip Allah’a dair bütün kanıtları göstermiş, mucizelerini sergilemiş, onlarla açıklayıcı bir şekilde konuşmuşsa da" (Hz. Mûsâ‘nın Firavun ve Kavmiyle YaĢadıkları; 4) Taraflar zaman zaman yaĢadıkları çatıĢmalarda, anlaĢılabilmek için öğüt verme yolunu da tercih etmiĢlerdir. "Yavrucuğum, bizimle beraber sen de bin, inkârcılarla birlikte olma(…)" (Hz. Nûh‘un Kavmiyle YaĢadığı TartıĢma; 2) "Hz. Sâlih, Allah’tan aldığı emirle, Semûd Kavmi’ne Allah’a kulluk etmeleri, ondan mağfiret istemeleri, tövbe etmeleri hususunda öğütler vermiş, (…)" (Hz. Sâlih‘in Kavmiyle YaĢadığı TartıĢma; 1) "“Babacığım, Bana Sende Olmayan İlim Geldi, Sana Verilmeyen Marifet Verildi. Senin Durumuna Yetişemez İsem Veya Senin Yaşında Değilsem De Bana Tabi Olmayı Küçümseme, Benimle Yürümekten Geri Kalma” (…)" (Hz. Ġbrâhim‘in Çevresindekilerle YaĢadıkları; 2) 3.7.5. Yaratıcı DüĢünme ÇatıĢma çözme becerilerinin kıssalar üzerindeki dağılımına yönelik bulguların yer aldığı Tablo ‘a göre yaratıcı düĢünme becerilerinde problemleri tanımlama ve yenilikçi yollar oluşturmaya yönelik kodlamaların yapıldığı anlaĢılmaktadır. Bu çerçevede çatıĢmaların tanımlanmasına karĢılık gelen ifadede Hz. Ġbrâhim‘in, kavmiyle karĢılaĢtıktan sonra inançları ile ilgili problemlerin farkına varabilmesi bulunmaktadır. 114 "Harran’daki insanların da inanç noktasında sapkınlıklar içerisinde olduğunu görünce(…)" (Hz. Ġbrâhim‘in Çevresindekilerle YaĢadıkları; 3) Peygamberlerin tebliğ faaliyetlerini gerçekleĢtirirken zaman zaman yeni yollar denedikleri anlaĢılmaktadır. Konuyla ilgili olarak, yenilikçi yolların oluşturulduğuna yönelik ifadelerin yer aldığı metinler Ģu Ģekildedir: "İman etmeleri hususunda da inancını zayıflatmadan, kalbine umutsuzluk düşürmeden onları gece gündüz, gizli açık şekilde hakka çağırmıştır." (Hz. Nûh‘un Kavmiyle YaĢadığı TartıĢma; 1) "Hûd, kendisinin yalnızca Allah’ın buyruklarını iletmekle görevlendirildiğini bildirmiş ve bu görevini bazen teşvik bazen de inzar yoluyla yerine getirip (…)" (Hz. Hûd‘un Kavmiyle YaĢadığı TartıĢma; 2) "Hz. Sâlih ise kavmine aklî ve naklî bir takım deliller getirerek (…)" (Hz. Sâlih‘in Kavmiyle YaĢadığı TartıĢma; 1) "Babasıyla olan iletişimine öncelikle görmediği, işitmediği herhangi bir fayda sağlamadığı halde neden putlara taptığını en güzel tarzda konuşarak, nazikçe 99 ve edepli bir şekilde sorarak başlamıştır. Babasına “Babacığım, bana sende olmayan ilim geldi, sana verilmeyen marifet verildi. Senin durumuna yetişemez isem veya senin yaşında değilsem de bana tabi olmayı küçümseme, benimle yürümekten geri kalma” diyerek" (Hz. Ġbrâhim‘in Çevresindekilerle YaĢadıkları; 2) "Hz. İbrâhim, kavmine tanrılarıyla ilgili zihinlerinde oluşturmak istediği sorgulama sürecine onları hakir görerek, itibarsızlaştırarak başlamak yerine Allah’ı bulma arayışı içinde olan bir insan gibi yaklaşmayı tercih etmiştir. Olaylara öncelikle kavminin bakış açısından yaklaşıp, onların sahip olduğu yanlış inançlardan yola çıkarak doğru olan Allah inancına ulaştı." (Hz. Ġbrâhim‘in Çevresindekilerle YaĢadıkları; 3) "Ailesiyle tekrardan kavuşmak isteyen Hz. Yûsuf, öz kardeşini yanına almış, diğer kardeşlerinin eşyaları arasına bir su kabı koydurup tekrardan saraya geri gelmelerini sağlayarak onlar üzerinden bir plan uygulamıştır." (Hz. Yûsuf‘un KardeĢleri Tarafından Kıskanılması; 3) "Hz. Mûsâ ve Hârûn, Firavun’a ve kavmine gidip Allah’a dair bütün kanıtları göstermiş, mucizelerini sergilemiş, onlarla açıklayıcı bir şekilde konuşmuşsa da(…)" (Hz. Mûsâ‘nın Firavun Ve Kavmiyle YaĢadıkları; 4) 99 Hûd, 11/75; el-Enbiyâ, 21/51. 115 "Hz. Süleyman ise bu cezayı ağır bularak, tarladaki zararın koyunlardan elde edilebilecek gelirle ödenebileceğini, bu sebeple de hükmün değiştirilmesi gerektiğini ifade etmiştir." (Hz. Süleyman‘ın Zarar GörmüĢ Ekin Hakkında Verdiği Hüküm; 2) 3.7.6. EleĢtirel DüĢünme Kıssalarda geçen çatıĢmalarda, eleĢtirel düĢünmeye karĢılık gelebilecek kodlara yönelik bulgular, Tablo 9‘da davranışın nedenlerini araştırma, karşılaştırma yapma, çıkarım yapma, uygun bilgileri seçebilme, strateji oluşturma davranıĢları Ģeklinde sunulmuĢtur. Hz. Ġbrâhim, babasıyla yaĢadığı çatıĢmada, putlara neden inandığıyla ilgili sorular sorarak davranışının nedenlerini araştırmaya çalıĢmıĢtır. "Babasıyla olan iletişimine öncelikle görmediği, işitmediği herhangi bir fayda sağlamadığı halde neden putlara taptığını en güzel tarzda konuşarak, nazikçe ve edepli bir şekilde sorarak başlamıştır." (Hz. Ġbrâhim‘in Çevresindekilerle YaĢadıkları; 2) Hz. Süleyman arabuluculuk yaptığı çatıĢmada, tarla ve koyunların durumlarıyla ilgili bir karşılaştırma yaparak hükmünü ifade etmiĢtir. "Hz. Süleyman ise bu cezayı ağır bularak, tarladaki zararın koyunlardan elde edilebilecek gelirle ödenebileceğini, bu sebeple de hükmün değiştirilmesi gerektiğini ifade etmiştir." (Hz. Süleyman‘ın Zarar GörmüĢ Ekin Hakkında Verdiği Hüküm; 2) Hz. Nûh ve Hz. Sâlih‘in içinde bulundukları durumlar karĢısında davranıĢlarının sonuçlarıyla ilgili çıkarımda bulunmalarına yönelik ifadeleri Ģu Ģekildedir: "Hz. Nûh “Bugün Allah’ın hükmünden yalnızca onun esirgedikleri kurtulacaktır.”" (Hz. Nûh‘un Kavmiyle YaĢadığı TartıĢma; 2) "(…) eğer onlara uyup Allah’a karşı asi olursa zararının artacağına vurgu yapmış, Allah’ın çizdiği sınırları aştıklarında başlarına gelecekleri hatırlatmıştır." (Hz. Sâlih‘in Kavmiyle YaĢadığı TartıĢma; 1) Tarafların, çatıĢma içerisinde, sahip oldukları muhakeme yeteneği ve ilim uygun bilgileri seçmelerine, deliller oluĢturmalarına ve muhataplarına uygun bir Ģekilde sunmalarına vesile olmuĢtur. 116 "(…) düşüncelerini delillerle ifade edebilen(…)" (Hz. Nûh‘un Kavmiyle YaĢadığı TartıĢma; 1) "(…) güçlü bir muhakeme yeteneğine ve ilime sahip olan (…)" (Hz. Yûsuf‘un KardeĢleri Tarafından Kıskanılması; 1) "Hz. Mûsâ, Allah’ın kendisine hikmet ve ilim verdiği,(…)" (Hz. Mûsâ‘nın Firavun Ve Kavmiyle YaĢadıkları; 1) ÇatıĢma yaĢayan taraflar, çatıĢmanın çözümü için zaman zaman kendilerince birtakım stratejiler de geliĢtirmiĢlerdir. "(…) planladığı fiilin çirkinliğine dikkat çekmek amacıyla davranışını sergilediğinde hem önceki günahlarının hem de işlediği çirkin fiilin günahının cehennemle karşılık bulmasını dilemiş ve kardeşini bu şekilde uyararak büyük bir günahtan sakındırmak istemiştir." (Hâbil ile Kâbil Arasında YaĢanan ÇatıĢma; 3) "(…) bu görevini bazen teşvik bazen de inzar yoluyla (…)" (Hz. Hûd‘un Kavmiyle YaĢadığı TartıĢma; 2) "(…)öğütler vermiş, çeşitli sorular yönelterek onları Allah’a inanmaya ikna etmeye çalışmıştır." (Hz. Sâlih‘in Kavmiyle YaĢadığı TartıĢma; 1) "Harran’daki insanların da inanç noktasında sapkınlıklar içerisinde olduğunu görünce yaptıkları hataları göstermek, inançlarını düzeltmek için akıl ve ispat yoluyla, inandıkları varlıklarla ilgili zihinlerinde birtakım soru işaretleri oluşturmak istemiştir. Hz. İbrâhim, kavmine tanrılarıyla ilgili zihinlerinde oluşturmak istediği sorgulama sürecine onları hakir görerek, itibarsızlaştırarak başlamak yerine Allah’ı bulma arayışı içinde olan bir insan gibi yaklaşmayı tercih etmiştir." (Hz. Ġbrâhim‘in Çevresindekilerle YaĢadıkları; 3) "Hz. Mûsâ ise Allah’tan aldığı bu emir karşısında kendisini doğru ifade edememekten korkmuş, sağlıklı bir iletişim kurabilmesi için rabbine dua edip yardım talebinde bulunmuştur." (Hz. Mûsâ‘nın Firavun ve Kavmiyle YaĢadıkları; 2) "Hz. Süleyman, verdiği hükme göre, tarlanın bakımının ziyandan önceki haline gelene kadar koyun sahiplerine devredilmesi, bu sürede sütünden, yününden ve kuzularından yararlanılabilmesi için koyunların da tarla sahibine verilmesinin daha uygun olacağı kanaatine ulaşmıştır." (Hz. Süleyman‘ın Zarar GörmüĢ Ekin Hakkında Verdiği Hüküm; 2) AraĢtırmamız ile ilgili elde ettiğimiz bulgular çerçevesinde, kıssalarda geçen çatıĢmalar ve çözüm süreçleri hakkında MAXQDA 2021 programı görsel araçları yardımıyla tek-vaka analizi kod haritaları oluĢturulmuĢtur. Kıssalar bazında hazırlanan 117 bu haritalar 1 ile 9. ekler arasında yer almaktadır. Yine araĢtırma bulgularımız neticesinde, MAXQDA 2021 programıyla kıssaların çatıĢma çözme süreçleri açısından benzerlik matrisi de oluĢturulmuĢtur. Ek 10‘da yer verilen bu benzerlik matrisi tablosuna göre, ilgili sütun boyunca karĢılaĢtırılan kıssaların 1 rakamına yakınlığı, benzerliklerinin fazla olduğu anlamına gelmektedir. 118 SONUÇ Din eğitiminde, öğretim metotları arasında olan Kur‘an kıssalarının, kiĢiler arası çatıĢma çözme süreçleri kapsamında incelenmesini amaçlayan ve nitel araĢtırma yöntemlerinden doküman incelemesi ile hazırlanmıĢ olan bu araĢtırmaya göre yaĢanmıĢ olaylardan kesitlerin sunulduğu Kur‘an kıssalarında, kiĢiler arasında yaĢanan birçok çatıĢmanın yer aldığı tespit edilmiĢtir. AraĢtırmamız kapsamında incelediğimiz 9 kıssa içerisinde en çok geçen çatıĢma türü, 7 kez yaĢandığı tespit edilen düĢünsel çatıĢmalardır. Geri kalan çatıĢma türlerinden hedef çatıĢmaları ve davranıĢsal çatıĢmalar 3‘er kez yaĢanırken duygusal çatıĢmaların da 2‘Ģer kez yaĢandığı tespit edilmiĢtir. Yine ilgili bulgular incelendiğinde bazen bir kıssa içerisinde birden fazla çatıĢma türünün de yaĢandığı tespit edilmiĢtir. Nitekim Hâbil ile Kâbil arasında yaĢananların anlatıldığı kıssada hedef çatıĢması, duygusal çatıĢma ve davranıĢsal çatıĢma olmak üzere 3 çatıĢma türü tespit edilmiĢtir. Hz. Yûsuf ile kardeĢleri arasında yaĢananların da duygusal ve davranıĢsal çatıĢma türlerinden olduğu ifade edilmiĢtir. Aynı Ģekilde Hz. Mûsa‘nın Firavun ile olan mücadelesinde de düĢünsel ve davranıĢsal çatıĢmalar yaĢanmıĢtır. YaĢanan çatıĢmaların nedenlerine yönelik yapılan inceleme sonucunda da en çok farklı değerlerden kaynaklanan çatıĢmalar yaĢandığı sonucuna ulaĢılmıĢtır. Ġlgili bulgulara göre çatıĢmaların 7‘si farklı değerlerden, 4‘ü karĢılanmayan psikolojik gereksinimlerden, 2‘si de sınırlı kaynaklardan dolayı yaĢanmıĢtır. Yine ilgili bulgular incelendiğinde Hz. Mûsâ ile Firavun mücadelesinde yaĢanan çatıĢmaların, farklı değerler ve karĢılanmayan psikolojik gereksinimlerden kaynaklandığı anlaĢılmaktadır. Ġyi ile kötünün, doğru ile yanlıĢın mücadelesinin anlatıldığı kıssalarda, tarafların yaĢanan çatıĢmalar karĢısında gösterdikleri tepkilere yönelik bulgulara göre çoktan aza doğru ilkeli, sert ve yumuĢak olmak üzere bir sıralama oluĢmuĢtur. Bu çerçevede kıssalar içerisinde ilkeli tepkilere 13 kez rastlanılırken sert tepkilere 11, yumuĢak tepkilere de 4 kez rastlanılmıĢtır. Kıssa metinlerinde iyiye, doğruya davet eden tarafların ilkeli ve yumuĢak tepkiler gösterdikleri anlaĢılırken, inkârcı kavimler ve inanmayan Ģahısların ise sert tepkiler sergiledikleri anlaĢılmıĢtır. 119 Tarafların baĢvurduğu çatıĢma çözme yöntemlerine yönelik bulgulara göre müzakere yöntemi, 15 baĢvuruyla en çok tercih edilen yöntem olmuĢtur. Buna mukabil hakem kararına 5 kez baĢvurulurken arabuluculuğa ise 2 kez baĢvurulmuĢtur. Ġlgili kıssa metinleri incelendiğinde, tarafların dua ve tevekkül davranıĢları ile Allah‘a yönelerek hakem kararı yöntemine baĢvurdukları anlaĢılmıĢtır. ÇatıĢma çözme modellerine yönelik bulgulara göre ilgili kıssa metinleri içerisinde en çok geçen modeller arasında iĢbirliği ve güç kullanma modellerinin yer aldığı anlaĢılmaktadır. Rakamlarla ifade edilecek olursa iĢbirliği ve güç kullanma modelleri 6‘Ģar kez, geri çekilme 5 kez, yatıĢtırma ve uzlaĢma modelleri ise 2‘Ģer kez kullanılmıĢtır. Geri çekilme modeli bulgularına göre, tarafların çatıĢmalardan geri çekilmeleri, Allah‘tan yardım istemeleriyle gerçekleĢmiĢtir. Bu çerçevede geri çekilme modelinde, her ne kadar geri çekilen taraf kaybetmiĢ gibi gözükse de aslında Allah‘ın yardımına yönelerek en büyük desteği aldığı anlaĢılmaktadır. YatıĢtırma modelinin baĢvurulduğu çatıĢmalar ile ilgili kıssa metinleri ve bulgular incelendiğinde ise uyma davranıĢının, kiĢide Allah korkusunun olmasıyla iliĢkili olduğu görülmektedir. Yine kıssa metinleri incelendiğinde güç kullanmaya yönelik modelin sadece inkârcı ve inanmayan kavimler / kiĢiler tarafından benimsendiği anlaĢılmaktadır. Kıssalarda geçen çatıĢmalarda, tarafların kullandıkları çatıĢma çözme becerilerine yönelik bulgulara göre iletiĢim becerileri 22 kez, sosyal uyum becerileri 17 kez, eleĢtirel düĢünme becerileri 13 kez, algı becerileri 12 kez, duygu düzenleme becerileri 10 kez, yaratıcı düĢünme becerileri ise 9 kez tespit edilmiĢtir. Sosyal uyum becerilerinde tarafların güzel ahlaklarına yönelik ifadelerde ihlaslı, duyarlı, adil, muhsin, dürüst ve sabırlı oldukları vurgulanırken ülü‘l-azm olan peygamberlerin de sosyal uyum becerilerine sahip oldukları ifade edilmiĢtir. Algı becerilerine yönelik bulgular ve metinler incelendiğinde, olayların yorumlanması ile ilgili durumlarda hikmet kavramının ön plana çıktığı, duygu düzenleme becerilerinde de tarafların öz denetimlerini, hilim sahibi olmalarıyla gerçekleĢtirdikleri anlaĢılmaktadır. AraĢtırmamızın sonucunda elde ettiğimiz bulgulara göre Kur‘an-ı Kerim‘de, kiĢiler arasında yaĢanan çatıĢmalar hakkında da bizlere mukaddes örneklerin sunulduğu anlaĢılmaktadır. Bu örnekler içerisinden seçtiğimiz kıssalar, bir yandan iyi ile kötünün, 120 doğru ile yanlıĢın mücadelesine yer verirken diğer yandan da bireylerin çatıĢmalarını çözümlerken merkeze almaları gereken hususlar noktasında ipuçları vermektedirler. Bu çerçevede, çatıĢma çözme süreçlerine yönelik eğitim programlarının içerisine ilgili Kur‘an kıssalarının yerleĢtirilmesinin, Ġslam dininin özünde olan barıĢçıl davranıĢların bireylere kazandırılması noktasında faydalı olabileceği söylenebilir. Nitekim kıssalarda geçen peygamberlerin yaĢadıkları çatıĢmalarda, yıkıcı çözüm yollarından olan güç kullanmaya baĢvurmamaları, bireylerin saldırganlığa olan eğilimlerini törpüleyebilir. Aynı Ģekilde çatıĢma yaĢayan peygamberlerin, diğer yıkıcı çözüm yollarından olan yatıĢtırma ve geri çekilme modellerinde Allah‘a yönelmeleri, Allah‘ın koyduğu sınırları hatırlayıp bu çerçevede çözümler aramaya çalıĢmaları, bireylerin sahip oldukları Allah inancı ile yaĢadıkları çatıĢmalara yönelik içsel motivasyonlarının artmasına vesile olabilir. Yine ilgili kıssalarda yaĢanan çatıĢmalarda tespit edilen beceriler çerçevesinde, bireyler Ġslam ahlakında önemli bir yere sahip olan hikmet ve hilim erdemlerinin önemini kıssalar yoluyla fark edebilir ve davranıĢlarını bu çerçevede düzenleyebilir. AraĢtırmamız, ilgili kıssalar ile sosyal psikoloji araĢtırma konularından olan çatıĢma ve çözüm süreçleri arasındaki iliĢkinin tespit edilmesine yönelik hazırlanmıĢtır. Her araĢtırmada olduğu gibi bu araĢtırmada da karĢılaĢılan birtakım güçlükler olmuĢtur. Özellikle kıssalar hakkında ihtiyaç duyulan bilgilere ulaĢılması, bu bilgiler değerlendirilirken doğrulukların, yanlıĢlıkların belirlenmesi ve var olan bilgilerin ilgili çatıĢma çözme süreçlerine uygunluğunun tespit edilmesi araĢtırma sürecinde karĢılaĢılan zorluklar arasında ifade edilebilir. Tüm bu zorluklara rağmen yapılacak benzer araĢtırmalarla Kur‘an-ı Kerîm vesilesiyle kiĢiler arasında yaĢanan çatıĢmalar karĢısında nasıl bir yol izlenmesinin doğru olduğunun tespit edilmesi noktasında önemli bilgiler sunabilir. Nitekim bu çalıĢmalar Kur‘an-ı Kerîm‘in bütüncül olarak ele alınmasıyla da hazırlanabilir. Aynı Ģekilde araĢtırmamızda yer alan kıssalar, sosyal psikolojinin farklı araĢtırma konularıyla da incelenebilir. Bunlara ek olarak kiĢiler arası iliĢkilerini Kur‘an-ı Kerîm‘in rehberliğinde düzenlemek isteyen bireylere yönelik kıssa temelli çatıĢma çözme eğitim programları da hazırlanabilir. 121 KAYNAKLAR ADA ġükrü v.d.., ―Eğitim Ġle Ġlgili Temel Kavramlar‖, Eğitim Bilimine Giriş, ed. Özcan Demirel, Zeki Kaya, 7. bs., Ankara: Pegem Akademi Yayıncılık, 2012, ss. 3-22. AKAY Lilya Hazal v.d.., Islamic Perspectives on Peace and Conflict Resolution Teaching and Training Manual, Leesburg: The Graduate School of Islamic and Social Sciences (GSISS), 2016. AKBAġ Banu, Okul Öncesi Eğitim Kurumlarına Devam Eden 60 Ay ve Üzeri Çocukların Sosyal Uyum Becerileri İle Mizaç Özellikleri Arasındaki İlişkinin Incelenmesi, (Yüksek Lisans Tezi), Aksaray: Aksaray Üniversitesi, 2016. AKINCI Adem, ―Kur‘an‘dakı Kıssalar ve Dı n Öğretı mı ndekı Yerı ‖, Harran Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, sy. 13 (2004), ss. 42-64. AKYÜREK Süleyman, Din Öğretimi Model, Strateji, Yöntem ve Teknikler, 8. bs., Ankara: Nobel Yayın Dağıtım, 2019. ARAZ Yunus, ―Ġslâm Hukukunda Manevî Zararların Malî Tazmini‖, Eskişehir Osmangazi Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, c. 3, sy. 5 (2016), ss. 119-48. ARUÇĠ Muhammed, ―Ülü‘l-Azm‖, TDV İslam Ansiklopedisi, Ġstanbul: TDV Ġslâm AraĢtırmaları Merkezi, 2012, c. 42, ss. 294-95, https://islamansiklopedisi.org.tr/ulul-azm. ATAR Fahrettin, ―Sulh‖, TDV İslâm Ansiklopedisi, Ġstanbul: TDV Ġslâm AraĢtırmaları Merkezi, 2009, c. 37, ss. 281-85, https://islamansiklopedisi.org.tr/sulh--yargi. ATIM Ahmet, Hz. Mûsâ Kıssalarının Din Eğitimi Açısından Değeri, (Yüksek Lisans Tezi), Bursa: Uludağ Üniversitesi, 2010. AY Mehmet Emin, Din Eğitimi ve Öğretiminde Mükafat ve Ceza, (Doktora Tezi), Bursa: Uludağ Üniversitesi, 1993. AYDOĞAN Yasemin, Problem Çözme ve Problem Çözme Becerilerinin Desteklenmesi, ed. Esra Ömeroğlu, 2. bs., Ankara: Kök Yayıncılık, 2012. BALTACI Ali, ―Nitel AraĢtırmalarda Örnekleme Yöntemleri ve Örnek Hacmi Sorunsalı Üzerine Kavramsal Bir Ġnceleme‖, Bitlis Eren Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, c. 7, sy. 1 (2018), ss. 231-74. BAS H Nejat, Fatih ÇETĠN, Akif TABAK, ―BeĢ Faktör KiĢilik Özelliklerinin KiĢilerarası ÇatıĢma Çözme YaklaĢımlarıyla ĠliĢkisi‖, Türk Psikoloji Dergisi, 2009, 20-34. BĠLGĠN Asude, Okullarda Şiddeti Önlemede Bir Yöntem Çatışma Çözme, Bursa: Ezgi Kitabevi, 2008. 122 BĠLGĠN Beyza, Mualla SELÇUK, Din Öğretimi, 1. bs., Ankara: Gün Yayıncılık, 1997. BĠLGĠN Nuri, Sosyal Psikoloji Sözlüğü Kavramlar, Yaklaşımlar, Ġstanbul: Bağlam Yayıncılık, 2003. BĠNGHAM Alma, Çocuklarda Problem Çözme Yeteneklerinin Geliştirilmesi, çev. Ferhan Oğuzkan, 4. bs., Ġstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 1983. BOZKURT YÜKÇÜ ġuheda, Bağımsız Anaokullarına Devam Eden Çocukların Duygu Düzenleme ve Sosyal Problem Çözme Becerileri İle Ebeveynlerinin Duygusal Okuryazarlık Düzeyleri Arasındaki İlişkinin İncelenmesi, (Yüksek Lisans Tezi), Ankara: Hacettepe Üniversitesi, 2017. BRUNĠNG Roger H., Gregory J. SCHRAW, Monica M. NORBY, Bilişsel Psikoloji ve Öğretim, çev. Zehra Nur Ersözlü, Rıza Ülker, Ankara: Nobel Akademik Yayıncılık, 2014. BUDAK Selçuk, ―Duygu‖, Psikolohi Sözlüğü, Ankara: Bilim ve Sanat Yayınları, 2000s. 1014, https://www.kitapyurdu.com/kitap/psikoloji-sozlugu-/30672.html. BURSEVÎ Ġsmâil Hakkı, Rûhu’l-Beyân, 23 cilt, çev. Hasan Kamil Yılmaz, 1. bs., Ġstanbul: Erkam Yayınları, 2005. CADELMEVLA Muhammed Ahmed v.d.., Kasasu’l Kurân, çev. Abdülvehhab Öztürk, Ġstanbul: Kahraman Yayınları, 2009. CELÂLEDDĠN EL-MAHALLÎ, CELÂLEDDĠN ES-SÜYÛTÎ, Tefsîrü’l-Celâleyn, 1 cilt, Kahire, t.y. CRAWFORD Donna K., Richard J. BODĠNE, Conflict Resolution Education: A Guide to Implementing Programs in Schools, Youth-Serving Organizations, and Community and Juvenile Justice Settings, Washington: Department of Justice, 1996. CÜCELOĞLU Doğan, İnsan ve Davranışı, 37. bs., Ġstanbul: Remzi Kitabevi, 2019. ÇAĞRICI Mustafa, ―Ahlâk‖, TDV İslâm Ansiklopedisi, Ġstanbul: TDV Ġslâm AraĢtırmaları Merkezi, 1989, c. 2, ss. 1-9, https://islamansiklopedisi.org.tr/ahlak. ———, ―Hilim‖, TDV İslâm Ansiklopedisi, Ġstanbul: TDV Ġslâm AraĢtırmaları Merkezi, 1998, c. 18, ss. 33-36, https://islamansiklopedisi.org.tr/hilim. ———, ―Îsâr‖, TDV İslâm Ansiklopedisi, Ġstanbul: TDV Ġslâm AraĢtırmaları Merkezi, 2000, c. 22, ss. 490-91, https://islamansiklopedisi.org.tr/isar--digerkamlik. ———, ―Sabır‖, TDV İslâm Ansiklopedisi, Ġstanbul: TDV Ġslâm AraĢtırmaları Merkezi, 2008, c. 35, ss. 337-39, https://islamansiklopedisi.org.tr/sabir. 123 ———, ―Ülfet‖, TDV İslâm Ansiklopedisi, 44 cilt, Ġstanbul: TDV Ġslâm AraĢtırmaları Merkezi, 2012, c. 42, ss. 286-87, https://cdn2.islamansiklopedisi.org.tr/dosya/42/C42013664.pdf. DĠYANET ĠġLERĠ BAġKANLIĞI, İlmihal, 2 cilt, Ankara: Diyanet ĠĢleri BaĢkanlığı (11.05.2021). EBÛ ABDULLAH MUHAMMED ĠBN AHMED EL-KURTUBÎ, el-Câmiu li Ahkâmi’l-Kur’ân, 20 cilt, çev. M. BeĢir Eryarsoy, Ġstanbul: Buruc Yayınları, 2019. EL-ĠSFAHÂNÎ Râğıb, el-Müfredât, çev. Mustafa Yıldız, 6. bs., Ġstanbul: Çıra Yayınları, 2020. EN-NEVEVÎ Ebû Zekeriyya, Riyâzü’s-Sâlihîn, 3 cilt, çev. M. Emin ÖzafĢar, Bünyamin Erul, 2. bs., Ankara: Diyanet ĠĢleri BaĢkanlığı, 2013. ES-SÜYÛTÎ Ġmâm Celâleddîn, Ed-Dürrü’l-Mensûr, 16 cilt, t.y. GEDĠKLĠ Fikret, ―Kur‘ân Kıssalarında Anlatılan Kritik Durumlara ĠliĢkin DavranıĢ Biçimleri‖, Marife, c. 11, sy. 3 (2011), ss. 9-21. GÜLTEKĠ N Mehmet, Zülf ye Mel s DEMĠ R, ―Ġlkokul Matemat k Ders nde Öz Değerlendirmenin Etkililiği‖, Erzincan Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, c. 21, sy. 2 (2019), ss. 88-106. GÜNĠNDĠ Nilgül, Okul Öncesi Eğitim Kurumlarına Devam Eden Altı Yaş Çocuklarının Sosyal Uyum Becerileri Ile Anne-Babalarının Empatik Becerileri Arasındaki Ilişkinin Incelenmesi, (Yüksek Lisans Tezi), Ankara: Gazi Üniversitesi, 2016. HARMAN Ömer Faruk, ―Hâbil ve Kâbil‖, TDV İslâm Ansiklopedisi, Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı, 1996, c. 14, ss. 376-78. ———, ―Nûh‖, TDV İslâm Ansiklopedisi, Ġstanbul: TDV Ġslâm AraĢtırmaları Merkezi, 2007, c. 33, ss. 224-27, https://islamansiklopedisi.org.tr/nuh. HORTAÇSU Nuran, En Güzel Psikoloji Sosyal Psikoloji, 1. bs., Ankara: Ġmge Kitabevi, 2012. HOġOĞLU Rumeysa, Sevim SEHER, ―Kıskançlık KarĢısında Gösterilen ĠletiĢim Tepkileri Ölçeği‘nin Türkçe Uyarlaması: Geçerlik ve Güvenirlik ÇalıĢması‖, Anadolu Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, c. 2, sy. 2 (2018), ss. 119-37. HÖKELEKLĠ Hayati, Psikolojiye Giriş, 1. bs., Ġstanbul: DüĢünce Kitabevi, 2008. ĠBN KESÎR, Tefsîru’l-Kur’âni’l-a’zîm, 12 cilt, çev. M. BeĢir Eryarsoy, SavaĢ KocabaĢ, Ġstanbul: Polen Yayınları, 2012. 124 ĠSLAMOĞLU A. Hamdi, Sosyal Bilimlerde Araştırma Yöntemleri (SPSS Uygulamalı), 5. bs., Ġstanbul: Beta Basım Yayım, 2016. BURSEVÎ Ġsmail Hakkı, Rûhu’l-Beyân, 10 cilt, ed. Muhammed Ali Sâbûnî, Ġstanbul: Damla Yayınevi, 1995. JENSEN-CAMPBELL Lauri A., William G. GRAZĠANO, ―Methodologies for Studying Personality Processes in Interpersonal Conflict‖, International Negotiation, c. 10, sy. 1 (2005), ss. 165-82. JOHNSON David W., Roger T. JOHNSON, ―Conflict Resolution and Peer Mediation Programs in Elementary and Secondary Schools: A Review of the Research‖, Review of Educational Research, 1996, 459-506. KANDEHLEVÎ M. Yusuf, Hayâtü’s-Sahâbe, 4 cilt, çev. Ali Arslan, Ġstanbul: Kitaphane, 2019. KARAMAN Hayreddin vd., Kur’an Yolu, 5 cilt, 4. bs., Ankara: Diyanet ĠĢleri BaĢkanlığı, 2014. ———, Kur’an-ı Kerim Meâli, 4. bs., Ankara: Diyanet ĠĢleri BaĢkanlığı, 2018. KARATAY Halit, Salih DOLUNAY, Ömer SAVAġ, ―Türkçe Öğretmenlerinin Etkin Dinleme ve Dönüt Durumları‖, Ana Dili Eğitimi Dergisi, c. 2, sy. 4 (2014), ss. 85- 106. KARĠP Emin, Çatışma Yönetimi, Ankara: Pegem Akademi Yayıncılık, 1999. KASAPOĞLU Abdurrahman, Kur’ân Kıssalarına Psikolojik Yaklaşım, Ankara: Gece Kitaplığı, 2017. KIRCA Celal, ―Âd‖, TDV İslâm Ansiklopedisi, Ġstanbul: TDV Ġslâm AraĢtırmaları Merkezi, 1988, c. 1, ss. 333-34, https://islamansiklopedisi.org.tr/ad. ———, ―Semûd‖, TDV İslâm Ansiklopedisi, Ġstanbul: TDV Ġslâm AraĢtırmaları Merkezi, 2009, c. 36, ss. 500-5001, https://islamansiklopedisi.org.tr/semud. KOÇ Mustafa, ―Aı lenı n KarĢıladığı Temel Psı kolojı k Ġhtı yaçlar‖, KADEM Kadın Araştırmaları Dergisi, c. 1, sy. 1 (2015), ss. 54-73. KORAN Nihan, ―YaĢam Becerilerinin Tanımı ve Önemi‖, Yaşam Becerileri, ed. Azize Ummanel, Ġstanbul: Ġstanbul Üniversitesi Açık ve Uzaktan Eğitim Fakültesi, t.y., s. 255. KUTLU Ahmet, Çatışma Çözme Psikoeğitim Programının Ortaokul Öğrencilerinin, Çatışma Çözüm Becerileri, Sürekli Öfke Ve Öfke İfade Tarzları Üzerindeki Etkisi, (Yüksek Lisans Tezi), Konya: Mevlana Üniversitesi, 2016. 125 KÜÇÜKKÖSE Ġsmail, Kişilerarası Çatışma Çözme Becerilerini Din Temelli Geliştirme Programı, (Doktora Tezi), Konya: Necmettin Erbakan Üniversitesi, 2018. LEBÎ Ebû Ġshak Ahmed b. Muhammed ES-SA‘, Arâı sü’l-Mecâlı s, Kahire, 1951. MARTĠN Michael, Cynthia WALTMAN, GREENWOOD, Çocuğunuzun Okulla İlgili Sorunlarını Çözebilirsiniz, çev. Fatma Zengin, 3. bs., Ġstanbul: Sistem Yayıncılık, 2002. MAYER Bernard S., The Dynamics of Conflict: A Guide to Engagement and Intervention, 2. bs., San Francisco: Jossey-Bass, 2012. MERAD Ali, ―Islah‖, TDV İslâm Ansiklopedisi, Ġstanbul: TDV Ġslâm AraĢtırmaları Merkezi, 1999, c. 19, ss. 167-70, https://islamansiklopedisi.org.tr/islah#1- kavramin-icerigi-ortaya-cikisi-ve-gelismesi. MYERS David G., ―Sosyal Psikoloji ile TanıĢma‖, Sosyal Psikoloji, çev. Sinan Ulu, 10. bs., Ankara: Nobel Akademik Yayıncılık, 2015, ss. 1-30. NICOTERA Anne Maydan, ―The Use of Multiple Approaches to Conflict: A Study of Sequences‖, Human Communication Research, c. 20, sy. 4 (1994), ss. 592-621. OZAN DEMĠR Yasemin, Çocuk Masallarında Kişilerarası Çatışma Çözme Süreci, (Yüksek Lisans Tezi), Ankara: Ankara Üniversitesi, 2009. ÖĞÜLMÜġ Selahiddin, Kişilerarası Sorun Çözme Becerileri ve Eğitimi, 6. bs., Ankara: Nobel Yayın Dağıtım, 2001. ÖNER Uğur, ―ÇatıĢma Çözme ve Arabuluculuk Eğitimi‖, İlköğretimde Rehberlik, ed. Yıldız Kuzgun, 7. bs., Ankara: Nobel Akademik Yayıncılık, 2014, ss. 189-234. ÖZAFġAR Mehmet Emin v.d.., (ed.), Hadislerle İslâm, 7 cilt, 3. bs., Ankara: Diyanet ĠĢleri BaĢkanlığı, 2015. ÖZALP PEKMEZ AyĢe, Yarat c Drama Temellı Çat şma Çözme Program n n Ergenlerı n Çat şma Çözme Becerı sı ne Etkı sı , (Yüksek Lisans Tezi), Ġzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi, 2019. ÖZDEMĠ R Ahmet, ―Kur‘an‘da Ġhlas‖, Gaziosmanpaşa Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, c. 3, sy. 2 (2015), ss. 153-66. SEARS David O., Shelley E. TAYLOR, Letitia Anne PEPLAU, Sosyal Psikoloji, çev. Ali Dönmez, 1. bs., Ankara: Ġmge Kitabevi Yayınları, 2007. SCHRUMPF Fred, Donna K. CRAWFORD, Richard J. BODĠNE, Okulda Çatışma Çözme ve Akran Arabuluculuk Program Rehberi, ed. F. Gül Akbalık, çev. F. Gül Akbalık, B. Dilek Karaduman, 1. bs., Ġstanbul: Ġmge Kitabevi, 2007. 126 SIĞRI Ünsal, ―Nitel AraĢtırmada Veri Analizi-1‖, Ayeum, 19.07.2021, https://www.ayeum.com/video-panel/video-izle/13581. SUBAġĠ Münevver, Kübra OKUMUġ, ―Bir AraĢtırma Yöntemi Olarak Durum ÇalıĢması‖, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, c. 21, sy. 2 (2017), ss. 419-26. SUCUOĞLU Bülbin, Ġlknur ÇĠFTCĠ, Sosyal Beceri Öğretimi: Bilişsel Süreç Yaklaşımıyla, 5. bs., Ankara: Kök Yayıncılık, 2005. SÜNBÜL Dilara, Müzakere (Problem Çözme) ve Arabuluculuk Eğitim Programının Ortaöğretim 9. Sınıf Öğrencilerinin Çatışma Çözme Becerileri, Öfke Kontrolü ile Özsaygı Düzeyleri Üzerindeki Etkisinin İncelenmesi, (Yüksek Lisans Tezi), Ġzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi, 2008. SWEENEY Brian, William L. CARRUTHERS, ―Conflict Resolution: History, Philosophy, Theory, and Educational Applications‖, The School Counselor, derme, c. 43, sy. 5 (1996), ss. 326-44. ġENGÜL Ġdris, ―Kıssa‖, TDV İslâm Ansiklopedisi, Ankara: TDV Ġslâm AraĢtırmaları Merkezi, 2020, c. 25, ss. 498-501, https://islamansiklopedisi.org.tr/kissa--kuran. ———, Kur’ân Kıssalarının Tarihî Değeri, 1(Gözden GeçirilmiĢ Baskı)., Ankara: Otto Yayınları, 2019. ġENġEKERCĠ Erkan, Hülya KARTAL, ―Öğretmen Adaylarının EleĢtirel DüĢünme Eğilimleri‖, New World Sciences Academy, c. 5, sy. 3 (2010), ss. 839-57. ġĠMġEK Hasan, Ali YILDIRIM, Sosyal Bilimlerde Nitel Araştırma Yöntemleri, 9. bs., Ankara: Seçkin Yayıncılık, 2013. ġĠMġEK M. Sait, Kur’an Kıssalarına Giriş, Ġstanbul: Kitap Dünyası, 2013. TABERÎ Muhammed B. Cer r, ―Câmı u‘l-Beyân an Te‘vîlı Âyı ‘l-Kur‘ân‖, İslâm ilimleri, (19.07.2021), http://www.islamilimleri.com/Tefsir/Tefsir/index.htm. TAPAN Çiğdem, Barış Eğı tı mı Program ’n n Öğrencı lerı n Çatışma Çözme Becerı lerı Üzerı ndekı Etkı lerı nı n İncelenmesı , (Yüksek Lisans Tezi), Ġzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi, 2006. TATAR Burhanettin, ―Kur‘ân‘da Kıssaların Temel Anlamları Üzerine Felsefi Notlar‖, Milel ve Nihal, c. 6, sy. 1 (2009), ss. 99-111. TAYĠNMAK Ġlknur, ―Önyargılı Tutumlar ve Saldırganlık‖, Uluslararası Sosyal Bilimler Akademik Araştırmalar Dergisi, c. 4, sy. 1 (2020), ss. 71-87. T.C. MĠLLĠ EĞĠTĠM BAKANLIĞI, Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Dersi (4-8. Sınıflar) Öğretim Programı, Ankara: T.C. Milli Eğitim Bakanlığı, 2018. 127 THOMAS Kenneth W., ―Conflict and Conflict Management: Reflections and Update‖, Journal of Organizational Behavior, c. 13, sy. 3 (1992), ss. 265-74. TOPALOĞLU Bekir, Yusuf ġevki YAVUZ, Ġlyas ÇELEBĠ, İslam’da İnanç Esasları, 3. bs., Ġstanbul: Çamlıca Yayınları, 2002. TOSUN Cemal, Din Eğitimi Bilimine Giriş, 6. bs., Ankara: Pegem Akademi Yayıncılık, 2012. TÜMER Günay, ―Dı n‖, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedesi, Ġstanbul: TDV Ġslâm AraĢtırmaları Merkezi, 1994, c. 9, ss. 312-20, https://islamansiklopedisi.org.tr/din. TÜRK DĠL KURUMU, ―Ceza‖, TDK, (14.07.2021), https://sozluk.gov.tr/?kelime=ceza. ———, ―Değer‖, TDK, (16.07.2021), https://sozluk.gov.tr/?kelime=değer. ———, ―Geri Çekilmek‖, TDK, (16.07.2021), https://sozluk.gov.tr/?kelime=geri çekilmek. ———, ―Hedef‖, TDK, (16.07.2021), https://sozluk.gov.tr/?kelime=hedef. ———, ―Kazanç‖, TDK, (16.07.2021), https://sozluk.gov.tr/?kelime=kazanç. ———, ―Kıskançlık‖, TDK, (14.07.2021), https://sozluk.gov.tr/?kelime=kıskançlık. ———, ―KiĢiler Arası ĠliĢkiler‖, TDK, (16.07.2021), https://sozluk.gov.tr/?kelime=kiĢiler arası iliĢki. ———, ―Öz Denetim‖, TDK, (17.07.2021), https://sozluk.gov.tr/?kelime=öz denetim. ———, ―Saldırganlık‖, TDK, (14.07.2021), https://sozluk.gov.tr/?kelime=saldırganlık. ———, ―Sevgi‖, TDK, (16.07.2021), https://sozluk.gov.tr/?kelime=sevgi. ULUS Leyla, ―Ergen Bı reyler Ġçı n YaĢam Becerı lerı ‖, Avrasya Sosyal ve Ekonomi Araştırmaları Dergisi, c. 5, sy. 12 (2018), ss. 516-37. UYSAL Zeliha, Çatışma Çözme Eğitim Programının Ortaöğretim Dokuzuncu Sınıf Düzeyindeki Öğrencilerin Çatışma Çözme Becerilerine Etkisi, (Yüksek Lisans Tezi), Adana: Çukurova Üniversitesi, 2006. YAPICI Asım, Ruh Sağlığı ve Din: Psiko-Sosyal Uyum ve Dindarlık, Adana: Karahan Kitabevi, 2007. YAVUZER Haluk, Çocuk Eğitimi El Kitabı, 40. bs., Ġstanbul: Remzi Kitabevi, 2019. YILMAZ ABACI Fatma, Kur’an Kıssalarının Ahlaki Boyutu, (Yüksek Lisans Tezi), Ġstanbul: Marmara Üniversitesi, 2010. 128 ZEMAHġERÎ, el-Keşşâf, 6 cilt, çev. Muhammed CoĢkun v.d.., Mega Basım ve Yayıncılık., Ġstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu BaĢkanlığı, 2016. ZENGĠN Zeki Salih, Din Eğitimi El Kitabı, ed. Recai Doğan, Remziye Ege, 3. bs., Ankara: Grafiker Yayınları, 2015. 129 EKLER Ek : Hâbil ile Kâbil Arasında Yaşanan Çatışmanın Tek-Vaka Analizi Kod Haritası 130 Ek : Hz. Nûh'un Kavmiyle Yaşadığı Tartışmanın Tek-Vaka Analizi Kod Haritası 131 Ek : Hz. Hûd'un Kavmiyle Yaşadığı Tartışmanın Tek-Vaka Analizi Kod Haritası 132 Ek : Hz. Sâlih'in Kavmiyle Yaşadığı Tartışmanın Tek-Vaka Analizi Kod Haritası 133 Ek : Hz. İbrâhim'in Çevresindekilerle Yaşadığı Çatışmaların Tek-Vaka Analizi Kod Haritası 134 Ek : Hz. Yûsuf'un Kardeşleriyle Yaşadığı Çatışmanın Tek-Vaka Analizi Kod Haritası 135 Ek : Hz. Mûsâ'nın Firavun ve Kavmiyle Yaşadıkları Çatışmanın Tek-Vaka Analizi Kod Haritası 136 Ek : Hz. Dâvûd'un Arabuluculuk Yaptışı Çatışmanın Tek-Vaka Analizi Kod Haritası 137 Ek : Hz. Süleyman'ın Arabuluculuk Yaptığı Çatışmanın Tek-Vaka Analizi Kod Haritası 138 Ek : Araştırma Kıssalarının Çatışma Çözme Süreçleri Açısından Benzerlik Durumları 139