TOPRAKTAN ve YAPRAKTAN UYGULANAN BOR KAYNAKLARININ AYÇİÇEĞİ BİTKİSİNİN GELİŞİMİ ve KİMİ BESİN ELEMENTLERİNİN ALINIMI ÜZERİNE ETKİSİ Zafer BEŞTAŞ T.C. ULUDAĞ ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ TOPRAKTAN ve YAPRAKTAN UYGULANAN BOR KAYNAKLARININ AYÇİÇEĞİ BİTKİSİNİN GELİŞİMİ ve KİMİ BESİN ELEMENTLERİNİN ALINIMI ÜZERİNE ETKİSİ Zafer BEŞTAŞ Doç. Dr. Hakan ÇELİK (Danışman) YÜKSEK LİSANS TEZİ TOPRAK BİLİMİ ve BİTKİ BESLEME ANABİLİM DALI BURSA-2015 TEZ ONAYI Zafer BEŞTAŞ tarafından hazırlanan “Topraktan ve Yapraktan Uygulanan Bor Kaynaklarının Ayçiçeği Bitkisinin Gelişimi ve Kimi Besin Elementlerinin Alınımı Üzerine Etkisi” adlı tez çalışması aşağıdaki jüri tarafından oy birliği/oy çokluğu ile Uludağ Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Toprak Bilimi ve Bitki Besleme Anabilim Dalı’nda YÜKSEK LİSANS TEZİ olarak kabul edilmiştir. Danışman : Doç. Dr. Hakan ÇELİK Başkan: Doç. Dr. M. Ali TURAN İmza U.Ü. Ziraat Fakültesi, Toprak Bilimi ve Bitki Besleme Anabilim Dalı Üye: Doç. Dr. Hakan ÇELİK İmza U.Ü. Ziraat Fakültesi, Toprak Bilimi ve Bitki Besleme Anabilim Dalı Üye: Yrd. Doç. Dr. Yakup ÇIKILI İmza Düzce Üniversitesi Çilimli Meslek Yüksekokulu Bitkisel ve Hayvansal Üretim Bölümü Yukarıdaki sonucu onaylarım Prof. Dr. Ali Osman DEMİR Enstitü Müdürü ../../….(Tarih) U.Ü. Fen Bilimleri Enstitüsü, tez yazım kurallarına uygun olarak hazırladığım bu tez çalışmasında; - Tez içindeki bütün bilgi ve belgeleri akademik kurul çerçevesinde elde ettiğimi, - Görsel, işitsel ve yazılı tüm bilgi ve sonuçları bilimsel olarak ahlak kurallarına uygun olarak sunduğumu, - Başkalarının eserlerinden yararlanılması durumunda ilgili eserlere bilimsel normlara uygun olarak atıfta bulunduğumu, - Atıfta bulunduğum eserlerin tümünü kaynak olarak gösterdiğimi - Kullanılan verilerde herhangi bir tahrifat yapmadığımı, - ve bu tezin herhangi bir bölümünü bu üniversite veya başka bir üniversitede başka bir tez çalışması olarak sunmadığımı beyan ederim. İmza Zafer BEŞTAŞ ÖZET Yüksek Lisans TOPRAKTAN ve YAPRAKTAN UYGULANAN BOR KAYNAKLARININ AYÇİÇEĞİ BİTKİSİNİN GELİŞİMİ ve KİMİ BESİN ELEMENTLERİNİN ALINIMI ÜZERİNE ETKİSİ Zafer BEŞTAŞ Uludağ Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Toprak Bilimi ve Bitki Besleme Anabilim Dalı Danışman: Doç. Dr. Hakan ÇELİK Bu çalışmada, ayçiçeği (Helianthus annuus L.) bitkisine topraktan ve yapraktan artan dozlarda bor (B) kaynakları uygulanarak bitkinin gelişim durumu ve topraktan kaldırılan kimi besin elementi miktarlarına etkisi araştırılmıştır. Deneme konularına göre topraktan 7 bor dozu (0, 0.5, 1.0, 2.0, 4.0, 8.0, 16.0 mg B kg-1), ve yapraktan 4 bor dozu (0, 0.1, 0.2, 0.4 % B) artan miktarlarda borik asit ve boraks kaynaklarından uygulanmıştır. Temel gübreleme için saksılara 80 mg P kg-1ve 100 mg K kg-1 ile iki farklı N düzeyi 100 ve 200 mg N kg-1 NH4NO3 ve KH2PO4’tan uygulanmıştır. Topraktan artan miktarlarda uygulanan bor dozlarının ayçiçeği bitkisinin kuru madde verimini BT5 dozuna kadar arttırdığı, ancak bu artışın BT6 (16.0 mg B kg-1) dozunda azalma gösterdiği belirlenmiştir. Uygulanan bor dozlarına bağlı olarak kaldırılan B ve Mg miktarlarında artış görülmüştür. Bor dozlarının N, P alınımına etkisinin önemsiz olduğu, K alınımın ise BT6 dozunda azaldığı görülmüştür. Na, Ca, Cu, Fe ve Mn alınımında, düşük bor düzeyleri olumlu etki yaparken artan bor dozları ile birlikte azalma görülmüştür. Yapraktan uygulanan bor dozları, kuru madde verimi ile kaldırılan K ve P miktarlarında azalmaya neden olurken, Cu ve B alınımını arttırdığı belirlenmiştir. N, Na, Ca, Mg, Fe, Zn ve Mn alınımına etkisi ise önemsiz bulunmuştur. Anahtar Kelimeler: Azot, Bor, Boraks, Borik asit, Ayçiçeği 2015, xii+86 sayfa i ABSTRACT Master of Science Thesis EFFECTS OF SOIL AND FOLIAR APPLIED BORON RESOURCES ON PLANT GROWTH AND UPTAKE OF SOME NUTRIENT ELEMENTS OF THE SUNFLOWER Zafer BEŞTAŞ Uludag University Institute of Natural Sciences Soil Science and Plant Nutrition Department Supervisor: Assoc. Prof. Dr. Hakan ÇELİK The current research was conducted to determine the effects of soil and foliar applied boron resources on dry matter yield, and some nutrient elements uptake of Sunflower (Helianthus annuus L.). For this purpose, seven boron doses (0, 0.5, 1.0, 2.0, 4.0, 8.0, 16.0 mg B kg-1) were applied to soil and four doses of boron (0, 0.1, 0.2, 0.4 % B) were applied to foliar as borax and boric acid. Two nitrogen doses 100 and 200 mg N kg-1 and 80 mg P kg-1, 100 mg K kg-1 were applied from NH4NO3 and KH2PO4 to soil as basic fertilization. The boron doses increased the dry matter yield of the sunflower plants up to BT5, but this increase aimed to decrease at BT6 (16.0 mg B kg-1). An increase was determined on the B and Mg uptake of sunflower according to the boron doses. The effects of boron doses on uptake of N and P were found not significant. K uptake was decreased at B6 dose. Although the lower doses of boron have positive effect on uptake of Na, Ca, Cu Fe and Mn, a decrease occurred with the elevated boron doses. Although the foliar applied boron doses lead to a decrease on the dry matter yield and uptake of K and P, it increased the uptake of Cu and B. The foliar applied boron doses were found not significant on uptake of N, Na, Ca, Mg, Fe, Zn, Mn. Key Words: Boron, Borax, Boric acid, Nitrogen, Sunflower 2015, xii+86 pages ii ÖNSÖZ Bilim adamlarının son yıllarda önemle üzerinde durduğu ve insanlığın tamamını ilgilendiren açlık sorununun çözümü, sağlıklı ve dengeli beslenmenin sağlanması konuları, gelecek nesilleri bekleyen en önemli sorunlar olarak önümüzde durmaktadır. Dünya nüfusunun %80-85’inin sadece fizyolojik olarak açlığını giderebildiği göz önüne alınırsa konunun öneminin ne derece hayati olduğu açıkça ortaya çıkmaktadır. Dünya nüfus artış oranının besin maddelerinin üretim hızından daha hızlı olması, bu sorunların güncelliğini korumasına ve gelecekte sorunun daha da hızlanmasına neden olacaktır. Sorunların çözümü olarak araştırıcılar tarafından sürekli olarak yeni fikirler ortaya atılmasına rağmen en etkili hızlı ve sağlıklı çözümün bitkisel üretimi arttırmak olduğu kabul edilmektedir. Bu çalışmada, eksiklik-toksisite sınırı birbirine çok yakın olan bor elementinin, bor gereksinimi diğer bitkilere göre daha fazla olan ayçiçeği bitkisine farklı bor kaynaklarından artan dozlarda uygulanarak bitkinin gelişim durumu ve topraktan kaldırılan kimi besin elementlerine etkisi araştırılmıştır. Araştırma konusunun seçiminde ve tezin tamamlanmasına kadar geçen tüm zamanlarda desteğini esirgemeyen, bilgi ve deneyimleri ile bana yardımcı olan tez danışmanım, saygıdeğer hocam Doç. Dr. Hakan ÇELİK’e, yine deneyimleri ve tecrübesiyle katkısını esirgemeyen bölüm başkanım sayın Prof. Dr. A. Vahap KATKAT’a, değerli hocalarım Doç. Dr. M. Ali TURAN, Doç. Dr. Ertuğrul AKSOY, Yrd. Doç. Dr. B. Bülent AŞIK, Yrd. Doç. Dr. Gökhan ÖZSOY ve diğer tüm bölüm hocalarıma, deneme boyunca çalışmalarıma destek sağlayan Araş. Gör. Sencer ÖZTÜFEKÇİ, Yasemin KARAATA, Araş. Gör. E. Ulaş. KARAATA ve sevgili yüksek lisans, lisans arkadaşlarıma, eğitim ve öğretim hayatım boyunca maddi ve manevi desteğini esirgemeyen çok değerli aileme teşekkür ederim. Bursa 2015 Zafer BEŞTAŞ iii İÇİNDEKİLER Sayfa No ÖZET i ABSTRACT ii ÖNSÖZ iii İÇİNDEKİLER iv SİMGELER DİZİNİ vii ÇİZELGELER DİZİNİ ix 1. GİRİŞ 1 2. KAYNAK ARAŞTIRMASI 3 2.1. Bor Elementi 3 2.2. Ayçiçeği Bitkisinde Bor 4 2.3. Ayçiçeği Bitkisinde Azot 8 2.4. Ayçiçeği Bitkisinde Fosfor 13 2.5. Ayçiçeği Bitkisinde Potasyum 13 3. MATERYAL ve METOT 15 3.1. Topraklarda Yapılan Analizler 16 3.1.1. Toprak Tekstürü (Bünye) 16 3.2.2. Toprak Reaksiyonu (pH) 16 3.2.3. Tarla Kapasitesi 17 3.2.4. Elektiriksel İletkenlik (EC) 17 3.2.5. Kireç (CaCO3) 17 3.2.6. Organik Madde 17 3.2.7. Toplam Azot (N) 17 3.2.8. Bitkiye Yarayışlı Fosfor (P) 17 3.2.9. Alınabilir Sodyum, Potasyum, Kalsiyum ve Magnezyum (Na, K, Ca ve 17 Mg) 3.2.10. Alınabilir Demir, Çinko, Mangan ve Bakır (Fe, Zn, Mn ve CU) 18 3.2.11. Ekstrakte Edilebilir Bor (B) 18 3.2. Bitki Örnekerinde Yapılan Analizler 20 3.2.1. Azot (N) İçeriği 20 iv 3.2.2. Fosfor (P) İçeriği 20 3.2.3. Sodyum (Na), Potasyum (K), Kalsiyum (Ca) ve Magnezyum (Mg) 20 İçeriği 3.2.4. Demir (Fe), Bakır (Cu), Çinko (Zn), ve Mangan (Mn) İçeriği 20 3.2.5. Bor (B) İçeriği 20 4. ARAŞTIRMA BULGULARI ve TARTIŞMA 21 4.1. Topraktan Uygulanan Bor Kaynaklarının Ayçiçeği Bitkisinin Gelişimi ve 21 Kimi Besin Elementlerinin Alınımı Üzerine Etkisi 4.1.1. Ayçiçeği Bitkisinin Kuru Madde Miktarı 21 4.1.2. Ayçiçeği Bitkisinin Topraktan Kaldırdığı Bor Miktarı 23 4.1.3. Ayçiçeği Bitkisinin Topraktan Kaldırdığı Azot Miktarı 26 4.1.4. Ayçiçeği Bitkisinin Topraktan Kaldırdığı Fosfor Miktarı 28 4.1.5. Ayçiçeği Bitkisinin Topraktan Kaldırdığı Potasyum Miktarı 30 4.1.6. Ayçiçeği Bitkisinin Topraktan Kaldırdığı Sodyum Miktarı 32 4.1.7. Ayçiçeği Bitkisinin Topraktan Kaldırdığı Kalsiyum Miktarı 35 4.1.8. Ayçiçeği Bitkisinin Topraktan Kaldırdığı Magnezyum Miktarı 37 4.1.9. Ayçiçeği Bitkisinin Topraktan Kaldırdığı Demir Miktarı 40 4.1.10. Ayçiçeği Bitkisinin Topraktan Kaldırdığı Bakır Miktarı 42 4.1.11. Ayçiçeği Bitkisinin Topraktan Kaldırdığı Çinko Miktarı 45 4.1.12. Ayçiçeği Bitkisinin Topraktan Kaldırdığı Mangan Miktarı 47 4.2. Yaprağa Püskürtülerek Uygulanan Bor Kaynaklarının Ayçiçeği Bitkisinin 49 Gelişimi ve Kimi Besin Elementlerinin Alınımı Üzerine Etkisi 4.2.1. Ayçiçeği Bitkisinin Kuru Madde Miktarı 49 4.2.2. Ayçiçeği Bitkisinin Topraktan Kaldırdığı Bor Miktarı 52 4.2.3. Ayçiçeği Bitkisinin Topraktan Kaldırdığı Azot Miktarı 54 4.2.4. Ayçiçeği Bitkisinin Topraktan Kaldırdığı Fosfor Miktarı 56 4.2.5. Ayçiçeği Bitkisinin Topraktan Kaldırdığı Potasyum Miktarı 58 4.2.6. Ayçiçeği Bitkisinin Topraktan Kaldırdığı Sodyum Miktarı 61 4.2.7. Ayçiçeği Bitkisinin Topraktan Kaldırdığı Kalsiyum Miktarı 63 4.2.8. Ayçiçeği Bitkisinin Topraktan Kaldırdığı Magnezyum Miktarı 65 4.2.9. Ayçiçeği Bitkisinin Topraktan Kaldırdığı Demir Miktarı 68 4.2.10. Ayçiçeği Bitkisinin Topraktan Kaldırdığı Bakır Miktarı 70 v 4.2.11. Ayçiçeği Bitkisinin Topraktan Kaldırdığı Çinko Miktarı 72 4.2.12. Ayçiçeği Bitkisinin Topraktan Kaldırdığı Mangan Miktarı 74 5. SONUÇ 77 KAYNAKLAR 80 ÖZGEÇMİŞ 86 vi SİMGELER DİZİNİ SİMGELER Açıklama % Yüzde °C Santigrad µmhos mikromhos µS Mikro simens B Bor BT Topraktan uygulanan bor dozu BY Yapraktan uygulanan bor dozu Ca Kalsiyum CaCl2 Kalsiyum klorür Cu Bakır CO2 Karbondioksit da Dekar Fe Demir ha hektar H2SO4 Sülfürik asit H PO 2- 2 4 Dihidrojen fosfat H3BO3 Borik asit H2O2 Hidrojen peroksit HNO3 Nitrik asit K Potasyum K2O Potasyum oksit KH2PO4 Potyasyum dihidrojen fosfat kg Kilogram KM Kuru madde L Litre M Molar vii m2 Metrekare m3 Metreküp mg Miligram Mg Magnezyum mmhos Milimhos mL Mililitre Mn Mangan Na Sodyum Na2B4O710H2O Boraks NH + 4 Amonyum NO - 3 Nitrat NH4NO3 Amonyum nitrat N Normal P Fosfor P2O5 Di fosfor pentaoksit ppm Milyonda bir kısım pH Power of hidrojen S Kükürt UV Ultraviyole Zn Çinko viii ÇİZELGELER DİZİNİ Sayfa No Çizelge 2.1. Dünya bor rezervleri 4 Çizelge 3.1. Deneme topraklarında yapılan analizlerin ayrıntıları 16 Çizelge 3.2. Topraktan ve yapraktan uygulanan bor düzeyleri 19 Çizelge 3.3. Denemede belirlenen saksı sayıları ve tekerrürler 19 Çizelge 4.1. Kuru madde varyans analiz tablosu, topraktan uygulama 21 Çizelge 4.2. Farklı kaynaklardan artan düzeylerde uygulanan bor 22 dozlarının farklı N düzeylerinde ayçiçeği bitkisinin kuru ağırlığı üzerine etkisi Çizelge 4.3. Bor varyans analiz tablosu, topraktan uygulama 24 Çizelge 4.4. Farklı kaynaklardan artan düzeylerde uygulanan bor 25 dozlarının farklı N düzeylerinde ayçiçeği bitkisinin bor miktarı üzerine etkisi Çizelge 4.5. Azot varyans analiz tablosu, topraktan uygulama 26 Çizelge 4.6. Farklı kaynaklardan artan düzeylerde uygulanan bor 27 dozlarının farklı N düzeylerinde ayçiçeği bitkisinin azot miktarı üzerine etkisi Çizelge 4.7. Fosfor varyans analiz tablosu, topraktan uygulama 28 Çizelge 4.8. Farklı kaynaklardan artan düzeylerde uygulanan bor 29 dozlarının farklı N düzeylerinde ayçiçeği bitkisinin fosfor miktarı üzerine etkisi Çizelge 4.9. Potasyum varyans analiz tablosu, topraktan uygulama 30 Çizelge 4.10. Farklı kaynaklardan artan düzeylerde uygulanan bor 31 dozlarının farklı N düzeylerinde ayçiçeği bitkisinin potasyum miktarı üzerine etkisi Çizelge 4.11. Sodyum varyans analiz tablosu, topraktan uygulama 33 Çizelge 4.12. Farklı kaynaklardan artan düzeylerde uygulanan bor 34 dozlarının farklı N düzeylerinde ayçiçeği bitkisinin sodyum miktarı üzerine etkisi Çizelge 4.13. Kalsiyum varyans analiz tablosu, topraktan uygulama 35 ix Çizelge 4.14. Farklı kaynaklardan artan düzeylerde uygulanan bor 36 dozlarının farklı N düzeylerinde ayçiçeği bitkisinin kalsiyum miktarı üzerine etkisi Çizelge 4.15. Magnezyum varyans analiz tablosu, topraktan uygulama 38 Çizelge 4.16. Farklı kaynaklardan artan düzeylerde uygulanan bor 39 dozlarının farklı N düzeylerinde ayçiçeği bitkisinin magnezyum miktarı üzerine etkisi Çizelge 4.17. Demir varyans analiz tablosu, topraktan uygulama 40 Çizelge 4.18. Farklı kaynaklardan artan düzeylerde uygulanan bor 41 dozlarının farklı N düzeylerinde ayçiçeği bitkisinin demir miktarı üzerine etkisi Çizelge 4.19. Bakır varyans analiz tablosu, topraktan uygulama 43 Çizelge 4.20. Farklı kaynaklardan artan düzeylerde uygulanan bor 44 dozlarının farklı N düzeylerinde ayçiçeği bitkisinin bakır miktarı üzerine etkisi Çizelge 4.21. Çinko varyans analiz tablosu, topraktan uygulama 45 Çizelge 4.22. Farklı kaynaklardan artan düzeylerde uygulanan bor 46 dozlarının farklı N düzeylerinde ayçiçeği bitkisinin çinko miktarı üzerine etkisi Çizelge 4.23. Mangan varyans analiz tablosu, topraktan uygulama 47 Çizelge 4.24. Farklı kaynaklardan artan düzeylerde uygulanan bor 48 dozlarının farklı N düzeylerinde ayçiçeği bitkisinin mangan miktarı üzerine etkisi Çizelge 4.25. Kuru madde varyans analiz tablosu, yapraktan uygulama 50 Çizelge 4.26. Farklı kaynaklardan yapraktan püskürtülerek uygulanan bor 51 dozlarının farklı N düzeylerinde ayçiçeği bitkisinin kuru madde miktarı üzerine etkisi Çizelge 4.27. Bor varyans analiz tablosu, yapraktan uygulama 52 Çizelge 4.28. Farklı kaynaklardan yapraktan püskürtülerek uygulanan bor 53 dozlarının farklı N düzeylerinde ayçiçeği bitkisinin bor miktarı üzerine etkisi Çizelge 4.29. Azot varyans analiz tablosu, yapraktan uygulama 54 x Çizelge 4.30. Farklı kaynaklardan yapraktan püskürtülerek uygulanan bor 55 dozlarının farklı N düzeylerinde ayçiçeği bitkisinin azot miktarı üzerine etkisi Çizelge 4.31. Fosfor varyans analiz tablosu, yapraktan uygulama 56 Çizelge 4.32. Farklı kaynaklardan yapraktan püskürtülerek uygulanan bor 57 dozlarının farklı N düzeylerinde ayçiçeği bitkisinin fosfor miktarı üzerine etkisi Çizelge 4.33. Potasyum varyans analiz tablosu, yapraktan uygulama 59 Çizelge 4.34. Farklı kaynaklardan yapraktan püskürtülerek uygulanan bor 60 dozlarının farklı N düzeylerinde ayçiçeği bitkisinin potasyum miktarı üzerine etkisi Çizelge 4.35. Sodyum varyans analiz tablosu, yapraktan uygulama 61 Çizelge 4.36. Farklı kaynaklardan yapraktan püskürtülerek uygulanan bor 62 dozlarının farklı N düzeylerinde ayçiçeği bitkisinin sodyum miktarı üzerine etkisi Çizelge 4.37. Kalsiyum varyans analiz tablosu, yapraktan uygulama 63 Çizelge 4.38. Farklı kaynaklardan yapraktan püskürtülerek uygulanan bor 64 dozlarının farklı N düzeylerinde ayçiçeği bitkisinin kalsiyum miktarı üzerine etkisi Çizelge 4.39. Magnezyum varyans analiz tablosu, yapraktan uygulama 65 Çizelge 4.40. Farklı kaynaklardan yapraktan püskürtülerek uygulanan bor 67 dozlarının farklı N düzeylerinde ayçiçeği bitkisinin magnezyum miktarı üzerine etkisi Çizelge 4.41. Demir varyans analiz tablosu, yapraktan uygulama 68 Çizelge 4.42. Farklı kaynaklardan yapraktan püskürtülerek uygulanan bor 69 dozlarının farklı N düzeylerinde ayçiçeği bitkisinin demir miktarı üzerine etkisi Çizelge 4.43. Bakır varyans analiz tablosu, yapraktan uygulama 70 Çizelge 4.44. Farklı kaynaklardan yapraktan püskürtülerek uygulanan bor 71 dozlarının farklı N düzeylerinde ayçiçeği bitkisinin bakır miktarı üzerine etkisi xi Çizelge 4.45. Çinko varyans analiz tablosu, yapraktan uygulama 72 Çizelge 4.46. Farklı kaynaklardan yapraktan püskürtülerek uygulanan bor 73 dozlarının farklı N düzeylerinde ayçiçeği bitkisinin çinko miktarı üzerine etkisi Çizelge 4.47. Mangan varyans analiz tablosu, yapraktan uygulama 74 Çizelge 4.48. Farklı kaynaklardan yapraktan püskürtülerek uygulanan bor 75 dozlarının farklı N düzeylerinde ayçiçeği bitkisinin mangan miktarı üzerine etkisi xii 1. GİRİŞ Araştırıcılara ve ülkelere göre değişmekle birlikte mutlak gerekli elementler bitkilerde bulunuş miktarlarına göre genelde "makro" ve "mikro" elementler şeklinde sınıflandırılmaktadır. Literatürlerde yaygın şekilde uygulanan bu sınıflandırma yanında "temel" (main) ve "iz" (trace) elementler şeklindeki sınıflandırmalara da rastlanmaktadır (Kacar ve Katkat 2010). Mikro besin elementlerinin bitkiler tarafından alınan miktarları çok az olmasına karşın bitkiler için son derece önemli işlevler üstlenirler. Bor elementi de bitkilerin gelişimlerini tamamlamaları ve iyi ürün verebilmeleri için gerekli bir mikro besin elementidir. Borun faydaları; (a) şeker taşınımı, (b) hücre duvarı sentezi, (c) ligninleşme, (d) hücre duvarı yapısı, (e) karbonhidrat metabolizması, (f) RNA metabolizması, (g) solunum, (h) indol asetik asit (IAA) metabolizması, (i) fenol metabolizması, (j) membranlar olarak sıralanabilir. Bu uzun liste borun çok sayıda metabolik yolda yer aldığını belirtmektedir (Parr and Loughman, 1983). Bor elementinin, bitkilerin gelişimlerini tamamlamaları ve iyi ürün verebilmeleri için gerekli bir mikro besin elementi olmasının yanı sıra, gerekli tüm besin elementleri içerisinde, eksiklik belirtilerine neden olan miktarı ile toksik etki yapan miktarı, birbirine çok yakın olan bir elementtir (Adriano, 1986). Bor elementinin bitki gelişmesinde gerekli bir element olduğunun anlaşılmasından önce toksik etkileri bilinmekteydi. Birçok bitkide bor normal büyüme için gerekli miktarın biraz üzerinde bulununca toksik etki yapmaktadır. Bor toksisitesi bitkisel üretimi sınırlandıran ve önemli oranda ürün kayıplarına neden olan bir beslenme problemidir. Bu durumda olumsuz toprak koşullarına toleransı yüksek bitki çeşitlerini seçmek veya bitki besin maddeleri arasında mevcut olan etkileşimlerden yararlanarak bu sorunun üstesinden gelmek mümkündür (Güneş ve Soy, 2003). 1 Borun bitkiler için gerekli bir besin elementi olduğunun anlaşılmasını takiben paraziter olmayan birçok bitki hastalığının gerçekte bor noksanlığından ileri geldiği anlaşılmıştır. Tütünde tepe hastalığı, şeker pancarında öz çürüklüğü, elmalarda mantarlaşmış çekirdek evi, karnabaharda kahverengi çürüklük, kerevizde çatlak gövde, turpta kahverengi öz, patatesin içinde kahverengi lekeler ve yoncada uç yaprakların sararması gibi hastalıklar bor noksanlığında ileri gelen beslenme bozukluklarıdır (Aktaş, 1994). Sonuç olarak, noksanlık ve fazlalık durumunda bitkilerin kalitesinde ve veriminde önemli ölçüde kayıplar olacaktır. Bu nedenle bitkiler ihtiyaç duydukları zaman ve ihtiyaç duydukları kadar boru bünyelerine almaları gerekmektedir. Kalitenin düzeltilmesi ve kayıpların minimuma indirilmesi amacıyla diğer besin elementleri yanında borun da yeterli, dengeli ve düzenli bir gübreleme ile verilmesi gerekir (Gökmen ve ark, 2010). Bor alımı yönünden bitkiler arasında önemli farklılıklar vardır. Bu durum aynı toprakta ve benzer koşullarda yetiştirilen bitkilerin bor alımı kapasitelerindeki ayrımlılıktan açıkça görülmektedir. Genelde tek çenekli bitkilerin bor alım kapasiteleri çift çenekli bitkilere göre daha azdır (Kacar ve Katkat, 2010). Kacar ve Katkat (2010), genellikle tahılların bor gereksinimlerinin göreceli olarak az olduğunu, yonca gibi baklagil bitkileri ile lahana, elma, turp, karnabahar, kereviz ve ayçiçeği gibi bitkilerin bor gereksinimlerinin daha fazla olduğunu, pamuk, tütün, marul, domates gibi bitkilerle kiraz, şeftali ve armut gibi meyvelerin bor gereksinimlerinin orta düzeyde olduğunu belirtmişlerdir. Bu çalışmada; bor gereksinimi diğer bitkilere göre daha fazla olan ayçiçeği bitkisine, farklı bor kaynaklarından artan dozlarda bor uygulanarak bitkinin gelişim durumu ve kaldırılan kimi besin elementi miktarlarına etkisi araştırılmıştır. 2 2. KAYNAK ARAŞTIRMASI Ayçiçeğinde ve diğer bitkilerde yapılan pek çok araştırmada, bor elementi içeren çözeltilerin uygulanmasıyla genel olarak, verimin arttığı ve verim öğelerinin iyileştiği yönünde çok sayıda bulgulara rastlamak mümkündür. Bu bölümde, toprağa ve yaprağa uygulanan bor kaynaklarının, temel gübreleme ile birlikte uygulanan azot, fosfor ve potasyum dozlarının bitki gelişimi üzerine etkilerini konu alan araştırmaların sonuçları özet olarak verilmiştir. 2.1 Bor Elementi Elementer bor ilk olarak 1808’de izole edilmiştir. Bor da karbon gibi çift bağlara ve makromolekül formlarına meyillidir. Borik asit bir Lewis asididir. Hidroksil iyonunu tutar, protonları bırakır. Borun organik bileşiklerle yaptığı kompleksler, hidroksil grup ihtiva eder. Böylece; şekerler, polisakkaritler, adenozin-5-fosfat, piridoksin, riboflavin, dehidroaskorbikasit ve piridin nükleotidler ile etkileşime girebilir. Bor-karbonhidrat komplekslerinde karbonhidrat olarak genelde fruktoz tercih edilir. Örneğin; beta- Frukto-Furanosid-Borat, Alfa-Frukto-furanosid-Borat ve Alfa-Frukto-Piranosid-Borat kompleksleri çok kararlıdır. Tam aksine bor, aminoasit ve hidroksi asitlerle kompleks oluşturmaz. Borik asit ve boraks içermeyen kararsız bor kompleksleri, güçlü elektrofilik, seçici olmayan ve ciddi boyutlarda toksik etkileri olan komplekslerdir (Gregory ve Kelly, 1997). Ülkemiz bor kaynakları açısından son derece zengin rezervlere sahiptir. Devlet Planlama Teşkilatının 1995 yılı verilerine göre dünya bor rezervleri Çizelge 2.1’de sunulmuştur. 3 Çizelge 2.1 Dünya bor rezervleri (Devlet Planlama Teşkilatı, 1995) Ülke Rezerv (1000 ton) % Oranı Türkiye 803 63,0 Amerika Birleşik Devletleri 209 16,4 Birleşik Devletler Topluluğu 136 10,7 Çin Halk Cumhuriyeti 36 2,8 Arjantin 9 0,7 Bolivya 19 1,5 Şili 41 3,2 Peru 22 1,7 Toplam 1275 100,0 2.2 Ayçiçeği Bitkisinde Bor Adriano (1986), mikro besin elementlerinin bitkiler tarafından alınan miktarları çok az olmasına karşın bitkiler için son derece önemli işlevler üstlendiğini ve bor elementinin de bitkilerin gelişimlerini tamamlamaları ve iyi ürün verebilmeleri için gerekli bir mikro besin elementi olmanın yanı sıra, gerekli tüm besin elementleri içerisinde, eksiklik belirtilerine neden olan miktarı ile toksik etki yapan miktarı, birbirine çok yakın olan bir element olduğunu belirtmiştir. Rerkasem and Jamjod, (1989)’un arpa ve buğdayda B noksanlığının neden olduğu başak sterilitesini belirlemek amacıyla yaptıkları bir çalışmada; kullanılan buğday çeşidine topraktan; 1,0 kg B ha-1; sapa kalkma, bayrak yaprağın görünmesi, bayrak yaprak ortaya çıkması, başaklanma ve çiçeklenme gibi farklı dönemlerde olmak üzere yapraktan 50 g B ha-1 uygulamasıyla, tane verimi ve hasat indeksindeki azalmanın istatistiksel olarak önemli olduğunu bulmuşlardır. Güneş ve ark. (2000), mısır çeşitlerinin, bor toksisitesine duyarlılıklarıyla ilgili sera koşullarında yaptıkları araştırmada; toprağa 0, 10 ve 30 mg kg-1 düzeylerinde bor borik asitten (H3BO3) uygulamışlardır. Deneme sonunda, bitkilerin yaş ve kuru 4 ağırlıkları ile bor konsantrasyonları ve kapsamları belirlenmiştir. Yaş ve kuru bitki ağırlıkları ile bitkilerin bor konsantrasyonları ve bor kapsamları arasındaki ilişkilerden yararlanılarak, mısır çeşitlerinin bor zehirliliğine duyarlılıkları ortaya konulmuştur. Araştırmadan elde edilen sonuçlara göre, yaş ve kuru ağırlık bakımından bitkilerin bor zehirliliğine duyarlılıkları yüksekten düşüğe doğru, Helix, Riogrande, Furio, Poker, Sele, Missouri, DK 743, Betor şeklinde sıralanmıştır. Genel olarak, bora duyarlılıkları düşük olan çeşitlerin, yüksek olan çeşitlere göre bünyelerinde daha fazla bor içerdikleri belirlenmiştir. Gülümser ve ark. (2005), fasulyeye (Phaseolus vulgaris L.) yapraktan ve topraktan uygulanan farklı bor dozlarının (0-0,5-1,0-1,5 ve 2,0 kg ha-1) verim ve verim unsurlarına etkileri üzerine yaptığı çalışmada; fasulyeye, borun yapraktan ve topraktan uygulanmasının önemli derecede etkili olduğunu belirlemişlerdir. Varyans analizi sonucu, bor dozlarının ilk bakla yüksekliğine, tanenin bor içeriğine, çimlenme oranına, 1000 tane ağırlığına ve tane verimine önemli düzeyde etki ettiğini bildirilmiştir. Fasulyeye yapraktan veya topraktan uygulanan 1,11 kg ha-1 bor ile en fazla kuru tane verimi (2479 kg ha-1) sağlandığı bildirilmiştir. Nymura ve ark. (1997), Butte ve Mono badem çeşitlerinde, sonbaharda, 245- 490-735 ppm dozlarında yapraktan püskürtülen borun meyve tutumu ve doku bor içeriği üzerine etkisini 2 yıl süreyle inceledikleri çalışmalarında; sonbahardaki bor uygulamasının ertesi yıl ki çiçek tomurcuğu, çiçek ve meyve dış yeşil kabuğunun bor içeriğini arttırdığını bildirmişlerdir. Ayvaz (2002), bazı arpa çeşitlerinde borun büyüme ve gelişme üzerine etkilerini incelediği araştırmasında, 4 hafta süresince yetişmeye bırakılan bitkilerde bor’un fizyolojik etkilerini belirlemeye yönelik analizler yapıldığını bu süre sonunda hasat edilen bitkilerde, aşırı dozda uygulanan borun arpa çeşitlerinde kuru ağırlık azalmasına neden olduğunu bildirmiştir. Sarıçiçek (2010), Ordu ili ekolojik koşullarında yetiştirilen kivi bitkisinde borlu gübrelemenin verim ve yaprakların bazı bitki besin maddesi içeriklerine etkisi üzerine 5 yaptığı çalışmada; 2007 ve 2008 yıllarında kivi bitkisine yapraktan 0-100-200-300 mg B L-1 düzeyinde bor uygulamıştır. Bor uygulamasının meyve eni ve boyu, meyve suyu pH’sı ve titre edilebilir asitlik üzerine etkisinin istatistiki açıdan önemli olmadığını vurgulamıştır. Artan düzeylerde topraktan ve yapraktan uygulanan borun, yaprakların bor içeriğini arttırdığını, bu artışın istatistiki açıdan %1 düzeyinde önemli olduğunu bildirmiş, gübre uygulamalarının yaprakların N içeriği üzerine etkisinin önemli olmadığını, P içeriğinde ise genel olarak artışlar elde edildiğini bildirmiştir. Çıkılı (2005), topraktan ve yapraktan uygulanan borun bazı ekmeklik ve makarnalık buğday genotiplerinde verim ve kimi kalite özelliklerine etkisini incelediği çalışmasında; topraktan ve yapraktan B uygulamalarının buğday çeşitlerin sapa kalkma başlangıcı döneminde N, P, K ve B içeriğine, çiçeklenme başlangıcı ve süt olum başlangıcı dönemlerinde ise N ve P içeriğine etkisinin önemsiz bulunduğunu bildirmiştir. B uygulamalarının çiçeklenme başlangıcı ve süt olum başlangıcı dönemlerinde buğday çeşitlerinin Ca, Zn ve B içeriklerine etkisinin ise önemli olduğunu belirtmiştir. Penca ve ark. (2001), zeytinlerde çiçeklenmeden önce yapraktan bor uygulamasının meyve tutumu üzerine etkisini araştırmışlardır. Araştırıcılar, iki yıl süre ile yaptıkları denemede bor noksanlığı göstermeyen zeytin ağaçlarına dört ayrı dozda (0-246-491-737 mg L-1) bor çözeltisi püskürtmüşlerdir. Araştırmada, yapraktan bor uygulamasının zeytinde çiçek ve meyve tutma yüzdesini önemli ölçüde arttırdığı saptanmıştır. Oluk ve ark. (2004), bor elementinin sambro ayçiçeği çeşidinin büyümesi üzerine etkilerini araştırmışlardır. Bu çalışmada; bor eksikliğinin kökte uzamayı sağlamasına karşılık, bitkinin pigment miktarı ve gövde boyunda indirgemeye yol açtığı, bor fazlalığının ise kök boyunda bir azalma meydana getirmekle beraber, bitkinin pigment miktarı ve özellikle gövde boyunda artış sağladığını bildirmişlerdir. Gezgin ve ark. (1999), Konya ovası Altınekin yöresinde şekerpancarının verim ve kalitesi üzerine farklı şekil ve miktarlarda uygulanan borun etkisini araştırmak için 6 yaptıkları çalışmada; farklı bor dozları (kontrol, 0,3 kg B da-1, 0,6 kg B da-1) boraks formunda ve beş farklı şekilde ‘toprak, yaprak, tohum, toprak + yaprak, tohum + yaprak’, uygulamışlardır. Araştırma sonuçlarına göre, dekara 0,3 kg borun toprak + yaprak, toprak ve yaprak şekillerinde uygulanmasıyla sırası ile kök veriminde %12,5, %12,1, ve %11,1 artış, şeker veriminde ise sırayla %8,7, %18,3, %3,5 oranlarında artış sağladığını ancak 0,6 kg da-1 bor uygulamasının daha düşük şeker ve kök verimi elde edilmesine neden olduğunu belirtmişlerdir. Aydın ve ark. (2005), farklı dozlarda uygulanan bor (0,-0,5-1,0-2,0 ve 4,0 ppm) ve fosfor (0, 20, 40 ve 80 ppm)’un sera koşullarında yetiştirilen mısır bitkisinin gelişmesini, mineral madde içeriğine etkisi ile bor ve fosfor beslenmesini inceledikleri araştırma sonuçlarına göre, uygulanan bor ve fosfor dozu arttıkça mısır bitkisinin N, Ca, Mg, Fe, Mn, Zn ve Cu içerikleri genel olarak azalırken, P ve B içeriklerinin arttığını, B0 (0 ppm) ve P0(0 ppm) dozlarında noksanlık, B4 (4 ppm) ve P3 (40 ppm) dozlarında da toksisite belirtileri görüldüğünü, uygulanan fosfor dozu arttıkça bor toksisitesinin azaldığını bildirmişlerdir. Baykal ve Öncel (2006), iki buğday türüne ait 2 genotipin (Triticum aestivum L.) cv. Kıraç 66 ve Triticum durum Desf. cv. Kunduru 1149 ) bor toksisitesine tepkilerini inceledikleri çalışmada; sera koşullarında toprağa 0, 15, 30, 45, 60 ve 75 mg kg-1 B uygulanarak 6 hafta süreyle yetiştirilen fideler toprak yüzeyinden hasat edilmiştir. Çalışmanın sonunda, bor toksisitesi altındaki bitkilerde fide boyu ve % kuru madde miktarının azaldığı, bor miktarının arttığı ve oransal su içeriğinde ise önemli bir değişikliğin olmadığı, Kıraç 66 çeşidinde çözünür fenolik bileşiklerin miktarının 15 mg kg-1 B konsantrasyonunda arttığı, Kunduru 1149 çeşidinde ise 30 mg kg-1 B konsantrasyonunda azaldığı ve 60 mg kg-1 B konsantrasyonunda arttığı bildirilmiştir. Çözünür protein miktarı, Kıraç 66 genotipinde 60 mg kg-1 B konsantrasyonunda artarken, Kunduru 1149 çeşidinde 45 ve 75 mg kg-1 B konsantrasyonunda azaldığı, incelenen iki çeşit arasında bor toksisitesine toleransta önemli farklılıkların olduğu bildirilmiştir. 7 Yıldıztekin ve Tuna (2015), ayçiçeği (Helianthus annuus L.) bitkisine yapraktan 25-50-75 mg L-1 bor konsantrasyonlarında H3BO3 formunda bor uygulaması yapmışlardır. Monokültür olarak yetiştirilen ayçiçeği bitkisinin yapraklarında %KM ile toplam klorofil ve karotenoid miktarlarının kontrol grubu ile karşılaştırıldığında genel olarak azaldığını bildirilmişlerdir. 2.3 Ayçiçeği Bitkisinde Azot Yaşamsal öneme sahip olan azot, bitkiler tarafından nitrat (NO -3 ) ve amonyum (NH +4 ) iyonları şeklinde alınır. Genel olarak bitkinin azot gereksinimleri vejetatif gelişme dönemlerinde daha yüksektir. İyi havalanan ve pH’sı 6 ile 8 arasında değişen topraklarda nitrifikasyon oranının yüksekliği nedeniyle bitkiler nitratı daha fazla absorbe ederler (Kacar ve Katkat, 2010). Ayçiçeğinde doku analizleri sonucunda farklı besin elementleri için yapılan analizler sonucunda; azotun ayçiçeğinde % 1,4 ile % 4,0 aralığında değiştiği, fosforun oldukça düşük oranlarda bulunarak % 0,14 - % 0,8 arasında değiştiği, potasyum oranının daha geniş bir aralıkta (% 0,9 - % 5,0 arasında) değiştiği kükürt içeriğinin ise % 0,14 - % 1,0 arasında değiştiği, kalsiyum içeriğinin % 0,19 ile % 2,5 arasında olduğu tespit edilmiştir (Anonymous 2008). Ayçiçeği sulu koşullarda 314 kg tane ürünü ile dekardan 7 kg N ve 4,5 kg P2O5’in yanında 7,5 kg K ve 1,3 kg Mg kaldırmaktadır. Buradan da görüldüğü gibi, ayçiçeğinin topraktan potasyum sömürüsü azot ve fosfor miktarından daha fazladır. Topraklarda K ve Mg yeterli olsa bile yüksek kireç nedeniyle değişebilir Ca’un fazlalığından dolayı antagonistik etkileşim yüzünden bitki K ve Mg elementlerinden yeterince yararlanamamaktadır (Zengin ve ark., 2008a ve 2008b). Toprakta bulunan azotun büyük bir bölümü organik şekildedir. Normal koşullar altında her yıl organik azotun % 2-3 kadarı mineralize olur. Yüzey toprakta bulunan azotun % 8 ve alt toprakta bulunan azotun ise % 40 kadarı NH +4 şeklinde kil mineralleri 8 tarafından fikse edilmiş durumdadır. Fikse edilmiş azottan bitkilerin yararlanmaları yavaş ve güçtür (Kacar ve Katkat, 2010). Bitkilerde azot noksanlığının somut belirtisi, yapraklarda görülen genel sararmadır. Sararma yaşlı yapraklardan başlayarak genç yapraklara doğru gelişir. Yaşlı yapraklarda solma başlayıp sarı renk oluşurken, genç yapraklar bir süre yeşil renklerini korurlar. Ancak dikkatle gözlendiğinde genç yapraklarda yeşil renk, olması gerekenden daha açıktır. Azot noksanlığında bitkilerde sarı rengin görülmesinin temel nedeni proteinlerin parçalanmasını plastidlerin parçalanmasının izlemesi ve bunun sonucu olarak klorofil sentezinin gerilemesi ya da durmasıdır. Açık yeşilden sarı renge dönüşen bitki yaprakları CO2 özümleme yeteneklerini yitirirler ve ölürler. Bu olgu yavaş yavaş ve sürekli bir biçimde gelişip ortaya çıkar (Kacar ve Katkat, 2010). Taşdemir ve Bozbay (2006), değişik azot ve çinko dozlarının buğday bitkisinde büyüme ve verim üzerine etkisini araştırdığı çalışmada; farklı Zn (0-0,02-0,10 ve 5,00 mg kg-1) ve N (25, 75 ve 225 mg kg-1) uygulamalarının, toprağa yapılan 25 mg N kg-1 (kontrol) uygulamasına göre, 75 ve 225 mg N kg-1 uygulamalarının Seri-82 buğday çeşidinin kuru madde verimini sırasıyla % 19,4 ve % 38,5 oranında arttırdığını, çinko verilmeyen kontrol uygulamasına (0 mg Zn kg-1) göre, diğer Zn uygulamalarının (0,02- 0,10 ve 5,00 mg kg-1) verimi sırasıyla % 14,4, % 27,6 ve % 67,4 oranında arttırdığını, bitkinin N’la beslenme düzeyi iyileştikçe Zn’nun bitkisel verim üstündeki etkisinin daha da belirgin olduğunu bildirmişlerdir. Bozkurt ve Karaçal (1998), Van ekolojik şartlarında dekara 0, 4, 8 ve 12 kg azot düzeylerinin farklı vejetasyon dönemlerinde ve bitkinin farklı kısımlarında besin elementi içeriğine etkisini belirlemek amacıyla yürüttükleri çalışmanın sonuçlarına göre; artan oranlarda verilen azotlu gübre, yaprağın azot ve potasyum içeriğini, tane, sap ve tablanın azot içeriği ile sapın potasyum içeriğini artırırken, yaprağın fosfor, demir, mangan içerikleri ile, tane, sap ve tablanın fosfor, kalsiyum, magnezyum ile çinko içeriklerinin azalmasına neden olduğunu ve yaprağın azot, fosfor, mangan içerikleri ile, tane, sap ve tablanın azot içeriklerinin, ayrıca tane ve sapın kalsiyum içeriklerinin farklı 9 azot formlarından etkilendiğini, aynı zamanda besin elementi içeriğine bitki çeşitlerinin etkisinin önemli olduğunu belirtmişlerdir. Aydın (1996)’nın sera koşullarında saksıda yetiştirilen Olga ayçiçeği çeşidinin bitkide farklı gelişme dönemlerinde (çiçeklenme + tabla oluşumu, süt olumu, olgunlaşma ve hasat) uygulanan azotlu gübre seviyelerinin (0-0,50-0,75-2,25 ve 3,0 g saksı-1 N) bitki boyu (cm), tabla çapı (cm) ve tabla verimi (g) üzerine etkilerini araştırdığı çalışmasından elde ettiği bulgulara göre, uygulanan ilk azot seviyesinde (0,50 gsaksı-1 N) bitki boyu bakımından önemli düzeyde azalma, diğer iki agronomik özellik yönünden de artışların olduğu, daha sonraki dozlarda azotlu gübrenin bu etkisinin belirgin şekilde değişmediği sonucu ortaya çıkmıştır. Karasu ve ark. (2006)’nın, yaptığı kışlık ara ürün ve azotlu gübre uygulamalarının ayçiçeğinde (Helianthus annuus L.) verim ve önemli tarımsal özellikler üzerine etkileri adlı çalışma Bursa koşullarında üç yıl süre ile yürütülmüştür. Çalışmada birinci faktör olarak üç farklı ön bitki uygulaması (fiğ yeşil gübreleme, fiğ ot üretimi ve buğday anızı) ve ikinci faktör olarak azot dozları (0, 4, 8, 12, 16 ve 20 kg N da-1) ele alınmıştır. Araştırmanın üç yıllık sonuçlarına göre; ot üretimi amacıyla yetiştirilen fiği izleyen ayçiçeğinden en yüksek tane verimi (227,4 kg da-1) elde edilmiştir. Yeşil gübreleme amacıyla yetiştirilen fiği izleyen ayçiçeği 214,4 kg da-1, buğday anızı üzerine ekilen ayçiçeği ise en düşük tane verimi (201,8 kg da-1) sağlamıştır. Ot üretimi ve yeşil gübre amacıyla yetiştirilen fiğin kontrole göre ana ürün olarak ekilen ayçiçeğinde sağladıkları verim artışları sırasıyla % 12,7 ve % 6,2 arasında olmuştur. Yeşil gübre ve ot üretimi amacıyla yetiştirilen fiği takip eden azotsuz ayçiçeğinden sağlanan verimlerin kontrolde dekara 12 kg azot uygulamasından sonra elde edilen verimlere eşdeğer olduğu belirtilmiştir. Koç ve Noyan (1997), azotlu ve fosforlu gübrelerin ayçiçeğinde verim ve verim unsurları üzerine etkilerini belirlemek amacıyla Tokat ili Zile ve Turhal ilçelerinde yürüttükleri çalışmada; materyal olarak Güneş 8101 ayçiçek çeşidini kullanmış ve gübre dozlarını 0, 5, 10, 15, 20 kg N da-1 ile 0, 4, 8, 12 kg P2O5 da-1 olarak uygulamışlardır. Sonuçlara göre azotlu gübre denemelerinde; sap çapı, tabla çapı, tablada tane sayısı, 10 1000 tane ağırlığı, boş tane oranı, yağ oranı, protein oranı, tane ve yağ verimleri her iki lokasyonda da önemli bulunurken, bitki boyu Turhal lokasyonunda önemli bulunmuştur. İç oranının ise her iki lokasyonda da önemli bulunmadığı bildirilmiştir. Yıldız (2014), farklı azot dozlarının ayçiçeği bitkisinde verim ve verim unsurlarına etkilerini araştırdığı çalışmada; iki farklı ayçiçeği çeşidini (Turay ve Tarsan 1018) ana parsellere ve dört farklı azot dozunu (0, 10, 15, 20 kg da-1 amonyum sülfat) ise alt parsellere tesadüfi olarak dağıtmıştır. Çalışma sonucunda denemeye alınan ayçiçeği çeşitlerinin incelenen özelliklerden bin tane ağırlığı ve ham protein oranı hariç diğer özellikleri arasında önemli düzeyde farklılıklar saptandığını ve tohum verimlerinin 298,37 - 423,50 kg da-1 arasında değiştiğini belirterek; en yüksek tohum ve yağ veriminin 423,50 kg da-1 (tohum), 214,67 kg da-1 (yağ) ile dekara 15 kg azot uygulamasıyla Turay çeşidinden elde edildiği bildirilmiştir. Demir (2009), azot ve kükürdün ayçiçeğinde (Helianthus annuus L.) verim ve verim öğeleri ile bazı kalite özelliklerine etkisini araştırdığı çalışmada; iki yıl süreyle Sanbro hibrid yağlık ayçiçeği çeşidi materyal olarak kullanmıştır. Denemede ana parsellere üç farklı azot (4, 8, 12 kg N da-1) dozu ile alt parsellere dört farklı kükürt (0, 5, 10, 15 kg S da-1) dozu uygulamış ve bu çalışmanın sonuçları bütünsel olarak değerlendirildiğinde; 8 ve 12 kg N da-1 ile 10-15 kg S da-1 uygulamalarında; erken çiçeklenme, daha yüksek bitki boyu, tabla çapı, bin tane ağırlığı, tane verimi, yağ oranı, hasat indeksi, tohum ve yaprakta azot, protein, potasyum, fosfor, kükürt içeriği ile tohum N/S oranı elde edilirken, iç kabuk oranının ise en düşük bulunduğu bildirmiştir. Gül (2013), farklı gelişme sürelerine sahip yağlık ayçiçeği (Helianthus annuus L.) genotiplerinin farklı azot dozlarına tepkilerini belirlemek amacıyla 2011 ve 2012 yıllarında Erzurum koşullarında yürüttüğü çalışmada, üç ayçiçeği çeşidine (Isera, Teknosol ve Ç-70165) altı azot dozunu (0, 3, 6, 9, 12 ve 15 kg N da-1) uygulamıştır. Çeşitlerin ve azot dozlarının ortalamasına göre; Erzurum şartlarında yağlık ayçiçeği yetiştiriciliğinde tane verimi için dekara 15 kg’lık, yağ verimi yönünden ise dekara 3 kg’lık azot dozunun uygulanabileceği bildirilmiştir. 11 Akgül ve Uçkun (2008) tarafından, M9 anaçlı Granny Smith elma çeşidinde yapılan bir çalışmada ağaç başına 0, 30, 60 ve 90 g azot dozları uygulanmış ve yaprak magnezyum içeriklerinin artan azot dozlarına paralel olarak arttığı ve en yüksek magnezyum içeriklerinin 60 ve 90 g azot uygulamalarından elde edildiği belirtilmiştir. Arpaslan ve ark. (1996), sera koşullarında perlitte Ruakura besin çözeltisiyle yetiştirilen buğday (Triticum aestivum L.) bitkisine artan düzeylerde uygulanan bor ile azotun, bitkinin gelişmesi ile bor, azot ve nitrat kapsamları üzerine etkilerini araştırdıkları çalışmada, Ruakura besin çözeltisine bor, borik asitten (H3BO3) sırasıyla 0,01-0,1-1,0 ve 10,0 μg B mL-1, azot ise amonyum nitrattan (NH4NO3) sırasıyla 25, 100, 200 ve 400 μg N mL-1 düzeylerinde uygulanmıştır. Artan miktarlarda uygulanan bor, buğday bitkisinin kuru madde miktarını ve nitrat kapsamını azaltırken, bor kapsamını artırdığını, azot uygulamasının ise deneme bitkisinin kuru madde miktarını, azot ve nitrat kapsamlarını artırırken, bor kapsamını azalttığını ve yüksek dozlarda azot uygulamasının bitkide bor toksisitesini hafifletirken, düşük bor düzeylerinin ise bitkide nitrat biriktirdiğini belirtmişlerdir. Çimrin (2000) tarafından, Van koşullarında şeker pancarına, 0, 9, 18 kg N da-1 ; 0, 7.5, 15 kg P2O5 da-1 ve 0, 5, 10 kg K O da-12 gübre uygulamalarının şeker pancarı bitkisinin kuru madde miktarı, N, P, K içeriği ve alımlarına etkileri araştırılmıştır. Sonuç olarak; azotlu gübrelemenin etkisiyle şeker pancarının kuru madde miktarı, şeker oranı ile fosfor içeriği azalırken, azot içeriği ve alımının arttığı bildirilmiştir. Fosforlu gübrelemenin etkisi ile pancar fosfor içeriği ve alımı artarken, fosfor alımında NxP interaksiyonunun önemli olduğu bildirilmiştir. Şeker pancarının potasyum içeriğine azot, fosfor ve potasyumlu gübrelemenin bağımsız etkileri gözlenememiş ancak NxK interaksiyonunun etkisinin önemli olduğu bildirilmiştir. Şeker pancarından artan azot dozları ile dekardan 23,16-34,74 kg arasında azot, artan fosfor dozlarıyla 3,08-3,94 kg arasında fosfor ve potasyum uygulamaları ile 26,45-28,82 kg arasında potasyum kaldırıldığı bildirilmiştir. 12 2.4 Ayçiçeği Bitkisinde Fosfor Bitkiler geliştikleri ortamdan fosforu primer ortofosfat iyonu (H -2PO4 ) ve sekonder ortofosfat iyonu (HPO 2-4 ) şeklinde alırlar. Bitkilerin optimum gelişme gösterdikleri topraklarda göreceli olarak daha fazla miktarda bulunduğu için bitkiler H2PO - 4 iyonunu daha fazla alır. Bitki gereksinim duyduğu fosforun çok büyük bir bölümünü toprak çözeltisinden ve çok az da olsa bir bölümünü doğrudan toprağın katı fazından alır. Toprak çözeltisinde azalan fosfor, toprağın katı fazı tarafından hemen eski durumuna getirilir. Toprak çözeltisi ile toprağın katı fazı arasında öteki bitki besin elementleri için olduğu gibi fosfor için de sürekli bir denge vardır. Belirtilen denge toprak çözeltisi aleyhine bozulduğu anda bitkiler fosfor gereksinimlerini yeterince karşılayamazlar (Kacar ve Katkat, 2010). Topraklarımızda diğer besin elementleri ihtiyaçları göz ardı edilerek, sürekli ve bilinçsiz olarak azot ve fosfor gübrelemesi sonucu, ülkemiz topraklarının doğal dengeleri bozulmuş ve bu konudaki ilk belirtiler Rize çay topraklarının pH’larının düşmesi (Kacar, 1997) ve Orta Anadolu Bölgesi topraklarında da fosforun neden olduğu çinko noksanlıkları şeklinde kendini göstermiştir (Çakmak ve ark., 1996). Sözbilici (1996) tarafından, Harran ovası koşullarında ikinci ürün ayçiçeğinin fosforlu gübre isteğinin tespiti üzerine yaptığı çalışmada; fosforlu gübreyi 0, 4, 8, 12, 16 kg da-1 olarak uygulamıştır. Araştırma sonucunda, yapılan fosforlu gübre uygulamalarının verim artışında bir etkisinin olmadığını bildirmiştir. 2.5 Ayçiçeğinde Potasyum Bitkiler geliştikleri ortamdan potasyumu K+ iyonu şeklinde alırlar. Potasyum alımı azot dışında öteki besin elementlerinden daha fazladır. Bitki fizyolojisi yönünden potasyum en önemli elementlerden biridir. Bitki dokularında bulunması dışında potasyum çok önemli fizyolojik ve biyokimyasal işlevlere sahip bir elementtir. Hızlı ve fazla miktarda potasyum alımı bitki membranlarının potasyumu fazla miktarda geçirmesindendir. Bu durum membranlarda fazla miktarda iyonofor bulunması ile 13 açıklanmaktadır. Bitki hücrelerinde potasyumun tutulma gücü negatif elektrikli potansiyel ile ilgilidir (Kacar ve Katkat, 2010). Foth ve Ellis (1988), bitkilerin gereksinim duydukları K+’un büyük bölümünü vejetatif gelişme döneminde aldığını, örneğin tahıl bitkilerinde kardeşlenme ile başak bağlama dönemi arasında K+ alımının özellikle çok yüksek olduğunu, bitkilerde potasyumun organik bileşikler şeklinde bağlanmadığını ve bu nedenle gelişme mevsimi sonunda potasyumun bitkiden yıkanma sonucu yitebileceği gibi az da olsa köklerden toprağa potasyum aktarıldığını belirtmişlerdir. Grove ve Summer (1982), Orlovius (1990) ve Samui ve Bhattacharyya (1980) potasyumun ayçiçeğinde verime pozitif etki yaptığını, Overdahl ve ark. (1982), Samui ve Bhattacharyya (1980) ise potasyumun tanedeki yağ oranını olumlu yönde etkilediğini belirtmişlerdir. Grove ve Summer (1982), ayçiçeğine artan dozlarda potasyum uygulamasının tane veriminde önemli artışlara neden olduğunu tespit etmişlerdir. Seperh ve ark. (2002), mısır ve ayçiçeği bitkilerini sekiz farklı potasyum konsantrasyonunda 27 gün boyunca yetiştirmişler ve sonuçta potasyum konsantrasyonları arttıkça bitkide potasyum miktarının azaldığını bildirmişlerdir. Aynı zamanda bitkilerde magnezyum eksikliği semptomlarının gözlendiği belirtmişlerdir. 14 3. MATERYAL METOT Çalışma Uludağ Üniversitesi Ziraat Fakültesi Tarımsal Araştırma ve Uygulama Merkezinde yer alan Toprak Bilimi ve Bitki Besleme Bölümü araştırma serasında yürütülmüştür. Araziden farklı lokasyonlardan alınan toprak örneklerinde analizler yapılarak deneme konusuna uygun toprak seçimi Şekil 3.1’de kırmızı olarak taranan yerden yani gösterildiği gibi; 40°15̍ 21.46̎ K 28° 50 ̍ 53.67 ̎ D koordinatlarından yapılmış ve alınan toprakların Özsoy ve Aksoy (2013)’a göre Vertisol toprak sınıfı içerisinde yer aldığı belirlenmiştir. Şekil 3.1 Deneme için alınan toprağın yeri 15 Deneme toprağında yapılan analizlerin ayrıntıları Çizelge 3.1 de sunulmuştur. Özellikler Tekstür sınıfı Kil Kil, % 42,14 Silt, % 26,15 Kum, % 39 pH 7,48 EC, µS cm-1 445 Organik madde, % 2,53 Kireç, % 1,96 Toplam azot (N), % 0,14 Alınabilir fosfor (P), ppm 15,15 Alınabilir sodyum (Na), ppm 96 Alınabilir potasyum (K), ppm 228 Alınabilir kalsiyum (Ca), ppm 9262 Alınabilir magnezyum (Mg), ppm 987,6 Bitkiye yarayışlı demir (Fe), ppm 6,76 Bitkiye yarayışlı bakır (Cu), ppm 1,48 Bitkiye yarayışlı mangan (Mn), ppm 92,88 Bitkiye yarayışlı çinko (Zn), ppm 3,52 Alınabilir kükürt (S), ppm 12,75 Bitkiye yarayışlı Bor (B), ppm 0,56 3.1. Topraklarda Yapılan Analizler 3.1.1. Toprak Tekstürü (Bünye): Toprak örneklerinin kum, silt ve kil fraksiyonları Bouyoucos (1962) tarafından bildirildiği şekilde hidrometre yöntemine göre belirlenerek, tekstür sınıfları Soil Survey Manual (1951)’e göre saptanmıştır. 3.1.2. Toprak Reaksiyonu (pH): Toprağın saf su ile 1:2.5 oranında sulandırılmasıyla elde edilen ekstrakta Orion 720A model pH/iyonmetresi ile belirlenmiştir (McLean, 1982). 16 3.1.3. Tarla Kapasitesi: 100 g kuru toprak örneği 100 mL’lik ölçü silindiri içerisine konularak, toprağın kapladığı hacim ölçülmüş, 10 mL saf su ilave edildikten sonra, buharlaşmayı önlemek için ölçü silindirinin ağzı kapatılarak 24 saat sonra ölçü silindiri içerisinde ıslanan toprağın hacmi hesaplanmış ve toprağın tarla kapasitesinde tuttuğu su miktarı belirlenmiştir. 3.1.4. Elektriksel İletkenlik (EC): Toprak örneklerinin elektriksel iletkenlik değerleri saturasyon çamurunda belirlenmiştir. Bu amaçla 2 mm’lik elekten elenmiş 200 g toprak örneği alınarak, saf su ile doygun hale getirildikten sonra elektriksel iletkenliği WTW LF 92 model iletkenlik ölçer ile ölçülerek saptanmıştır (Rhoades, 1982). 3.1.5. Kireç (CaCO3): Toprak örneğinin kireç miktarı Scheibler kalsimetresi ile belirlenmiştir (Nelson, 1982). 3.1.6. Organik Madde: Organik madde miktarı ise modifiye Walkley-Black yaş yakma yöntemine göre belirlenmiştir (Nelson ve Sommers, 1982). 3.1.7. Toplam Azot (N): Toprak örneklerinin toplam azot içerikleri Kjeldahl yöntemiyle belirlenmiştir. Buchi K–437 yakma blokunda yakılan örnekler, Buchi K– 350 model buharlı damıtma cihazında damıtılmış, önlük balonu içinde tutulan azot H2SO4 ile geri titre edilerek hesaplanmıştır (Nelson ve Sommers, 1982). 3.1.8. Bitkiye Yarayışlı Fosfor (P): Toprakların bitkiye yarayışlı fosfor içerikleri, toprak örneklerinin 0.5 Molar sodyum bikarbonat (NaHCO3) (pH 8.5) ile ekstrakte edilmesi sonucu elde edilen süzüklerin askorbik asit yöntemine göre spektrofotometrede okunması ile belirlenmiştir (Watanabe ve Olsen, 1965). 3.1.9. Alınabilir Sodyum, Potasyum, Kalsiyum ve Magnezyum (Na, K, Ca ve Mg): Toprak örnekleri 1 N amonyum asetat (CH3COONH4) (pH 7.0) çözeltisi ile ekstrakte edilerek ekstrakttaki alınabilir sodyum, potasyum ve kalsiyum EppendorfElex 6361 fleymfotometresi ile magnezyum ise Perkin Elmer Optima 2100 model ICP–OES ile belirlenmiştir (Thomas, 1982). 17 3.1.10. Alınabilir Demir, Çinko, Mangan ve Bakır (Fe, Zn, Mn ve Cu) : Toprak örneklerinin DTPA çözeltisi ile ekstrakte edilmesi sonucunda elde edilen süzükte alınabilir Fe, Zn, Mn ve Cu Perkin Elmer Optima 2100 model ICP–OES ile belirlenmiştir (Jones, 2001). 3.1.11. Ekstrakte Edilebilir Bor (B): Toprakların sodyum asetat (NaCH3COO), (pH:4,48) ile ekstraksiyonu sonucunda elde edilen bor miktarı, 420 nm dalga boyunda azometine H ile renklendirilerek spektrofotometrede okunarak belirlenmiştir (Wolf, 1971). Örneklerin analizleri sonucunda belirlenen noktadan deneme için yeterli miktarda 4 mm’lik elekten elenmiş toprak alınarak içlerine polietilen torba geçirilmiş 3,5 kg toprak alan saksılara tartılarak konulmuştur. Temel gübreleme için saksılara iki farklı N düzeyi uygulanmıştır. N1 için 100 mg N kg-1, 80 mg P kg-1 ve 100 mg K kg-1; N2 için 200 mg N kg-1, 80 mg P kg-1ve 100 mg K kg-1 dozları uygulanmıştır. Azot NH4NO3’tan, fosfor ve potasyum ise KH2PO4’tan sağlanmıştır. Deneme konularına göre topraklara ve yapraklara artan dozlarda bor uygulamaları yapılmıştır. Denemede topraklara 7 doz bor (0, 0.5, 1.0, 2.0, 4.0, 8.0, 16.0 mg B kg-1) ve yapraklara 4 doz bor (0, 0.1, 0.2, 0.4 % B) uygulanmıştır. Bor kaynağı olarak borik asit (B(OH)3) ve boraks (Na2B4O710H2O) kullanılmıştır. Uygulama yöntemine göre, gübre kaynakları ve dozları, Çizelge 3.2’de sunulmuştur. 18 Çizelge 3.2 Topraktan ve yapraktan uygulanan bor dozları Topraktan uygulama dozları Gübre Kaynağı BT0 BT1 BT2 BT3 BT4 BT5 BT6 Boraks 0 0.5 1.0 2.0 4.0 8.0 16.0 mg B kg-1 Borik asit 0 0.5 1.0 2.0 4.0 8.0 16.0 mg B kg-1 Yapraktan uygulama dozları Gübre Kaynağı BY0 BY1 BY2 BY3 Boraks 0 0.1 0.2 0.4 % B Borik asit 0 0.1 0.2 0.4 % B Topraktan uygulamalarda saksı sayısı 84, yapraktan uygulamalarda ise 48’dir. Kurulan denemenin konuları özet olarak Çizelge 3.3 de sunulmuştur. Çizelge 3.3 Denemede belirlenen saksı sayıları ve tekerrürler Topraktan Uygulama Bor Kaynağı N Düzeyi Bor Düzeyi Sayısı Tekerrür Toplam Saksı Boraks 2 7 3 42 Borik asit 2 7 3 42 Yapraktan Uygulama Bor Kaynağı N Düzeyi Bor Düzeyi Sayısı Tekerrür Toplam Saksı Boraks 2 4 3 24 Borik asit 2 4 3 24 Saksılara 5’er adet Eurolis es bella çeşidi ayçiçeği tohumu (Helianthus annuus L.) ekilmiştir. Tarla kapasitesinin % 70’i oranında saf su ile sulanarak tohumların çimlenmesi gözlenmiştir. Çimlenme sonrası saksılarda 2’şer adet bitki kalacak şekilde seyreltme yapılmıştır. Bitkilerde uygulama konularına göre etkilerin gözlemlendiği bir zamanda 46 günlük iken bitkiler toprak yüzeyinden hasat edilerek en kısa zamanda laboratuvara getirilmiş ve analize hazırlanmıştır. Laboratuvara getirilen bitki örnekleri bir kez musluk suyu, iki kez de saf su ile yıkanarak 65oC’ye ayarlı havalı kurutma fırınında 72 saat boyunca kurutulmuştur. 19 Kuruyan örnekler bitki öğütme değirmeninde öğütülerek homojen bir karışım halinde analize hazır duruma getirilerek polietilen torbalarda analiz için muhafaza edilmiştir. Bitki örneklerinden 0.2 g tartılarak 3ml nitrik asit (HNO3) + 3ml hidrojen peroksit (H2O2) ile mikrodalgada yaş yakılmıştır (Kacar ve İnal, 2010). Bitki örneklerinde yapılan analizler aşağıda belirtilmiştir. 3.2. Bitki Örneklerinde Yapılan Analizler 3.2.1. Azot (N) içeriği: Bitki örneklerinin toplam azot içeriği modifiye edilmiş Kjeldahl yöntemi ile belirlenmiştir. Buchi K-437 yakma blokunda yakılan örnekler Buchi K-350 model buharlı damıtma cihazında damıtılmıştır (Bremmer, 1965). 3.2.2. Fosfor (P) içeriği: Mikro dalgada yaş yakılan örneklerden elde edilen süzüklerde fosfor, vanadomolibdofosforik sarı renk yöntemine göre Shimadzu UV 1208 spektrofotometresinde saptanmıştır (Lott ve ark.,1956). 3.2.3. Sodyum (Na), Potasyum (K), Kalsiyum (Ca) ve Magnezyum (Mg) içeriği: Yaş yakılan bitki örneklerinden elde edilen çözeltide sodyum, potasyum ve kalsiyum Ependorf Elex 6361 Flame fotometresinde (Horneck ve Hanson, 1998) Mg ise Perkin Elmer Optima 2100 model ICP–OES ile belirlenmiştir (Hanlon, 1998). 3.2.4. Demir (Fe), Bakır (Cu), Çinko (Zn) ve Mangan (Mn) içeriği: Yaş yakılan bitki örneklerinden elde edilen çözeltide toplam Fe, Zn, Mn ve Cu içerikleri Perkin ElmerOptima 2100 model ICP–OES ile belirlenmiştir (Hanlon, 1998). 3.2.5. Bor (B) İçeriği: Yaş yakılan bitki örneklerinden elde edilen çözeltilerin bor miktarı, ICP-OES’de okunarak doğrudan belirlenmiştir (Bingham, 1982). Tesadüf parselleri faktöriyel deneme desenine göre 3 yinelemeli olarak yürütülen denemeden elde edilen verilerin varyans analiz tablosu ve LSD değerlendirmesi Tarist, (1994) paket programı ile yapılmıştır. 20 4. ARAŞTIRMA BULGULARI ve TARTIŞMA 4.1. Topraktan Uygulanan Bor Kaynaklarının Ayçiçeği Bitkisinin Gelişimi ve Kimi Besin Elementlerinin Alınımı Üzerine Etkisi Topraktan uygulanan bor kaynaklarının ayçiçeği bitkisinin gelişimi ve kimi besin elementlerinin alınımı üzerine etkisinin incelendiği denemede sonuçlar; ayçiçeği bitkisinin besin elementi içeriği ile kuru madde miktarlarına göre hesaplanan kaldırılan besin elementi miktarları göz önünde bulundurularak değerlendirilmiştir. 4.1.1. Ayçiçeği Bitkisinin Kuru Madde Miktarı Artan miktarlarda topraktan uygulanan bor kaynaklarının farklı N düzeylerinde ayçiçeği bitkisinin kuru ağırlık verimi üzerine etkisine ilişkin varyans analiz tablosu Çizelge 4.1’de, verilere ait ortalamalar ve LSD testine göre gruplandırmaları ise Çizelge 4.2’de sunulmuştur. Ayçiçeği bitkisinin kuru madde miktarı üzerine toprağa artan miktarlarda uygulanan bor kaynakları, bor düzeyleri ve N düzeyleri ile bor kaynaklarının interaksiyonları istatistiksel olarak %1 düzeyinde önemli bulunmuştur (Çizelge 4.1). Çizelge 4.1. Kuru madde varyans analiz tablosu, topraktan uygulama Varyasyon Serbestlik Karaler Karaler Hesaplanan Tablo değeri kaynağı derecesi toplamı ortalaması F. %5 %1 Faktör-A 1 4,275 4,275 2,889ns 4,016 7,126 Faktör-B 1 23,079 23,079 15,598** 4,016 7,126 A*B 1 12,290 12,290 8,306** 4,016 7,126 Faktör-C 6 54,405 8,401 5,678** 2,268 3,154 A*C 6 16,985 2,831 1,913ns 2,268 3,154 B*C 6 5,444 0,907 0,613ns 2,268 3,154 A*B*C 6 5,424 0,904 0,611ns 2,268 3,154 Hata 56 82,859 1,480 Genel 83 200,761 2,419 ns: önemsiz Faktör-A: N Düzeyleri *: önemli %5 alfa seviyesinde Faktör-B: Bor Kaynakları **: önemli %1 alfa seviyesinde Faktör-C: Bor Düzeyleri Çizelge 4.2’den görüleceği gibi, bor kaynakları ve azot düzeyleri birlikte değerlendirildiğinde, artan miktarlarda topraktan uygulanan bor dozları, ayçiçeği bitkisinin kuru madde verimi üzerine BT5 (20,55g saksı-1) dozuna kadar olumlu yönde 21 Çizelge 4.2. Farklı kaynaklardan artan düzeylerde uygulanan bor dozlarının farklı N düzeylerinde ayçiçeği bitkisinin kuru ağırlığı üzerine etkisi (g saksı-1) Bor Düzeyleri Ortalama Bor BT0 BT1 BT2 BT3 BT4 BT5 BT6 Kaynakları Boraks N1 21,27 21,59 22,69 22,37 21,56 20,50 18,82 21,26 a N2 21,04 20,56 20,36 22,11 20,84 21,56 20,13 20,94 b Ortalama 21,16 21,08 21,53 22,24 21,02 21,03 19,48 21,10 a Borik asit N1 19,73 21,19 20,38 19,75 18,74 18,89 17,42 19,45 a N2 21,85 20,73 20,99 20,99 20,98 21,26 18,81 20,66 b Ortalama 20,29 20,96 20,69 20,37 19,86 20,07 18,12 20,05 b Genel 20,73 A 21,02 A 21,11 A 21,31 A 20,53 A 20,55 A 18,80 B 22 Ortalama Bor Düzeyleri Ortalama Azot BT0 BT1 BT2 BT3 BT4 BT5 BT6 Düzeyleri N1 Boraks 21,27 21,59 22,69 22,37 21,56 20,50 18,82 21,26 a Borik asit 19,73 21,19 20,38 19,75 18,74 18,89 17,42 19,45 b Ortalama 20,50 21,39 21,54 21,06 20,15 19,69 18,12 20,35 N2 Boraks 21,04 20,56 20,36 22,11 20,84 21,56 20,13 20,94 a Borik asit 21,85 20,73 20,99 20,99 20,98 21,26 18,81 20,66 a Ortalama 20,95 20,65 20,68 21,55 20,91 21,41 19,47 20,80 Genel 20,73 A 21,02 A 21,11 A 21,31 A 20,53 A 20,55 A 18,80 B Ortalama BT: Topraktan uygulanan bor dozları Kaynak LSD0,01: 0,708 N: Azot, fosfor, potasyum düzeyi N x Kaynak LSD0,01: 1,001 Kaynak: Boraks ve borik asit BT LSD0,01: 1,324 Büyük harfler yatay karşılaştırmayı, küçük harfler düşey karşılaştırmayı ifade etmektedir. Kaynak LSD0,01: 0,708 etki ederken, en yüksek doz olan BT6 (18,80g saksı-1) uygulaması en düşük kuru madde ağırlığını vermiştir. Ayçiçeği bitkisinin en yüksek kuru madde ağırlığı BT3 (21,31 g saksı-1) uygulamasından elde edilmiş, diğer uygulamalardan elde edilen ortalamalar 18,80 – 21,11 g saksı-1 arasında bulunmuştur. Buradan da anlaşılacağı üzere uygulanan yüksek bor dozları ayçiçeğinde kuru madde miktarını azaltmıştır. Güneş ve ark. (1998), bor uygulamalarına bağlı olarak mısır çeşitlerinin kuru ağırlıklarının bütün çeşitlerde dikkate değer oranda azaldığını bildirmiştir. Bor elementinin, bitkide hücre duvarının yapısında yer aldığı birçok araştırıcı tarafından belirtilmiştir. Bu nedenle, aşırı miktarda uygulanan bor’un bitkide hücre duvarının kalınlaşmasına neden olabileceği ve bitkinin besin elementlerinin alınımını düşürebileceği, sonuç olarak; bitki aksamında gelişmelerin yavaşlayarak madde miktarında azalmaya neden olabileceği söylenebilir. Ayvaz (2002), bazı arpa çeşitlerinde borun büyüme ve gelişme üzerine etkilerini incelediği araştırmasında aşırı dozda bor uygulanan arpa çeşitlerinde bor’un kuru ağırlık azalmasına neden olduğunu bildirmiştir. Bor ve azot düzeyleri birlikte değerlendirilip, topraktan uygulanan bor kaynaklarının ayçiçeği bitkisinin kuru madde miktarı üzerine etkisi incelendiğinde boraks uygulamasında (21,10 g saksı-1), borik asit uygulamasından (20,05 g saksı-1) daha fazla kuru madde miktarı elde edildiği belirlenmiştir. Bor kaynakları ve bor düzeyleri birlikte değerlendirilip, farklı azot düzeylerinin ayçiçeği bitkisinin kuru madde miktarı üzerine etkisi incelendiğinde ise, azot düzeyleri ile bitkinin kuru madde verimleri arasındaki fark istatisitksel olarak önemli bulunmamasına rağmen N2 düzeyinde (20,80 g saksı-1) bitkinin kuru madde verimi daha yüksek bulunmuştur. Azot’un bitkide yeşil aksam kısmına olumlu etkisi birçok araştırıcı tarafından belirtilmiştir. Alparslan ve ark. (1996), artan azot dozunun kuru madde miktarında artış sağladığını bildirmiştir. N1 ve N2 dozlarında boraks uygulamasının (21,26 g saksı-1) (20,94 g saksı-1) borik asit uygulamasına oranla daha çok kuru madde miktarı sağladığı gözlenmiştir. 4.1.2. Ayçiçeği Bitkisinin Topraktan Kaldırdığı Bor Miktarı Topraktan artan miktarlarda uygulanan bor kaynaklarının farklı N düzeylerinde ayçiçeği bitkisinin topraktan kaldırdığı bor miktarı üzerine etkisine ilişkin varyans analiz tablosu 23 Çizelge 4.3’de, verilere ait ortalamalar ve LSD testine göre gruplandırmaları ise Çizelge 4.4’de sunulmuştur. Ayçiçeği bitkisinin topraktan kaldırılan bor miktarı üzerine, uygulanan bor düzeyleri ve % 1 düzeyinde önemli bulunmuştur (Çizelge 4.3). Çizelge 4.3. Bor varyans analiz tablosu, topraktan uygulama Varyasyon Serbestlik Karaler Karaler Hesaplanan Tablo değeri kaynağı derecesi toplamı ortalaması F. %5 %1 Faktör-A 1 0,003 0,003 0,013ns 4,016 7,126 Faktör-B 1 0,143 0,143 0,700ns 4,016 7,126 A*B 1 0,031 0,031 0,151ns 4,016 7,126 Faktör-C 6 243,323 40,554 198,075** 2,268 3,154 A*C 6 0,564 0,094 0,459ns 2,268 3,154 B*C 6 0,419 0,070 0,341ns 2,268 3,154 A*B*C 6 1,103 0,184 0,898ns 2,268 3,154 Hata 56 11,465 0,205 Genel 83 257,050 3,097 ns: önemsiz Faktör-A: N Düzeyleri *: önemli %5 alfa seviyesinde Faktör-B: Bor Kaynakları **: önemli %1 alfa seviyesinde Faktör-C: Bor Düzeyleri Çizelge 4.4’den görülebileceği gibi, bor kaynakları ve azot düzeyleri birlikte değerlendirildiğinde, artan miktarlarda topraktan uygulanan bor dozları, ayçiçeği bitkisinin kaldırdığı bor miktarını uygulamalara bağlı olarak artırmış ve en yüksek bor miktarının BT6 (6,09 mg saksı-1) uygulamasından elde edildiği, bunu BT5 (3,42 mg saksı-1) uygulamasının izlediği belirlenmiştir. En düşük bor alımının ise BT0 (1,06 mg saksı-1) dozundan elde edildiği bulunmuştur. Diğer uygulamalardan elde edilen ortalamalar 1,15 mg saksı-1 ile 2,20 mg saksı-1 arasında değişmiştir. Bu verilere göre artan bor dozlarının bor alınımı üzerine etkisinin önemli olduğu söylenebilir. Sarıçiçek (2010), topraktan artan düzeylerde uygulanan borun, kivi bitkisi yapraklarının toplam bor içeriğini arttırdığını bildirmiştir. Bor ve azot düzeyleri birlikte değerlendirildiğinde, topraktan uygulanan bor kaynaklarının ayçiçeği bitkisinin kaldırdığı bor miktarı üzerine etkisinin istatistiksel olarak önemli olmadığı ancak borik asit (2,42 mg saksı-1) uygulamasından elde edilen bor miktarının boraks’a (2,33 mg saksı-1) oranla daha fazla olduğu görülmüştür. Bor kaynakları ve bor düzeyleri birlikte değerlendirilip, farklı azot düzeylerinin ayçiçeği bitkisinin kaldırılan bor miktarı üzerine etkisi incelendiğinde; elde edilen 24 Çizelge 4.4. Farklı kaynaklardan artan düzeylerde uygulanan bor dozlarının farklı N düzeylerinde ayçiçeği bitkisinin topraktan kaldırdığı bor miktarı üzerine etkisi (mg saksı-1) Bor Düzeyleri Ortalama Bor BT0 BT1 BT2 BT3 BT4 BT5 BT6 Kaynakları Boraks N1 1,03 1,12 1,15 1,52 2,37 3,45 5,79 2,35 N2 0,89 0,93 1,11 1,43 2,12 3,23 6,53 2,32 Ortalama 0,96 1,03 1,13 1,48 2,25 3,34 6,16 2,33 Borik asit N1 1,04 1,18 1,21 1,75 1,91 3,60 6,03 2,39 N2 1,28 1,36 1,17 1,51 2,39 3,41 5,96 2,44 Ortalama 1,16 1,27 1,19 1,63 2,15 3,50 6,01 2,42 Genel 1,06 D 1,15 D 1,16 D 1,55 D 2,20 C 3,42 B 6,09 A 25 Ortalama Bor Düzeyleri Ortalama Azot BT0 BT1 BT2 BT3 BT4 BT5 BT6 Düzeyleri N1 Boraks 1,03 1,12 1,15 1,52 2,37 3,45 5,79 2,35 Borik asit 1,04 1,18 1,21 1,75 1,91 3,60 6,03 2,39 Ortalama 1,04 1,15 1,18 1,64 2,14 5,52 5,93 2,37 N2 Boraks 0,89 0,93 1,11 1,43 2,12 3,23 6,53 2,32 Borik asit 1,28 1,36 1,17 1,51 2,39 3,41 5,96 2,44 Ortalama 1,09 1,15 1,14 1,47 2,56 3,32 6,25 2,38 Genel 1,06 D 1,15 D 1,16 D 1,55 D 2,20 C 3,42 B 6,09 A Ortalama BT: Topraktan uygulanan bor dozları BT LSD0,01: 0,493 N: Azot, fosfor, potasyum düzeyi Kaynak: Boraks ve borik asit Büyük harfler yatay karşılaştırmayı, küçük harfler düşey karşılaştırmayı ifade etmektedir. sonuçlar istatistiksel olarak önemli olmamakla beraber N2 düzeyinde(2,38 mg saksı-1) N1 düzeyine(2,37 mg saksı-1) oranla daha fazla bor kaldırıldığı belirlenmiştir. 4.1.3. Ayçiçeği Bitkisinin Topraktan Kaldırdığı Azot Miktarı Topraktan artan miktarlarda uygulanan bor kaynaklarının farklı N düzeylerinde ayçiçeği bitkisinin topraktan kaldırdığı azot miktarı üzerine etkisine ilişkin varyans analiz tablosu Çizelge 4.5’de, verilere ait ortalamalar ve LSD testine göre gruplandırmaları ise Çizelge 4.6’da sunulmuştur. Ayçiçeği bitkisinin topraktan kaldırılan azot miktarı üzerine, uygulanan bor kaynakları, istatistiksel olarak %1 düzeyinde önemli bulunmuştur (Çizelge 4.5). Çizelge 4.5. Azot varyans analiz tablosu, topraktan uygulama Varyasyon Serbestlik Karaler Karaler Hesaplanan Tablo değeri kaynağı derecesi toplamı ortalaması F. %5 %1 Faktör-A 1 143,864 143,864 0,276ns 4,016 7,126 Faktör-B 1 165327,060 165327,060 317,132** 4,016 7,126 A*B 1 296,025 296,025 0,568ns 4,016 7,126 Faktör-C 6 1539,457 256,576 0,492ns 2,268 3,154 A*C 6 988,948 164,825 0,316ns 2,268 3,154 B*C 6 4234,749 705,791 1,354ns 2,268 3,154 A*B*C 6 882,586 147,098 0,282ns 2,268 3,154 Hata 56 29193,880 521,319 Genel 83 202606,569 2441,043 ns: önemsiz Faktör-A: N Düzeyleri *: önemli %5 alfa seviyesinde Faktör-B: Bor Kaynakları **: önemli %1 alfa seviyesinde Faktör-C: Bor Düzeyleri Çizelge 4.6’dan görülebileceği gibi, bor kaynakları ve azot düzeyleri birlikte değerlendirildiğinde artan miktarlarda topraktan uygulanan bor dozlarının, ayçiçeği bitkisinin kaldırılan azot miktarı üzerine etkisinin istatistiksel olarak önemli olmadığı bulunmuştur. Sarıçiçek (2010), kivide yaprak örneklerinin azot içeriği üzerine bor etkisinin istatistiki açıdan önemli bulunmadığını bildirmiştir. Bor ve Azot düzeyleri birlikte değerlendirilip, topraktan uygulanan bor kaynaklarının ayçiçeği bitkisinin kaldırdığı azot miktarı üzerine etkisi incelendiğinde, borik asit uygulamasının (446,68mg saksı-1), boraks (357,95mg saksı-1) uygulamasına göre topraktan daha fazla azot alınımına etki ettiği belirlenmiştir. 26 Çizelge 4.6. Farklı kaynaklardan artan düzeylerde uygulanan bor dozlarının farklı N düzeylerinde ayçiçeği bitkisinin topraktan kaldırdığı azot miktarı üzerine etkisi (mg saksı-1) Bor Düzeyleri Ortalama Bor BT0 BT1 BT2 BT3 BT4 BT5 BT6 Kaynakları Boraks N1 364,94 367,32 339,02 356,66 362,73 363,56 347,42 357,38 N2 374,75 363,95 346,49 357,99 354,71 349,15 362,57 358,52 Ortalama 369,85 365,64 342,76 357,33 358,73 356,36 355,00 357,95 b Borik asit N1 428,65 446,30 449,07 448,44 448,49 461,58 466,51 449,86 N2 437,96 429,25 437,13 450,15 447,91 450,99 451,04 443,49 Ortalama 433,31 437,78 443,11 449,30 448,20 456,29 458,78 446,68 a Genel 401,58 401,71 392,93 403,31 403,462 406,323 406,88 27 Ortalama Bor Düzeyleri Ortalama Azot BT0 BT1 BT2 BT3 BT4 BT5 BT6 Düzeyleri N1 Boraks 364,94 367,32 339,02 356,66 362,73 363,56 347,42 357,38 Borik asit 428,65 446,30 449,07 448,44 448,49 461,58 466,51 449,86 Ortalama 396,80 406,81 394,06 402,55 405,61 412,58 406,97 403,62 N2 Boraks 374,75 363,95 346,49 357,99 354,71 349,15 362,57 358,52 Borik asit 437,96 429,25 437,13 450,15 447,91 450,99 451,04 443,49 Ortalama 406,36 396,60 391,81 404,07 401,31 400,07 406,81 401,01 Genel 401,58 401,71 392,93 403,31 403,462 406,323 406,88 Ortalama BT: Topraktan uygulanan bor dozları Kaynak LSD0,01: 13,28 N: Azot, fosfor, potasyum düzeyi Kaynak: Boraks ve borik asit Büyük harfler yatay karşılaştırmayı, küçük harfler düşey karşılaştırmayı ifade etmektedir. Bor kaynakları ve bor düzeyleri birlikte değerlendirilip, farklı azot düzeylerinin ayçiçeği bitkisinin kaldırılan azot miktarı üzerine etkisi incelendiğinde elde edilen sonuçların istatistiksel olarak önemsiz olduğu görülmüştür. 4.1.4. Ayçiçeği Bitkisinin Topraktan Kaldırdığı Fosfor Miktarı Topraktan artan miktarlarda uygulanan bor kaynaklarının farklı N düzeylerinde ayçiçeği bitkisinin topraktan kaldırdığı fosfor miktarı üzerine etkisine ilişkin varyans analiz tablosu Çizelge 4.7’de, verilere ait ortalamalar ve LSD testine göre gruplandırmaları ise Çizelge 4.8’de sunulmuştur. Çizelge 4.7. Fosfor varyans analiz tablosu, topraktan uygulama Varyasyon Serbestlik Karaler Karaler Hesaplanan Tablo değeri kaynağı derecesi toplamı ortalaması F. %5 %1 Faktör-A 1 403,442 403,442 2,991ns 4,016 7,126 Faktör-B 1 19,191 19,191 0,142ns 4,016 7,126 A*B 1 97,826 97,826 0,725ns 4,016 7,126 Faktör-C 6 1177,630 196,272 1,455ns 2,268 3,154 A*C 6 880,972 146,829 1,088ns 2,268 3,154 B*C 6 343,755 57,293 0,425ns 2,268 3,154 A*B*C 6 251,225 41,871 0,310ns 2,268 3,154 Hata 56 7554,398 134,900 Genel 83 10728,439 129,258 ns: önemsiz Faktör-A: N Düzeyleri *: önemli %5 alfa seviyesinde Faktör-B: Bor Kaynakları **: önemli %1 alfa seviyesinde Faktör-C: Bor Düzeyleri Çizelge 4.8’den görülebileceği gibi, bor kaynakları ve azot düzeyleri birlikte değerlendirildiğinde, artan miktarlarda topraktan uygulanan bor dozlarının, ayçiçeği bitkisinin kaldırılan fosfor miktarı üzerine etkisinin istatistiksel olarak önemli olmadığı bulunmuştur. Bor ve azot düzeyleri birlikte değerlendirildiğinde, topraktan uygulanan bor kaynaklarının ayçiçeği bitkisinin kaldırdığı fosfor miktarı üzerine etkisinin istatistiksel olarak önemli olmadığı görülmüştür. Bor kaynakları ve bor düzeyleri birlikte değerlendirilip, farklı azot düzeylerinin ayçiçeği bitkisinin kaldırılan fosfor miktarı üzerine etkisi incelendiğinde, elde edilen verilerin istatistiksel olarak önemsiz bulunduğu görülmüştür. 28 Çizelge 4.8. Farklı kaynaklardan artan düzeylerde uygulanan bor dozlarının farklı N düzeylerinde ayçiçeği bitkisinin topraktan kaldırdığı fosfor miktarı üzerine etkisi (mg saksı-1) Bor Düzeyleri Ortalama Bor BT0 BT1 BT2 BT3 BT4 BT5 BT6 Kaynakları Boraks N1 148,86 152,38 155,55 149,62 152,67 146,40 138,72 149,17 N2 152,89 143,34 150,17 155,98 152,11 154,77 150,51 151,69 Ortalama 150,87 147,86 152,86 152,39 152,39 150,59 144,62 150,28 Borik asit N1 144,14 154,79 152,20 149,71 142,05 158,62 134,27 147,96 N2 153,43 149,55 151,44 161,39 159,23 159,40 147,13 154,51 Ortalama 148,79 152,17 151,82 155,55 150,64 159,01 140,70 151,24 Genel 149,83 150,02 152,34 154,18 151,52 154,80 142,66 29 Ortalama Bor Düzeyleri Ortalama Azot BT0 BT1 BT2 BT3 BT4 BT5 BT6 Düzeyleri N1 Boraks 148,86 152,38 155,55 149,62 152,67 146,40 138,720 149,17 Borik asit 144,14 154,79 152,20 149,71 142,05 158,62 134,27 147,96 Ortalama 146,50 153,59 153,88 149,66 147,36 152,51 136,49 148,57 N2 Boraks 152,89 143,34 150,17 155,98 152,11 154,77 150,51 151,40 Borik asit 153,43 149,55 151,44 161,39 159,23 159,40 147,13 154,51 Ortalama 153,16 146,44 150,81 158,68 155,67 157,09 148,82 152,95 Genel 149,83 150,02 152,34 154,18 151,52 154,80 142,66 Ortalama BT: Topraktan uygulanan bor dozları N: Azot, fosfor, potasyum düzeyi Kaynak: Boraks ve borik asit Büyük harfler yatay karşılaştırmayı, küçük harfler düşey karşılaştırmayı ifade etmektedir. Çıkılı (2005), bazı buğday genotiplerinde verim ve kimi kalite özelliklerini araştırdığı çalışmasında bor dozlarının fosfor içeriğine etkisinin önemli olmadığını bildirmiştir. 4.1.5. Ayçiçeği Bitkisinin Topraktan Kaldırdığı Potasyum Miktarı Topraktan artan miktarlarda uygulanan bor kaynaklarının farklı N düzeylerinde ayçiçeği bitkisinin topraktan kaldırdığı potasyum miktarı üzerine etkisine ilişkin varyans analiz tablosu Çizelge 4.9’da, verilere ait ortalamalar ve LSD testine göre gruplandırmaları Çizelge 4.10’da sunulmuştur. Ayçiçeği bitkisinin topraktan kaldırılan fosfor miktarı üzerine, N düzeyleri, bor kaynakları, uygulanan bor düzeyleri ve N düzeyleri ile bor kaynağı arasındaki interaksiyon istatistiksel olarak % 1 düzeyinde önemli bulunmuştur (Çizelge 4.9). Çizelge 4.9. Potasyum varyans analiz tablosu, topraktan uygulama Varyasyon Serbestlik Karaler Karaler Hesaplanan Tablo değeri kaynağı derecesi toplamı ortalaması F. %5 %1 Faktör-A 1 30977,665 30977,665 40,167** 4,016 7,126 Faktör-B 1 26041,316 26041,316 33,767** 4,016 7,126 A*B 1 6447,886 6447,886 8,361** 4,016 7,126 Faktör-C 6 20118,070 3353,012 4,348** 2,268 3,154 A*C 6 3001,110 500,185 0,649ns 2,268 3,154 B*C 6 4841,744 806,957 1,046ns 2,268 3,154 A*B*C 6 4462,776 743,796 0,964ns 2,268 3,154 Hata 56 43188,109 771,216 Genel 83 139078,677 1675,647 ns: önemsiz Faktör-A: N Düzeyleri *: önemli %5 alfa seviyesinde Faktör-B: Bor Kaynakları **: önemli %1 alfa seviyesinde Faktör-C: Bor Düzeyleri Çizelge 4.10’dan görülebileceği gibi, bor kaynakları ve azot düzeyleri birlikte değerlendirilip, artan miktarlarda topraktan uygulanan bor dozlarının, ayçiçeği bitkisinin kaldırılan potasyum miktarı üzerine etkisi incelendiğinde, en yüksek potasyum miktarının BT5 (690,06 mg saksı-1) uygulamasından, en düşük potasyum miktarının ise BT6 (642,36 mg saksı-1) uygulamasından elde edildiği belirlenmiştir. Diğer uygulamalardan elde edilen ortalamaların 660,44 – 686,87 mg saksı-1 arasında bulunduğu görülmüştür. Singh ve ark. (1990), artan düzeylerde B’un buğday bitkisinin N, P ve K içeriklerini azalttığını bildirmişlerdir. 30 Çizelge 4.10. Farklı kaynaklardan artan düzeylerde uygulanan bor dozlarının farklı N düzeylerinde ayçiçeği bitkisinin topraktan kaldırdığı potasyum miktarı üzerine etkisi (mg saksı-1) Bor Düzeyleri Ortalama Bor BT0 BT1 BT2 BT3 BT4 BT5 BT6 Kaynakları Boraks N1 625,54 648,74 642,38 648,66 702,64 693,95 646,44 658,33 b N2 717,82 693,84 710,24 726,81 713,82 741,04 696,28 714,27 a Ortalama 671,68 671,29 676,32 687,73 708,29 717,49 671,36 686,30 a Borik asit N1 635,85 652,12 638,40 657,41 646,57 651,04 603,10 640,64 b N2 662,55 653,16 661,78 670,89 684,46 674,22 623,63 661,53 a Ortalama 649,20 652,64 650,09 664,15 665,52 662,63 613,36 651,08 b Genel 660,44 AB 661,97 AB 663,20 AB 675,94 A 686,87 A 690,06 A 642,36 C Ortalama Bor Düzeyleri Ortalama 31 Azot BT0 BT1 BT2 BT3 BT4 BT5 BT6 Düzeyleri N1 Boraks 625,54 648,74 642,38 648,66 702,64 693,95 646,44 658,33 a Borik asit 635,85 652,12 638,40 657,41 646,57 651,04 603,10 640,64 a Ortalama 630,69 650,43 640,39 653,03 674,60 672,50 624,77 649,49 b N2 Boraks 717,82 693,84 710,24 726,81 713,82 741,04 696,28 714,27 a Borik asit 662,55 653,16 661,78 670,89 684,46 674,22 623,63 661,53 b Ortalama 690,19 673,50 686,01 698,85 699,14 707,63 659,95 687,90 a Genel 660,44 AB 661,97 AB 663,20 AB 675,94 A 686,87 A 690,06 A 642,36 C Ortalama BT: Topraktan uygulanan bor dozları Kaynak LSD0,01: 16,16 N: Azot, fosfor, potasyum düzeyi N x Kaynak LSD0,01: 22,85 Kaynak: Boraks ve borik asit BT LSD0,01: 30,23 Büyük harfler yatay karşılaştırmayı, küçük harfler düşey karşılaştırmayı ifade etmektedir. N LSD0,01: 16,16 Bor ve azot düzeyleri birlikte değerlendirilip, topraktan uygulanan bor kaynaklarının ayçiçeği bitkisinin kaldırdığı potasyum miktarı üzerine etkisi incelendiğine, boraks uygulamasının (686,30 mg saksı-1) borik asit uygulamasına (651,08 mg saksı-1) göre daha çok potasyum kaldırılmasına etkide bulunduğu belirlenmiştir. Boraks ve borik asit uygulamalarının her ikisinin de N2 dozunda N1 dozuna göre daha çok potasyum alınımına etki gösterdiği belirlenmiştir. Bor kaynakları ve bor düzeyleri birlikte değerlendirilip, farklı azot düzeylerinin ayçiçeği bitkisinin kaldırılan potasyum miktarı üzerine etkisi incelendiğinde ise, N2 dozunda (687,90 mg saksı-1), N1 (649,49 mg saksı-1) dozuna göre daha çok potasyum alınımının sağlandığı belirlenmiştir. N1 düzeyinde boraks uygulaması ile borik asit uygulaması aynı grupta yer alırken, N2 düzeyinde boraks uygulamasının (714,24 mg saksı-1) borik asit uygulamasına (661,53 mg saksı-1) göre kaldırılan potasyum miktarına daha fazla etki sağladığı belirlenmiştir. Artan azot dozunun potasyum alınımına olumlu etki gösterdiği söylenebilir. Nitekim Olsen ve ark. (1954), yüksek azot varlığında bitkinin potasyum alımının arttığını bildirmişlerdir. Kacar ve Katkat (2007) ortamda bulunan N’un yükselmesiyle bitkilerin daha yüksek miktarda K aldıklarını rapor etmişlerdir. 4.1.6. Ayçiçeği Bitkisinin Topraktan Kaldırdığı Sodyum Miktarı Topraktan artan miktarlarda uygulanan bor kaynaklarının farklı N düzeylerinde ayçiçeği bitkisinin topraktan kaldırdığı sodyum miktarı üzerine etkisine ilişkin varyans analiz tablosu Çizelge 4.11’de, verilere ait ortalamalar ve LSD testine göre gruplandırmaları ise Çizelge 4.12’de sunulmuştur. Ayçiçeği bitkisinin topraktan kaldırılan sodyum miktarı üzerine, bor kaynakları istatistiksel olarak %1 düzeyinde önemli bulunurken, uygulanan bor düzeyleri ve N düzeyleri x bor kaynağı x bor düzeyleri arasındaki interaksiyon da istatistiksel olarak %5 düzeyinde önemli bulunmuştur (Çizelge 4.11). Çizelge 4.12’den görülebileceği gibi, bor kaynakları ve azot düzeyleri birlikte değerlendirilip, artan miktarlarda topraktan uygulanan bor dozlarının, ayçiçeği bitkisinin kaldırılan sodyum miktarı üzerine etkisi incelendiğinde, en yüksek sodyum miktarının BT5 (28,91 mg saksı-1) uygulamasından elde edildiği, bunu BT4 (26,85 mg saksı-1) 32 Çizelge 4.11. Sodyum varyans analiz tablosu, topraktan uygulama Varyasyon Serbestlik Karaler Karaler Hesaplanan Tablo değeri kaynağı derecesi toplamı ortalaması F. %5 %1 Faktör-A 1 20,781 20,781 3,253ns 4,016 7,126 Faktör-B 1 63,858 63,858 9,997** 4,016 7,126 A*B 1 15,14 15,14 2,429ns 4,016 7,126 Faktör-C 6 91,758 15,293 2,394* 2,268 3,154 A*C 6 28,216 4,703 0,736ns 2,268 3,154 B*C 6 10,388 1,731 0,271ns 2,268 3,154 A*B*C 6 99,411 16,569 2,594* 2,268 3,154 Hata 56 357,730 6,388 Genel 83 687,657 8,285 ns: önemsiz Faktör-A: N Düzeyleri *: önemli %5 alfa seviyesinde Faktör-B: Bor Kaynakları **: önemli %1 alfa seviyesinde Faktör-C: Bor Düzeyleri uygulamasının izlediği belirlenmiştir. Diğer uygulamalardan elde edilen ortalamaların 25,51 mg saksı-1 – 26,10 mg saksı-1 arasında bulunduğu, en yüksek bor dozu olan BT6 (25,51 mg saksı-1) uygulamasında ise ayçiçeği bitkisinin topraktan kaldırdığı en düşük sodyum miktarı tespit edilmiştir. Bor ve azot düzeyleri birlikte değerlendirilip, topraktan uygulanan bor kaynaklarının ayçiçeği bitkisinin kaldırdığı sodyum miktarı üzerine etkisi incelendiğine, ayçiçeği bitkisinin boraks uygulaması ile, (27,41 mg saksı-1) borik asit (25,70 mg saksı- 1) uygulamasına göre daha çok sodyum kaldırdığı tespit edilmiştir. Boraks içinde bulunan sodyumun, kaldırılan sodyum miktarının borik asit’e oranla daha fazla belirlenmesine neden olduğunu düşündürmektedir. Bor kaynakları ve bor düzeyleri birlikte değerlendirilip, farklı azot düzeylerinin ayçiçeği bitkisinin kaldırılan sodyum miktarı üzerine etkisi incelendiğinde ise, boraks uygulaması en yüksek etkiyi N1 düzeyinde BT5 (30,71 mg saksı-1) uygulamasından sağlarken, diğer ortalamaların 24,73 – 27,27 mg saksı-1 arasında bulunduğu görülmüştür. Borik asit uygulaması en yüksek etkiyi N2 dozunda, BT5 (28,45 mg saksı- 1) uygulamasından sağlarken, diğer ortalamaların 25,42 – 26,40 mg saksı-1 arasında bulunduğu görülmüştür. 33 Çizelge 4.12. Farklı kaynaklardan artan düzeylerde uygulanan bor dozlarının farklı N düzeylerinde ayçiçeği bitkisinin topraktan kaldırdığı sodyum miktarı üzerine etkisi (mg saksı-1) Bor Düzeyleri Ortalama Bor BT0 BT1 BT2 BT3 BT4 BT5 BT6 Kaynakları Boraks N1 24,58 a 26,12 a 24,73 b 23,93 b 28,06 a 30,71 a 27,27 a 26,47 N2 28,21 a 27,22 a 29,83 a 29,84 a 28,77 a 28,85 a 25,67 a 28,34 Ortalama 26,39 26,67 27,29 26,89 28,41 29,78 26,47 27,41 a Borik asit N1 26,19 a 25,95 a 26,76 a 25,35 a 24,58 a 27,65 a 22,72 a 25,60 N2 25,42 a 23,92 a 24,22 a 25,76 a 25,99 a 28,45 a 26,40 a 25,74 Ortalama 25,81 24,94 25,49 25,56 25,28 28,05 24,56 25,70 b Genel 26,10 B 25,80 B 26,39 B 26,22 B 26,85 AB 28,91 A 25,51 B Ortalama Bor Düzeyleri Ortalama 34 Azot BT0 BT1 BT2 BT3 BT4 BT5 BT6 Düzeyleri N1 Boraks 24,58 a 26,12 a 24,73 a 23,93 a 28,06 a 30,71 a 27,27 a 26,47 Borik asit 26,19 a 25,95 a 26,76 a 25,35 a 24,58 a 27,65 a 22,72 b 25,60 Ortalama 25,39 26,04 25,75 24,64 26,32 29,18 24,99 26,04 N2 Boraks 28,21 a 27,22 a 29,83 a 29,84 a 28,77 a 28,85 a 25,67 a 28,34 Borik asit 25,42 a 23,92 a 24,22 b 25,76 a 25,99 a 28,45 a 26,40 a 25,74 Ortalama 26,82 25,57 27,03 27,80 27,38 28,65 26,03 27,04 Genel 26,10 B 25,80 B 26,39 B 26,21 B 26,85 AB 28,91 A 25,51 B Ortalama BT: Topraktan uygulanan bor dozları Kaynak LSD0,01: 1,471 N: Azot, fosfor, potasyum düzeyi BT LSD0,01: 2,069 Kaynak: Boraks ve borik asit N x Kaynak x BT LSD0,01: 4,138 Büyük harfler yatay karşılaştırmayı, küçük harfler düşey karşılaştırmayı ifade etmektedir. 4.1.7. Ayçiçeği Bitkisinin Topraktan Kaldırdığı Kalsiyum Miktarı Topraktan artan miktarlarda uygulanan bor kaynaklarının farklı N düzeylerinde ayçiçeği bitkisinin topraktan kaldırdığı kalsiyum miktarı üzerine etkisine ilişkin varyans analiz tablosu Çizelge 4.13’de, verilere ait ortalamalar ve LSD testine göre gruplandırmaları ise Çizelge 4.14’de sunulmuştur. Ayçiçeği bitkisinin topraktan kaldırılan kalsiyum miktarı üzerine uygulanan, bor düzeyleri istatistiksel olarak %5 düzeyinde önemli bulunurken, bor kaynakları ve N düzeyleri ile N düzeyleri x bor düzeyleri arasındaki interaksiyon, bor kaynakları x bor düzeyleri arasındaki interaksiyon ve N düzeyleri x bor kaynağı x bor düzeyleri arasındaki interaksiyonlar ise istatistiksel olarak % 1 düzeyinde önemli bulunmuştur ( Çizelge 4.13). Çizelge 4.13. Kalsiyum varyans analiz tablosu, topraktan uygulama Varyasyon Serbestlik Karaler Karaler Hesaplanan Tablo değeri kaynağı derecesi toplamı ortalaması F. %5 %1 Faktör-A 1 21879,707 21879,707 110,130** 4,016 7,126 Faktör-B 1 13799,192 13799,192 69,458** 4,016 7,126 A*B 1 310,388 310,388 1,562ns 4,016 7,126 Faktör-C 6 2892,209 482,035 2,426* 2,268 3,154 A*C 6 15881,723 2646,954 13,323** 2,268 3,154 B*C 6 13816,665 2302,777 11,591** 2,268 3,154 A*B*C 6 11227,935 1871,322 9,419** 2,268 3,154 Hata 56 11125,562 198,671 Genel 83 90933,381 1095,583 ns: önemsiz Faktör-A: N Düzeyleri *: önemli %5 alfa seviyesinde Faktör-B: Bor Kaynakları **: önemli %1 alfa seviyesinde Faktör-C: Bor Düzeyleri Çizelge 4.14’den görülebileceği gibi, bor kaynakları ve azot düzeyleri birlikte değerlendirilip, artan miktarlarda topraktan uygulanan bor dozlarının, ayçiçeği bitkisinin kaldırılan kalsiyum miktarı üzerine etkisi incelendiğinde, en yüksek kalsiyum alımının BT3 (269,03 mg saksı-1) uygulamasından elde edildiği ancak artan bor düzeyleri ile birlikte kaldırılan kalsiyum miktarında azalma olduğu görülmüştür. Bu durumun bor ile kalsiyum arasındaki antagonistik ilişkiden kaynaklanabileceği düşünülmektedir. Benzer olarak Taban ve ark. (1995) da buğday bitkisinde B alımının gelişme ortamında bulunan Ca miktarına bağlı olarak azaldığını belirlemişlerdir. Kocabaş (2009), bitkilerin bor durumunun değerlendirilmesinde, yapraklarındaki Ca/B oranının kullanılmakta olduğunu bildirmiştir. 35 Çizelge 4.14. Farklı kaynaklardan artan düzeylerde uygulanan bor dozlarının farklı N düzeylerinde ayçiçeği bitkisinin topraktan kaldırdığı kalsiyum miktarı üzerine etkisi (mg saksı-1) Bor Düzeyleri Ortalama Bor BT0 BT1 BT2 BT3 BT4 BT5 BT6 Kaynakları Boraks N1 273,32 a AB 281,08 a A 251,06 a AB 260,60 a AB 280,39 a A 247,67 a B 216,27 a C 258,71 N2 236,98 b AB 238,57 b AB 236,54 a AB 266,79 a A 193,18 b C 222,58 a BC 209,98 a BC 229,23 Ortalama 255,15 a AB 259,82 a A 244,10 a AB 263,70 a A 236,78 b B 235,12 b B 213,30 b C 243,97 b Borik asit N1 292,46 a AB 259,37 a C 262,50 a BC 316,21 a A 323,14 a A 275,93 a BC 279,40 a BC 287,15 N2 233,18 b C 271,31 a B 262,27 a BC 231,79 b C 272,07 b B 277,16 a B 309,70 a A 265,36 Ortalama 262,82 a C 265,34 a C 262,97 a C 272,59 a BC 297,60 a A 276,54 a ABC 294,55 a AB 276,25 a Genel 258,99 ABC 262,58 ABC 253,31 C 269,03 A 267,20 AB 255,84 BC 253,84 C Ortalama 36 Bor Düzeyleri Ortalama Azot BT0 BT1 BT2 BT3 BT4 BT5 BT6 Düzeyleri N1 Boraks 273,32 a 281,08 a 251,06 a 260,60 b 280,39 b 247,67 a 216,27 b 258,71 Borik 292,46 a 259,37 a 262,50 a 316,21 a 323,14 a 275,93 a 279,40 a 287,15 asit Ortalama 282,89 a ABC 270,22 a ABC 257,21 a CD 288,78 a AB 301,76 a A 261,80 a BCD 247,84 a D 272,93 a N2 Boraks 236,98 a 238,57 b 236,54 a 266,79 a 193,18 b 222,58 b 209,98 b 229,23 Borik 233,18 a 271,31 a 262,27 a 231,79 b 272,07 a 277,16 a 309,70 a 265,36 asit Ortalama 235,08 b BC 254,94 a AB 249,41 a ABC 249,29 b ABC 232,63 b C 249,86 a ABC 259,85 a A 247,29 b Genel 258,99 ABC 262,58 ABC 253,31 C 269,03 A 267,20 AB 255,84 BC 253,84 C Ortalama BT: Bor dozları Kaynak LSD0,01: 8,202 N: Azot, fosfor, potasyum düzeyi N LSD0,01: 8,022 Kaynak: Boraks ve borik asit BT LSD0,05:11,539 Büyük harfler yatay karşılaştırmayı, küçük harfler düşey karşılaştırmayı ifade etmektedir. N x BT LSD0,01:21,700 Bor ve azot düzeyleri birlikte değerlendirilip, topraktan uygulanan bor kaynaklarının ayçiçeği bitkisinin kaldırdığı kalsiyum miktarı üzerine etkisi incelendiğine, borik asit uygulamasının (276,25 mg saksı-1) boraks uygulamasına (243,97 mg saksı-1) göre daha çok kalsiyum alınımına etki gösterdiği belirlenmiştir. Boraks uygulaması en yüksek etkiyi BT3 (263,70mg saksı-1) dozunda gösterirken diğer uygulamalardan elde edilen ortalamalar 213,30 – 259,82 mg saksı-1 arasında belirlenmiştir. Borik asit uygulaması en yüksek etkiyi BT4 (297,60mg saksı-1) dozunda gösterirken, diğer uygulamalardan elde edilen ortalamalar 262,82 – 294,55 mg saksı-1 arasında tespit edilmiştir. Bor kaynakları ve bor düzeyleri birlikte değerlendirilip, farklı azot düzeylerinin ayçiçeği bitkisinin kaldırılan kalsiyum miktarı üzerine etkisi incelendiğinde ise, N1 dozunun (272,93 mg saksı-1) N2 dozuna (247,29 mg saksı-1) göre daha çok etki gösterdiği belirlenmiştir. N1 düzeyinde en yüksek etkinin BT4 (301,76 mg saksı-1) dozundan elde edildiği, en düşük etkinin BT6 (247,84 mg saksı-1) dozundan elde edildiği belirlenmiştir. N2 düzeyinde ise en yüksek etki BT6 (259,85 mg saksı-1) dozundan elde edildiği, en düşük etkinin BT4 (232,63 mg saksı-1) dozundan elde edildiği belirlenmiştir. 4.1.8. Ayçiçeği Bitkisinin Topraktan Kaldırdığı Magnezyum Miktarı Topraktan artan miktarlarda uygulanan bor kaynaklarının farklı N düzeylerinde ayçiçeği bitkisinin topraktan kaldırdığı magnezyum miktarı üzerine etkisine ilişkin varyans analiz tablosu Çizelge 4.15’de, verilere ait ortalamalar ve LSD testine göre gruplandırmaları Çizelge 4.16’da sunulmuştur. Ayçiçeği bitkisinin topraktan kaldırılan magnezyum miktarı üzerine uygulanan bor düzeyleri, bor kaynakları, N düzeyleri ve N düzeyleri x bor düzeyleri arasındaki interaksiyonları istatistiksel olarak % 1 düzeyinde önemli bulunmuştur (Çizelge 4.15). Çizelge 4.16’dan görülebileceği gibi, bor kaynakları ve azot düzeyleri birlikte değerlendirilip, artan miktarlarda topraktan uygulanan bor dozlarının ayçiçeği bitkisinin 37 Çizelge 4.15. Magnezyum varyans analiz tablosu, topraktan uygulama Varyasyon Serbestlik Karaler Karaler Hesaplanan Tablo değeri kaynağı derecesi toplamı ortalaması F. %5 %1 Faktör-A 1 601,126 601,126 56,709** 4,016 7,126 Faktör-B 1 252,269 252,269 23,798** 4,016 7,126 A*B 1 3,896 3,896 0,368ns 4,016 7,126 Faktör-C 6 750,680 125,113 11,803** 2,268 3,154 A*C 6 280,943 46,824 4,417** 2,268 3,154 B*C 6 47,045 7,841 0,740ns 2,268 3,154 A*B*C 6 90,635 15,106 1,425ns 2,268 3,154 Hata 56 593,614 10,600 Genel 83 2620,208 31,569 ns: önemsiz Faktör-A: N Düzeyleri *: önemli %5 alfa seviyesinde Faktör-B: Bor Kaynakları **: önemli %1 alfa seviyesinde Faktör-C: Bor Düzeyleri kaldırılan magnezyum miktarı üzerine etkisi incelendiğinde, en yüksek etkinin BT6 (93,47 mg saksı-1) uygulamasından elde edildiği, en düşük etkinin ise BT0 ( 85,02 mg saksı-1) dozundan elde edildiği belirlenmiştir. Diğer uygulamalardan elde edilen ortalamaların 86,87 – 92,89 mg saksı-1 arasında bulunduğu görülmüştür. Bor ve azot düzeyleri birlikte değerlendirilip, topraktan uygulanan bor kaynaklarının ayçiçeği bitkisinin kaldırdığı magnezyum miktarı üzerine etkisi incelendiğine, borik asit uygulamasının (91,98 mg saksı-1) boraks uygulaması (88,51 mg saksı-1)’na göre daha fazla magnezyum kaldırılmasına etki ettiği belirlenmiştir. Bor kaynakları ve bor düzeyleri birlikte değerlendirilip, farklı azot düzeylerinin ayçiçeği bitkisinin kaldırılan magnezyum miktarı üzerine etkisi incelendiğinde ise, N2 dozunun, (92,92 mg saksı-1) N1 dozuna (87,57 mg saksı-1) göre daha fazla etki gösterdiği belirlenmiştir. N1 düzeyinde en yüksek etkinin bor kaynaklarından uygulanan BT6 (93,51 mg saksı-1) dozundan elde edildiği en düşük etkinin ise BT0 (82,78 mg saksı-1) olduğu belirlenmiştir. N2 düzeyinde en yüksek etkinin BT4 (96,21 mg saksı-1) dozundan, en düşük etkinin ise BT0 (87,27 mg saksı-1) dozundan elde edildiği belirlenmiştir. Buna göre; bitkide artan azot varlığının magnezyum alınımına olumlu etki sağladığı söylenebilir. Bu sonuca paralel olarak; Akgül ve Uçkun (2008), uygulanan azot dozlarının, yaprak magnezyum içeriklerini 38 Çizelge 4.16. Farklı kaynaklardan artan düzeylerde uygulanan bor dozlarının farklı N düzeylerinde ayçiçeği bitkisinin topraktan kaldırdığı magnezyum miktarı üzerine etkisi (mg saksı-1) Bor Düzeyleri Ortalama Bor BT0 BT1 BT2 BT3 BT4 BT5 BT6 Kaynakları Boraks N1 81,38 83,41 81,50 83,34 87,03 89,66 93,03 85,62 N2 85,77 86,65 93,20 94,61 92,47 94,39 92,74 91,40 Ortalama 83,58 85,03 87,35 88,98 89,75 92,02 92,89 88,51 b Borik asit N1 84,18 87,71 85,42 93,66 89,56 92,11 93,99 89,52 N2 88,76 89,73 98,05 95,09 99,96 95,38 94,10 94,44 Ortalama 86,47 88,72 91,74 94,37 94,76 93,75 94,05 91,98 a Genel 85,02 D 86,87 C 89,54 BC 91,67 AB 92,25 AB 92,89 AB 93,47 A Ortalama Bor Düzeyleri Ortalama Azot BT0 BT1 BT2 BT3 BT4 BT5 BT6 39 Düzeyleri N1 Boraks 81,38 83,41 81,50 83,34 87,03 89,66 93,03 85,62 Borik 84,18 87,71 85,42 93,66 89,56 92,11 93,99 89,52 asit Ortalama 82,78 a E 85,56 a CDE 83,46 b DE 88,50 b BC 88,30 b BCD 90,88 a AB 93,51 a A 87,57 b N2 Boraks 85,77 86,65 93,20 94,61 92,47 94,39 92,74 91,40 Borik 88,76 89,73 98,05 95,09 99,96 95,38 94,10 94,44 asit Ortalama 87,27 a B 88,18 a B 95,93 a A 94,85 a A 96,21 a A 94,89 a A 93,42 a A 92,92 a Genel 85,02 D 86,87 C 89,54 BC 91,67 AB 92,25 AB 92,89 AB 93,47 A Ortalama BT: Topraktan uygulanan bor dozları Kaynak LSD0,01: 1,895 N: Azot, fosfor, potasyum düzeyi N LSD0,01: 1,895 Kaynak: Boraks ve borik asit BT LSD0,01: 3,544 Büyük harfler yatay karşılaştırmayı, küçük harfler düşey karşılaştırmayı ifade etmektedir. N x BT LSD0,01:5,012 arttırdığını bildirmişlerdir. Raese (1997) Anjou çeşidi armutlarda yaptığı çalışmada, artan azot dozlarında yaprak magnezyum içeriklerinin arttığını ve bu artışın doğrusal olduğunu, en yüksek iki azot dozunda en yüksek magnezyum değerleri elde ettiğini ifade etmiştir. 4.1.9. Ayçiçeği Bitkisinin Topraktan Kaldırdığı Demir Miktarı Topraktan artan miktarlarda uygulanan bor kaynaklarının farklı N düzeylerinde ayçiçeği bitkisinin topraktan kaldırdığı demir miktarı üzerine etkisine ilişkin varyans analiz tablosu Çizelge 4.17’de, verilere ait ortalamalar ve LSD testine göre gruplandırmaları ise Çizelge 4.18’de sunulmuştur. Ayçiçeği bitkisinin topraktan kaldırılan demir miktarı üzerine uygulanan bor düzeyleri, bor kaynakları, N düzeyleri x bor düzeyleri, bor kaynakları x bor düzeyleri ve üçü arasındaki interaksiyonları istatistiksel olarak % 1 düzeyinde önemli bulunmuştur (Çizelge 17). Çizelge 4.17. Demir varyans analiz tablosu, topraktan uygulama Varyasyon Serbestlik Karaler Karaler Hesaplanan Tablo değeri kaynağı derecesi toplamı ortalaması F. %5 %1 Faktör-A 1 0,006 0,006 0,906ns 4,016 7,126 Faktör-B 1 0,106 0,106 15,207** 4,016 7,126 A*B 1 0,001 0,001 0,090ns 4,016 7,126 Faktör-C 6 0,216 0,036 5,152** 2,268 3,154 A*C 6 0,071 0,012 1,685ns 2,268 3,154 B*C 6 0,139 0,023 3,311** 2,268 3,154 A*B*C 6 0,513 0,085 12,208** 2,268 3,154 Hata 56 0,392 0,007 Genel 83 1,444 0,017 ns: önemsiz Faktör-A: N Düzeyleri *: önemli %5 alfa seviyesinde Faktör-B: Bor Kaynakları **: önemli %1 alfa seviyesinde Faktör-C: Bor Düzeyleri 40 Çizelge 4.18. Farklı kaynaklardan artan düzeylerde uygulanan bor dozlarının farklı N düzeylerinde ayçiçeği bitkisinin topraktan kaldırdığı demir miktarı üzerine etkisi (mg saksı-1) Bor Düzeyleri Ortalama Bor BT0 BT1 BT2 BT3 BT4 BT5 BT6 Kaynakları Boraks N1 0,85 a 0,82 a 0,67 a 0,76 a 1,14 a 0,69 b 0,75 a 0,81 N2 0,83 a 0,68 a 0,78 a 0,91 a 0,78 b 0,89 a 0,73 a 0,80 Ortalama 0,84 a AB 0,75 a B 0,72 a B 0,84 a AB 0,96 a A 0,79 a B 0,74 a B 0,81 a Borik asit N1 0,65 a 0,75 a 0,69 a 0,79 a 0,63 b 0,99 a 0,74 a 0,75 N2 0,69 a 0,71 a 0,70 a 0,78 a 0,87 a 0,67 b 0,65 a 0,72 Ortalama 0,67 b B 0,73 a AB 0,70 a B 0,78 a AB 0,75 b AB 0,83 a A 0,69 a B 0,74 b Genel 0,76 BC 0,74 BC 0,71 C 0,81 AB 0,85 A 0,81 AB 0,72 C 41 Ortalama Bor Düzeyleri Ortalama Azot BT0 BT1 BT2 BT3 BT4 BT5 BT6 Düzeyleri N1 Boraks 0,85 a B 0,82 a BC 0,67 a C 0,76 a BC 1,14 a A 0,69 b BC 0,75 a BC 0,81 Borik asit 0,65 b B 0,75 a B 0,69 a B 0,79 a B 0,63 b B 0,99 a A 0,74 a B 0,75 Ortalama 0,75 0,78 0,68 0,78 0,88 0,84 0,75 0,78 N2 Boraks 0,83 a AB 0,68 a B 0,78 a AB 0,91 a A 0,78 a AB 0,89 a A 0,73 a AB 0,80 Borik asit 0,69 a B 0,71 a AB 0,70 a AB 0,78 a AB 0,87 a A 0,67 b B 0,65 a B 0,72 Ortalama 0,76 0,69 0,74 0,84 0,82 0,78 0,69 0,76 Genel 0,76 BC 0,74 BC 0,71 C 0,81 AB 0,85 A 0,81 AB 0,72 C Ortalama BT: Topraktan uygulanan bor dozları Kaynak LSD0,01: 0,049 N: Azot, fosfor, potasyum düzeyi BT LSD0,01: 0,091 Kaynak: Boraks ve borik asit Kaynak X B LSD0,01: 0,129 Büyük harfler yatay karşılaştırmayı, küçük harfler düşey karşılaştırmayı ifade etmektedir. N x Kaynak x B LSD0,01:0,182 Çizelge 4.18’den görülebileceği gibi, bor kaynakları ve azot düzeyleri birlikte değerlendirilip, artan miktarlarda topraktan uygulanan bor dozlarının, ayçiçeği bitkisinin kaldırılan demir miktarı üzerine etkisi incelendiğinde, en yüksek demir miktarının BT4 (0,85 mg saksı-1) uygulamasından elde edildiği, en düşük kaldırılan demir miktarının ise BT2 (0,71 mg saksı-1) dozundan elde edildiği belirlenmiştir. Aydın ve ark. (2005), mısır bitkisine uyguladığı bor ve fosfor kaynaklarının Fe içeriğine kararsız bir değişim gösterdiğini ve genel olarak yüksek dozda azaldığını bildirmişlerdir. Bor ve azot düzeyleri birlikte değerlendirilip, topraktan uygulanan bor kaynaklarının ayçiçeği bitkisinin kaldırdığı demir miktarı üzerine etkisi incelendiğinde, boraks uygulamasının (0,81 mg saksı-1), borik asit uygulamasına (0,74 mg saksı-1) göre daha fazla etki sağladığı belirlenmiştir. Boraks uygulamasının en yüksek etkiyi B4 (0,94 mg saksı-1) dozu ile gösterdiği belirlenirken borik asit uygulamasının BT5 (0,83 mg saksı-1) dozu ile gösterdiği bulunmuştur. Bor kaynakları ve bor düzeyleri birlikte değerlendirilip, farklı azot düzeylerinin ayçiçeği bitkisinin kaldırılan demir miktarı üzerine etkisi incelendiğinde ise, N1 dozunda N2 dozuna oranla daha fazla demir kaldırıldığı belirlenmiştir. N1 dozunda boraks uygulaması en yüksek etkiyi BT4 (1,14 mg saksı-1) dozu ile sağlarken, N2 dozunda en yüksek etkiyi BT3 (0,91 mg saksı-1) dozu ile sağladığı bulunmuştur. Borik asit uygulaması N1 düzeyinde en yüksek etkiyi BT5 (0,99 mg saksı-1) dozu ile sağlarken, N2 düzeyinde BT4 (0,87 mg saksı-1) dozu ile gösterdiği bulunmuştur. 4.1.10. Ayçiçeği Bitkisinin Topraktan Kaldırdığı Bakır Miktarı Topraktan artan miktarlarda uygulanan bor kaynaklarının farklı N düzeylerinde ayçiçeği bitkisinin topraktan kaldırdığı bakır miktarı üzerine etkisine ilişkin varyans analiz tablosu Çizelge 4,19’da, verilere ait ortalamalar ve LSD testine göre gruplandırmaları ise Çizelge 4.20’de sunulmuştur. Ayçiçeği bitkisinin topraktan kaldırılan bakır miktarı üzerine, uygulanan bor düzeyleri, N düzeyleri, N düzeyleri x bor kaynakları, bor kaynakları x bor düzeyleri ve N düzeyleri x bor düzeyleri x bor kaynakları arasındaki interaksiyonları istatistiksel olarak %1 düzeyinde, bor kaynakları ise istatistiksel olarak % 5 düzeyinde önemli bulunmuştur (Çizelge 4.19). 42 Çizelge 4.19. Bakır varyans analiz tablosu, topraktan uygulama Varyasyon Serbestlik Karaler Karaler Hesaplanan Tablo değeri kaynağı derecesi toplamı ortalaması F. %5 %1 Faktör-A 1 0,003 0,003 38,812** 4,016 7,126 Faktör-B 1 0,001 0,001 6,644* 4,016 7,126 A*B 1 0,001 0,001 9,244** 4,016 7,126 Faktör-C 6 0,004 0,001 7,357** 2,268 3,154 A*C 6 0,006 0,003 9,679** 2,268 3,154 B*C 6 0,004 0,001 6,237** 2,268 3,154 A*B*C 6 0,005 0,001 9,324** 2,268 3,154 Hata 56 0,005 0,000 Genel 83 0,029 0,000 ns: önemsiz Faktör-A: N Düzeyleri *: önemli %5 alfa seviyesinde Faktör-B: Bor Kaynakları **: önemli %1 alfa seviyesinde Faktör-C: Bor Düzeyleri Çizelge 4.20’den görülebileceği gibi, bor kaynakları ve azot düzeyleri birlikte değerlendirilip, artan miktarlarda topraktan uygulanan bor dozlarının, ayçiçeği bitkisinin kaldırılan bakır miktarı üzerine etkisi incelendiğinde, en yüksek bakır miktarının BT4, (0,104 mg saksı-1) uygulamasından elde edildiği görülmüştür. En düşük kaldırılan bakır miktarının ise BT0 ve BT2 (0,090 mg saksı-1) uygulamalarından elde edildiği belirlenmiştir. Bor ve azot düzeyleri birlikte değerlendirilip, topraktan uygulanan bor kaynaklarının ayçiçeği bitkisinin kaldırdığı bakır miktarı üzerine etkisi incelendiğinde, boraks uygulamasının (0,101 mg saksı-1), borik asit uygulamasına (0,095 mg saksı-1) göre daha fazla bakır alınımına etki ettiği belirlenmiştir. Bor kaynakları ve bor düzeyleri birlikte değerlendirilip, topraktan uygulanan bor kaynaklarının farklı azot düzeylerinde ayçiçeği bitkisinin kaldırılan bakır miktarı üzerine etkisi incelendiğinde ise, N1 dozunun (0,104 mg saksı-1) N2 dozuna (0,092 mg saksı-1) göre daha fazla bakır alımına etki ettiği belirlenmiştir. Boraks kaynağından uygulanan BT1 (0,126 mg saksı-1) N düzeylerinde bakır alınımına en yüksek etkiyi gösterirken, en düşük etkinin ise BT3 (0,088 mg saksı-1) uygulamasından elde edildiği belirlenmiştir. Borik asit kaynağından uygulanan bor dozlarından BT4 (0,102 mg saksı- 1) dozu, N düzeylerinde bakır alınımına en yüksek etkiyi gösterirken, en düşük etkinin BT0 (0,88 mg saksı-1) dozundan elde edildiği tespit edilmiştir. 43 Çizelge 4.20. Farklı kaynaklardan uygulanan bor dozlarının farklı N düzeylerinde ayçiçeği bitkisinin topraktan kaldırdığı bakır miktarı üzerine etkisi (mg saksı-1) Bor Düzeyleri Ortalama Bor BT0 BT1 BT2 BT3 BT4 BT5 BT6 Kaynakları Boraks N1 0.089 a C 0,173 a 0,090 a 0,089 a 0,107 a 0,110 a 0,115 a 0,110 a N2 0,093 a 0,078 a 0,081 a 0,087 a 0,105 b 0,094 a 0,102 a 0,091 b Ortalama 0,91 CDE 0,126 A 0,085 E 0,088 DE 0,106 AB 0,102 ABC 0,109 A 0,101 a Borik asit N1 0,086 0,094 0,104 0,093 0,105 0,102 0,105 0,098 a N2 0,090 0,90 0,087 0,095 0,098 0,095 0,092 0,092 a Ortalama 0,088 A 0,092 A 0,095 A 0,094 A 0,102 A 0,098 A 0,098 A 0,095 b Genel 0,090 B 0,109 A 0,90 B 0,091 B 0,104 A 0,100 AB 0,103 A 44 Ortalama Azot Düzeyleri N1 Boraks 0.089 a C 0,173 a A 0,090 a C 0,089 a C 0,107 a B 0,110 a BC 0,115 a B 0,110 a Borik 0,086 A 0,094 A 0,104 A 0,093 A 0,105 A 0,102 A 0,105 A 0,098 b asit Ortalama 0,088 D 0,133 A 0,097 BCD 0,091 CD 0,106 BC 0,106 BC 0,110 B 0,104 a N2 Boraks 0,093 a ABC 0,078 a C 0,081 a BC 0,087 a ABC 0,105 b A 0,094 a ABC 0,102 a AB 0,091 a Borik 0,090 A 0,90 A 0,087 A 0,095 A 0,098 A 0,095 A 0,092 0,092 a asit Ortalama 0,092 AB 0,084 A 0,84 A 0,91 AB 0,102 A 0,095 AB 0,097 AB 0,092 b Genel 0,090 B 0,109 A 0,90 B 0,091 N 0,104 A 0,100 AB 0,103 A Ortalama BT: bor dozları Kaynak LSD0,05: 0,04 N x BT 0,01: 0,015 N: azot fosfor potasyum düzeyi N x Kaynak LSD0,01: 0,015 N x Kaynak x BT0,01: 0,022 Kaynak: boraks ve borik asit BT LSD0,01: 0,011 N LSD0,01: 0,06 4.1.11. Ayçiçeği Bitkisinin Topraktan Kaldırdığı Çinko Miktarı Üzerine Etkisi Topraktan artan miktarlarda uygulanan bor kaynaklarının farklı N düzeylerinde ayçiçeği bitkisinin topraktan kaldırdığı çinko miktarı üzerine etkisine ilişkin varyans analiz tablosu Çizelge 4.21’de, verilere ait ortalamalar ve LSD testine göre gruplandırmaları ise Çizelge 4.22’de sunulmuştur. Ayçiçeği bitkisinin topraktan kaldırılan çinko miktarı üzerine, uygulanan bor düzeyleri ve N düzeyleri x bor düzeyleri arasındaki interaksiyonları istatistiksel olarak % 1 düzeyinde önemli bulunmuştur (Çizelge 4.21). Çizelge 4.21. Çinko varyans analiz tablosu, topraktan uygulama Varyasyon Serbestlik Karaler Karaler Hesaplanan Tablo değeri kaynağı derecesi toplamı ortalaması F. %5 %1 Faktör-A 1 0,009 0,009 1,557ns 4,016 7,126 Faktör-B 1 0,014 0,014 2,456ns 4,016 7,126 A*B 1 0,001 0,001 0,121ns 4,016 7,126 Faktör-C 6 0,146 0,024 4,296** 2,268 3,154 A*C 6 0,122 0,020 3,600** 2,268 3,154 B*C 6 0,052 0,009 1,548ns 2,268 3,154 A*B*C 6 0,070 0,012 2,059ns 2,268 3,154 Hata 56 0,317 0,006 Genel 83 0,730 0,009 ns: önemsiz Faktör-A: N Düzeyleri *: önemli %5 alfa seviyesinde Faktör-B: Bor Kaynakları **: önemli %1 alfa seviyesinde Faktör-C: Bor Düzeyleri Çizelge 4.22’de görülebileceği gibi, bor kaynakları ve azot düzeyleri birlikte değerlendirilip, artan miktarlarda topraktan uygulanan bor dozlarının, ayçiçeği bitkisinin kaldırılan çinko miktarı üzerine etkisi incelendiğinde, en yüksek çinko miktarının BT4 (0,68 mg saksı-1) uygulamasından elde edildiği, diğer uygulamalardan elde edilen ortalamaların ise 0,53 mg saksı-1 – 0,62 mg saksı-1 arasında bulunduğu görülmüştür. Bor ve azot düzeyleri birlikte değerlendirilip topraktan uygulanan bor kaynaklarının ayçiçeği bitkisinin kaldırdığı çinko miktarı üzerine etkisi incelendiğinde elde edilen değerlerin istatistiksel olarak önemli olmadığı ancak borik asit uygulamalarının, boraks uygulamalarına göre daha fazla çinko kaldırılmasını sağladığı görülmüştür. 45 Çizelge 4.22. Farklı kaynaklardan artan düzeylerde uygulanan bor dozlarının farklı N düzeylerinde ayçiçeği bitkisinin topraktan kaldırdığı çinko miktarı üzerine etkisi (mg saksı-1) Bor Düzeyleri Ortalama Bor BT0 BT1 BT2 BT3 BT4 BT5 BT6 Kaynakları Boraks N1 0,59 0,63 0,48 0,50 0,68 0,57 0,59 0,58 N2 0,53 0,55 0,50 0,67 0,63 0,73 0,62 0,61 Ortalama 0,56 0,59 0,49 0,59 0,65 0,65 0,60 0,59 Borik asit N1 0,61 0,60 0,54 0,57 0,81 0,57 0,56 0,61 N2 0,65 0,59 0,61 0,60 0,62 0,59 0,71 0,62 Ortalama 0,63 0,59 0,57 0,59 0,71 0,58 0,64 0,62 Genel 0,60 BC 0,59 BC 0,53 C 0,58 BC 0,68 A 0,62 AB 0,62 AB 46 Ortalama Bor Düzeyleri Ortalama Azot BT0 BT1 BT2 BT3 BT4 BT5 BT6 Düzeyleri N1 Boraks 0,59 0,63 0,48 0,50 0,68 0,57 0,59 0,58 Borik asit 0,61 0,60 0,54 0,57 0,81 0,57 0,56 0,61 Ortalama 0,60 a B 0,61 a B 0,51 a B 0,54 a B 0,74 a A 0,57 a B 0,57 a B 0,59 N2 Boraks 0,53 0,55 0,50 0,67 0,63 0,73 0,62 0,61 Borik asit 0,65 0,59 0,61 0,60 0,62 0,59 0,71 0,62 Ortalama 0,59 a A 0,57 a A 0,55 a A 0,64 a A 0,62 b A 0,66 a A 0,67 a A 0,61 Genel 0,60 BC 0,59 BC 0,53 C 0,58 BC 0,68 A 0,62 AB 0,62 AB Ortalama BT: Topraktan uygulanan bor dozları BT LSD0,01: 0,082 N: Azot, fosfor, potasyum düzeyi Kaynak x BT LSD0,01: 0,116 Kaynak: Boraks ve borik asit Büyük harfler yatay karşılaştırmayı, küçük harfler düşey karşılaştırmayı ifade etmektedir. Bor kaynakları ve bor düzeyleri birlikte değerlendirilip, farklı azot düzeylerinin ayçiçeği bitkisinin kaldırılan çinko miktarı üzerine etkisi incelendiğinde ise, N2 dozunun N1 dozuna göre daha yüksek etki gösterdiği tespit edilmiştir. Aydın (2005), yetiştirme ortamında B ve P arttıkça mısır bitkisinin Mn ve Zn içeriklerinin kararsız bir değişim gösterdiklerini bildirmiştir. Taşdemir (2006), toprağa yapılan N uygulamalarının bitkinin yeşil aksamdaki Zn konsantrasyonunu artırdığını, aynı zamanda bitkinin azot ile beslenme düzeyi iyileştikçe Zn’dan yararlanma etkinliğinin de iyileştiğini bildirmiştir. 4.1.12. Ayçiçeği Bitkisinin Topraktan Kaldırdığı Mangan Miktarı Üzerine Etkisi Topraktan artan miktarlarda uygulanan bor kaynaklarının farklı N düzeylerinde ayçiçeği bitkisinin topraktan kaldırdığı mangan miktarı üzerine etkisine ilişkin varyans analiz tablosu Çizelge 4.23’de, verilere ait ortalamalar ve LSD testine göre gruplandırmaları ise Çizelge 4.24’de sunulmuştur. Ayçiçeği bitkisinin topraktan kaldırılan mangan miktarı üzerine uygulanan, bor düzeyleri, bor kaynakları, N düzeyleri ve N düzeyleri x bor kaynakları x bor düzeyleri arasındaki interaksiyonları istatistiksel olarak % 1 düzeyinde önemli bulunmuştur (Çizelge 4.23). Çizelge 4.23. Mangan varyans analiz tablosu, topraktan uygulama Varyasyon Serbestlik Karaler Karaler Hesaplanan Tablo değeri kaynağı derecesi toplamı ortalaması F. %5 %1 Faktör-A 1 0,048 0,048 11,855** 4,016 7,126 Faktör-B 1 0,076 0,076 18,782** 4,016 7,126 A*B 1 0,002 0,002 0,493ns 4,016 7,126 Faktör-C 6 0,103 0,017 4,215** 2,268 3,154 A*C 6 0,051 0,009 2,112ns 2,268 3,154 B*C 6 0,049 0,008 2,024ns 2,268 3,154 A*B*C 6 0,121 0,020 4,959** 2,268 3,154 Hata 56 0,227 0,004 Genel 83 0,677 0,008 ns: önemsiz Faktör-A: N Düzeyleri *: önemli %5 alfa seviyesinde Faktör-B: Bor Kaynakları **: önemli %1 alfa seviyesinde Faktör-C: Bor Düzeyleri Çizelge 4.24’den görülebileceği gibi bor kaynakları ve azot düzeyleri birlikte değerlendirilip, artan miktarlarda topraktan uygulanan bor dozlarının, ayçiçeği bitkisinin kaldırılan mangan miktarı üzerine etkisi incelendiğinde, en yüksek mangan miktarının BT0 (0,92 mg saksı-1) uygulamasından elde edildiği bulunmuştur. 47 Çizelge 4.24. Farklı kaynaklardan artan düzeylerde uygulanan bor dozlarının farklı N düzeylerinde ayçiçeği bitkisinin topraktan kaldırdığı mangan miktarı üzerine etkisi (mg saksı-1) Bor Düzeyleri Ortalama Bor BT0 BT1 BT2 BT3 BT4 BT5 BT6 Kaynakları Boraks N1 0,81 b 0,85 a 0,74 a 0,81 b 0,85 a 0,79 a 0,79 a 0,81 N2 0,95 a 0,76 a 0,80 a 0,96 a 0,90 a 0,87 a 0,80 a 0,86 Ortalama 0,88 0,81 0,77 0,89 0,88 0,83 0,79 0,84 b Borik asit N1 0,91 a 0,86 a 0,86 a 1,00 a 0,77 b 0,85 a 0,88 a 0,88 N2 0,99 a 0,93 a 0,83 a 0,86 b 0,97 a 0,82 a 0,99 a 0,91 Ortalama 0,95 0,90 0,85 0,93 0,87 0,83 0,94 0,90 a Genel 0,92 A 0,85 AB 0,81 B 0,91 A 0,87 AB 0,83 B 0,87 AB 48 Ortalama Bor Düzeyleri Ortalama Azot BT0 BT1 BT2 BT3 BT4 BT5 BT6 Düzeyleri N1 Boraks 0,81 a A 0,85 a A 0,74 a A 0,81 b A 0,85 a A 0,79 a A 0,79 a A 0,81 Borik 0,91 a AB 0,86 a ABC 0,86 a ABC 1,00 a A 0,77 a C 0,85 a BC 0,88 a ABC 0,88 asit Ortalama 0,86 A 0,86 0,80 0,90 0,81 0,82 0,84 0,84 b N2 Boraks 0,95 a A 0,76 b C 0,80 a BC 0,96 a A 0,90 a AB 0,87 a ABC 0,80 b BC 0,86 Borik 0,99 a A 0,93 a A 0,83 a B 0,86 a AB 0,97 a A 0,82 a B 0,99 a A 0,91 asit Ortalama 0,97 0,85 0,82 0,91 0,94 0,85 0,89 0,89 a Genel 0,92 A 0,85 AB 0,81 B 0,91 A 0,87 AB 0,83 B 0,87 AB Ortalama BT: Topraktan uygulanan bor dozları Kaynak LSD0,01: 0,037 N: Azot, fosfor, potasyum düzeyi. N LSD0,01: 0,037 Kaynak: Boraks ve borik asit BT LSD0,01: 0,069 Büyük harfler yatay karşılaştırmayı, küçük harfler düşey karşılaştırmayı ifade etmektedir. N x Kaynak x B LSD0,01: 0,139 Diğer uygulamalardan elde edilen ortalamalar 0,83 – 0,91 mg saksı-1 arasında yer almıştır. Aydın ve ark. (2015), mısır bitkisine artan dozlarda uyguladığı B ve P’un, Mn içeriğine etkisinin kararsız bir değişim içerisinde yer aldığını bildirmişlerdir. Bor ve azot düzeyleri birlikte değerlendirilip, topraktan uygulanan bor kaynaklarının ayçiçeği bitkisinin kaldırdığı mangan miktarı üzerine etkisi incelendiğine, borik asit uygulamasının (0,90 mg saksı-1), boraks uygulamasına (0,84 mg saksı-1) göre daha fazla mangan alınımına etki ettiği belirlenmiştir. Bor kaynakları ve bor düzeyleri birlikte değerlendirilip, farklı azot düzeylerinin ayçiçeği bitkisinin kaldırılan mangan miktarı üzerine etkisi incelendiğinde ise, N2 dozunun (0,89 mg saksı-1) mangan alınımına etkisi N1 dozuna (0,84 mg saksı-1) göre daha fazla bulunmuştur. N1 düzeyinde boraks uygulaması tüm dozlarda aynı önem düzeyinde bulunurken borik asitin en yüksek etkiyi BT3 dozunda gösterdiği belirlenmiştir. N2 düzeyinde boraks ve borik asit kaynağından uygulanan artan bor dozları dalgalanma gösterirken en yüksek etki BT3 dozundan sağlanmıştır. Salama ve Buzars (1987), azotlu gübrenin ayçiçeğinde Mn içeriğini artırdığını bildirmişlerdir. 4.2. Yaprağa Püskürtülerek Uygulanan Bor Kaynaklarının Ayçiçeği Bitkisinin Gelişimi ve Kimi Besin Elementlerinin Alınımı Üzerine Etkisi Yapraktan püskürtülerek uygulanan bor kaynaklarının ayçiçeği bitkisinin gelişimi ve kimi besin elementlerinin alınımı üzerine etkisinin incelendiği denemede sonuçlar; ayçiçeği bitkisinin besin elementi içeriği ile kuru madde miktarlarına göre hesaplanan kaldırılan besin elementi miktarları göz önünde bulundurularak değerlendirilmiştir. 4.2.1. Ayçiçeği Bitkisinin Kuru Madde Miktarı Yapraktan artan miktarlarda uygulanan bor kaynaklarının farklı N düzeylerinde ayçiçeği bitkisinin kuru ağırlık verimi üzerine etkisine ilişkin varyans analiz tablosu Çizelge 4.25’de, verilere ait ortalamalar ve LSD testine göre gruplandırmaları ise 49 Çizelge 26’da sunulmuştur. Ayçiçeği bitkisinin kuru madde miktarı üzerine yaprağa artan miktarlarda uygulanan bor kaynakları, bor düzeyleri, N düzeyleri, N düzeyleri x bor kaynağı ve N düzeyleri x bor düzeyleri interaksiyonları istatistiksel olarak %1 düzeyinde önemli bulunmuştur (Çizelge 4.25). Çizelge 4.25. Kuru madde varyans analiz tablosu Varyasyon Serbestlik Karaler Karaler Hesaplanan Tablo değeri kaynağı derecesi toplamı ortalaması F. %5 %1 Faktör-A 1 18,700 18,700 14,754** 4,152 7,510 Faktör-B 1 9,684 9,684 7,641** 4,152 7,510 A*B 1 10,323 10,323 8,145** 4,152 7,510 Faktör-C 3 184,510 61,503 48,526** 2,904 4,470 A*C 3 33,628 11,209 8,844** 2,904 4,470 B*C 3 0,896 0,299 0,236ns 2,904 4,470 A*B*C 3 4,164 1,388 1,095ns 2,904 4,470 Hata 32 40,558 1,267 Genel 47 302,464 6,435 ns: önemsiz Faktör-A: N Düzeyleri *: önemli %5 alfa seviyesinde Faktör-B: Bor Kaynakları **: önemli %1 alfa seviyesinde Faktör-C: Bor Düzeyleri Çizelge 4.26’dan görülebileceği gibi, bor kaynakları ve azot düzeyleri birlikte değerlendirilip, artan miktarlarda yapraktan uygulanan bor dozlarının, ayçiçeği bitkisinin kuru madde verimi üzerine etkisi incelendiğinde, en yüksek kuru madde miktarı BY0 (21,55 g saksı-1) uygulamasından elde edilmiş, artan miktarlarda uygulanan bor dozlarıyla birlikte kuru madde ağırlığında azalma görülmüş, en yüksek doz olan BY3 uygulaması en düşük kuru ağırlık miktarını vermiştir. Diğer uygulamalardan elde edilen ortalamalar 16,27 – 19,70 g saksı-1 arasında bulunmuştur. Bor elementinin, bitkide hücre duvarının yapısında yer aldığı birçok araştırıcı tarafından belirtilmiştir. Bu nedenle, aşırı miktarda uygulanan bor’un bitkide hücre duvarının kalınlaşmasına neden olabileceği ve bitkinin besin elementlerinin alınımını düşürebileceği, sonuç olarak; bitki aksamında gelişmelerin yavaşlayarak madde miktarında azalmaya neden olabileceği söylenebilir. Bor ve azot düzeyleri birlikte değerlendirilip, yapraktan uygulanan bor kaynaklarının ayçiçeği bitkisinin kuru madde miktarı üzerine etkisi incelendiğinde, boraks uygulamasının (19,33 g saksı-1), borik asit uygulamasına (18,46 g saksı-1) göre daha fazla kuru madde miktarı sağladığı belirlenmiştir. 50 Çizelge 4.26. Farklı kaynaklardan uygulanan bor dozlarının farklı N düzeylerinde ayçiçeği bitkisinin kuru madde miktarı üzerine etkisi (g saksı-1 ) Bor Düzeyleri Ortalama Bor Kaynakları BY0 BY1 BY2 BY3 Boraks N1 20,36 21,00 19,43 17,19 19,49 a N2 23,69 19,49 17,02 16,48 19,17 a Ortalama 22,03 22,24 18,22 16,84 19,33 a Borik asit N1 21,23 20,17 19,58 17,11 19,52 a N2 20,92 18,16 15,99 14,31 17,35 b Ortalama 21,08 19,16 17,78 15,71 18,46 b Genel Ortalama 21,55 A 19,70 B 18,00 C 16,27 D 51 Bor Düzeyleri Ortalama Azot Düzeyleri BY0 BY1 BY2 BY3 N1 Boraks 20,36 21,00 19,43 17,19 19,49 a Borik asit 21,23 20,17 19,58 17,11 19,52 a Ortalama 20,79 a A 20,58 a 19,50 a A 17,15 a C 19,51 a N2 Boraks 23,69 19,49 17,02 16,48 19,17 a Borik asit 20,92 18,16 15,99 14,31 17,35 b Ortalama 22,31 a A 18,83 a B 16,50 b C 15,40 a C 18,26 b Genel Ortalama BY: Yapraktan uygulanan bor dozları Kaynak LSD0,01: 0,890 N x BT LSD0,01: 1,780 N: Azot, fosfor, potasyum düzeyi N x Kaynak LSD0,01: 1,259 Kaynak: Boraks ve borik asit BT LSD0,01: 1,324 Büyük harfler yatay karşılaştırmayı, küçük harfler düşey karşılaştırmayı ifade etmektedir. N LSD0,01: 1,259 Bor kaynakları ve bor düzeyleri birlikte değerlendirilip, farklı azot düzeylerinde ayçiçeği bitkisinin kuru madde miktarı üzerine etkisi incelendiğinde ise, N1 düzeyinin 19,51 g saksı-1 ile N2 düzeyine 18,26 g saksı-1 göre daha çok kuru madde ağırlığı sağladığı belirlenmiştir. Çimrin (2000), artan azot dozlarına bağımlı olarak bitkinin kuru madde miktarının sürekli olarak azaldığını bildirmiştir. 4.2.2. Ayçiçeği Bitkisinin Topraktan Kaldırdığı Bor Miktarı Yapraktan artan miktarlarda uygulanan bor kaynaklarının farklı N düzeylerinde ayçiçeği bitkisinin topraktan kaldırdığı bor miktarı üzerine etkisine ilişkin varyans analiz tablosu Çizelge 4.27’de, verilere ait ortalamalar ve LSD testine göre gruplandırmaları ise Çizelge 4.28’de sunulmuştur. Ayçiçeği bitkisinin topraktan kaldırılan bor miktarı üzerine, uygulanan, bor düzeyleri, N düzeyleri ve N düzeyleri x bor düzeyleri interaksiyonu istatistiksel olarak % 1 düzeyinde önemli bulunmuştur (Çizelge 4.27). Çizelge 4.27. Bor varyans analiz tablosu, yapraktan uygulama Varyasyon Serbestlik Karaler Karaler Hesaplanan Tablo değeri kaynağı derecesi toplamı ortalaması F. %5 %1 Faktör-A 1 145,812 145,812 81,773** 4,152 7,510 Faktör-B 1 4,738 4,738 2,657ns 4,152 7,510 A*B 1 3,276 3,276 1,837ns 4,152 7,510 Faktör-C 3 945,730 315,243 176,792** 2,904 4,470 A*C 3 147,637 49,212 27,599** 2,904 4,470 B*C 3 6,141 2,047 1,148ns 2,904 4,470 A*B*C 3 4,902 1,634 0,916ns 2,904 4,470 Hata 32 57,060 1,783 Genel 47 1315,296 27,985 ns: önemsiz Faktör-A: N Düzeyleri *: önemli %5 alfa seviyesinde Faktör-B: Bor Kaynakları **: önemli %1 alfa seviyesinde Faktör-C: Bor Düzeyleri Çizelge 4.28’den görülebileceği gibi, bor kaynakları ve azot düzeyleri birlikte değerlendirilip, artan miktarlarda yapraktan uygulanan bor dozlarının ayçiçeği bitkisinin topraktan kaldırdığı bor miktarı üzerine etkisi incelendiğinde, ayçiçeği bitkisinin kaldırdığı bor miktarının uygulamalara bağlı olarak arttığı, en yüksek bor miktarının 52 Çizelge 4.28. Farklı kaynaklardan uygulanan bor dozlarının farklı N düzeylerinde ayçiçeği bitkisinin topraktan kaldırdığı bor miktarı üzerine etkisi (mg saksı-1) Bor Düzeyleri Ortalama Bor Kaynakları BY0 BY1 BY2 BY3 Boraks N1 1,04 4,86 6,78 8,68 5,34 N2 1,23 5,34 6,64 15,97 8,31 Ortalama 1,14 5,10 6,72 12,33 6,83 Borik asit N1 1,33 4,87 10,68 8,95 5,45 N2 1,45 5,62 11,32 19,44 9,46 Ortalama 1,39 5,25 11,00 14,19 7,45 Genel Ortalama 1,26 C 5,18 C 8,86 B 13,26 A 53 Bor Düzeyleri Ortalama Azot Düzeyleri BY0 BY1 BY2 BY3 N1 Boraks 1,04 4,86 6,78 8,68 5,34 Borik asit 1,33 4,87 6,64 8,95 5,45 Ortalama 1,19 a C 4,87 a B 6,72 b AB 8,82 b A 5,40 b N2 Boraks 1,23 5,34 10,68 15,97 8,31 Borik asit 1,45 5,62 11,32 19,44 9,46 Ortalama 1,34 a D 5,48 a C 11,00 a B 17,71 a A 8,88 a Genel Ortalama 1,26 D 5,18 C 8,86 B 13,26 A BY: Yapraktan uygulanan bor dozları N LSD0,01: 1,056 N: Azot, fosfor, potasyum düzeyi N x BT LSD0,01: 2,11 Kaynak: Boraks ve borik asit BT LSD0,01: 1,493 Büyük harfler yatay karşılaştırmayı, küçük harfler düşey karşılaştırmayı ifade etmektedir. BY3 (13,26 mg saksı-1) uygulamasından elde edildiği, bunu BY2 (8,66 mg saksı-1) uygulamasının izlediği belirlenmiştir. En düşük bor alımının ise hiç bor uygulanmayan BY0 (1,26 mg saksı-1) dozunda gerçekleştiği bulunmuştur. Bu verilere göre artan bor dozlarının bor alınımı üzerine etkisinin önemli olduğu söylenebilir. Singh ve ark. (1990), bor uygulamasının B konsantrasyonlarını ve alımını arttırdığını bildirmişlerdir. Bor ve azot düzeyleri birlikte değerlendirildiğinde, yapraktan uygulanan bor kaynaklarının ayçiçeği bitkisinin topraktan kaldırdığı bor miktarı üzerine etkisinin istatistiksel olarak önemli olmadığı görülmüştür. Ancak, borik asit uygulamasının 7,45 mg saksı-1, boraks uygulamasının ise 6,83 mg saksı-1 bor alınımı sağladığı belirlenmiştir. Bor kaynakları ve bor düzeyleri birlikte değerlendirilip, farklı azot düzeylerinde ayçiçeği bitkisinin topraktan kaldırdığı bor miktarı üzerine etkisi incelendiğinde ise, N2 düzeyinde (8,88 mg saksı-1), N1 düzeyine (5,40 mg saksı-1) göre daha çok bor alınımı olduğu görülmüştür. 4.2.3. Ayçiçeği Bitkisinin Topraktan Kaldırdığı Azot Miktarı Yapraktan artan miktarlarda uygulanan bor kaynaklarının farklı N düzeylerinde ayçiçeği bitkisinin topraktan kaldırdığı azot miktarı üzerine etkisine ilişkin varyans analiz tablosu Çizelge 4.29’da verilere ait ortalamalar ve LSD testine göre gruplandırmaları ise Çizelge 4.30’da sunulmuştur. Ayçiçeği bitkisinin topraktan kaldırılan azot miktarı üzerine, uygulanan bor kaynakları istatistiksel olarak %1 düzeyinde önemli bulunmuştur (Çizelge 4.29). Çizelge 4.29. Azot varyans analiz tablosu, yapraktan uygulama Varyasyon Serbestlik Karaler Karaler Hesaplanan Tablo değeri kaynağı derecesi toplamı ortalaması F. %5 %1 Faktör-A 1 3124,220 3124,220 3,0131ns 4,152 7,510 Faktör-B 1 102842,493 102842,493 99,781** 4,152 7,510 A*B 1 1602,101 1602,101 1,554ns 4,152 7,510 Faktör-C 3 2988,412 996,137 0,966ns 2,904 4,470 A*C 3 2554,472 851,491 0,826ns 2,904 4,470 B*C 3 1667,784 555,928 0,539ns 2,904 4,470 A*B*C 3 5108,042 1702,681 1,652ns 2,904 4,470 Hata 32 32981,771 1030,680 Genel 47 152869,296 3252,538 ns: önemsiz *: önemli %5 alfa seviyesinde Faktör-A: N Düzeyleri **: önemli %1 alfa seviyesinde Faktör-B: Bor Kaynakları Faktör-C: Bor Düzeyleri 54 Çizelge 4.30. Farklı kaynaklardan uygulanan bor dozlarının farklı N düzeylerinde ayçiçeği bitkisinin topraktan kaldırdığı azot miktarı üzerine etkisi (mg saksı-1) Bor Düzeyleri Ortalama Bor Kaynakları BY0 BY1 BY2 BY3 Boraks N1 356,72 365,34 362,79 364,46 366,91 N2 379,95 383,79 333,89 370,00 364,62 Ortalama 368,34 373,57 348,35 367,23 364,62 b Borik asit N1 455,04 454,98 430,35 433,04 471,04 N2 481,46 438,50 465,50 498,64 457,20 Ortalama 468,25 446,74 447,95 465,84 457,20 a Genel Ortalama 418,29 410,65 398,15 416,54 55 Bor Düzeyleri Ortalama Azot Düzeyleri BY0 BY1 BY2 BY3 N1 Boraks 356,72 365,34 362,79 364,46 362,33 Borik asit 455,04 454,98 430,35 433,04 443,35 Ortalama 405,88 410,16 396,57 398,75 402,84 N2 Boraks 379,95 383,79 333,89 370,00 366,91 Borik asit 481,46 438,50 465,50 498,64 471,04 Ortalama 430,71 411,15 399,73 434,32 418,98 Genel Ortalama 418,29 410,65 398,15 416,54 BY: Yapraktan uygulanan bor dozları Kaynak LSD0,01: 25,379 N: Azot, fosfor, potasyum düzeyi Kaynak: Boraks ve borik asit Büyük harfler yatay karşılaştırmayı, küçük harfler düşey karşılaştırmayı ifade etmektedir. Çizelge 4.30’dan görülebileceği gibi, bor kaynakları ve azot düzeyleri birlikte değerlendirildiğinde, artan miktarlarda yapraktan uygulanan bor dozlarının, ayçiçeği bitkisinin topraktan kaldırdığı azot miktarı üzerine etkisinin istatistiksel olarak önemli olmadığı bulunmuştur. Çıkılı (2005), borun eksikliği ya da fazlalığı durumunda N alımının ayrımlı olduğunu bildirmiştir. Bor ve azot düzeyleri birlikte değerlendirilip, yapraktan uygulanan bor kaynaklarının ayçiçeği bitkisinin topraktan kaldırdığı azot miktarı üzerine etkisi incelendiğinde, borik asit uygulamasının (457,20 mg saksı-1) boraks uygulamasına (364,62 mg saksı-1) göre topraktan önemli miktarda daha fazla azot alınımı sağladığı belirlenmiştir. Bor kaynakları ve bor düzeyleri birlikte değerlendirildiğinde, farklı azot düzeylerinin ayçiçeği bitkisinin topraktan kaldırdığı azot miktarı üzerine etkisi istatistiksel olarak önemsiz bulunmuştur. 4.2.4. Ayçiçeği Bitkisinin Topraktan Kaldırdığı Fosfor Miktarı Yapraktan artan miktarlarda uygulanan bor kaynaklarının farklı N düzeylerinde ayçiçeği bitkisinin topraktan kaldırdığı fosfor miktarı üzerine etkisine ilişkin varyans analiz tablosu Çizelge 4.31’de, verilere ait ortalamalar ve LSD testine göre gruplandırmaları ise Çizelge 4.32’de sunulmuştur. Ayçiçeği bitkisinin topraktan kaldırılan fosfor miktarı üzerine, uygulanan N düzeyleri, bor düzeyleri ve N düzeyleri x bor düzeyleri interaksiyonu istatistiksel olarak %1 düzeyinde önemli bulunmuştur (Çizelge 4.31). Çizelge 4.31. Fosfor varyans analiz tablosu, yapraktan uygulama Varyasyon Serbestlik Karaler Karaler Hesaplanan Tablo değeri kaynağı derecesi toplamı ortalaması F. %5 %1 Faktör-A 1 706,791 706,791 8,746** 4,152 7,510 Faktör-B 1 3,035 3,035 0,038ns 4,152 7,510 A*B 1 24,610 24,610 0,305ns 4,152 7,510 Faktör-C 3 2985,852 995,284 12,317** 2,904 4,470 A*C 3 1144,910 381,637 4,723** 2,904 4,470 B*C 3 634,028 211,343 2,615ns 2,904 4,470 A*B*C 3 549,016 183,005 2,265ns 2,904 4,470 Hata 32 2585,886 80,809 Genel 47 8634,124 183,705 ns: önemsiz *: önemli %5 alfa seviyesinde Faktör-A: N Düzeyleri **: önemli %1 alfa seviyesinde Faktör-B: Bor Kaynakları Faktör-C: Bor dozları 56 Çizelge 4.32. Farklı kaynaklardan uygulanan bor dozlarının farklı N düzeylerinde ayçiçeği bitkisinin topraktan kaldırdığı fosfor miktarı üzerine etkisi (mg saksı-1) Bor Düzeyleri Ortalama Bor Kaynakları BY0 BY1 BY2 BY3 Boraks N1 141,46 150,72 145,29 136,40 143,47 N2 147,76 136,62 125,11 127,96 134,36 Ortalama 144,61 143,67 135,20 132,18 138,92 Borik asit N1 158,63 151,53 137,62 122,38 142,54 N2 156,43 125,41 129,12 134,23 136,30 Ortalama 157,53 138,47 133,37 128,31 139,42 Genel Ortalama 151,07 A 141,07 AB 134,28 B 130,25 C 57 Bor Düzeyleri Ortalama Azot Düzeyleri BY0 BY1 BY2 BY3 N1 Boraks 141,46 150,72 145,29 136,40 143,47 Borik asit 158,63 151,53 137,62 122,38 142,54 Ortalama 150,05 a A 151,13 a A 141,46 a A 129,39 a B 143,01 a N2 Boraks 147,76 136,62 125,11 127,96 134,36 Borik asit 156,43 125,41 129,12 134,23 136,30 Ortalama 152,10 a A 131,02 b B 127,11 b B 131,10 a B 135,33 b Genel Ortalama 151,07 A 141,07 AB 134,28 B 130,25 C BY: Yapraktan uygulanan bor dozları BT LSD0,01: 10,050 N: Azot, fosfor, potasyum düzeyi N LSD0,01: 7,106 Kaynak: Boraks ve borik asit N x BT LSD0,01: 14,212 Büyük harfler yatay karşılaştırmayı, küçük harfler düşey karşılaştırmayı ifade etmektedir. Çizelge 4.32’den görülebileceği gibi, bor kaynakları ve azot düzeyleri birlikte değerlendirilip, artan miktarlarda yapraktan uygulanan bor dozlarının, ayçiçeği bitkisinin topraktan kaldırdığı fosfor miktarı üzerine etkisi incelendiğinde, en yüksek fosfor miktarının hiç bor uygulanmayan BY0 (151,07 mg saksı-1) dozundan, en düşük fosfor miktarının ise BY3 (130,25 mg saksı-1) uygulamasından elde edildiği tespit edilmiş, bor dozlarının artmasıyla kaldırılan fosfor miktarında azalma görülmüştür. Çıkılı (2005), borun eksikliği ya da fazlalığı durumunda N, P, K, Ca ve Zn ile etkileşimlerinin söz konusu olduğunu, ancak bu etkileşimlere dair araştırma sonuçlarının ayrımlı olduğunu bildirmiştir. Hossain et al. (2001) tarafından B uygulamasıyla çeltiğin (sap+tane) P alımının arttığı saptanmıştır fakat Singh ve ark. (1990), artan düzeylerde B’un buğday bitkisinin N, P ve K içeriklerini azalttığını bildirmişlerdir. Bor ve azot düzeyleri birlikte değerlendirildiğinde, yapraktan uygulanan bor kaynaklarının ayçiçeği bitkisinin topraktan kaldırdığı fosfor miktarı üzerine etkisinin istatistiksel olarak önemli olmadığı görülmüştür. Boraks uygulaması ile ortalama 138,92 mg saksı-1 fosfor alınımı sağlanırken, borik asit uygulaması ile 139,42 mg saksı-1 fosfor alınımı sağlandığı belirlenmiştir. Bor kaynakları ve bor düzeyleri birlikte değerlendirilip, farklı azot düzeylerinin ayçiçeği bitkisinin topraktan kaldırdığı fosfor miktarı üzerine etkisi incelendiğinde ise, N1 dozunun fosfor alınımına (143,01 mg saksı1) etkisinin N2 dozuna (135,33 mg saksı- 1) göre daha fazla olduğu belirlenmiştir. Çimrin (2000), azotlu gübrelemenin etkisiyle şeker pancarının fosfor içeriğinin ve alınımının azaldığını bildirmiştir. 4.2.5. Ayçiçeği Bitkisinin Topraktan Kaldırdığı Potasyum Miktarı Yapraktan artan miktarlarda uygulanan bor kaynaklarının farklı N düzeylerinde ayçiçeği bitkisinin topraktan kaldırdığı potasyum miktarı üzerine etkisine ilişkin varyans analiz tablosu Çizelge 4.33’de, verilere ait ortalamalar ve LSD testine göre gruplandırmaları ise Çizelge 4.34’de sunulmuştur. Ayçiçeği bitkisinin yapraktan kaldırılan potasyum miktarı üzerine, uygulanan bor dozları düzeyleri, ise Çizelge 4.34’de sunulmuştur. 58 Çizelge 4.33. Potasyum varyans analiz tablosu, yapraktan uygulama Varyasyon Serbestlik Karaler Karaler Hesaplanan Tablo değeri kaynağı derecesi toplamı ortalaması F. %5 %1 Faktör-A 1 4156,916 4156,916 8,395** 4,152 7,510 Faktör-B 1 41,348 41,348 0,084ns 4,152 7,510 A*B 1 315,546 315,546 0,637ns 4,152 7,510 Faktör-C 3 31610,415 10536,805 21,279** 2,904 4,470 A*C 3 8071,443 2690,481 5,433** 2,904 4,470 B*C 3 33835,023 11278,341 22,776** 2,904 4,470 A*B*C 3 8721,238 2907,079 5,871** 2,904 4,470 Hata 32 15845,642 495,176 Genel 47 102597,571 2182,927 ns: önemsiz Faktör-A: N Düzeyleri *: önemli %5 alfa seviyesinde Faktör-B: Bor Kaynakları **: önemli %1 alfa seviyesinde Faktör-C: Bor Düzeyleri Ayçiçeği bitkisinin yapraktan kaldırılan potasyum miktarı üzerine, uygulanan bor dozları düzeyleri, N düzeyleri, N düzeyleri x bor düzeyleri, bor kaynakları x bor düzeyleri ve N düzeyleri x bor düzeyleri x bor kaynakları arasındaki interaksiyonları istatistiksel olarak % 1 düzeyinde önemli bulunmuştur (Çizelge 4.33). Çizelge 4.34’ten görülebileceği gibi, bor kaynakları ve azot düzeyleri birlikte değerlendirilip, artan miktarlarda yapraktan uygulanan bor dozlarının, ayçiçeği bitkisinin topraktan kaldırdığı potasyum miktarı üzerine etkisi incelendiğinde, en yüksek potasyum miktarının BY0 (669,70 mg saksı-1) uygulamasından elde edildiği, en düşük potasyum alınımının ise BY3 (600,00 mg saksı-1) dozu ile sağlandığı tespit edilmiştir. Diğer uygulamalardan elde edilen ortalamaların ise 617,79 mg saksı-1 – 635,86 mg saksı-1 arasında bulunduğu görülmüştür. Singh ve ark. (1990)’nın artan düzeylerde uygulanan B’un buğday bitkisinin N, P ve K alınımını azalttığını bildiren literatürü, çalışmamızda artan bor düzeylerinin K alınımını azalttığı bulgusunu destekler niteliktedir. Bor ve azot düzeyleri birlikte değerlendirildiğinde, yapraktan uygulanan bor kaynaklarının ayçiçeği bitkisinin topraktan kaldırdığı potasyum miktarı üzerine etkisinin istatistiksel olarak önemli olmadığı görülmüştür. Bor kaynakları ve bor düzeyleri birlikte değerlendirilip, farklı azot düzeylerinin ayçiçeği bitkisinin topraktan kaldırdığı potasyum miktarı üzerine etkisi incelendiğinde ise, N1 dozunun (640,24 mg saksı-1) N2 dozuna (621,63 mg saksı-1) göre fazla potasyum alınım sağladığı belirlenmiştir. 59 Çizelge 4.34. Farklı kaynaklardan uygulanan bor dozlarının farklı N düzeylerinde ayçiçeği bitkisinin topraktan kaldırdığı potasyum miktarı üzerine etkisi (mg saksı-1) Bor Düzeyleri Bor Kaynakları BY0 BY1 BY2 BY3 Boraks N1 624,20 a 646,13 a 641,93 a 634,73 a 636,75 N2 626,57 a 654,18 a 595,14 a 617,16 a 623,26 Ortalama 625,39 b A 650,16 a A 618,32 a A 625,95 a A 630,01 Borik asit N1 712,17 a 664,46 a 643,05 a 555,23 a 643,73 N2 715,87 a 578,68 b 591,05 b 594,36 a 619,99 Ortalama 714,02 a A 621,57 a B 617,05 a B 574,80 b C 631,86 Genel Ortalama 669,70 A 635,86 B 617,79 BC 600,00 C 60 Bor Düzeyleri Ortalama Azot Düzeyleri BY0 BY1 BY2 BY3 N1 Boraks 624,20 b A 646,13 a A 641,93 a A 634,73 a A 636,75 Borik asit 712,17 a A 664,46 a AB 643,05 a B 555,23 b C 643,73 Ortalama 668,19 655,30 642,49 594,98 640,24 a N2 Boraks 626,57 b AB 654,18 a A 595,14 a B 617,16 a AB 623,26 Borik asit 715,87 a A 578,68 b B 591,05 a B 594,36 a B 619,99 Ortalama 671,22 616,43 593,09 605,76 621,63 b Genel Ortalama 669,70 A 635,86 B 617,79 BC 600,00 C BY: Yapraktan uygulanan bor dozları BT LSD0,01: 24,877 N x BT LSD0,01: 35,182 N: Azot, fosfor, potasyum düzeyi N LSD0,01: 17,591 Kaynak x BT LSD0,01: 35,182 Kaynak: Boraks ve borik asit N x Kaynak LSD0,01: 1,259 Büyük harfler yatay karşılaştırmayı, küçük harfler düşey karşılaştırmayı ifade etmektedir. N x Kaynak x BT LSD0,01: 49,754 4.2.6. Ayçiçeği Bitkisinin Topraktan Kaldırdığı Sodyum Miktarı Yapraktan artan miktarlarda uygulanan bor kaynaklarının farklı N düzeylerinde ayçiçeği bitkisinin topraktan kaldırdığı sodyum miktarı üzerine etkisine ilişkin varyans analiz tablosu Çizelge 4.35’de, verilere ait ortalamalar ve LSD testine göre gruplandırmaları ise Çizelge 4.36’da sunulmuştur. Ayçiçeği bitkisinin topraktan kaldırılan sodyum miktarı üzerine, uygulanan N düzeyleri, N düzeyleri x bor düzeyleri, bor kaynağı x bor düzeyleri ve N düzeyleri x bor düzeyleri x bor kaynağı istatistiksel olarak %1 düzeyinde önemli bulunmuştur (Çizelge 4.35). Çizelge 4.35. Sodyum varyans analiz tablosu Varyasyon Serbestlik Karaler Karaler Hesaplanan Tablo değeri kaynağı derecesi toplamı ortalaması F. %5 %1 Faktör-A 1 629,228 629,228 114,008** 4,152 7,510 Faktör-B 1 12,272 12,272 2,223ns 4,152 7,510 A*B 1 4,594 4,594 0,832ns 4,152 7,510 Faktör-C 3 3,974 1,325 0,240ns 2,904 4,470 A*C 3 104,900 34,967 6,335** 2,904 4,470 B*C 3 218,042 72,681 13,169** 2,904 4,470 A*B*C 3 76,290 25,430 4,608** 2,904 4,470 Hata 32 176,613 5,519 Genel 47 1225,913 26,083 ns: önemsiz Faktör-A: N Düzeyleri *: önemli %5 alfa seviyesinde Faktör-B: Bor Kaynakları **: önemli %1 alfa seviyesinde Faktör-C: Bor Düzeyleri Çizelge 4.36’dan görülebileceği gibi, bor kaynakları ve azot düzeyleri birlikte değerlendirildiğinde, artan miktarlarda yapraktan uygulanan bor dozlarının, ayçiçeği bitkisinin topraktan kaldırdığı sodyum miktarı üzerine etkisinin istatistiksel olarak önemli olmadığı bulunmuştur. Ancak, artan B dozlarının Na alınımında azalmaya neden olduğu belirlenmiştir. En düşük Na alınımının, BY3 dozunda sağlandığı belirlenmiştir. Bor ve azot düzeyleri birlikte değerlendirilip yapraktan uygulanan bor kaynaklarının ayçiçeği bitkisinin topraktan kaldırdığı sodyum miktarı üzerine etkisi incelendiğinde, elde edilen değerlerin istatistiksel olarak önemli olmadığı görülmesine rağmen borik asit uygulaması (30,66 mg saksı-1) ile boraks uygulamasına (29,65 mg saksı-1) oranla daha fazla sodyum kaldırıldığı belirlenmiştir. 61 Çizelge 4.36. Farklı kaynaklardan uygulanan bor dozlarının farklı N düzeylerinde ayçiçeği bitkisinin topraktan kaldırdığı sodyum miktarı üzerine etkisi (mg saksı-1) Bor Düzeyleri Ortalama Bor Kaynakları BY0 BY1 BY2 BY3 Boraks N1 27,81 a 33,71 a 35,91 a 36,87 a 33,58 N2 24,72 a 27,15 b 24,98 b 26,01 b 25,72 Ortalama 26,27 b B 30,43 a A 30,44 a A 31,44 a A 29,65 Borik asit N1 35,09 a 37,43 a 32,91 a 30,45 a 33,97 N2 33,55 a 23,84 b 26,26 b 25,74 a 27,35 Ortalama 34,32 a A 30,63 a AB 29,58 a B 28,10 a B 30,66 Genel Ortalama 30,29 30,53 30,01 29,77 62 Bor Düzeyleri Ortalama Azot Düzeyleri BY0 BY1 BY2 BY3 N1 Boraks 27,81 a B 33,71 a A 35,91 a A 36,87 a A 33,58 Borik asit 35,09 a AB 37,43 a A 32,91 a B 30,45 b B 33,97 Ortalama 31,45 a B 35,57 a A 34,41 a AB 33,66 A AB 33,77 N2 Boraks 24,72 b A 27,15 a A 24,98 a A 26,01 a A 25,72 Borik asit 33,55 a A 23,84 a B 26,26 a B 25,74 a B 27,35 Ortalama 29,13 a A 25,50 b A 25,62 b A 25,88 b A 26,53 Genel Ortalama 30,29 30,53 30,01 29,77 BY: Yapraktan uygulanan bor dozları N LSD0,01: 1,857 N: Azot, fosfor, potasyum düzeyi N x Kaynak LSD0,01: 5,253 Kaynak: Boraks ve borik asit N x BT LSD0,01: 3,714 Büyük harfler yatay karşılaştırmayı, küçük harfler düşey karşılaştırmayı ifade etmektedir. Bor kaynakları ve bor düzeyleri birlikte değerlendirilip, farklı azot düzeylerinin ayçiçeği bitkisinin topraktan kaldırdığı sodyum miktarı üzerine etkisi incelendiğinde ise, N1 dozunun (33,77 mg saksı-1), N2 dozuna (26,53 mg saksı-1) göre daha çok etki gösterdiği belirlenmiştir. 4.2.7. Ayçiçeği Bitkisinin Topraktan Kaldırdığı Kalsiyum Miktarı Yapraktan artan miktarlarda uygulanan bor kaynaklarının farklı N düzeylerinde ayçiçeği bitkisinin topraktan kaldırdığı kalsiyum miktarı üzerine etkisine ilişkin varyans analiz tablosu Çizelge 4.37’de, verilere ait ortalamalar ve LSD testine göre gruplandırmaları Çizelge 4.38’da sunulmuştur. Ayçiçeği bitkisinin topraktan kaldırılan kalsiyum miktarı üzerine, uygulanan bor kaynakları istatistiksel olarak % 1 düzeyinde önemli bulunmuştur (Çizelge 4.37). Çizelge 4.37. Kalsiyum varyans analiz tablosu, yapraktan uygulama Varyasyon Serbestlik Karaler Karaler Hesaplanan Tablo değeri kaynağı derecesi toplamı ortalaması F. %5 %1 Faktör-A 1 55,664 55,664 0,047ns 4,152 7,510 Faktör-B 1 6431,765 6431,765 5,440* 4,152 7,510 A*B 1 785,458 785,458 0,664ns 4,152 7,510 Faktör-C 3 5743,215 1914,405 1,619ns 2,904 4,470 A*C 3 3982,145 1327,382 1,123ns 2,904 4,470 B*C 3 6488,192 2162,731 1,829ns 2,904 4,470 A*B*C 3 7960,772 2653,591 2,244ns 2,904 4,470 Hata 32 37835,084 1182,346 Genel 47 69282,294 1474,091 ns: önemsiz Faktör-A: N Düzeyleri *: önemli %5 alfa seviyesinde Faktör-B: Bor Kaynakları **: önemli %1 alfa seviyesinde Faktör-C: Bor Düzeyleri 63 Çizelge 4.38. Farklı kaynaklardan uygulanan bor dozlarının farklı N düzeylerinde ayçiçeği bitkisinin topraktan kaldırdığı kalsiyum miktarı üzerine etkisi (mg saksı-1) Bor Düzeyleri Ortalama Bor Kaynakları BY0 BY1 BY2 BY3 Boraks N1 283,98 357,31 382,72 350,09 343,53 N2 327,73 329,82 351,08 341,74 337,59 Ortalama 305,86 343,57 366,90 345,92 340,56 a Borik asit N1 377,72 368,15 353,53 334,96 358,59 N2 358,64 344,08 383,34 389,27 368,83 Ortalama 368,18 356,12 368,43 362,12 363,71 a Genel Ortalama 337,02 349,84 367,67 357,02 343,53 64 Bor Düzeyleri Ortalama Azot Düzeyleri BY0 BY1 BY2 BY3 N1 Boraks 283,98 357,31 382,72 350,09 343,53 Borik asit 377,72 368,15 353,53 334,96 358,59 Ortalama 320,85 362,73 368,13 342,53 351,06 N2 Boraks 327,73 329,82 351,08 341,74 337,59 Borik asit 358,64 344,08 383,34 389,27 368,83 Ortalama 343,19 336,95 367,21 365,51 353,21 Genel Ortalama 337,02 349,84 367,67 357,02 343,53 BY: Yapraktan uygulanan bor dozları Kaynak LSD0,01: 27,182 N: Azot, fosfor, potasyum düzeyi Kaynak: Boraks ve borik asit Büyük harfler yatay karşılaştırmayı, küçük harfler düşey karşılaştırmayı ifade etmektedir. Çizelge 4.38’den görülebileceği gibi, bor kaynakları ve azot düzeyleri birlikte değerlendirildiğinde, artan miktarlarda yapraktan uygulanan bor dozlarının, ayçiçeği bitkisinin topraktan kaldırdığı kalsiyum miktarı üzerine etkisinin istatistiksel olarak önemli olmadığı bulunmuştur. Yıldıztekin ve Tuna (2015), ayçiçeği bitkisinin bor uygulamalarıyla yaprak Ca kapsamının azalma gösterdiğini, aynı şekilde Shaaban ve ark. (2004), yapraktan uygulanan artan B düzeyleri ile buğdayda Ca içeriğinin azaldığını belirtmişlerdir. Çıkılı (2005), borun eksikliği ya da fazlalığı durumunda N, P, K, Ca ve Zn ile etkileşimlerinin söz konusu olduğunu, ancak bu etkileşimlere dair araştırma sonuçlarının ayrımlı olduğunu bildirmiştir. Bu çalışmada ise bor uygulamasının Ca alınımı üzerine etkisinin önemli olmadığı, Ca alınımının artan B dozlarında yükseldiği ancak en yüksek bor dozunda düştüğü belirlenmiştir. Bor ve azot düzeyleri birlikte değerlendirilip, yapraktan uygulanan bor kaynaklarının ayçiçeği bitkisinin topraktan kaldırdığı kalsiyum miktarı üzerine etkisi incelendiğinde, boraks ve borik asit uygulamalarının aynı grupta yer aldığı tespit edilmiştir. Borik asit uygulaması ortalama 363,71 mg saksı-1 ile oraks uygulamasına oranla (340,26 mg saksı-1)daha fazla kalsiyum alınımına neden olmuştur. 4.2.8. Ayçiçeği Bitkisinin Topraktan Kaldırdığı Magnezyum Miktarı Yapraktan artan miktarlarda uygulanan bor kaynaklarının farklı N düzeylerinde ayçiçeği bitkisinin topraktan kaldırdığı magnezyum miktarı üzerine etkisine ilişkin varyans analiz tablosu 4.39’da verilere ait ortalamalar ve LSD testine göre gruplandırma Çizelge 4.39. Magnezyum varyans analiz tablosu, yapraktan uygulama Varyasyon Serbestlik Karaler Karaler Hesaplanan Tablo değeri kaynağı derecesi toplamı ortalaması F. %5 %1 Faktör-A 1 107,162 107,162 3,081ns 4,152 7,510 Faktör-B 1 143,867 143,867 4,136ns 4,152 7,510 A*B 1 7,007 7,007 0,201ns 4,152 7,510 Faktör-C 3 256,303 85,434 2,456ns 2,904 4,470 A*C 3 196,363 65,454 1,882ns 2,904 4,470 B*C 3 325,623 208,541 5,995** 2,904 4,470 A*B*C 3 137,650 45,883 1,319ns 2,904 4,470 Hata 32 1113,059 34,783 Genel 47 2587,034 55,043 ns: önemsiz Faktör-A: N Düzeyleri *: önemli %5 alfa seviyesinde Faktör-C: Bor Düzeyleri **: önemli %1 alfa seviyesinde Faktör-B: Bor Kaynakları 65 ları ise Çizelge 4.40’da sunulmuştur. Ayçiçeği bitkisinin topraktan kaldırılan magnezyum miktarı üzerine, yaprağa artan miktarlarda uygulanan bor kaynakları ve N düzeyleri arasındaki interaksiyonun istatistiksel olarak % 1 düzeyinde önemli bulunduğu görülmüştür. (Çizelge 4.39). Çizelge 4.40’dan görülebileceği gibi, bor kaynakları ve azot düzeyleri birlikte değerlendirildiğinde, artan miktarlarda yapraktan uygulanan bor dozlarının ayçiçeği bitkisinin topraktan kaldırdığı magnezyum miktarı üzerine etkisinin istatistiksel olarak önemli olmadığı bulunmuştur. Ancak; BY1 dozunda magnezyum alınımı en yüksek (86,76 mg saksı-1) düzeyde olurken, artan bor düzeyleri ile kaldırılan magnezyum miktarında azalma görülmüştür. Hiç bor uygulanmayan BY0 dozunda, en düşük magnezyum alınımı (81,82 mg saksı-1) gerçekleşmiştir. Bor ve azot düzeyleri birlikte değerlendirilip, yapraktan uygulanan bor kaynaklarının ayçiçeği bitkisinin topraktan kaldırdığı magnezyum miktarı üzerine etkisi incelendiğinde elde edilen verilerin istatistiksel olarak önemli olmadığı ancak borik asit uygulamasıyla (85,92 mg saksı-1) boraks uygulamasına (82,46 mg saksı-1) oranla daha fazla magnezyum kaldırıldığı görülmüştür. Bor kaynakları ve azot düzeyleri birlikte değerlendirilip, farklı azot düzeylerinin ayçiçeği bitkisinin topraktan kaldırdığı magnezyum miktarı üzerine etkisi incelendiğinde ise, elde edilen verilerin istatistiksel olarak önemli olmadığı ancak N1 düzeyinde (85,69 mg saksı-1) N2 düzeyine (82,70 mg saksı-1) oranla daha fazla magnezyum kaldırıldığı görülmüştür. 66 Çizelge 4.40. Farklı kaynaklardan uygulanan bor dozlarının farklı N düzeylerinde ayçiçeği bitkisinin topraktan kaldırdığı magnezyum miktarı üzerine etkisi (mg saksı-1) Bor Düzeyleri Ortalama Bor Kaynakları BY0 BY1 BY2 BY3 Boraks N1 72,87 90,24 87,49 87,76 84,34 N2 75,09 83,34 83,77 80,14 80,58 Ortalama 73,98 b B 86,79 a A 85,63 a A 83,45 a A 82,46 Borik asit N1 90,96 93,01 84,53 79,65 87,04 N2 88,37 80,44 89,15 81,28 84,81 Ortalama 89,67 a A 86,72 a A 86,84 a A 80,47 a A 85,92 Genel Ortalama 81,82 86,76 86,23 81,96 67 Bor Düzeyleri Ortalama Azot Düzeyleri BY0 BY1 BY2 BY3 N1 Boraks 72,87 90,24 87,49 87,76 84,34 Borik asit 90,96 93,01 84,53 79,65 87,04 Ortalama 81,91 91,62 86,01 83,20 85,69 N2 Boraks 75,09 83,34 83,77 80,14 80,58 Borik asit 88,37 80,44 89,15 81,28 84,81 Ortalama 81,73 81,89 86,46 80,71 82,70 Genel Ortalama 81,82 86,76 86,23 81,96 BY: Yapraktan uygulanan bor dozları Kaynak x BY N LSD0,01: 9,324 N: Azot, fosfor, potasyum düzeyi Kaynak: Boraks ve borik asit Büyük harfler yatay karşılaştırmayı, küçük harfler düşey karşılaştırmayı ifade etmektedir. 4.2.9. Ayçiçeği Bitkisinin Topraktan Kaldırdığı Demir Miktarı Yapraktan artan miktarlarda uygulanan bor kaynaklarının farklı N düzeylerinde ayçiçeği bitkisinin topraktan kaldırdığı demir miktarı üzerine etkisine ilişkin varyans analiz tablosu Çizelge 4.41’de, verilere ait ortalamalar ve LSD testine göre gruplandırmaları ise Çizelge 4.42’de sunulmuştur. Ayçiçeği bitkisinin topraktan kaldırılan demir miktarı üzerine, yaprağa artan miktarlarda uygulanan bor kaynakları ve N düzeyleri interaksiyonu istatistiksel olarak % 5 düzeyinde önemli bulunmuştur (Çizelge 4.42). Çizelge 4.41. Demir varyans analiz tablosu, yapraktan uygulama Varyasyon Serbestlik Karaler Karaler Hesaplanan Tablo değeri kaynağı derecesi toplamı ortalaması F. %5 %1 Faktör-A 1 0,048 0,048 2,037ns 4,152 7,510 Faktör-B 1 0,020 0,020 0,847ns 4,152 7,510 A*B 1 0,028 0,028 1,187ns 4,152 7,510 Faktör-C 3 0,033 0,011 0,468ns 2,904 4,470 A*C 3 0,256 0,085 3,612* 2,904 4,470 B*C 3 0,015 0,005 0,205ns 2,904 4,470 A*B*C 3 0,086 0,029 1,220ns 2,904 4,470 Hata 32 0,756 0,024 Genel 47 1,242 0,026 ns: önemsiz Faktör-A: N Düzeyleri *: önemli %5 alfa seviyesinde Faktör-B: Bor Kaynakları **: önemli %1 alfa seviyesinde Faktör-C: Bor Düzeyleri Çizelge 4.42’den görülebileceği gibi, bor kaynakları ve azot düzeyleri birlikte değerlendirildiğinde, artan miktarlarda yapraktan uygulanan bor dozlarının, ayçiçeği bitkisinin topraktan kaldırdığı demir miktarı üzerine etkisinin istatistiksel olarak önemli olmadığı bulunmuştur. Bor ve azot düzeyleri birlikte değerlendirilip, yapraktan uygulanan bor kaynaklarının ayçiçeği bitkisinin topraktan kaldırdığı demir miktarı üzerine etkisi incelendiğinde, elde edilen verilerin istatistiksel olarak önemli olmadığı, ancak boraks uygulamasından elde edilen değerlerin (0,84 mg saksı-1) borik asit uygulamasına (0,80 mg saksı-1) oranla daha fazla olduğu görülmüştür. Bor kaynakları ve bor düzeyleri birlikte değerlendirilip, farklı azot düzeylerinin ayçiçeği bitkisinin topraktan kaldırdığı demir miktarı üzerine etkisi incelendiğinde ise elde edilen 68 Çizelge 4.42. Farklı kaynaklardan uygulanan bor dozlarının farklı N düzeylerinde ayçiçeği bitkisinin topraktan kaldırdığı demir miktarı üzerine etkisi (mg saksı-1) Bor Düzeyleri Ortalama Bor Kaynakları BY0 BY1 BY2 BY3 Boraks N1 0,77 0,81 1,00 0,76 0,84 N2 0,87 0,82 0,75 0,96 0,85 Ortalama 0,82 0,81 0,88 0,86 0,84 Borik asit N1 0,81 0,76 0,75 0,66 0,75 N2 0,79 0,77 0,81 1,06 0,86 Ortalama 0,80 0,77 0,78 0,86 0,80 Genel Ortalama 0,81 0,79 0,83 0,86 69 Bor Düzeyleri Ortalama Azot Düzeyleri BY0 BY1 BY2 BY3 N1 Boraks 0,77 0,81 1,00 0,76 0,84 Borik asit 0,81 0,76 0,75 0,66 0,75 Ortalama 0,79 a A 0,79 a A 0,88 a A 0,71 b A 0,79 N2 Boraks 0,87 0,82 0,75 0,96 0,85 Borik asit 0,79 0,77 0,81 1,06 0,86 Ortalama 0,83 a A 0,80 a A 0,78 a A 1,01 a A 0,86 Genel Ortalama 0,81 0,79 0,83 0,86 BY: Yapraktan uygulanan bor dozları N x BY LSD0,01: 9,324 N: Azot, fosfor, potasyum düzeyi Kaynak: Boraks ve borik asit Büyük harfler yatay karşılaştırmayı, küçük harfler düşey karşılaştırmayı ifade etmektedir. verilerin istatistiksel olarak önemli olmadığı ancak N2 düzeyinde (0,86 mg saksı-1) N1’e oranla (0,79 mg saksı-1) daha fazla demir kaldırıldığı belirlenmiştir. 4.2.10. Ayçiçeği Bitkisinin Topraktan Kaldırdığı Bakır Miktarı Yapraktan artan miktarlarda uygulanan bor kaynaklarının farklı N düzeylerinde ayçiçeği bitkisinin topraktan kaldırdığı bakır miktarı üzerine etkisine ilişkin varyans analiz tablosu Çizelge 4.43’de, verilere ait ortalamalar ve LSD testine göre gruplandırmaları ise Çizelge 4.44’de sunulmuştur. Ayçiçeği bitkisinin topraktan kaldırılan bakır miktarı üzerine, yaprağa artan miktarlarda uygulanan bor düzeyleri, N düzeyleri, ve N düzeyleri x bor düzeyleri arasındaki interaksiyonları istatiksel olarak % 1 düzeyinde önemli bulunmuştur. N düzeyleri x bor kaynağı x bor düzeyleri arasındaki interaksiyonları ise istatistiksel olarak % 5 düzeyinde önemli bulunmuştur. Çizelge 4.43. Bakır varyans analiz tablosu, yapraktan uygulama Varyasyon Serbestlik Karaler Karaler Hesaplanan Tablo değeri kaynağı derecesi toplamı ortalaması F. %5 %1 Faktör-A 1 0,006 0,006 35,113** 4,152 7,510 Faktör-B 1 0,000 0,000 2,813ns 4,152 7,510 A*B 1 0,003 0,003 15,312** 4,152 7,510 Faktör-C 3 0,003 0,001 6,846** 2,904 4,470 A*C 3 0,003 0,001 6,079** 2,904 4,470 B*C 3 0,001 0,000 1,246ns 2,904 4,470 A*B*C 3 0,002 0,001 4,213* 2,904 4,470 Hata 32 0,005 0,000 Genel 47 0,023 0,000 ns: önemsiz Faktör-A: N Düzeyleri *: önemli %5 alfa seviyesinde Faktör-B: Bor Kaynakları **: önemli %1 alfa seviyesinde Faktör-C: Bor Düzeyleri Çizelge 4.44’de görülebileceği gibi, bor kaynakları ve azot düzeyleri birlikte değerlendirilip, artan miktarlarda yapraktan uygulanan bor dozlarının, ayçiçeği bitkisinin topraktan kaldırdığı bakır miktarı üzerine etkisi incelendiğinde, en yüksek bakır miktarının BY3 (0,11mg saksı-1) uygulamasından elde edildiği, en düşük bakır kaldırımının ise BY0 (0,09 mg saksı-1) uygulamasından sağlandığı belirlenmiştir. 70 Çizelge 4.44. Farklı kaynaklardan uygulanan bor dozlarının farklı N düzeylerinde ayçiçeği bitkisinin topraktan kaldırdığı bakır miktarı üzerine etkisi (mg saksı-1) Bor Düzeyleri Ortalama Bor Kaynakları BY0 BY1 BY2 BY3 Boraks N1 0,09 a 0,08 a 0,09 a 0,09 a 0,09 N2 0,08 a 0,10 a 0,11 a 0,10 a 0,10 Ortalama 0,09 0,09 0,10 0,10 0,09 Borik asit N1 0,08 a 0,08 a 0,08 b 0,08 b 0,08 N2 0,09 a 0,10 a 0,13 a 0,15 a 0,12 Ortalama 0,09 0,09 0,10 0,12 0,10 Genel Ortalama 0,09 C 0,09 BC 0,10 AB 0,11 A 71 Bor Düzeyleri Ortalama Azot Düzeyleri BY0 BY1 BY2 BY3 N1 Boraks 0,09 a A 0,08 a A 0,09 a A 0,09 a A 0,09 Borik asit 0,08 a A 0,08 a A 0,08 a A 0,08 a A 0,08 Ortalama 0,09 a A 0,08 a A 0,09 b A 0,09 b A 0,08 b N2 Boraks 0,08 a B 0,10 a AB 0,11 a A 0,10 b AB 0,10 Borik asit 0,09 a C 0,10 a C 0,13 a B 0,15 a A 0,12 Ortalama 0,09 a C 0,10 b BC 0,12 a AB 0,13 a A 0,11 a Genel Ortalama 0,09 0,09 C 0,09 BC 0,10 AB 0,11 A BY: Yapraktan uygulanan bor dozları N LSD0,05: :0,010 N x BY x Kaynak LSD0,05 : 0,021 N: Azot, fosfor, potasyum düzeyi BY LSD0,01: 0,014 Kaynak: Boraks ve borik asit Kaynak x BT LSD0,01: 0,012 Büyük harfler yatay karşılaştırmayı, küçük harfler düşey karşılaştırmayı ifade etmektedir. N x BY LSD0,01: 0,20 Bor ve azot düzeyleri birlikte değerlendirilip, yapraktan uygulanan bor kaynaklarının farklı azot düzeylerinde ayçiçeği bitkisinin topraktan kaldırdığı bakır miktarı üzerine etkisi incelendiğinde ise, elde edilen verilerin istatistiksel olarak önemli olmadığı ancak, borik asit uygulamasında (0,10 mg saksı-1) boraks’a (0,09 mg saksı-1) oranla daha fazla bakır kaldırıldığı görülmüştür. Bor kaynakları ve bor düzeyleri birlikte değerlendirilip, farklı azot düzeylerinde ayçiçeği bitkisinin kaldırılan bakır miktarı üzerine etkisi incelendiğinde ise, N2 dozunda (0,11mg saksı-1) N1 dozuna (0,08mg saksı-1) göre daha çok bakır kaldırıldığı belirlenmiştir. Çimrin ve ark. (2000), artan azot uygulamasıyla, yaprak bakır alınımlarının düzensiz olarak azaldığını benzer durumun istatistiki olarak önemsiz bulunmalarına rağmen magnezyum, demir ve mangan içeriklerinde de gözlendiğini bildirmiştir. 4.2.11. Ayçiçeği Bitkisinin Topraktan Kaldırdığı Çinko Miktarı Yapraktan artan miktarlarda uygulanan bor kaynaklarının farklı N düzeylerinde ayçiçeği bitkisinin topraktan kaldırdığı çinko miktarı üzerine etkisine ilişkin varyans analiz tablosu Çizelge 4.45’de, verilere ait ortalamalar ve LSD testine göre gruplandırmaları ise Çizelge 4.46’da sunulmuştur. Ayçiçeği bitkisinin topraktan kaldırılan çinko miktarı üzerine, varyasyon kaynaklarının hiç birisi istatistiksel olarak önemli bulunmamıştır (Çizelge 4.45). Çizelge 4.45 Çinko varyans analiz tablosu, yapraktan uygulama Varyasyon Serbestlik Karaler Karaler Hesaplanan Tablo değeri kaynağı derecesi toplamı ortalaması F. %5 %1 Faktör-A 1 0,018 0,018 1,878ns 4,152 7,510 Faktör-B 1 0,021 0,021 2,126ns 4,152 7,510 A*B 1 0,040 0,040 4,048ns 4,152 7,510 Faktör-C 3 0,012 0,004 0,418ns 2,904 4,470 A*C 3 0,004 0,001 0,123ns 2,904 4,470 B*C 3 0,069 0,023 2,232ns 2,904 4,470 A*B*C 3 0,032 0,011 1,085ns 2,904 4,470 Hata 32 0,314 0,010 Genel 47 0,509 0,011 ns: önemsiz Faktör-A: N Düzeyleri *: önemli %5 alfa seviyesinde Faktör-B: Bor Kaynakları **: önemli %1 alfa seviyesinde Faktör-C: Bor Düzeyleri 72 Çizelge 4.46. Farklı kaynaklardan uygulanan bor dozlarının farklı N düzeylerinde ayçiçeği bitkisinin topraktan kaldırdığı çinko miktarı üzerine etkisi (mg saksı-1) Bor Düzeyleri Ortalama Bor Kaynakları BY0 BY1 BY2 BY3 Boraks N1 0,46 0,50 0,59 0,51 0,52 N2 0,46 0,52 0,50 0,50 0,50 Ortalama 0,46 0,51 0,55 0,51 0,51 Borik asit N1 0,57 0,54 0,37 0,52 0,50 N2 0,60 0,60 0,56 0,64 0,60 Ortalama 0,58 0,57 0,46 0,59 0,55 Genel Ortalama 0,52 0,54 0,51 0,55 73 Bor Düzeyleri Ortalama Azot Düzeyleri BY0 BY1 BY2 BY3 N1 Boraks 0,46 0,50 0,59 0,51 0,52 Borik asit 0,57 0,54 0,37 0,52 0,50 Ortalama 0,51 0,52 0,47 0,52 0,51 N2 Boraks 0,46 0,52 0,50 0,50 0,50 Borik asit 0,60 0,60 0,56 0,64 0,60 Ortalama 0,53 0,56 0,53 0,57 0,55 Genel Ortalama 0,52 0,54 0,51 0,55 BY: Yapraktan uygulanan bor dozları N: Azot, fosfor, potasyum düzeyi Kaynak: Boraks ve borik asit Büyük harfler yatay karşılaştırmayı, küçük harfler düşey karşılaştırmayı ifade etmektedir. Çizelge 4.46’dan görülebileceği gibi, bor kaynakları ve azot düzeyleri birlikte değerlendirildiğinde, artan miktarlarda yapraktan uygulanan bor dozlarının, ayçiçeği bitkisinin topraktan kaldırdığı çinko miktarı üzerine etkisinin istatistiksel olarak önemli olmadığı bulunmuştur. Bor ve azot düzeyleri birlikte değerlendirildiğinde, yapraktan uygulanan bor kaynaklarının ayçiçeği bitkisinin topraktan kaldırdığı çinko miktarı üzerine etkisinin istatistiksel olarak önemli olmadığı görülmüştür. Bor ve azot düzeyleri birlikte değerlendirildiğinde, farklı azot düzeylerinin ayçiçeği bitkisinin topraktan kaldırdığı çinko miktarı üzerine etkisi istatistiksel olarak önemsiz bulunmuştur. 4.2.12. Ayçiçeği Bitkisinin Topraktan Kaldırdığı Mangan Miktarı Yapraktan artan miktarlarda uygulanan bor kaynaklarının farklı N düzeylerinde ayçiçeği bitkisinin topraktan kaldırdığı mangan miktarı üzerine etkisine ilişkin varyans analiz tablosu Çizelge 4.47’de, verilere ait ortalamalar ve LSD testine göre gruplandırmaları ise Çizelge 4.48’de sunulmuştur. Ayçiçeği bitkisinin topraktan kaldırılan mangan miktarı üzerine, yaprağa artan miktarlarda uygulanan bor kaynakları istatistiksel olarak % 1 düzeyinde önemli bulunmuştur (Çizelge 4.47). Çizelge 4.47. Mangan varyans analiz tablosu, yapraktan uygulama Varyasyon Serbestlik Karaler Karaler Hesaplanan Tablo değeri kaynağı derecesi toplamı ortalaması F. %5 %1 Faktör-A 1 0,008 0,008 0,987ns 4,152 7,510 Faktör-B 1 0,109 0,109 13,045** 4,152 7,510 A*B 1 0,022 0,022 2,639ns 4,152 7,510 Faktör-C 3 0,043 0,014 1,718ns 2,904 4,470 A*C 3 0,038 0,013 1,523ns 2,904 4,470 B*C 3 0,017 0,006 0,689ns 2,904 4,470 A*B*C 3 0,051 0,017 2,014ns 2,904 4,470 Hata 32 0,268 0,008 Genel 47 0,557 0,012 ns: önemsiz Faktör-A: N Düzeyleri *: önemli %5 alfa seviyesinde Faktör-B: Bor Kaynakları **: önemli %1 alfa seviyesinde Faktör-C: Bor Düzeyleri 74 Çizelge 4.48. Farklı kaynaklardan uygulanan bor dozlarının farklı N düzeylerinde ayçiçeği bitkisinin topraktan kaldırdığı mangan miktarı üzerine etkisi (mg saksı-1) Bor Düzeyleri Ortalama Bor Kaynakları BY0 BY1 BY2 BY3 Boraks N1 0,89 0,93 0,93 1,03 0,94 N2 0,84 0,83 0,89 0,94 0,88 Ortalama 0,87 0,88 0,91 0,98 0,91 b Borik asit N1 1,03 0,03 1,00 0,92 1,00 N2 1,00 0,93 0,98 1,14 1,01 Ortalama 1,02 0,98 0,99 1,03 1,01 a Genel Ortalama 0,94 0,93 0,95 1,01 75 Bor Düzeyleri Ortalama Azot Düzeyleri BY0 BY1 BY2 BY3 N1 Boraks 0,89 0,93 0,93 1,03 0,94 Borik asit 1,03 0,03 1,00 0,92 1,00 Ortalama 0,96 0,97 0,97 0,97 0,97 N2 Boraks 0,84 0,83 0,89 0,94 0,88 Borik asit 1,00 0,93 0,98 1,14 1,01 Ortalama 0,92 0,88 0,93 1,04 0,95 Genel Ortalama 0,94 0,93 0,95 1,01 BY: Yapraktan uygulanan bor dozları Kaynak LSD0,01: 0,072 N: Azot, fosfor, potasyum düzeyi Kaynak: Boraks ve borik asit Büyük harfler yatay karşılaştırmayı, küçük harfler düşey karşılaştırmayı ifade etmektedir. Çizelge 4.48’den görülebileceği gibi, bor kaynakları ve azot düzeyleri birlikte değerlendirildiğinde, artan miktarlarda yapraktan uygulanan bor dozlarının, ayçiçeği bitkisinin topraktan kaldırdığı mangan miktarı üzerine etkisinin istatistiksel olarak önemli olmadığı bulunmuştur. Ancak, BY3 düzeyinde en yüksek mangan alınımı (1,01 mg saksı-1) belirlenirken en düşük mangan alınımının ise BY1 düzeyinde (0,93 mg saksı-1) olduğu belirlenmiştir. Bor ve azot düzeyleri birlikte değerlendirilip, yapraktan uygulanan bor kaynaklarının ayçiçeği bitkisinin topraktan kaldırdığı mangan miktarı üzerine etkisi incelendiğine, borik asit uygulamasının (1,01 mg saksı-1), boraks uygulamasına (0,91 mg saksı-1) göre önemli miktarda daha fazla mangan alınımına etki ettiği belirlenmiştir. Bor kaynakları ve bor düzeyleri birlikte değerlendirildiğinde, farklı azot düzeylerinin ayçiçeği bitkisinin topraktan kaldırdığı mangan miktarı üzerine etkisi istatistiksel olarak önemsiz bulunmuştur. Ancak, N1 düzeyinde ortalama 0,97 mg saksı- 1 mangan alınımı belirlenirken, N2 düzeyinde ortalama 0,95 mg saksı-1 mangan alınımı belirlenmiştir. Çimrin ve ark. (2000), artan azot uygulamasıyla, yaprak mangan alınımları arasındaki farkın önemsiz olduğunu bildirmişlerdir. 76 5. SONUÇ Ayçiçeği (Helianthus annuus L.) bitkisine topraktan ve yapraktan artan dozlarda bor kaynakları uygulanarak bitkinin gelişim durumu ve topraktan kaldırılan kimi besin elementi miktarlarına etkisi araştırılmıştır. Deneme konularına göre topraktan yedi bor dozu (0, 0.5, 1.0, 2.0, 4.0, 8.0 ve 16.0 mg B kg-1), ve yapraktan dört bor dozu (0, 0.1, 0.2, 0.4 % B) artan miktarlarda borik asit ve boraks kaynaklarından uygulanmıştır. Temel gübreleme ile birlikte saksılara iki farklı N düzeyi uygulanmıştır. N1 için 100 mg N kg-1, 80 mg P kg-1ve 100 mg K kg-1; N2 için 200 mg N kg-1, 80 mg P kg-1 ve 100 mg K kg-1 dozları NH4NO3’tan ve KH2PO4’tan sağlanmıştır. Topraktan artan miktarlarda uygulanan bor dozlarının ayçiçeği bitkisinin kuru madde verimini B5 dozuna kadar arttırdığı, ancak bu artışın BT6 (16,0 mg B kg-1) dozunda azalma gösterdiği belirlenmiştir. Ayçiçeği bitkisinin en yüksek kuru madde ağırlığı BT3 (21,31 g saksı-1) uygulamasından elde edilmiş, diğer uygulamalardan elde edilen ortalamalar 18,80 – 20,55 g saksı-1 arasında bulunmuştur. Artan miktarlarda topraktan uygulanan bor dozlarının, ayçiçeği bitkisinin topraktan kaldırdığı B ve Mg miktarlarında artış görülmüştür. En yüksek bor miktarı BT6 (6,09mg saksı-1) uygulamasından elde edilmiş bunu BT5 (3,42mg saksı-1) uygulaması izlemiştir. En düşük bor alımı ise hiç bor uygulanmayan BT0 (1,06mg saksı-1) dozundan elde edildiği belirlenmiştir. Artan miktarlarda topraktan uygulanan bor dozlarının, N, P alınımına etkisinin önemsiz olduğu, K alınımın ise BT6 dozunda azaldığı görülmüştür. Na, Ca, Cu Fe ve Mn alınımında, düşük bor düzeyleri olumlu etki yaparken artan bor dozları ile birlikte etkide azalma görülmüştür. Topraktan uygulanan bor kaynaklarından boraks uygulamasının, borik asit uygulamasına göre daha çok kuru madde miktarı sağladığı belirlenmiştir. Bor kaynakları arasında, ayçiçeği bitkisinin bor alınımı üzerine önemli bir fark gözlenmemiştir. N, Mg, Mn alınımında borik asit uygulamasının, boraks uygulamasına göre daha çok etki gösterdiği belirlenmiştir. Ca, Na, K ve Fe alınımında ise boraks 77 uygulamasının, borik asit uygulamasına göre daha çok etki gösterdiği belirlenmiştir. Cu, P ve Zn alınımında ise bor kaynakları arasında önemli bir fark ortaya çıkmamıştır. Topraktan uygulanan bor kaynaklarının farklı azot düzeylerinde ayçiçeği bitkisinin kuru madde miktarına ve topraktan kaldırılan B miktarına etkisinin olmadığı belirlenmiştir. K ve Cu’un topraktan kaldırılan miktarı N1 dozunda, N2 dozuna göre daha çok olduğu belirlenirken, Mn, Na ve Ca’un N2 dozunda, N1 dozuna göre daha çok olduğu belirlenmiştir. N ve P’un topraktan kaldırılan miktarı ise N dozlarına göre bir fark oluşturmamıştır. Artan miktarlarda yapraktan uygulanan bor dozlarının kuru madde veriminde kontrole göre azalmaya neden olduğu belirlenmiştir. En yüksek kuru madde miktarı B0 (21,55 g saksı-1) uygulamasından elde edilmiş, diğer uygulamalardan elde edilen ortalamalar 16,27g saksı-1 – 19,70 g saksı-1 arasında bulunmuştur. Artan miktarlarda uygulanan bor dozlarından en yüksek doz olan B3 uygulaması (16,27g saksı1) en düşük kuru madde ağırlığını vermiştir. Artan miktarlarda yapraktan püskürtülerek uygulanan bor dozları sonucunda ayçiçeği bitkisinin topraktan kaldırdığı bor miktarlarının genel ortalaması incelendiğinde en yüksek bor miktarının BY3 (13,26mg saksı-1) uygulamasından elde edildiği bunu BY2 (8,66mg saksı-1) uygulamasının izlediği belirlenmiştir. En düşük bor alımı ise hiç bor uygulanmayan BY0 (1,26mg saksı-1) dozundan bulunduğu belirlenmiştir. Artan miktarlarda yapraktan püskürtülerek uygulanan bor dozlarının sonucunda ayçiçeği bitkisinin topraktan kaldırdığı K ve P miktarlarında azalmaya neden olurken, Cu ve B alınımını arttırdığı belirlenmiştir. N, Na, Ca, Mg, Fe, Zn, Mn alınımına etkisi ise önemsiz bulunmuştur. Yapraktan uygulanan bor kaynaklarından boraks uygulamasının ayçiçeği bitkisinin kuru madde miktarını, borik asite göre daha fazla arttırdığı belirlenmiştir. Topraktan kaldırılan bor miktarı üzerine bor kaynaklarının önemli bir etkisinin olmadığı bulunmuştur. Yapraktan uygulanan bor kaynaklarından borik asit uygulamasının, ayçiçeği bitkisinin topraktan kaldırdığı Mn, N, Cu ve Ca miktarının, boraks 78 uygulamasıyla kaldırılan miktarından fazla olduğu, P, K, Na, Mg, Fe ve Zn alınımı arasında ise aralarında önemli bir fark olmadığı belirlenmiştir. Yapraktan uygulanan bor kaynaklarının farklı azot düzeylerinde ayçiçeği bitkisinin kuru madde miktarı, N1 dozunda, N2 dozuna göre daha fazla olduğu belirlenmiştir. Ayçiçeği bitkisinin topraktan kaldırılan bor miktarının ise N2 dozunda, N1 dozuna göre daha fazla olduğu belirlenmiştir. Diğer besin elementlerinin alınımı ise farklılık göstermiştir. Na ve K alınımı N1 dozunda daha fazla olurken, Cu alınımı N2 dozunda daha çok olmuştur. Zn, Fe, Na, Ca, Mn ve N alınımının ise N dozlarının farklılığından etkilenmediği belirlenmiştir. Topraktan ve yapraktan uygulanacak bor kaynaklarından borik asit’e oranla boraks’ın daha fazla kuru madde verimi sağladığı görülmüştür. Topraktan uygulanacak bor kaynaklarında BT3(2,0mg B kg-1) dozunun uygulanabilecek en yüksek doz olduğu belirlenmiştir. Yapraktan uygulamalarda verilen bor dozlarının, bor haricinde etkisi kontrole oranla düşük bulunduğundan bu uygulama dozlarının yapraktan uygulama için yüksek olduğu dolayısıyla % 0,1 B dozundan daha düşük konsantrasyonlarda uygulama yapılması gerektiği sonucuna varılmıştır. 79 5. KAYNAKLAR Adriano, D.C., 1986. Trace Elements in the Terresterial Environment, Springer-Verlag New York, 73-79 p. Akgül, H. ve Uçgun, K. 2008. M9 Anaçlı Granny Smith Elma çeşidinde farklı azotseviyelerinin verim, kalite ve bazı makro ve mikro besin elementlerinin alımına etkileri.4. Ulusal Bitki Besleme ve Gübre Kongresi Bildiriler Kitabı, Cilt I. Konya, 8-10 Ekim2008, s. 283-293. Aktaş, M. 1994. Bitki besleme ve toprak verimliliği. Ankara Üniv. Zir. Fak. Yay. No:1361, ders Kitabı:395. 344s, Ankara. Alpaslan, M., Taban, S., İnal, A., Kütük, A.C., Erdal, İ., 1996. Besin Çözeltisinde Yetiştirilen Buğday (Triticum aestivum L.) Bitkisinde Bor-Azot İlişkisi. Pamukkale Üni Versitesi Mühedislik Fakültesi Mühendislik Bilimleri Dergisi. Cilt 2. Sayı 3. Sayfa 215- 219. Aydın, Ş., 1996. Ayçiçeği Bitkisinin Farklı Geleşme Dönemlerinden Azotlu Gübrelemenin Bazı AgronomikÖzelleklere Etkileri. Ege Üniversitesi Ziraat Fakültesi, Toprak Bölümü. Anadolu, J. Of Aarı 6 (2) 1996, 120 – 126 Mara. Bornova – İZMİR. Aydın, A., Kant, C., Ataoğlu, N., 2005. Erzurum ve Rize Yöresi Toprak Örneklerine Uygulanan Farklı Dozlardaki Bor ve Fosforun Mısır (Zea mays)’ın Kuru Madde Miktarı ve Mineral İçeriğine Etkisi. Atatürk Üniv. Ziraat Fak. Derg. 36 (2), 125-129, 2005 ISSN : 1300-9036. Ayvaz, M. 2012. Bazı Arpa Çeşitlerinde Borun Büyüme ve Gelişme Üzerine Etkileri. ege üniversitesi fen bilimleri enstitüsü biyoloji anabilim dalı yüksek lisans tezi. Bornova-İZMİR. Baykal-Arı, Ş., Öncel, I., 2006. Buğday Fidelerinin Bor Toksisitesine Toleransında Çözünür Fenolik ve Çözünür Protein MiktarÕndaki Değişimler. C.Ü. Fen-Edebiyat Fakültesi Fen Bilimleri Dergisi (2006) Cilt 27 Sayı 1. 06100 Tandoğan- ANKARA. Bingham, F.T.,1982. Boron. In: Page, AL; Miller, RH; Keeney, D., R (Ed.) Methods of soil analysis: chemical and microbiological properties. Madison: American Society Bouyoucos, G., 1962. Hidrometer Method Improved for Making Particle Size Analysis of Soils, Agronomy Journal, 54, 464-465, Çelik, H., A_ao_lu, S. Y., Fidan, Y., Mara_alı, B., Söylemezo_lu, G. 1998. Genel Bağcılık, Sunfidan A._. Mesleki Kitaplar Serisi:1, Ankara,182-183s. Bozkurt, M.A. ve Karaçal, ., 1998. Farklı Form ve Miktarlarda Azotlu Gübrelemenin Ayçiçeği Çeşitlerinde Yağ Miktarına Etkisi. Y.Y.Ü. Ziraat Fak. Tarım Bilimleri Derg., 8: 43-49, Van. 80 Bremmer, J.M., 1965. Total Nitrogen. Methods of Soil Analysis, Part 2. ed. C.A. Black, American Soc. Ag. Inc. Pub. Agronomy Series, No.9, Madison, Wisconsin, USA. pp: 1149-1178. Çakmak, İ., Ekiz, H., Yılmaz, A., Torun, B., Köleli, N., Gültekin, İ., Alkan, A., Eker, S. 1997. Differential Response Rye, Triticale, Bread and Durum Wheats to Zinc Deficiency in Calcareous Soil. Plant and Soil 188: 1-10. Çıkılı, Y., 2005. Topraktan e Yapraktan Uygulanan Borun Bazı Ekmeklik ve Makarnalık Buğday Genotiplerinde Verim Ve Kimi Kalite Özelliklerine Etkisi. Ankara Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Toprak Anabilim Dalı doktora tezi. Ankara. Çimrin, K.M., Bozkurt, M.A. ve Akıncı, İ.E., 2000. Azot ve fosforun biberin (Capsicum Annuum L.) meyve ve yaprak besin elementi içeriğine etkisi.Fen ve Mühendislik Dergisi, 3 (2):174-181. Çimrin, M.K., 2000. Gübrelemenin Şeker Pancarının N, P, K İçeriği ve Alımına Etkisi. Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Ziraat Fakültesi, Tarım Bilimleri Dergisi (J. Agric. Sci.), 2001, 11(1):5-10 Demir, İ., 2009. Azot ve kükürdün ayçiçeği’nde ( Helianthus annuus L.) verim ve verim öğeleri ile bazı kalite özelliklerine etkisi. Doktora tezi. Ankara Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Tarla Bitkileri Anabilim Dalı. Ankara. Forth, H. D. and B. G. Ellis, 1988. Soil Fertility. John Wiley and Sons, New York. p: 212. Gökmen, Fatma, and Sait Gezgin. 2010. "Konya Ovası Topraklarında Bitkiye Elverişli Bor Durumunun Belirlenmesinde Kullanılacak En Uygun Kimyasal Ekstraksiyon Yöntem Veya Yöntemlerin Seçimi." SELÇUK TARIM VE GIDA BİLİMLERİ DERGİSİ 24.3: 79-86. Gül, V., 2013. Farklı Gelişme Sürelerine Sahip Yağlık Ayçiçeği (Helianthus Annuus L.) Genotiplerinin Farklı Azot Dozlarına Tepkileri. Atatürk Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü 2013. doktora tezi. Erzurum. Gregory S., Kelly N.D., 1997. Boron: A review of its nutritional interactions and therapeutic uses, Alternative Medicine Review, 2(1): 48-56. Grove, J. and Summer, M., 1982. Yield and Leaf Composition of Sunflower in Relation to N, P, K and Lime Treatments. Fertilizer Res., 367-378. Gülümser, A., Serhat, M., Özturan, Y. 2005. Fasulyede (Phaseolus vulgaris L.) yapraktan ve topraktan uygulanan farklı bor dozlarının verim ve verim unsurlarına etkisi. Akdeniz Üniversitesi Ziraat Fakültesi Dergisi, 18(2), 163-168. 81 Güneş, A., Alpaslan, M., Özcan, H., Çıkılı, Y. 2000. Türkiye’de yaygın olarak yetiştirilen mısır (Zea mays L.) çeşitlerinin Bor toksisitesine duyarlılıkları. Turk. J. of Agriculture and Forestry., 24:277-282. Güneş, A., Soy, M., 2003. Fosforun domates (Lycopersicum esculentum L.) bitkisinde bor toksisitesini önlemede etkisi. Ankara Üniv. Ziraat Fak. Tarım Bilimleri Dergisi, 9, 273-27. Halilova,H., 1996. Mikroelementlerin Biyokimyası. Tarım ve Köy Dergisi, III:52-53. Eylül-Ekim, Ankara. Hanlon, E.A., 1998. Elemental Determination by Atomic Absorption Spectrophotometry, ed. Karla, Y.P., Handbook of Reference Methods for Plant Analysis, CRC Pres, Washington, D.C., p.157. HO S.B, 2000. Boron deficiency of crops in Taiwan, Department of Agricultural Chemistry, National Taiwan University, 106: 1-15. Horneck, D.A., Hanson, D., 1998. Determination of Potassium and Sodium by Flame Emission Spectrophotometry, ed. Karla, Y.P., Handbook of Reference Methods for Plant Analysis, CRC Pres, Washington, D.C., p. 157-164. Hossain, M.A., Jahiruddin, M., Hoque, M.S. and Ali, M.I. 1994. Effect of genotype and sowing date on the response to boron in wheat. Pakistan J. Scientific and Industrial Research, 37(10); 432-435. Jones, J.B., 2001. Laboratory Guide for Conducting Soil Tests and Plant Analysis, CRC Pres, Washington, D.C, , p:115-119. Kacar, B. ve Katkat, V.A., 2007. Bitki Besleme, Nobel Yayınları, Ankara, 659 s. Kacar, B., İnal, A., 2010. Bitki Analizleri, Nobel Yayın Dağıtım, Ankara. Kacar, B., Katkat, A.V., 2010. Bitki Besleme, Nobel Bilim ve Araştırma Merkezi, 5.Baskı,Ankara-Türkiye. Kocabaş, I., 2009. Elma Yetiştiriciliğinde Bor Uygulamasının Önemi. Tarım Bilimleri Araştırma Dergisi 2 (1):127-130. Akdeniz üniversitesi Ziraat Fakültesi Toprak Bölümü, Antalya, TÜRKİYE ISSN: 1308-3945. Koç, H. ve Ö.F., Noyan., 1997. Tokat yöresinde azotlu ve fosforlu gübrelerin ayçiçeğinde (Helianthus annuus L.) verim ve verim unsurları üzerinde bir araştırma, U.Ü.Ziraat Fak. Dergisi, 6, 89-97 Karasu, A., Uzun, A., Öz, M., Başar, H., Turgut,İ., Göksoy, A.T., Açıkgöz, E., 2006. Kışlık Ara Ürün ve Azotlu Gübre Uygulamalarının Ayçiçeğinde (Helianthus annuus L.) Verim ve Önemli Tarımsal Özellikler Üzerine Etkileri. Uludag.Üniv.Zir.Fak.Derg., (2006) 20(1): 85-97 82 Lott, W.L., Gallo, J.P., Meaff, J.C., 1956. Leaf Analysis Tecnique in Coffe Research, Ibec. Research Inc. 1-9,21-24. Marschner, H., 2002, Mineral Nutrition of Higher Plants (2nd ed.) ,390. San Diego, CA: Academic Press. Mclean, E.O., 1982. Soil pH and Lime Requirement. Methods of Soil Analysis, Part 2. Chemical and Microbiological Properties, Ed.A.L. Page. American Soc. Ag. Inc. Pub. Agronomy Series, No.9, Madison, Wisconsin, USA., pp: 199-223. Nable, R.O., 1988. Resistance to boron toxicity amongst several barley and wheat genotypes: A preliminary examination of the resistance mechanism. Plant and Soil 112, 45-52. Nelson, D.W., Sommers, L., 1982. Total carbon, organic carbon and organic matter. Methods of Soil Analysis, Part 2. Chemical and Migrobiological Properties. Agronomy Monograph No.9 (2 nd Ed.) ASA-SSSA, Madison, Wisconsin, USA, pp: 539-579. Nelson, R.E., 1982. Carbonate and Gypsum. Methods of Soil Analysis, Part 2. Chemical and Microbiological Properties, Ed.A.L. Page. American Soc. Ag. Inc. Pub. Agronomy Series, No.9, Madison, Wisconsin, USA, pp: 181-196. Nyomura, A M S , Brown. P H, Freeman, M., 1997. Fall foliar-applied boron increase tissue boron concentration and nut set of almond Journal of the American Society for Horticultural Science 122(3) 405-410of Agronomy, pt.2, cap.25, p.431-447. Oluk, E., Demiray, H. 2004. Bor elementinin Sambro No:3 ayçiçeği (Helianthus annuus L.) çeşidinin büyümesi üzerine etkileri, Ege Üniv. Ziraat Fak. Derg., 41(1):181- 190. Olsen, S.R., Cole, V., Watanable, F.S. and Dean, L.A., 1954. Estimation of Available Phosphorus in Soils by Extraction With Sodium Bicarbonate. USDA Circular 939, USDA. U.S. Ozsoy, G. and E. Aksoy., 2013. Properties and classification of irrigated and non- irrigated Vertisols formed under Mediterranean climate. Journal of Food, Agriculture and Environment, 11(3&4):2478-2480 Orlovius, D., 1990. Dungung von Sonnenblumen. Pflug und Spaten 3, s.3. Overdahl, C., Evans, S. and Randal, G., 1982. Sunflower Experiments with Nitrogen and Potassium. Agric. Exp. Stn. Miisc. Pub. University of Minnesota, St. Paul, USA. Parr, A.J., Loughman, B.C., 1983. Boron and Membrane Functions in Plants. In D.A. Robb& W.S. Pierpoint, (Eds.), Metals and Micronutrients: Uptake and Utilization by Plants Annu. Proc. Phytochem. Soc. Eur. No. 21; 87-107.London: Academic Press. 83 Paull, J.G., Nable, R.O., Lake, A.W.H., 1992. Materne, M.A. and Rathjen, A.J., Response of annual medics (Medicago spp.) and field peas (Pisum sativum) to high concentrations of boron: Genetic variation and the mechanism of tolerance. Aust. J. Agric. Res. 43, 203-213.. Penca, S, Bellalouı, N, Greve C, Hu, H, Brown, H., 2001. Boron transport and soluble carbonhydrate concentrations in olive J Amer Soc Sei 126(3)291- 296. Penland, J.G., 1994. Diatary boron, brain function and congnitice performance, Environ Helath Perspect. Raese, J.T., 1997. Cold tolerance, yield, and fruit quality of 'd'Anjou' Pears influenced by nitrogen fertilizer rates and time of application. Journal Of Plant Nutrıtıon, 20 (7&8): 1007-1025 Rerkasem, B. and Jamjod, S., 1989. Correcting Boron Deficiency İnduced Ear Sterility in Wheat and Barley. Thai J. Soils Fert., 11; 200–209. Rhoades, J.D., 1982. Soluble Salts. Methods of Soil Analysis, Part 2. Chemical and Microbiological Properties, Ed.A.L. Page. American Soc. Ag. Inc. Pub. Agronomy Series, No.9, Madison, Wisconsin, USA, pp: 167-178. Salama, A. M. and I. Buzas., 1987. Effect of growth regulators and NPK fertilizers on the trace elements contents of sunflower in calcareous soils. Acta Agronomica Hungarica 36 (1-2), 37-42. Sarıçiçek, O., 2010. Kivi bitkisinde Borlu Gübrelemenİn Verim ve Yaprakların Bazı Bitki Besin Maddesi içerđkleri Üzerine Etkisi. ordu üniversitesi fen bilimleri anailim dalı. Toprak bilimi ve bitki besleme anabilim dalı. Yüksek lisans tezi. Ordu. Samui, R.C. and Bhattacharyya, P., 1980. Effect of Soil and Foliar Application of Nitrogen, Potassium and Molybdenum on Oil Content and Yield and Chemical Composition of Sunflower. J. Indian Soc. Soil. Sci., 28: 293-298. Scaife,A. And Turner,M., 1983. diagnosis of Mineral Disorders in Plants. Volume 2 Vegetables. 96 s. London. Shaaban, M.M, El-Fouly, M.M. and Abdel-Maguid, A.A., 2004. Zinc-boron Relationship in Wheat Plants Grown under Low or High Levels of Calcium Carbonate in the Soil. Pakistan J. Biol. Sci., 7(4); 633-639. Shorrocks, V., 1997. The Occurrence and Correction of Boron Deficiency. In Boron in Soil and Plants: Reviews Ed: Dell B, Brown P.H., Bell R.W. Singh, J.P., Dahiya, D.J. and Narwal, R.P., 1990. Boron uptake and toxicity in wheat in relation to zinc supply. Fertilizer Research, 24(2): 105-110. 84 Soil Survey Manual., 1951. U.S. Department of Agriculture Hand Book. 18, p. 235. Sözbilici, Y., 1996. Harran Ovası koşullarında ikinci ürün ayçiçeğinin fosforlu gübre isteğinin tesbiti. Harran Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü. Sepehr, E., Malakouti, M.J. and Rasouli, M.H., 2002. The Effect of K, Mg, S and Micronutrients on the Yield and Quality of Sunflower in Iran. 17th WCSS, 14-21 August 2002, Thailand, Symposium 4, pp. 2260. Taban, S., Alparslan, M., Kütük, C., İnal, A., Erdal, İ., 1995. Relationship between boron and calcium in wheat (Triticum aestivum L). Soil Fertility and Fertilizer Management 9 th International Symposium of CIEC. P:85-90, 25-30 September 1995. Kuşadası, Turkey. Taşdemir-Bozbay, G., 2006. Değişik Azot ve Çinko Dozlarının Buğday Bitkisinde Büyüme ve Verim Üzerine Etkisi. Çukurova Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü. toprak anabilim dalı. Adana. Thomas, G.W., 1982. Exchangeable Cations. Methods of Soil Analysis, Part 2. Chemical and Microbiological Properties, Ed.A.L. Page, American Soc. Ag. Inc. Pub. Agronomy Series, No.9, Madison, Wisconsin, USA, , pp: 159-164. Watanabe, F.S., Olsen, S.R., 1965. Test of an Ascorbic Acid Method for Determining Phosphorus in Water and NaHCO3 Extracts from Soil, Soil science Soc. Am. Porc., 29, 677-678. Wolf, B., 1971. The determination of boron soil extracts, plant materials, composts, manures, water and nutrient solutions. Soil Science And Plant Analysis, 2(5),(5),63- 374. Yıldıztekin, M., Tuna, A.L., 2015. Ayçiçeği (Helianthus annuus L.) Bitkisisi Polikültür Koşullarda Yetiştirildiğinde Bor Alımını Etkilenir mi? Ege Üniv. Ziraat Fak. Derg., 2015, 52 (1):99-106 ISSN 1018 – 8851 Yıldız, T., 2014. Farklı Azot Dozlarının Ayçiçeği (Helianthus Annuus L.) Çeşitlerinde Verim Ve Verim Unsurları Üzerine Etkisinin Belirlenmesi. Iğdır Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Tarla Bitkileri Anabilim Dalı. Iğdır. Zengin, M., Gökmen, F., Gezgin, S. ve Çakmak, ., 2008a. Potasyum ve Magnezyumlu Gübrelemenin şeker Pancarı Verimine Etkileri. 4. Ulusal Bitki Besleme ve Gübre Kongresi, 8-10 Ekim 2008, Bildiri Kitabı, sf: 310-318, Konya. Zengin, M., Gökmen, F., Gezgin, S. and Çakmak., 2008b. Effects of Different Fertilizers with Potassium and Magnesium On The Yield and Quality of Potato. Asian J. of Chemistry; 20(1): 663-676. 85 ÖZGEÇMİŞ Adı, Soyadı: Zafer Beştaş Doğum Yeri ve Yılı: PAZAR/RİZE 13.08.1987 Bildiği Yabancı Diller İngilizce iyi ve Düzeyi: Eğitim Durumu: Başlama - Bitirme Kurum Adı Yılı Lise: 2003 2006 PAZAR ATATÜRK LİSESİ Lisans: 2008 2013 ULUDAĞ ÜNİVERSİTESİ Yüksek Lisans: 2013 Katıldığı Proje ve Bor Toksisitesinin Bitki Gelişimi Üzerine Etkisi ve Toplantılar: Toksisitenin Giderilmesine Yönelik Uygulamalar adlı projede araştırıcı. Proje no: OUAP (Z) 2014/8 (proje devam ediyor) İletişim (e-posta): bestas.zafer@gmail.com Tarih:09 / 06 /2015 İmza: Adı Soyadı: Zafer BEŞTAŞ 86