i T.C. BURSA ULUDAĞ ÜNĠVERSĠTESĠ SOSYAL BĠLĠMLER ENSTĠTÜSÜ ULUSLARARASI ĠLĠġKĠLER ANABĠLĠM DALI ULUSLARARASI ĠLĠġKĠLER BĠLĠM DALI TÜRKĠYE’NĠN ENERJĠ GÜVENLĠĞĠ BAĞLAMINDA IRAK VE KÜRDĠSTAN BÖLGESEL YÖNETĠMĠ ĠLE ĠLĠġKĠLER (2003-2019) (DOKTORA TEZĠ) Nazlı TÜMEN BURSA ii BURSA ULUDAĞ ÜNĠVERSĠTESĠ SOSYAL BĠLĠMLER ENSTĠTÜSÜ ULUSLARARASI ĠLĠġKĠLER ANABĠLĠM DALI ULUSLARARASI ĠLĠġKĠLER BĠLĠM DALI TÜRKĠYE’NĠN ENERJĠ GÜVENLĠĞĠ BAĞLAMINDA IRAK VE KÜRDĠSTAN BÖLGESEL YÖNETĠMĠ ĠLE ĠLĠġKĠLER (2003-2019) (DOKTORA TEZĠ) Nazlı TÜMEN DanıĢman: Prof. Dr. Muzaffer Ercan YILMAZ BURSA- 2020 ii T.C. ULUDAĞ ÜNĠVERSĠTESĠ SOSYAL BĠLĠMLER ENSTĠTÜSÜ MÜDÜRLÜĞÜNE Uluslararası ĠliĢkiler Anabilim Dalı, Uluslararası ĠliĢkiler Bilim Dalın‟da 7116003 numaralı Nazlı TÜMEN‟in hazırladığı “Türkiye‟nin Enerji Güvenliği Bağlamında Irak ve Kürdistan Bölgesel Yönetimi ile ĠliĢkiler (2003-2019)” konulu (Doktora Tezi) ile ilgili tez savunma sınavı, ...../..../2020 günü ..... ,..... saatleri arasında yapılmıĢ, sorulan sorulara alınan cevaplar sonunda adayın tezinin/çalıĢmasının .................................. (baĢarılı/baĢarısız) .............(oy birliği/oy çokluğu) ile karar verilmiĢtir. Üye (Tez DanıĢmanı ve Sınav Komisyonu BaĢkanı) Prof. Dr. Muzaffer Ercan YILMAZ Üye Prof. Dr. Tayyar ARI Üye Prof. Dr. Mehmet YÜCE Üye Dr. Öğr. Üyesi Hanefi YAZICI Üye Prof. Dr. Gökhan Özkan . .21.../..07.../2020 iii Yemin Metni Doktora tezi olarak sunduğum “Türkiye‟nin Enerji Güvenliği Bağlamında Irak ve Kürdistan Bölgesel Yönetimi ile ĠliĢkiler (2003-2019)” baĢlıklı çalıĢmanın bilimsel araĢtırma, yazma ve etik kurallarına uygun olarak tarafımdan yazıldığına ve tezde yapılan bütün alıntıların kaynaklarının usulüne uygun olarak gösterildiğine, tezimde intihal ürünü cümle veya paragraf bulunmadığına Ģerefim üzerine yemin ederim. 04/08/2020 Adı Soyadı : Nazlı Tümen Öğrenci No : 7116003 Anabilim Dalı : Uluslararası ĠliĢkiler Programı : Uluslararası ĠliĢkiler Statüsü : Doktora iii ÖZET Yazar Adı ve Soyadı : Nazlı Tümen Üniversite : Uludağ Üniversitesi Enstitü : Sosyal Bilimler Enstitüsü Anabilim Dalı : Uluslararası ĠliĢkiler Bilim Dalı : Uluslararası ĠliĢkiler Tezin Niteliği : Doktora Tezi Sayfa Sayısı : xi + 300 Mezuniyet Tarihi : .../..../2020 Tez DanıĢman(ları) : Prof. Dr. Muzaffer Ercan YILMAZ TÜRKĠYE’NĠN ENERJĠ GÜVENLĠĞĠ BAĞLAMINDA IRAK VE KÜRDĠSTAN BÖLGESEL YÖNETĠMĠ ĠLE ĠLĠġKĠLER (2003-2019) Klasik anlamda enerji güvenliği kavramı, çeĢitli formlardaki ve yeterli miktardaki enerjinin bulunabilirliği olarak tanımlanabilir. Ayrıca enerji güvenliği, uygun fiyattaki enerji kaynaklarına, çevreye zarar vermeden ulaĢabilirlik olarak da değerlendirilebilir. Enerji güvenliği uluslararası iliĢkiler gündeminde yer alan konulardan biri olarak çok boyutlu ve çok değiĢken bir kavramdır. Bu bağlamda Uluslararası ĠliĢkiler disiplinindeki teorilerin her biri enerji güvenliği konusuna farklı bir bakıĢ açıĢı çizmiĢtir. Temeli 1990 lı yıllara dayanan ve güvenlik tanımlamalarında artan ölçüde kullanılmaya baĢlayan kavramlardan biri olan enerji güvenliği kavramı bu tezin kuramsal bir alt yapısını oluĢturmaktadır. Bu çalıĢma, Türkiye’nin enerji güvenliği bağlamında Irak ve Kuzey Irak Bölgesel Yönetimi ile iliĢkilerini 2003 yılından baĢlayarak günümüze değin analiz etmektedir. Bu süreç 2003 yılında baĢlayarak 2019’a kadar devam etmiĢtir. Metodoloji bağlamında çalıĢma, kartopu yöntemi temelinde uzman kiĢilerle yapılan yüz-yüze derinlemesine görüĢmelere dayanmıĢtır. Bunun yanı sıra, konu ile alakalı yazılı ve görsel kaynaklar da ikincil veri olarak kullanılmıĢtır. ÇalıĢma sonucu elde edilen bulgulara göre Türkiye’nin, IKBY ve Irak Merkezi Hükümeti arasındaki iliĢkileri “Irak’ın iç politika sorunu” olarak ele alınmakta, Irak Merkezi Hükümeti ve IKBY arasındaki siyasi, idari ve ekonomik sorunların dıĢında kalarak denge politikası yürütmektedir. Anahtar Sözcükler: Türkiye’nin Enerji Güvenliği, Türkiye-Irak ĠliĢkileri, Türkiye-Kürdistan Bölgesel Yönetimi ile ĠliĢkiler, Enerji Güvenliği iv ABSTRACT Name and Surname : Nazlı Tümen University : Uludağ University Institution : Social Science Institution Field : International Relations Branch : International Relations Degree Award : PhD Page Number : xi + 300 Degree Date: : Supervisor(s): : Prof. Dr. Muzaffer Ercan YILMAZ TURKEY’S RELATIONS WITH IRAQ AND KURDISTAN REGIONAL GOVERNMENT WITHIN THE CONTEXT OF TURKEY’S ENERGY SECURITY Security of energy can be described as accessible necessary amount of energy found in various forms. There is another explanation of security of energy, it is explained as to reach to the best quality of energy without damaging the environment in the right price. Security of energy is part of the International Relations hot topic and it is a term where it is very changeable and has many different aspects. This is the reason why every theory in International Relations has drawn a different point of view in security of energy. The base of energy security concept comes from 1990s and it became popular to use energy security in the context of International Relations since then. This study has been based theoretically on the exploration of the energy security concept. It analyzes Turkey’s energy security relations with Iraq and North Iraq’s Regional Government is starting from 2003 and to the present day. The timeline for the research that is included in the study is starting from 2003 to the end of 2019. The methodology of the study is based on snowball sampling that is composed of research that’s been done with many face to face interviews and meetings with professional experts. Moreover, previous research on the subject has been used as the secondarydata. According to the findings of the study, Turkey’s relations with the Kurdistan Reginal Goverment (KRG) and the Iraq Central Government is considered as the “Internal problems of the Iraq Government”. Also, Turkey has been staying out of the political and governmental relations between Iraq Central Government and Kurdistan Regional Government and tries to keep a balanced political relations. Key Words: Turkey’s Energy Security, Turkey-Iraq Relations, Turkey- Kurdish Regional Government Relations, Energy Security v ÖNSÖZ Doktora tezimin bana öğrettiği en önemli kazanımlardan biri bilimsel çalıĢmanın ne kadar emek harcanarak, sabır ve düzenli bir çalıĢma gerektirdiğini yaĢayarak öğrenmek olmuĢtur. Daha önce enerji güvenliği kapsamında Türkiye'yi içeren pek çok yüksek lisans tez konusu, enerji güvenliği kapsamında analiz edilmiĢtir. Doktora tez konusu kapsamında ise AB enerji güvenliği politikası ve Türkiye, Enerji güvenliği ve Türkiye ve Rusya'nın AB politikasının enerji güvenliğine etkisi konuları çalıĢılmıĢtır. Tez konumuz, özellikle "Irak Enerji Politiği" son zamanlarda önemli bir parametre olarak algılanması ve daha önce çalıĢılmamıĢ güncel bir konu olması açısından önem arz etmektedir. Bu sebeple bu çalıĢma, literatürdeki boĢluğu doldurmayı amaçlamaktadır. Tez yazmak son derece meĢakkatli ve zaman alan bir iĢtir. Yüzlerce sayfalık bir metin ortaya çıkarmak için sayfa sayısından çok daha fazla sayıda kaynak taranır, bu kaynakların kimilerinden hiç yararlanılmaz, kimilerinin de içerisindeki bir tek cümle bulunur ve o cümleye atıf verilir. Cümlelerin düzgün olması ve tezin bir bütün olarak tutarlı bir kurgusu olması gerekir. Kısacası, tez yazmak zaman alır. Bu sıkıntılı süreçte desteğini her zaman arkamda hissettiğim değerli hocam Prof. Dr. Muzaffer Ercan Yılmaz‟a, ayrıca, tez izleme komitesi üyesi hocam Prof. Dr. Tayyar Arı‟ya da çok kıymetli katkılarından ve eleĢtirilerinden dolayı teĢekkürü bir borç bilirim. Bu süreçte desteğini esirgemeyen sevgili hocam Uluslararası Uygulama ve AraĢtırma Merkezi Müdürü Doç. Dr. Seda ġahin‟e, Sevgili Annem Prof. Dr. Gülendam Tümen'e ve Sevgili Babam Dr. Burhan Tümen‟e teĢekkürü bir borç bilirim. Nazlı TÜMEN Ağustos 2020 Bursa vi ĠÇĠNDEKĠLER TEZ ONAY SAYFASI ............................................ Hata! Yer iĢareti tanımlanmamıĢ. ÖZET .............................................................................................................................. iii ABSTRACT ................................................................................................................... iiv ÖNSÖZ ............................................................................................................................ v ĠÇĠNDEKĠLER ............................................................................................................... vi TABLOLAR ................................................................................................................ viii ġEKĠLLER ..................................................................................................................... iix KISALTMALAR ............................................................................................................. x GĠRĠġ ............................................................................................................................... 1 BĠRĠNCĠ BÖLÜM KURAMSAL VE TEORĠK ÇERÇEVE : ENERJĠ GÜVENLĠĞĠ VE JEOPOLĠTĠK UNSURLAR 1.1. Enerji Kavramının Tanımı ve Tarihsel GeliĢimi ....................................................... 4 1.1.1. Enerjinin Tarihsel GeliĢimi ........................................................................... 10 1.2. Enerji Güvenliği Kavramı ve Tanımı ...................................................................... 18 1.3. Enerji Güvenliğinin Tarihi GeliĢimi ....................................................................... 34 1.4. Petrolün Ülkelerin Siyasi Tarihine Etkisi ............................................................... 37 1.5. Enerji Güvenliğinin GeliĢiminde Rol Alan Küresel Aktörler ................................. 42 1.6. Uluslararası Jeopolitik Unsurların Kavramı ............................................................ 62 1.6.1. Uluslararası Enerji Jeopolitiğinin Tarihsel Süreci ........................................ 64 1.6.2. Uluslararası Enerji Arz Güvenliği Kavramı ................................................. 68 1.6.3. Uluslararası Enerji Güvenliği ve Enerji Jeopolitizimin ĠliĢkisi .................... 85 1.6.3.1. 1973-1974 (1.) Petrol Krizi, Ekonomik-Siyasi Nedenleri ve Sonuçları ................................................................................................. 86 1.6.3.2. 1979-1980 (II.) Petrol Krizi, Ekonomik-Siyasi Nedenleri ve Sonuçları ............................................................................................... 88 1.6.3.3. 1990-1991 (III.) Petrol Krizi, Ekonomik-Siyasi Nedenleri ve Sonuçları ................................................................................................ 88 1.7 .Uluslararasi ĠliĢkiler Teorileri Açısından Enerji Güvenliği .................................... 91 1.7.1. Liberalizm Perspektifinden Enerji Güvenliği ............................................... 91 1.7.2. Neoliberalizm Perspektifinden Enerji Güvenliği .......................................... 95 1.7.3. Neo-Gramsci EleĢtirel Kuram Perspektifinden Enerji Güvenliği ................. 97 1.7.4. Realizm Perspektifinden Enerji Güvenliği ................................................... 99 1.7.5. Neorealizm Perspektifinden Enerji Güvenliği ............................................ 102 1.7.6. ĠnĢacı Kuram Perspektifinden Enerji Güvenliği ......................................... 105 ĠKĠNCĠ BÖLÜM 108 TÜRKĠYE’NĠN ENERJĠ GÜVENLĠĞĠ VE ENERJĠ GÖRÜNÜMÜ 2.1. Türkiye‟nin Jeopolitik Görünümü ......................................................................... 108 2.1.1. Dünya Enerji Jeopolitiğinde Türkiye‟nin Konumu .................................... 112 2.2.2. Türkiye‟nin Küresel Enerji Denkleminde Yeri .......................................... 115 2.3. Türkiye‟nin Enerjide DıĢa Bağımlılığı .................................................................. 116 2.3.1. Türkiye‟de Üretilen ve Tüketilen Petrol Oranları ....................................... 118 2.3.2.Türkiye‟de KanıtlanmıĢ Petrol ve Doğalgaz Rezervleri .............................. 121 2.4. Türk DıĢ Politikasında Enerji Güvenliğine YaklaĢım ........................................... 122 2.4.1. Türk DıĢ Politikasında Enerji Güvenliği Algısı .......................................... 124 2.4.2. Türkiye‟nin Ülkelerin Enerji Arzlarının KarĢılanmasında Üstlendiği Rol .............................................................................................. 129 vii 2.4.3. Türkiye‟den Geçen Boru Hatları ve Türkiye Enerji Jeopolitiğinde Önemi .......................................................................................................... 131 2.4.4. Türkiye‟den Geçen Boru Hatlarının Güvenliği ve Önemi.......................... 133 2.4.5. Türkiye Enerji Politikalarının Belirlenme Süreci ....................................... 137 2.4.6. Türkiye‟nin Enerji Güvenliğinin Sağlanmasında Askeri Boyut ................. 141 2.4.7. Türkiye‟nin Enerji Güvenliğinin Sağlanmasında Siyasi Boyut .................. 143 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM IRAK COĞRAFYASINDA ENERJĠ KAYNAKLARI GÜVENLĠĞĠ VE 145 ENERJĠ GÖRÜNÜMÜ 145 3.1. Irak'ın Jeopolitik Özelliği ...................................................................................... 145 3.1.1. Irak‟ın Coğrafik Yapısı ............................................................................... 147 3.1.2. Irak‟ın Etnik Yapısı .................................................................................... 147 3.1.3. Irak'ın Siyasi ve Ekonomik Yapısı ............................................................ 148 3.2. Irak‟ta YaĢanan ĠĢgaller; Birinci Körfez SavaĢı ................................................... 151 3.2.1. Irak‟ın ABD Tarafından ĠĢgali ve Irak Üzerindeki Etkisi .......................... 153 3.2.2. Ġkinci Körfez SavaĢı ve Irak'a Etkisi .......................................................... 156 3.2.3. Ġkinci Körfez SavaĢından Sonra Irak‟ta Siyasi Durum ............................... 157 3.2.3.1. Irak‟ta Petrolün Tarihi GeliĢimi .......................................................... 159 3.2.3.2. Irak‟ta Bulunan Boru Hatları ve Güncel Durumları ........................... 165 3.2.4. Irak‟ta Diğer Bir Enerji Alternatifi Olarak Doğal Gaz ............................... 170 3.2.5. Irak Bölgesel Kürt Yönetimi (IKBY) Siyasi Tarihi ................................... 171 3.2.6. Kuzey Irak Petrol Üretimi Ġhracatı ve Türkiye ile ĠliĢkileri ...................... 179 3.2.7.Türkiye-Irak Ham Petrol Boru AntlaĢmasının Maddeleri .......................... 182 DÖRDÜNCÜ BÖLÜM TÜRKĠYE’NĠN IRAK VE KÜRDĠSTAN BÖLGESEL YÖNETĠMĠ ĠLE 184 ENERJĠ ĠLĠġKĠLERĠ 4.1. Irak Merkezi Hükümeti ve Türkiye Arasında Ekonomik ArayıĢlar Çercevesinde Enerji ĠliĢkileri ................................................................................. 184 4.2. Irak Kürdistan Bölgesel Yönetimi ve Türkiye Arasında Enerji ĠliĢkileri ile GeliĢen YakınlaĢma ............................................................................................... 199 4.3. Irak Kürdistan Bölgesel Yönetiminin Yapısı ........................................................ 205 4.4. Kürdistan Bölgesel Yönetimi ile GeliĢen ĠliĢkiler (2003-2019) ........................... 209 4.4.1. DEĠK (Türkiye-Irak ĠĢ Konseyi) ve IKBY Bölgesinde ÇalıĢan Türk ġirketler ........................................................................................................ 217 4.4.2. Türkiye ve Kuzey Irak Arasında Yapılan Enerji AnlaĢmaları 219 4.4.3. Türkiye-Exxon Mobil Arasında Kuzey Irak Petrolleri Ġçin Yapılan Enerji AnlaĢmaları ...................................................................................... 239 4.4.4. Terör Örgütlerinin Türkiye-IKBY Arasındaki GeliĢen Enerji Politikalarına Etkisi ....................................................................................... 242 4.4.4.1. IġĠD‟in Türkiye-IKBY Arasındaki Enerji Politikalarına Etkisi .......... 244 4.4.4.2. PKK Terör Örgütü‟nün Türkiye- IKYB Enerji Politikalarına Verdiği Olumsuz Etkileri .................................................................................. 246 4.5. Türkiye‟nin Irak ve Kürdistan Bölgesel Yönetimiyle ĠliĢkilerinde Olası Risk ve Tehditler ve Çözüm Önerileri ................................................................................ 249 SONUÇ VE DEĞERLENDĠRME ............................................................................ 258 KAYNAKLAR ........................................................................................................... 264 ÖZGEÇMĠġ ................................................................................................................ 301 viii TABLOLAR Tablo 1 : 1996-2018 Yılları Arasında Örgütlere Göre Total KanıtlanmıĢ Petrol Rezerv ............................................................................................ 8 Tablo 2 : 2008-2018 Yılları Arasında Örgütlere Göre Petrol Üretim Miktarı ......... 8 Tablo 3 : 2006-2018 Yılları Arasında Örgütlere Göre Petrol Tüketim Miktarı ...... 9 Tablo 4 : Nihai Tüketim Sektörleri Bazında Dünya‟da Toplam Enerji Tüketimi (MToe) ..................................................................................... 11 Tablo 5 : 2016-2018 Yılları Arasında Dünya Genelinde ve OECD Ülkelerinde Doğal Gaz Kullanımı (milyar/ metreküp) .............................................. 14 Tablo 6 : 2007-2015 Yılları Arasında Türkiye Genelinde Doğal Gaz Tüketimi ........................................................................................... 14 Tablo 7 : Petrolün Tarihsel Serüveni (1745-2019) ................................................. 40 Tablo 8 : Jeopolitikte Etkili Olan Unsurlar. .......................................................... 109 Tablo 9 : Türkiye‟nin Enerji Denge Tablosu ........................................................ 119 Tablo 10 :Yıllar Ġtibariyle TaĢınan Ham Petrol Miktarları .................................... 194 Tablo 11 : Irak Petrol ve Doğalgaz Sektöründe Boru Hatları ................................. 240 ix ġEKĠLLER ġekil 1 : Petrol Rezervlerinin Dünya Genelinde Dağılımı .................................... 16 ġekil 2 : Dünyada Yakıt KarıĢımı: Tüketim ArtıĢı ............................................... 17 ġekil 3 : Yıllara Göre Dünya Örgütlerinde Kullanılan Enerji ÇeĢidi ................... 17 ġekil 4 : Türkiye Üzerindeki Enerji Nakil Hatları ................................................. 56 ġekil 5 : Dünya Genelinde Enerji Kaynaklarının Dağılım Yüzdeleri ................... 83 ġekil 6 : Dünyada Enerji Zengini ve Enerji Fakiri Ülkeler ................................... 83 ġekil 7 : Dünya Petrol Rezervleri ve Kaynaklar .................................................. 113 ġekil 8 : 2017 Yılında Türkiye‟nin Petrol Ġthal Ettiği Ülkeler ............................ 120 ġekil 9 : Türkiye‟den Geçen Uluslararası Enerji Boru Hatları ............................ 132 ġekil 10 : Avrupa‟ya UlaĢan Boru Hatları ............................................................. 135 ġekil 11 : Irak‟ın 2030 yılına kadar petrol üretiminde Dünya sıralaması .............. 165 ġekil 12 : Ortadoğu Boru Hatlar ............................................................................ 166 ġekil 13 : Türkiye-IKBY Petrol Boru Hattı ve Irak Enerji Alt Yapısı .................. 234 x KISALTMALAR Kısaltma Bibliyografik Bilgi AB : Avrupa Birliği ABD : Amerika BileĢik Devletleri AKP : Adalet ve Kalkınma Partisi ALOC : Anglo-Iranian Oil Company APERC : Asya Pasifik Ekonomik ĠĢbirliği Bölgesi APOC : Anglo-Persian Oil BAE : BirleĢik Arap Emirlikleri BDT : Bağımsız Devletler Topluluğu BM : BirleĢmiĢ Milletler BMGK : BirleĢmiĢ Milletler Güvenlik Konseyi BOP : Büyük Ortadoğu Projesi BTC : Bakü-Tiflis-Ceyhan Ham Petrol Boru Hattı DAEġ : Irak ġam Ġslam Devleti DEĠK : DıĢ Ekonomik ĠliĢkiler Kurulu DNO : Norveç Petrol ve Doğal Gaz ġirketi EECD : Avrupa Ekonomik ĠĢbirliği FKÖ : Filistin KurtuluĢ Örgütü HUB : Enerji Merkezi IAEA : Uluslararası Atom Enerjisi Ajansı IEA : Uluslararası Enerji Ajansı IKDP : Irak Kürdistan Demokrat Partisi IKYB : Irak Kürt Bölgesel Yönetimi IġĠD : Irak ġam Ġslam Devleti KDP : Kürdistan Demokrat Partisi KTC : Kürdistan Teali Cemiyeti KYB : Kürdistan Yurtseverler Birliği MTEP : Milyon Ton EĢdeğeri Petrol MÜSĠAD : Müstakil Sanayici ve ĠĢ Adamları Derneği NATO : Kuzey Atlantik AnlaĢması Örgütü OAPEC : Arap Petrol Ġhraç Eden Ülkeler Örgütü OECD : Ekonomik ĠĢbirliği ve Kalkınma Örgütü OPEC : Petrol Ġhraç Eden Ülkeler Örgütü PEJAK : Kürdistan YaĢam Partisi PKK : Kürdistan ĠĢçi Partisi PYD : Demokratik Birlik Partisi RSFSC : Rusya Sosyalist Federatif Sovyet Cumhuriyeti SDG : Suriye Demokratik Güçleri SOFA : Status of Forces Agreement SSCB : Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği TANAP : Trans Anadolu Doğalgaz Boru Hattı xi TANAP : Trans Anadolu Doğal Gaz Boru Hattı Projesi TBMM : Türkiye Büyük Millet Meclisi TEP : Ton eĢdeğer petrol TĠM : Türkiye Ġhraçcılar Meclisi TMB : Türkiye Müteahhitler Birliği TOBB : Türkiye Odalar Borsalar Birliği TPAO : Türkiye Petrol Anonim Ortaklığı TPIC : Turkish Petroleum International Company TUĠK : Türkiye Ġstatistik Kurumu TWh : Terawatt saat'in kısaltması UAE : United Arab Emirates UNDP : BirleĢmiĢ Milletler Kalkınma Programı UNIFIL : BirleĢmiĢ Milletler Lübnan Geçici Görev Gücü UNSCOM : BirleĢmiĢ Milletler Irk Ayrımcılığının Önlenmesi Komitesi ÜĠYOK : Türkiye'de Ülke Ġçinde Yerinden OlmuĢ KiĢiler 1 GĠRĠġ Enerji, insan hayatının devamlılığında önem arz eden en temel kaynaklardan biri olmuĢtur. Günümüzde ise ülkelerin geliĢmesinde ve güçlenmesinde en önemli rolü oynamaktadır. Bilimsel ve teknolojik geliĢmeler ıĢığında, değiĢen hayat tarzının olumlu bir sonucu olarak enerji ihtiyacı artmıĢtır. Toplumun gereksinim duyduğu Ģey, enerjiyi temiz ve ucuz yollardan temin etmektir. Devletler bu amaç doğrultusunda enerjiyi en verimli biçimde kullanarak, geliĢtirerek ve enerji harcamasını en aza indirgeyerek, enerjiyi en fazla üretebilen, güvenle iletilebilen ve tüketilebilen bir yapı kurmaktadırlar. Petrol ve doğalgaza alternatif yeni bir enerji kaynağı bulunmadıkça veya petrol kullanımı, üretime oranla ciddi bir Ģekilde düĢmedikçe, enerji güvenliği dünya jeopolitiğini yönlendiren birinci öncelikli konu olmaya devam edecektir. Ortadoğu gibi ekonomik değeri yüksek, petrol ve doğal gaz gibi enerji kaynaklarını ihtiva eden ve nakil hatları üzerinde bulunan bölgelerde yaĢanan amansız mücadele 21.yüzyıla da damgasını vuracaktır. Anahtar konumunda olan ülkemiz için, enerji güvenliği ve ihraç güzergahlarının çeĢitliliği önem arz etmektedir. Çünkü enerji güvenliği, üretici ve tüketici ülkeler için önem arz etmektedir. Literatürde, enerji güvenliğinin ne olduğu konusunda bir uzlaĢı olmayıĢına rağmen, Uluslararası ĠliĢkiler Disiplininde de en önemli tartıĢma konularından biri olmuĢtur. Enerji güvenliğinde gelinen noktada; enerji güvenliğinin dıĢ politikadaki önemi ve sürekliliği daha da artacaktır. Bu bakımdan, bu çalıĢmada, öncelikle enerji ve enerji güvenliği kavramı ve tarihsel süreç içerisinde yüklendiği yeni anlamlar ele alınarak enerji güvenlii disiplinindeki yeri değerlendirilecektir. Bunun yanı sıra Neo-liberal teoriler, KarĢılıklı bağımlılık teorisi ve Realist teori, Türkiye-IKBY iliĢkilerinin enerji güvenliği açısından incelememize ıĢık tutacaktır. Enerji güvenliği, realist yaklaĢıma göre, uluslararası sistemde devlet tarafından sağlanır. Realist yaklaĢımda, enerji güvenliği bağlamında dıĢ politika davranıĢlarını açıklamada kullanılan kavram olarak doğal kaynak milliyetçiliğinde enerji güvenliği hem amaç hem de araç olabilir. Robert Keohane ve Joseph Nye gibi neo-liberal teorisyenler ise küreselleĢmenin geliĢimiyle birlikte uluslararası enerji sisteminin inĢası için uluslararası kurumların önemine vurgu 2 yapmıĢlardır. Ayrıca, 1970 ler boyunca enerji kaynaklarını güvence altına alma meselesi devletlerin dıĢ politika yapım süreçlerinin temelini oluĢturmuĢtur. Dolayısıyla Uluslararası ĠliĢkiler teorileri, enerji güvenliğini açıklamada en önemli araçlardan biridir. Türkiye-Irak enerji iliĢkilerinin değerlendirildiği bu tezimizde, Türk akademisyenleri ve uzmanları da sundukları destek ve katkılar ile rol oynamıĢlardır. AraĢtırma soruları da Ģu Ģekildedir; -Türkiye‟nin enerji güvenliği politikalarının güçlü ve zayıf yanları nelerdir? -Uluslararası ĠliĢkiler teorileri ve jeopolitik teorilerin enerji güvenliği ile ilgili değerlendirmeleri yeterli midir? -KarĢılıklı bağımlılık teorisi üzerinden düĢünülürse, Türkiye ve IKBY arasındaki iliĢkiler nasıl açıklanabilir ya da bu teori açıklamada yeterli midir? -Türkiye-IKBY iliĢkilerinde ciddi bir ilerleme var mıdır? -Türkiye ile Irak iliĢkileri arasında ciddi sorunlar var mıdır? Enerji güvenliği kavramı uluslararası iliĢkilerin çok boyutlu teorileri çerçevesinde analiz edildikten sonra, Türkiye‟nin enerji güvenliği ve enerji görünümü analiz edilecektir. Irak Enerji Güvenliğinde, enerji güvenliğinin en fazla anlam kazandığı yer Irak olduğundan Türkiye-Irak iliĢkilerinde tarihsel arka plan ve bölgedeki Türkiye-Irak enerji iliĢkileri irdelenecektir. Bu bakımdan enerji güvenliği, Türkiye, Irak ve Kürdistan Bölgesel Yönetimi ile iliĢkilerinin parametrelerini belirleyen en önemli faktör olmuĢtur. Türkiye ile Irak Kürdistan Bölgesel Yönetimi iliĢkileri enerji güvenliği çerçevesinde ele alındıktan sonra, çalıĢmada odaklanılacak bir diğer konu Türkiye‟den geçen boru hatlarının güvenliği ve önemi olacaktır. Irak‟ın güvenliği ve bölgenin jeopolitiği yeniden Ģekillenme sürecindedir ve Türkiye‟nin bu sürecin neresinde durduğunu en iyi Ģekilde sorgulaması gereken ülkelerin baĢında gelmektedir. Türkiye‟nin jeopolitiğinin de önem arz ettiğinin vurgulandığı bu tezde, ülkemizi çok yakından ilgilendiren jeopolitik teorisyenleri ve bu doğrultuda jeopolitik teorilerin enerji güvenliği ile değerlendirmelerine yer verilecektir. Türkiye‟nin Irak Merkezi Hükümeti ve Irak Kürt Bölgesel Yönetimi ile enerji bağlamında yaĢanan güvenlik, ekonomik 3 iliĢkiler, bölgede yaĢanan terör örgütlerinin etkileri de göz önüne alınarak değerlendirilecektir. ÇalıĢma, sonuç ve değerlendirme bölümüyle tamamlanacaktır. 4 BĠRĠNCĠ BÖLÜM KURAMSAL VE TEORĠK ÇERÇEVE : ENERJĠ GÜVENLĠĞĠ VE JEOPOLĠTĠK UNSURLAR 1.1. Enerji Kavramının Tanımı ve Tarihsel GeliĢimi Enerji, insan hayatında vazgeçilmez ve ikame edilmesi mümkün olmayan bir unsurdur. 1 Üretimin en önemli faktörü olmakla birlikte enerji tüketimi, ülkelerin geliĢmiĢlik, kalkınma ve refah düzeyleri arasında doğrusal bir iliĢkiye de sahiptir. 2 Enerji kullanımı, çevre faktörü ve enerji kaynaklarına bağlı olarak değiĢmektedir. Enerji kaynaklarının tükenmesi, sürdürebilirliğin azalmasına neden olur. Sürdürebilirlikten söz etmek için devamlılık gerekir. Enerji, günümüz geliĢmiĢ toplumlarının faaliyetlerinde sürdürülebilirlik sağlanmasında gıda, giyim, teknoloji ve bindiğimiz taĢıta kadar birçok alanda kullanılmaktadır. 3 Ġnsanoğlu, tükenir ve tükenmez enerji kaynakları olmak üzere iki tür enerji kaynağını kullanmaktadır. Enerji ikiye ayrılır. Kinetik enerji, hareket halinde bulunan cisimlerdeki enerjiyi ifade eder. Diğer taraftan, potansiyel enerji, cisimlerin hareketsiz durumlarında sahip oldukları iĢ yapabilme kapasitesini ifade etmektedir. 4 Ġnsanoğlu enerji kaynaklarına her zaman ihtiyaç duymuĢtur. Ġnsanlığın son birkaç yüzyılda bilimde ve sanayide kaydettiği baĢarılar, insanın enerji kaynaklarına daha da yoğunlaĢmasına ve ihtiyaç duymasına sebep olmuĢtur. Enerji ihtiyacını karĢılamak için toplumlar iki ana kaynağa baĢvuragelmiĢlerdir. Birinci kaynağı, doğal yollar teĢkil etmektedir. Ġkinci kaynağı ise, teknolojik yollar oluĢturmaktadır. 5 Enerji kaynakları temel olarak ikiye ayrılır: yenilenebilen ve yenilenemeyen kaynaklar. Yenilenebilir kaynakların enerjileri genellikle güneĢten temin edilir. Yenilenebilir enerji kaynaklarının tükenmeyeceği veya uzun bir dönem 1 TMMOB Makina Mühendisleri Odası, Türkiye'nin Enerji Görünümü, Yayın No: MMO/588, Nisan 2012, s.1, http://www.mmo.org.tr/resimler/dosya_ekler/dd924b618b4d692_ek.pdf ,(10.1.2017). 2 Zinnur Yılmaz, Türkiye‟nin Mevcut Enerji Durumu, Conference 8. Enerji Verimliliği Forumu ve Fuarı, Ġstanbul, 2017, s.2. 3 http://www.nukleer.web.tr/temel_konular/faydalar.html. (10.01.2017) 4 Tuğçe Gençtürk, Enerji Güvenliği Nedir? Ulusal ve Uluslararası Boyutta Enerji Güvenliğ Sorunu, Ankara: BaĢkent Üniversitesi Stratejik AraĢtırmalar Merkezi, 2012, s.2. 5 M. Akif Çukurçayır, Hayriye Sağır, Enerji Sorunu, Çevre ve Alternatif Enerji Kaynakları, http:// dergisosyalbil.selcuk.edu.tr/susbed/article/download. S.258, (12.02.2016). http://www.nukleer.web.tr/temel_konular/faydalar.html http://dergisosyalbil.selcuk.edu.tr/susbed/article/download http://dergisosyalbil.selcuk.edu.tr/susbed/article/download 5 bitmeyeceği varsayılmaktadır. Yenilenebilir enerji kaynaklarının çevreye verdiği zarar minimumdur. Yenilenebilir enerji kaynakları, doğal yollardan daimi olarak kendilerini yenileyebilmektedir. Bu kaynaklar güneĢ, rüzgâr, hidroelektrik, jeotermal, biokütle, dalga ve hidrojen enerjisi Ģeklinde sayılabilir. 6 GüneĢ enerjisi bugün hemen hemen her alanda kullanılmaya baĢlanmıĢtır. BaĢta evlerde olmak üzere, iĢyerlerinde ve daha birçok alanda güneĢ enerjisi kullanılmaktadır. GüneĢ enerjisinin önemli bir özelliği de, öteki yenilenebilir enerji kaynaklarının temelini oluĢturmasıdır. 7 Rüzgâr enerjisi, rüzgârların kinetik enerjisinden faydalanılarak üretilir. Rüzgârın çok olduğu alana rüzgâr gülleri yerleĢtirilir ve enerjisini rüzgârdan alan çarklar dönerek elektrik enerjisi üretir. 8 Bu enerji kaynağının kurulabilmesi için temel Ģart bölgenin fazla rüzgârlı olmasıdır. Hidroelektrik enerjisi, nehirler üzerinde kurulan barajlar sayesinde suyun hareketinden faydalanılarak üretilen bir enerji tipidir. En temiz enerji kaynaklarından biridir. Hidroelektrik santrallerinin kurulabilmesi için debisi çok akarsu ve yatağının eğimli bir arazi olması Ģarttır. Jeotermal enerji, yer altında magmanın yüksek sıcaklığı ile kaynama derecesine yakın ısınmıĢ yeraltı sıcak sularından ve bunların buharından elde edilmektedir. Bu enerji kaynağını kullanabilmek için arazinin jeolojik zaman yaĢının genç olması gereklidir. 9 Biyokütle enerjisi, son yıllarda batı ülkelerinde önem kazanmaya baĢlayan bitki, hayvan dıĢkıları ve leĢlerinin oksijensiz bir ortamda bırakılması ile ortaya çıkan gazdan (metan gazı) faydalanılarak elde elden enerjidir. Dalga enerjisi ise, okyanus ve açık denizlerdeki dalga hareketlerinde oluĢan kinetik enerjiyi yakalamak ve tutmaktan ibarettir. Bir Ģekilde dalgaların yarattığı itme gücünden faydalanılır. 10 ġiddetli dalgalanmalarda türbinlerinin tahrip olmasından ve dalga boyunun her yerde yüksek olmamasından dolayı bu enerji günümüzde çok rantabl 6 Erdem Koç, Engin Kaplan, “Dünyada ve Türkiye'de Genel Enerji Durumu-I Dünya Değerlendirmesi” Termodinamik Dergisi, Sayı: 187, (2008), s.74. 7 Necdet Altuntop, Doğan Erdemir, "Dünyada ve Türkiye‟de GüneĢ Enerjisi ile Ġlgili GeliĢmeler", Mühendis ve Makina, Cilt 54, Sayı 639, (2013), s.70. 8 Emre Ürün, Esra Soyu, "Türkiye‟nin Enerji Üretiminde Yenilenebilir Enerji Kaynakları Üzerine Bir Değerlendirme", Sosyal Bilimler Dergisi, Özel Sayı, (2016), s.35. 9 Emre Ürün, Esra Soyu, 2016, a.g.m., s.37. 10 Erol Kapluhan, "Enerjisinin Dünyadaki ve Türkiye‟deki Kullanım Durumu", Marmara Coğrafya Dergisi, Sayı:30, (2014), s.100. 6 değildir. Hidrojen temelli enerji sistemi, dünyada giderek artan enerji gereksinimini çevreyi kirletmeden ve sürdürülebilir bir Ģekilde temin edecek geliĢmiĢ teknoloji temsil eden enerjilerden bir tanesidir. 11 Elektrik 20. yüzyılın enerjisi, hidrojen ise 21. yüzyılın enerjisi olarak tanımlanmaktadır. 12 Hidrojen temelli enerjinin beĢeri ve çevresel sağlığa tehdit oluĢturabilecek istenmeyen etkilerinin bulunmadığı bilinmektedir. Hidrojen doğada serbest değil, moleküllere bağlı Ģekilde mevcuttur. Bu moleküller içerisinde, iki hidrojen atomu içeren su molekülü, en fazla bilinendir. Hidrojen gaz halinde bir elementtir ve çeĢitli metotlar ile üretildiği gibi, su, güneĢ enerjisi, dalga, rüzgar ve biokütle ile de elde edilebilmektedir. 13 Diğer taraftan, yenilenemez enerji kaynakları arasında fosil ile radyoaktif maddeler bulunmaktadır. Bunlara bu ismin verilmesinin nedeni kullanıldıkça bitmeleri ve sınırlı olmalarıdır. Bu kaynaklarının yerine yenilerinin konması çok uzun zaman alır. 14 Yenilenemez enerji kaynakları arasında, kömür, doğalgaz, petrol ve bor minerali sayılabilir. Bitki ve hayvan atıklarının bataklık halindeki toprak altında, milyonlarca yıl boyunca oksijensiz ortamda çözünmesi ile oluĢan yakıtlara fosil yakıt denir. 15 Katı fosil yakıtlar, daha ziyade termik santraller aracılığıyla elektrik üretiminde kullanılmaktadır. Yenilenemez enerji kaynaklarının en ciddi zararları kullanıldıklarında ortaya çıkan gazların olumsuz çevresel etkileridir. 16 Fosil yakıtlardan çevreye en duyarlı olanı doğalgazdır. Günlük yaĢamda kullanılan baĢta yakıtlar olmak üzere, pek çok sayıdaki madde, petrol türevlerinden elde edilmektedir. Fosil yakıtların ekonomik ve sosyal kalkınma ile kullanım miktarlarının artması, rezervleri hızla azaltırken atıkları ile de hava, su ve toprağın kirlenmesine yol açmaktadır. Günümüzde kullanılan enerjinin %95‟i yenilenemez enerji kaynaklarından sağlanmaktadır. 17 Dünya ülkelerinde primer enerji kullanımı 2007 yılında 11588.4 milyon ton yakıta eĢdeğer iken 2018 yılında 11 Özgür Aslan, "Hidrojen Ekonomisine Doğru", İstanbul Ticaret Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Yıl:6, Sayı:11, (2007), s.284. 12 Özgür Aslan, 2007, a.g.m., s.286. 13 Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi, Petrol ve Doğal Gaz Çalışma Grubu Petrol Alt Çalışma Grubu Raporu, Ankara, 2007, s.10. 14 http://www.yenimakale.com/yenilenebilir-ve-yenilenemez-enerji-kaynaklari.html.(12.01.2016) 15 https://tr.boell.org/sites/default/files/komur_atlasi.pdf,s.12.(12.01.2016) 16 Orhan Çoban, Nazan ġahbaz Kılınç,"Yenilenebilir Enerji Tüketimi ve Karbon Emisyonu ĠliĢkisi: TR Örneği", Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Sayı:38, (2015), s.199. 17 Funda Râna Adaçay, "Türkiye Ġçin Enerji ve Kalkınmada Perspektifler", Aksaray Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, Cilt 6, Sayı 2, (2014), s.91. 7 13864.9 milyon ton yakıta eĢdeğer olmuĢtur. 18 British Petroleum‟un her yıl yayınlandığı rapordaki kanıtlanmıĢ petrol ve gaz rezervlerine iliĢkin verilere göre, dünyada en çok kullanılan enerji kaynağı petroldür. Dünya total petrol rezervleri sürekli yapılan sondaj çalıĢmaları ile arttırılmaktadır. Petrol rezerv artıĢını örgütlere göre mukayese edersek aĢağıdaki Tablo 1‟de artıĢın ne kadar fazla olduğu açıkça görülebilir. 19 2018 yılı verilerine göre, dünyada günlük petrol üretimi 94718 milyonvaril/gün‟dür. Geçen on yıllık zamanda petrol üretim miktarını yıllara göre sıralarsak üretimde her yıl istikrarlı bir Ģekilde artıĢ olduğu görülür. 20 Son on yılın yıllık üretim miktarları 2006 yılında günlük 82519 milyon varil/gün, 2007 yılında 82334 milyon varil/gün, 2008 yılında 82894 milyon varil/gün, 2009 yılında 81222 milyon varil/gün, 2010 yılında 83251 milyon varil/gün, 2011 yılında 88826 milyon varil/gün, 2012 yılında 86183 milyar varil/gün, 2013 yılında 86606 milyon varil/gün, 2014 yılında 88826 milyon varil/gün, 2015 yılında 91704 milyon varil/gün, 2016 yılında 91822, 2017 yılında 92502 milyon varil/gün, 2018 yılında 94718 milyon varil/gün olmuĢtur. 2016 yılındaki üretim, bir önceki yani 2015 yılında göre % 0.5 artıĢ gösterirken, bu oran 2017 yılında 2016 yılına göre % 0.7 olmuĢtur, 2018 yılında 2017 yılına göre % 2.2 olmuĢtur. 21 Dünyadaki genel enerji örgütleri üzerinden Total KanıtlanmıĢ Petrol Rezerv miktarı ve petrol yıllık üretim ve değiĢimleri Tablo-1 ve Tablo 2 ve Tablo 3‟de görüldüğü gibidir. 18 https://www.bp.com/content/dam/bp/business-sites/en/global/corporate/pdfs/energy-economics/ statisti cal- review/bp-stats-review-2018-full-report.pdf. s.8,(13.11.2019) 19 BP statistical-review-2018/bp-statistical-review-of-world-energy-2018-full-report.pdf, 12. (11.03.2019) 20 BP statistical-review-2019, s.14, (11.03.2019) 21 BP statistical-review-2019, s.15, (11.03.2019) https://www.bp.com/content/dam/bp/business-sites/en/global/corporate/pdfs/energy-economics/statistical-review/bp-stats-review-2018-full-report.pdf https://www.bp.com/content/dam/bp/business-sites/en/global/corporate/pdfs/energy-economics/statistical-review/bp-stats-review-2018-full-report.pdf 8 Tablo 1: 1996-2018 Yılları Arasında Örgütlere Göre Total KanıtlanmıĢ Petrol Rezerv 22 Ülke 1996 2006 2015 2016 2017 2018 Milyar Ton / Varil % Pay **R/P Oranı OECD 151.0 240.2 244.5 244.0 242.6 254.0 36.3 14.3 26.4 OECD Olmayan 997.8 1148.1 1447.0 1462.7 1453.1 1475.8 203.0 85.7 59.1 OPEC 805 936.1 1210.3 1220.5 1218.8 1242.2 171.0 71.8 86.5 OPEC Olmayan 343.8 452.2 481.1 486.2 477.9 487.5 69.6 28.2 24.1 EU 8.7 6.6 5.2 4.8 4.8 4.8 0.7 0.3 8.6 CIS 121.9 121.9 141.1 148.2 144.9 144.7 19.7 8.5 27.8 Dünya Toplam 1148.8 1388.3 1691.5 1697.1 1696.6 1729.7 240.7 100 50.2 Tablo 2: 2008-2018 Yılları Arasında Örgütlere Göre Petrol Üretim Miktarı (milyon varil/gün) 23 Ülke 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 % DeğiĢim 2018 % Dağılım OECD 18417 18424 18531 18571 19487 20621 22565 23583 23090 23940 2 26329 2.1 27.8 OECD Olmayan 64652 62986 64724 65438 66742 66026 66171 67964 68731 68561 68389 0.7 72.2 OPEC 37290 34999 35894 36724 38292 37293 37228 38601 39736 39673 39338 0.8 41.5 OPEC Olmayan 45779 46412 47361 47285 47936 49354 51508 52946 52086 52828 55380 1.2 58.5 EU 2258 2119 1981 1712 1518 1425 1405 1499 1483 1464 1533 -3.7 1.6 Dünya Toplam 83069 81410 83255 84009 86228 86647 88736 91547 91822 92502 94718 2.2 100.0 22 BP statistical-review-2018, s.15, (11.11.2019) 23 BP statistical-review-2018, s.17, (11.11.2019) 9 Dünyada günlük tüketilen (milyon varil/gün) petrol miktarı, 2006 yılında 87337 milyonvaril/gün, 2007‟de 87161 milyon varil/gün, 2008‟de 86578 milyon varil/gün, 2009‟da 85691 milyon varil/gün, 2010‟da 88722 milyon varil/gün, 2011‟de 89729 milyon varil/gün, 2012‟de 90675 milyon varil/gün, 2013‟de 92114 milyon varil/gün, 2014‟de 93025 milyon varil/gün, 2015‟de 95003 milyon varil/gün, 2016‟da 96558 milyon varil/gün, 2017‟de 98186 milyon varil/gün olmuĢtur. 2016 yılında artıĢ 2015‟e göre %1.6, 2016 yılına göre 2017 yılındaki büyüme % 1.8, 2017 yılına göre 2018 yılındaki büyüme % 0.6 olmuĢtur. Tablo 3‟te petrol örgütlerine göre dağılım verilmiĢtir. 24 Tablo 3: 2006-2018 Yılları Arasında Örgütlere Göre Petrol Tüketim Miktarı (milyon varil/gün) 25 Ülke 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 % DeğiĢim 2018 göre % Dağılım OECD 48187 46217 46776 46253 45752 45782 45455 46086 46688 47199 47466 -0.5 47.5 OECD Olmayan 38432 39563 41954 43510 44973 46494 47739 48961 50049 51206 52377 3.2 52.5 EU 14786 14092 14012 13599 13101 12848 12663 12855 13091 13356 13302 -0.8 13.3 CIS 3602 3486 3567 3838 3935 3914 4099 3955 4034 4033 4099 1.3 4.1 Asya Pasifik Toplam 25940 26351 28043 28942 30094 30759 31343 32551 33743 34835 35863 3.0 35.9 Dünya Toplam 86619 85780 88730 89763 90724 92276 93194 95048 96737 98406 99843 1.5 100. 24 BP statistical-review-2018, s.18, (11.11.2019) 25 BP statistical-review-2018, s.20, (11.11.2019) 10 Petrolden sonra, ikinci sırada maden kömürü gelmektedir. Çin baĢta olmak üzere kalkınmakta olan ülkeler kullanır. Üçüncü sırayı, hem talep hem de arz artıĢının gözlemlendiği doğal gaz yer almaktadır. 1.1.1. Enerjinin Tarihsel GeliĢimi YaklaĢık 300 senedir dünya enerji sahnesinde önemli bir yere sahip olan maden kömürü Sanayi Devrimi‟nin baĢlamasını sağlamıĢtır. Sanayi Devrimi, dünya üzerinde enerjinin en yoğun kullanılacağı günlerin baĢlangıcını oluĢturmuĢtur. Sanayi Devrimi, yeni teknik buluĢlarla pek çok alanda üretim artıĢına bağlı olarak refah artıĢına sebep olmuĢ ve geleneksel üretimin yerini makinaların yaptığı üretim almıĢtır. 26 Kitlesel üretimde makinalaĢma, Ġngiltere‟de baĢta kumaĢ imalatında yaygınlaĢmıĢ, sonraki süreçte diğer yerel sektörlerde ve Ġngiltere‟ye yakın diğer Avrupa ülkelerinde yaygınlık kazanmıĢtır. Sanayi Devrimi ile Avrupa‟da yaĢayan insanların yaĢam standartları yükselmiĢ, nufüsları da artmıĢtır. Bu süreçte, üretimde büyük çaplı artıĢlar kaydedilmeye baĢlanmıĢtır. Sanayi Devrimi ile birlikte daha fazla mekanik güç, hammadde ve daha fazla mal üretimi, ulaĢtırma, ticaret ve büyük sanayi yatırımları ortaya çıkmıĢtır. Sanayi devriminin çıkıĢ noktası olan Ġngiltere‟de devrim; bölge bölge ilerlemiĢtir. Üretim artıĢı için gereken enerjinin sağlanması için madenlere yakın bölgelerde kurulan kasaba ve Ģehirlerde hem nüfus artıĢı olmuĢ hem de geliĢmelerin baĢlangıç noktaları olmuĢlardır. 20. yüzyılın baĢlarında Amerika‟nın Ġngiltere‟den sonra dünyada hakim bir güç olarak ortaya çıkmasına kadar Ġngiltere, dünyanın en geliĢmiĢ sanayi ülkesi olmuĢtur. 27 Ġngiltere‟de kömürle baĢlayan Sanayi Devrimi, Amerika‟da petrolle devam etmiĢtir. Sanayi Devrimi‟nin son basamağı biliĢim teknolojisindeki ilerlemelerdir. Sanayi ve teknolojinin geliĢimini körükleyen Ģeylerden baĢlıcası, artan enerji ihtiyacı olmuĢtur. 26 Ümit Çağlayan Arslan, Yelda Hatice Demirağ, Sanayi Devrimi: Sonuçları ve Uluslararası Sisteme Yansımaları, file:///C:/Users/Sony/Downloads/Sanayi_Devrimi_Sonuclari_ve_Uluslararasi%20(1).pdf., s.8, (14.05.2019). 27 http://www.uralakbulut.com.tr/wp-content/uploads/2009/11, Sanayi Devrimleri Dünyanın Gidişini Değiştirdi, s.5, (11.03.2019). file:///F:/Downloads/Sanayi_Devrimi_Sonuclari_ve_Uluslararasi%20(1).pdf file:///F:/Downloads/Sanayi_Devrimi_Sonuclari_ve_Uluslararasi%20(1).pdf file:///F:/Downloads/Sanayi_Devrimi_Sonuclari_ve_Uluslararasi%20(1).pdf http://www.uralakbulut.com.tr/wp-content/uploads/2009/11 11 BP küresel enerji senaryosunda, enerjiye talebin 2040 yılında bugünkünün yaklaĢık üçte bir oranında artacağı tahmininde bulunulmaktadır. 28 Sanayi Devrimi‟nin üç farklı dönemi bilinmektedir. Bunlar, 1850 yılına kadar birinci Sanayi Devrimi dönemi, 1975 yılına kadar ikinci Sanayi Devrimi dönemi ve 1975‟ten günümüze kadar üçüncü Sanayi Devrimi dönemidir. Endüstri, bilim ve teknolojinin ürünüdür. Ekonominin geliĢtirmesiyle ticarileĢen enerji kaynaklarına yönelik talep ve buna paralel Ģekilde kaynakların üretimi artıĢ kaydederken, ticarileĢmeyen kaynaklara yönelik talep düĢmektedir. 29 Sanayi Devrimi‟nin en son basamağı da biliĢim teknolojisindeki son ilerlemeler ve seri üretimlerdir. Sanayi ve teknolojinin geliĢimini körükleyen önemli faktörlerden birisi, artan enerji ihtiyacı olmuĢtur. ġu anda dünya üzerinde yer alan devletlerin hepsinde enerji ihtiyacı geçen diğer bir yıla göre devamlı olarak artıĢ göstermektedir. 30 Tablo 4‟te dünya enerji tüketimi ve gelecek tüketim tahmini görülmektedir. 31 Tablo 4: Nihai Tüketim Sektörleri Bazında Dünya‟da Toplam Enerji Tüketimi (MToe) 32 Kullanım Miktarları (Mtoe) Dağılım (%) 1995 2017 2040 1995 2017 2040 UlaĢım 1700 2817 3521 20 21 20 Endüstri 3760 5853 7443 44 43 42 YanmamıĢ 510 856 1263 6 6 7 Binalar 2595 3985 5638 30 29 32 Güç giriĢi 3236 5751 8972 38 43 50 1 Mtoe= 1x106 ton eĢdeğer petrol 28 https://www.bp.com/content/dam/bp/business-sites/en/global/corporate/pdfs/energy-economics/energy- outlook/bp-energy-outlook-2019.pdf. s.7, (14.07.2019). 29 Mehmet Ali Bilginoğlu, “GeliĢmekte Olan Ülkelerde Enerji Sorunu ve Alternatif Enerji Politikaları”; Erciyes Üniversitesi İ.İ.B.F. Dergisi, Cilt:9, (1991), s.123. 30 https://www.enerji.gov.tr/File/?path=ROOT%2F1%2FDocuments%2FEnerji%20ve%20Tabii%20Kayn aklar%20G%C3%B6r%C3%BCn%C3%BCm%C3%BC%2FSayi_15.pdf., S.2, (11.02.2017). 31 https://www.bp.com/content/dam/bp/business-sites/en/global/corporate/pdfs/energy-economics/energy- outlook/bp-.pdf,s. energy-outlook-2019134, (14.07.2019). 32 https://www.enerji.gov.tr/File/?path=ROOT%2F1%2FDocuments%2FEnerji%20ve%20Tabii%20 Kaynak-lar%20G%C3%B6r%C3%BCn%C3%BCm%C3%BC%2FSayi_15.pdf,.S.3. https://www.bp.com/content/dam/bp/business-sites/en/global/corporate/pdfs/energy-economics/energy-outlook/bp-energy-outlook-2019.pdf https://www.bp.com/content/dam/bp/business-sites/en/global/corporate/pdfs/energy-economics/energy-outlook/bp-energy-outlook-2019.pdf 12 Diğer yandan, 2018 yılında, dünya genelinde enerji tüketimi bir önceki yıla göre % 2.2 oranında yükselmiĢtir. Bu oran, 2013 sonrası dönemdeki en yüksek yıllık artıĢ oranıdır. 33 Yapılan tahminler doğrultusunda, 2040‟a kadar fosil yakıt kullanım oranının genel enerji kullanımı içinde nispeten azalacağı düĢünülmekle birlikte, fosil yakıtlarının birincil enerji kaynakları olmaya devam edeceği düĢünülmektedir. 34 Dünyada kanıtlanmıĢ petrol rezervi en yüksek ülkeler sırasıyla, Venezuela (1997 yılında 74.9 milyar varil iken 2018 yılında 303,3 milyar varil), Suudi Arabistan (1997 261,5 milyar varil iken 2018 yılında 297,7 milyar varil), Kanada (1997 yılında 30.5 milyar varilken 2018‟de 167,8 milyar varil), Ġran (1997 yılında 92,6 milyar varil iken 2018 de 155,6 milyar varil), Irak (1997 yılında 112,5 milyar varil iken 147,2 milyar varil) ve Rusya Federasyonu (1997 yılında 113,1 milyar varil iken 2018 yılında 106,2 milyar varil) olmuĢtur. Teknolojinin geliĢmesi ile birlikte sondaj çalıĢmalarında çok derinlere inilmesi yeni petrol yataklarının bulunmasını sağlamıĢtır. 35 Dünyada petrolü en çok kullanan ülkelerin baĢında birinci sırada ABD (2007 967,6 milyon ton, 2017 yılında 913,3 milyon ton, 2018 yılında 919,7 milyon ton), ikinci sırada Çin (2007 yılında 377,7, 2017 yılında 608,4 milyon ton, 2018 yılında 641,2 milyon ton), üçüncü sırada Hindistan (2007 yılında 140,9 milyon ton, 2017 yılında 227,1 milyon ton, 2018 yılında 239,1 milyon ton), dördüncü sırada Suudi Arabistan (2007 yılında 108,2 milyon ton, 2017 yılında 168,8 milyon ton, 2018 yılında 162,6 milyon ton) ve beĢinci sırada Rusya Federasyonu (2007 yılında 134,0 milyon ton, 2017 yılında 151,5 milyon ton, 2018 yılında 152,3 milyon ton) gelmektedir. Son on yıllık değiĢime bakıldığında, Çin Halk Cumhuriyeti‟nin dramatik bir Ģekilde petrol kullanımını arttırdığı görülürken, Amerika ve Japonya‟da bir gerileme yaĢandığı görülmektedir. Petrol tüketimindeki azalmanın kullanılan enerji kaynaklarının 33 https://www.dunya.com/dunya/dunyada-enerji-tuketimi-yuzde-22-artti-haberi-419232, (13.06.2018) 34 https://www.enerji.gov.tr/File/?path=ROOT%2F1%2FDocuments%2FEnerji%20ve%20Tabii%20Kayn aklar%20G%C3%B6r%C3%BCn%C3%BCm%C3%BC%2FSayi_15.pdf,.S.3,(12.01.2019) 35 https://www.bp.com/content/dam/bp/business-sites/en/global/corporate/pdfs/energy-economics/ statisti cal-review/bp-stats-review-2019-full-report.pdf.S.12, (12.11.2019) https://www.bp.com/content/dam/bp/business-sites/en/global/corporate/pdfs/energy-economics/statistical-review/bp-stats-review-2019-full-report.pdf.S.12 https://www.bp.com/content/dam/bp/business-sites/en/global/corporate/pdfs/energy-economics/statistical-review/bp-stats-review-2019-full-report.pdf.S.12 13 çeĢitlendirilmesi ve teknoloji ile paralel gittiği söyleyenebilir (Tablo 4‟de görüldüğü gibi). 36 Dünya genelindeki sıralamada, Türkiye'nin ne kanıtlanmıĢ petrol rezervi listesinde ne de petrol tüketen ülkeler sıralamasında adı geçmektedir. Liste hazırlanırken 0.05 milyon ton altındaki ülkeler listeye eklenmemiĢtir. 37 Türkiye‟de Enerji Bakanlığı‟nın sayfasında son yayınlanan veriler listesinde, üretilen ham petrol 2007 yılında 14.8 milyon varil olmuĢken, bu miktar 2016 yılında 17.9 milyon varile yükselmiĢtir. 38 Dünyada her dönemde belirli bir enerji kaynağı önem kazanmıĢtır. Sanayi Devrimi‟nin baĢ aktörü kömür iken yerini zamanla petrole bırakmıĢ, Ģimdilerde ise dünyada doğal gaz kullanımı öne geçmiĢtir. 2018 yılı sonu itibarıyla dünyada kanıtlamıĢ doğal gaz rezervleri açısından ilk sırada Rusya Federasyonu (1997 yılında 33,6 milyar m 3 , 2018 yılında 38.9 milyar m 3 ), ikinci sırada Ġran (1997 yılında 22,7 milyar m 3 , 2018 yılında 31.9 milyar m 3 ), üçüncü sırada Katar (1997 yılında 8.8 milyar m 3 , 2018 yılında 24,7 milyar m 3 ), dördüncü sırada Türkmenistan (1997 yılında 2,6 milyar m 3 , 2018 yılında 19,5 milyar m 3 ) ve beĢinci sırada ABD(1997 yılında 4,5 milyar m 3 , 2018 yılında 11,9 milyar m 3 ) yer almaktadır. Tabloda Irak (1997 yılında 3 milyar m 3 , 2018 yılında 3,6 milyar m 3 ) artıĢ kaydeden ülkeler arasında bulunmaktadır. 39 Dünya genelinde yıllık doğal gaz tüketimi istatistik verileri incelediğinde, tüketimde ilk sırada ABD (2007 yılında 624,1 milyar m 3 , iken 2018 yılında 817,1 milyar m 3 ), ikinci sırada Rusya Federasyonu (2007 yılında 428,1 milyar m 3 , iken 2018 yılında 454,5 milyar m 3 ), üçüncü sırada Çin (2007 yılında 71,1 milyar m 3 , iken 2018 yılında 283,0 milyar m 3 ), dördüncü sırada Ġran (2007 yılında 123,6 milyar m 3 , iken 2018 yılında 225,6 milyar m 3 ) ve beĢinci sırada Japonya (2007 yılında 94,4 milyar m 3 , iken 2018 yılında 115,7 milyar m 3 ) yer almaktadır. Irak bu 36 https://www.bp.com/content/dam/bp/business-sites/en/global/corporate/pdfs/energy-economics/ statisti cal-review/bp-stats-review-2019-full-report.pdf , s.21. (12.11.2019) 37 https://www.bp.com/content/dam/bp/business-sites/en/global/corporate/pdfs/energy-economics/ statisticals, a.g.m., S.12. 38 https://www.enerji.gov.tr/File/?path=ROOT%2F1%2FDocuments%2FEnerji%20ve%20Tabii%20Kayn aklar%20G%C3%B6r%C3%BCn%C3%BCm%C3%BC%2FSayi_15.pdf,S.37,(13.05.2017) 39 BP Statistical Review of World Energy, Natural gas, June 2018, s.30, (2.03.2019). https://www.bp.com/content/dam/bp/business-sites/en/global/corporate/pdfs/energy-economics/statistical-review/bp-stats-review-2019-full-report.pdf https://www.bp.com/content/dam/bp/business-sites/en/global/corporate/pdfs/energy-economics/statistical-review/bp-stats-review-2019-full-report.pdf 14 tabloda (2007 yılında 4,5 milyar m 3 , iken 2018 yılında 17 milyar m 3 ) on yıl içinde %21,8 gibi iyi bir artıĢ kaydetmiĢtir. 40 Dünya genelinde doğal gaz kullanımı 2016 yılında 2958 milyar m³ iken istikrarlı bir artıĢ ile 2017 yılında 3670,4 milyar m³‟e, 2018 yılında 3848,9 m³'e çıkmıĢtır. 2017 yılına göre %5,3'lük bir artıĢ %3‟lük bir artıĢ yaĢanmıĢtır. Doğal gazın dünya örgütlerine göre kullanım dağılımı, OECD ülkelerinde (2017 yılında 1465 milyar m³, 2018 yılında 1750,6 milyar m³)artıĢ oranı on yıllık sürede %1,64 olmuĢtur. Dünya genelinde (2017 yılında 2958,0 milyar m 3 iken 2018 yılında 3848,9 milyar m 3 ) doğal gaza talep her geçen gün artmaktadır. 41 Tablo 5: 2016-2018 Yılları Arasında Dünya Genelinde ve OECD Ülkelerinde Doğal Gaz Kullanımı (milyar/metreküp) 42 Ülke 2016 2017 2018 OECD - 1465 1750,6 Dünya Toplam 2958 3670,4 3848,9 Dünya genelindeki sıralamada Türkiye‟nin adı kanıtlanmıĢ doğal gaz rezervi listesinde bulunmamasına karĢın, Türkiye doğal gaz tüketen ülkeler sıralamasına alınmıĢtır. Türkiye 2007 yılında 29,1 milyar m 3 , 2008 yılında 30,4 milyar m 3 , 2009 yılında 29 milyar m 3 , 2010 yılında 30,8 milyar m 3 , 36 milyar m 3 , 2011 yılında 36,0 milyar m 3 , 2012 yılında 37,2 milyar m 3 , 2013 yılında 37,8 milyar m 3 , 2014 yılında 40,1 milyar m 3 , 2015 yılında 39,5 milyar m 3 , 2016 yılında 38,2 milyar m 3 ve 2017 yılında 44,4 milyar m 3 doğal gaz kullanmıĢtır. Tablo 6: 2007-2015 Yılları Arasında Türkiye Genelinde Doğal Gaz Tüketimi (milyar m 3 ) 43 Ülke 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 Türkiye 29,1 30,4 29 30,8 36,0 37,2 37,8 40,1 39,5 38,2 44,4 40 BP Statistical Review of World Energy, 2019, s.29. (10.10.2019). 41 BP Statistical Review of World Energy, 2019, s.34, (10.10.2019). 42 Ġbid. 43 BP Statistical Review of World Energy, 2019, s.34, (10.10.2019). 15 Son yılda doğal gaz kullanımındaki büyüme oranı %16.6 olmuĢtur. Dünya genelinde Portekiz (% 21), Irak (% 21.2) ve Yunanistan‟dan (% 20.9) sonra büyüme oranı en yüksek ülke konumunda bulunmaktadır. Türkiye, büyüme oranında dördüncü sırada bulunsa da bu ülkelere göre kullanım hacmi en yüksek olan ülkedir. 44 Türkiye‟nin doğal gazın batıya taĢınımında önemli bir ülke olması, ülke içinde de doğal gaz kullanımını her geçen yıl arttırmaktadır. Ġlerleyen yıllarda bor madeni de sıralamada yerini alacaktır. 45 Bor minerali, kendisinden enerji üretilebilen elementler içinde, litre baĢına 92.77 megajul yanma enerjisiyle 1. sırada yer alır. Bu sebeple, alternatif enerji kaynağı olarak kullanılabilirliği ile ilgili 1950 yılından beri üzerinde yapılan çalıĢmalar son yıllarda çok kritik teknolojiler olarak ortaya çıkmaya baĢlamıĢtır. 46 Nükleer enerji, radyoaktif elementlerin çekirdeklerinde bulunan parçacıkları bir arada tutan enerjinin, dıĢarıdan bir müdahale ile ortaya çıkarılmasına dayanmaktadır. Bunun için, özel inĢa edilmiĢ nükleer reaktörlerde, uranyum yoğun nötron saldırısına maruz bırakılarak çekirdeğinin iç dengesi kasıtlı olarak bozulur ve ortaya çıkan enerji birçok aĢama sonrasında kontrollü bir biçimde Ģebekeye dahil edilir. Nükleer enerji santrallerinde üretilen elektrik ucuzdur, fakat santrallerin kurulmasının maliyeti çok yüksektir. Dünyadaki elektriğin %20‟si nükleer santrallerde üretilir. 47 Fosil kökenli enerji kaynaklarının kullanılması sırasında açığa çıkan çeĢitli sera gazlarının belirli değerlere ulaĢması hava kirliliğine yol açmaktadır. 48 Günümüzde, petrol ve doğal gaz endüstrisi enerji sektörünün en büyük endüstrisidir ve insanlığa kritik bir hizmet sunmaktadır. Hidrokarbon kaynaklar, küresel enerji gereksinimin büyük bir bölümünü karĢılamaktadır. 49 Günümüzde, petrol ve doğal gaz endüstrisi enerji sektörünün altyapısını oluĢturmaktadır ve insanlığa önemli bir hizmet sunmaktadır. Dünya petrol rezervleri incelendiğinde, 1997 yılında 1162,1 milyar varil olan ham petrol rezervi, 2017 yılı sonu itibarıyla artıĢ göstererek 1727,5 milyar varil, 2018 yılı sonu itibariyle 1729.7 milyar varil olmuĢtur. OPEC, küresel petrol rezervlerinde yaklaĢık %85 44 BP Statistical Review of World Energy, 2019, s.28, (10.10.2019). 45 Erdem Koç, Mahmut Can ġenel, "Dünyada ve Türkiye‟de Enerji Durumu - Genel Değerlendirme" Mühendis ve Makina, Cilt 54, Sayı 639, (2000), s.32-44. 46 M. Mustafa Çıngı, Petrol'den Bor‟a MAI Küreselleşme Karşıtı Çalışma Grubu, 2002, http://www.antimai.org/cv/mcinki2.htm, (10.3.2017). 47 BP Statistical Review of World Energy, British Petroleum (BP), 2018, London, UK, (01.3.2019). 48 Deniz Ġnan, Geçmişten Bugüne Enerji Kullanımı, Ankara: Temiz Enerji Vakfı, 1999, s.12. 49 Hayati Doğanay, Ekonomik Coğrafya-2 Enerji Kaynakları, Ġstanbul: ġafak Yayınevi, 1998, s.5. http://www.antimai.org/cv/mcinki2.htm 16 oranında paya sahiptir. Ortadoğu ülkeleri ise küresel rezervlerde ġekil 1‟de görüldüğü gibi yaklaĢık %48 paya sahiptir. 50 AB‟de ise, Ġngiltere, Danimarka, Ġtalya ve Romanya‟nın küresel rezervlerdeki payı ancak %1 civarındadır. 51 Petrol rezervleri 2018 yılı üretimleri dikkate alınarak hesaplandığında yaklaĢık 53 yıllık ihtiyacı karĢılayacak düzeydedir. 52 ġekil 1‟de dünyada kullanılan yakıt karıĢımlarındaki tüketim artıĢı ve ġekil 2‟de dünyada yakıt karıĢımı: tüketim artıĢı görülmektedir ve Ģekil 3'de de yıllara göre dünya örgütlerinde kullanılan enerji çeĢidi görülmektedir. ġekil 1: Petrol Rezervlerinin Dünya Genelinde Dağılımı 53 50 BP Statistical Review of World Energy, 2019, s.21. 51 https://www.bp.com/content/dam/bp/business-sites/en/global/corporate/pdfs/energy-economics/ sta tistical - review/bp-stats-review-2019-full-report.pdf ,s.14. (12.9.2019). 52 https://www.ecotricity.co.uk/our-green-energy/energy-independence/the-end-of-fossil-fuels 53 BP Statistical Review of World Energy, 2019, s.21 https://www.bp.com/content/dam/bp/business-sites/en/global/corporate/pdfs/energy-economics/statistical-review/bp-stats-review-2019-full-report.pdf https://www.bp.com/content/dam/bp/business-sites/en/global/corporate/pdfs/energy-economics/statistical-review/bp-stats-review-2019-full-report.pdf https://www.ecotricity.co.uk/our-green-energy/energy-independence/the-end-of-fossil-fuels 17 ġekil 2. Dünyada Yakıt KarıĢımı: Tüketim ArtıĢı 54 ġekil 3:Yıllara Göre Dünya Örgütlerinde Kullanılan Enerji ÇeĢidi (2018 verilerine göre) 55 Yenilemeyen enerji kaynakları, dünyada kullanılan enerji kaynaklarının %80‟ini oluĢturmaktadır. Fosil yakıt olarak isimlendirilen kömür, petrol ve doğal gaz ile uranyum, yenilenebilir enerji kaynaklarındandır. 56 Toplumun gereksinim duyduğu enerji, temiz ve ucuz yollardan temin edilmelidir ve devletler de bu amaç doğrultusunda çalıĢarak enerjiyi en verimli biçimde kullanmayı, geliĢtirmeyi, enerji harcamalarını en aza indirgemeyi, enerjiyi en fazla üretebilmeyi, güvenle iletilebilmeyi ve tüketilebilmeyi 54 BP Statistical Review of World Energy, 2019, s.20 55 BP Statistical Review of World Energy, 2019, s.21 56 Nükleer Teknoloji Bilgi Platformu, Gelecekteki Enerji Kaynakları ÇeĢitliliği, 2016, http://www.nukte.org/node/178, (12.8.2018). http://www.nukte.org/node/178 18 amaçlamaktadırlar. 57 GeliĢmiĢ ülkeler, enerji kaynağı teminini ekonomi ve ekoloji dengesini ön plana çıkararak, kaynak çeĢitliliğini ve jeopolitiği dikkate alarak geliĢtirmektedirler. 58 1.2. Enerji Güvenliği Kavramı ve Tanımı Global terörizm ve cihat, enerji arz güvenliğini tehdit etmektedir. Siyasi çatıĢmalar özellikle de Arap Yarımadasında Nijerya ve Venezuela gibi petrol üreten ülkelerdeki enerji arz kesintisi enerji güvenliğini tehdit etmektedir. 59 Enerji güvenliğinin geleneksel tanımında, tüketici ülkelerin petrol kaynaklarına ulaĢabilmeleri arz güvenliğinin sağlanmasına bağlıdır. 60 Enerji güvenliği, ekonominin ihtiyacı olan enerji hizmetlerini devamlı olarak bulunabilmesi olarak tanımlanmaktadır. 61 Enerji güvenliği, ekonomi, çevre ve güvenlik bağlamında incelenmektedir. Lugar, enerji güvenliğini, enerji altyapı güvenliği ile iliĢkilendirmektedir. 62 Petrol, sanayi devriminde ekonominin ve politikanın bir unsuru olarak, günümüze değin yaĢanan birçok savaĢın ardındaki nedenlerinden biridir. 63 Petrolün enerji kaynağı olarak kullanılması devletlerin hidrokarbon rezervlerini kontrol etmeleri için yeni politikalar üretmeye baĢlamalarına neden olmuĢtur. 64 Enerji güvenliği, enerji kaynaklarının uluslararası pazarlara ulaĢtırılmasında güvenliğin sağlanması ile ilgilidir. 65 Avrupa Komisyonu, enerji güvenliğini, enerji ürünlerine kesintisiz ulaĢılabilirlik olarak tanımlanmaktadır. Yergin, II. Dünya SavaĢını hazırlayan sebeplerin baĢında petrolün geldiğini ve petrolün II.Dünya savaĢının gidiĢatını etkilediğini belirtmiĢtir. Amerikan politika karar vericileri, 57 Necdet A. Pamir, “Dünyada ve Türkiye‟de Enerji, Türkiye‟nin Enerji Kaynakları ve Enerji Politikaları”, 2013, s1., http://www.metalurji.org.tr/dergi/dergi134/d134_73100.pdf, , (12.8.2018). 58 Necdet A. Pamir, "Enerji Politikaları ve Küresel GeliĢmeler", 2005, s.51-73, http:// www.emo.org.tr/ekler/c6744c9d42ec2cb_ek.pdf, , (12.8.2018). 59 Jan H. Kalicki, David L.Goldwyn, Energy and Security: Strategies for a World in Transition, USA, Woodrow Wilson Center Press , 2013, s.70. 60 The New Energy Security Paradigm, World Economic Forum Energy Vision Update, 2006, http://www.weforum.org/pdf/Energy.pdf (11.12.2019) 61 Erdal Tanas Karagöl, Saliha Kaya, Enerji Arz Güvenliği ve Güney Gaz Koridoru, Ġstanbul: Seta Yayınları, 2014, s.85 62 Uluslararası Stratejik AraĢtırma Merkezi, Kritik Enerji Altyapısı Güvenliği Sonuç Raporu, Ankara, Karınca Ajans Matbaacılık , 2012, s.85 63 Cenk Sevim, "Küresel Enerji Jeopolitiği ve Enerji Güvenliği", Journal of Yaşar University, Cilt: 26, Sayı:7, (2012), s. 4379 64 Gökhan Özkan, "Türkiye‟nin Orta Asya ve Kafkasya‟daki Bölgesel Politikasında Enerji Güvenliği", Akademik Bakış, Cilt:4, Sayı:7, (2010), s. 5. 65 Gülen Gürcan, Enerji Güvenliği Nedir? 2012, http://www.cleanglobe.com.tr/pdf/24.pdf.(11.12.2019) http://www.metalurji.org.tr/dergi/dergi134/d134_73100.pdf http://www.emo.org.tr/ekler/c6744c9d42ec2cb_ek.pdf http://www.emo.org.tr/ekler/c6744c9d42ec2cb_ek.pdf http://www.weforum.org/pdf/Energy.pdf 19 ülkenin askeri gücünü kuvvetlendirmek adına petrolün güvenliğini ön plana çıkartmıĢtır. Yergin'e göre, enerji güvenliği ülkeler arasında enerji arz kesintisinin önlenerek enerji politikalarında iĢbirliği sağlanmasını amaçlamaktadır. 66 Hippel'e göre, enerji güvenliği, zengin enerji kaynaklarına sahip olan ülkeler ile olmayan ülkeler arasında farklılık göstermektedir. Hipel‟e göre, enerji güvenliği petrol ve diğer fosil yakıtlara eriĢimin güvence altına alınması anlamına gelmektedir. 67 Trombotta'a göre, enerji güvenliği önce ulusal düzeyde ifade edilmektedir. Örneğin, Kore Cumhuriyeti ve Fransa gibi zengin enerji kaynaklarına sahip olmayan ülkelerde "ulusal enerji güvenliği" ön plandadır. 68 Devletler her zaman kendi ulusal güvenlik stratejilerini ön planda tutmaktadırlar. Bir ülkenin enerji güvenliğini etkileyen çok sayıda faktör vardır ve her ülke kendi enerji güvenliğini sağlamak zorundadır. Her ülke, enerji güvenliğini elde etmede farklı yöntemler uygulamaktadır. Enerji güvenliği ekonomi, politika, sosyal politika, çevre, teknoloji, ulusal savunma ve dıĢ politika ile iç içedir. 69 Winzer, enerji güvenliğini, talebine orantılı olarak, enerji arzının devamlılığı olarak tanımlamaktadır. 70 Klasik tanımıyla enerji güvenliği, uygun fiyattaki enerji kaynaklarına kesintisiz olarak ulaĢılabilirlik olarak tanımlanmıĢtır. 71 Yergin, enerji güvenliğini petrol üreten ülkelerde enerji arz kesintisi olarak tanımlamaktadır. Global enerji piyasasına hakim olan enerji kaynağı petroldür. Petrol arzı ve petrol fiyatları bazen petrol tedarikçilerinin ve alıcılarının siyasi kararlarından etkilenmektedir. 72 BaĢkan Obama, enerji güvenliği üzerine yaptığı bir demeçte "ulusal yükümlülüğe ihtiyacımız var, bu yükümlülüğü vurgulamak için enerji güvenliğini gözardı etmemeliyiz" demiĢtir. 73 Asya Pasifik Ekonomik ĠĢbirliği Bölgesinde ekonomi ve nüfus büyümesine bağlı olarak enerji talebi büyümektedir. Enerji kaynakları sınırlı olduğundan dolayı, APEC üyesi ekonomiler 66 Daniel Yergin, "Ensuring Energy Security", ForeignAffairs, 85, Cilt:2, (2006), s.79. 67 David VonHippel-Timothy Savage, " Energy Security and Sustainability in Northeast Asia ", Energy Policy, Volume 39, Issue 11, (2011), s.6720. 68 Von Hippel, Savage, 2011, a.g.m., s.6721 69 Centre for Strategic Studies, Energy Security Challenges; Nontraditionalsecurity in Planning, India:Centrefor Strategic Studies, 2015, s.16. 70 Winzer Christian, Conceptualizing Energy Security, Cambridge: Working Paper in Economics, 2011, s.1. 71 International Energy Agency, 2011, http://www.iea.org/topics/energysecurity/ (13.12.2019) 72 Benjamin K. Sovacool, The Routledge Handbook of Energy Security, Routledge: International Handbook, 2012, s.74. 73 Christian, a.g.e., 2011, s.2 http://www.iea.org/topics/energysecurity/ 20 arasında gelecekteki arz ve talep eğilimleri geliĢtirilmelidir. 74 Yergin'e göre 1973 Arap Petrol Ambargosu sonrasında oluĢturulan kurum ve politikalar, enerji üreticilerinin ve tüketicilerinin ihtiyaçlarını karĢılamaya yeterli değildir. Enerji güvenliğinin tanımı küresel rekabetle baĢ edebilmek için geniĢletilmelidir. 75 Sovacool, enerji güvenliğine iliĢkin yapılan birçok tanımında, enerji arzı güvenliği, petrol arz güvenliğinin sürdürülebilirliği ile iliĢkilendirildiğini belirtmektedir. 76 Son on yılda enerji güvenliği siyasi ve akademik çalıĢmalarda belirgin bir hale gelmiĢtir. Enerji güvenliğine iliĢkin tartıĢmalar 1970'lere kadar gitmektedir. 77 Birçok enerji güvenliği tanımı, enerji arzının özellikle de petrol arzının sürdürülebilirliği ile baĢlamaktadır. 78 Enerji arz kesintisi petrol fiyatlarında artıĢa neden olmaktadır. Petrol fiyatlarındaki artıĢ, küresel enerji arz ve talebi arasında dengesizliğe yol açmaktadır. 79 Arz ve talep arasındaki dengesizlik global ekonomiyi olumsuz yönde etkileyerek, siyasi istikrarsızlık yaratmaktadır. 80 Petrol kaynakları, dünya enerji kaynaklarının sınırlı olması nedeniyle, hızla artan küresel enerji talebini karĢılamada yetersizdir. Küresel enerji talebindeki artıĢ nedeniyle petrole olan ihtiyacı devam etmektedir. 81 Konuyu uluslararası iliĢkiler boyutuyla önemli kılan unsur, enerji güvenliğinin anlamı ve önemi üzerine farklı yaklaĢımların mevcut olmasıdır. Bir baĢka deyiĢle, enerji güvenliğine iliĢkin olarak farklı kuruluĢların çeĢitli enerji güvenliği tanımları bulunmaktadır. Enerji bir ülkenin stratejisini, ulusal gücünü ve dıĢ politikasını belirleyen temel unsurlardan biri olarak ekonomik kalkınmanın önemli bir bileĢenidir. 82 Enerji güvenliği konusunda çeĢitli tanımlamalar yapılmıĢtır. Temel olarak enerji güvenliği, kabul edilebilir fiyat düzeyinde yeterli ve güvenilir enerji arzı olarak tanımlanmaktadır. Ancak genel olarak kullanılan bu tanımın yanı sıra, enerji 74 Asia Pacific Research Centre, Quest for Energy Security in the 21st Century, 2007, s.1 http://aperc.ieej.or.jp/file/2010/9/26/APERC_2007_A_Quest_for_Energy_Security.pdf (13.12.2019). 75 Yergin, 2006, a.g.m., s.69. 76 Sovacool, 2010, a.g.e., s.74. 77 Hugh Dyer, Maria Julia Trombetta, International Handbook of Energy Security, USA: Edward Elgar Pub. 2013, s.17 78 David Von Hippel, "Energy Security and Sustainability in Northeast Asia” Energy Policy, Volume 39, Issue 11,( 2011), s.6721. 79 S. Hayden Lesbirel, "Diversfication and Energy Security Risks: The Japanese Case", Japanese Journal of Political Science, Volume 5, Issue 1, (2004), s.2. 80 Tim Boersma, Energy Security and Natural Gas Markets in Europe, Lessonsfrom Eu and the United States, Routledge Studies in Energy Policy, s.20. 81 BP Statistical Review of World Energy, 2018, a.g.e., s.4. 82 Daojiong Zha, “Energy Interdependence”, China Security, Volume 2, Issue 2, (2006), s.66. 21 güvenliğinin, enerji ve güvenlik olmak üzere iki boyutu vardır. Enerji boyutunda, enerji kaynaklarının bulunabilirliği, eriĢilebilirliği ve kabul edilebilirliği söz konusudur. Güvenlik boyutunda enerjinin üretimi, iletimi, dağıtımı ve pazarlanması aĢamasında gerçekleĢebilecek saldırılara karĢı fiziki güvenlik öne çıkar. 83 Geleneksel enerji güvenliği petrol arzı ve fiyatlarına odaklanmaktadır. UEA enerji güvenliğini enerji arz güvenliği, ekonomik kalkınma ve çevresel sürdürebilirlik baĢlığı altında ele almaktadır. Enerji güvenliği petrol arz güvenliğinin yanı sıra, ekonomik kalkınma ve çevresel sürdürebilirliği de kapsayan bir tanımdır. 84 BaĢta petrol olmak üzere birçok temel yakıt, enerji kaynakları olan ülkeler için bir güvenlik meselesidir. 85 Enerji güvenliği kavramı, çeĢitli formlardaki ve yeterli miktardaki enerjinin bulunabilirliği olarak tanımlanabilir. 86 Bu tanımdan farklı olarak enerji güvenliği, uygun fiyattaki enerji kaynaklarına çevreye zarar vermeden ulaĢabilirlik olarak tanımlamıĢtır. 87 Enerji güvenliği, ekonomiyi, enerjiyi, çevreyi ve askeri güvenliği de ilgilendirmektedir. 88 Enerji güvenliği uluslararası iliĢkiler gündeminde yer alan konulardan biri olarak çok boyutlu ve çok değiĢken bir kavramdır. 89 Enerji güvenliği kavramına iliĢkin farklı tanımlar yapılmaktadır. Asya Pasifik Enerji AraĢtırma Merkezi, BirleĢmiĢ Milletler Kalkınma Programı, Uluslararası Enerji Ajansı olmak üzere birçok uluslararası kuruluĢ enerji güvenliğini tanımlamaya çalıĢmıĢtır. Örneğin Asya Pasifik Enerji AraĢtırma Merkezi, enerji güvenliğini çevreye zarar vermeden, uygun fiyattaki enerji kaynaklarına eriĢilebilirlik olarak tanımlamaktadır. 90 BirleĢmiĢ Milletler Kalkınma Programı (UNDP) 83 ġevket Volkan Ediger, Enerji Arz Güvenliği ve Ulusal Güvenlik Arasındaki İlişki, Enerji Arz Güvenliği Sempozyumu, Ankara: Genel Kurmay ATASE BaĢkanlığı Stratejik AraĢtırma ve Etüt Merkezi (Sarem) 2007,s.3. 84 Türkiye Cumhuriyeti DıĢiĢleri Bakanlığı, Uluslararası Enerji Ajansı ve Türkiye, http://www. mfa.gov.tr/turkiye_nin-enerji-stratejisi.tr.mfa 25.10.2019) 85 Ahmet YavaĢ, Enerji Güvenliği Bağlamında Kazakistan‟ın Rusya Federasyonu ve Çin Halk Cumhuriyeti İle İlişkileri Üzerine Bir Araştırma, (Yüksek Lisans Tezi), Ankara: Genel Kurmay BaĢkanlığı Harp Akademileri Komutanlığı Stratejik AraĢtırmalar Enstitüsü, 2012, s.19 86 Philip Andrews- Speed, Xuanli Liao, Roland Dannreuther, "The Strategic Implications of China‟s Energy Needs", Adelphi Series, Volume 42, Issue 346, (2002), s.34. 87 Asya Pacific Energy Research Centre, A Guestfor Energy Security in the 21st Century, Available Online at www.ieej.or.jp/aperc/2007 (15.12.2019) 88 Bilal Karabulut, "Enerji Güvenliğine Küresel Ölçekte bir BakıĢ", Savunma Bilimler Dergisi, Cilt:15, Sayı:1, ( 2016), s.34. 89 Cenk Sevim, "GeçmiĢten Günümüze Enerji Güvenliği ve Paradigma DeğiĢimleri", Stratejik Araştırmalar Dergisi, Sayı 13, (2009), s.93. 90 Asya Pacific Energy Research Centre, A questforEnergy Security in the 21st Century, availableonline at www.ieej.or.jp/aperc/2007 (12.12.2019). http://www.mfa.gov.tr/turkiye_nin-enerji-stratejisi.tr.mfa http://www.mfa.gov.tr/turkiye_nin-enerji-stratejisi.tr.mfa http://www.ieej.or.jp/aperc/2007 http://www.ieej.or.jp/aperc/2007 22 enerji güvenliğini, yeterli miktardaki enerjiye uygun fiyatta ulaĢılabilirlik olarak tanımlamıĢtır. 91 1973'de kurulmuĢ olan Uluslararası Enerji Ajansı, enerji güvenliğini makul fiyatlardaki enerjiye kesintisiz olarak ulaĢılabilirlik olarak ifade etmektedir. Uzun vadede enerji güvenliği, ekonomik geliĢim ve sürdürülebilir çevre için gerekli olan enerji arzının sağlanmasıdır. Kısa vadede enerji güvenliği, enerji sisteminin enerji arz ve talep dengesi içerisinde yer almasıdır. Bu tanıma göre enerji güvenliği, ekonomi, ekoloji ve enerji arasındaki dengeden oluĢmaktadır. 92 Petrol önde gelen enerji kaynaklarından biri olarak enerji güvenliğine iliĢkin pek çok tanımda petrol arz kesintisi adı altında kullanılmaktadır. 93 Petrol arzındaki kesinti, enerji güvenliğine yönelik tehditlerden biridir. 94 Irak‟ın iĢgali sürecinde petrol üretiminde kesinti yaĢanmıĢtır. Irak‟ta günlük ortalama arz kaybı 2,3 milyon varil olmuĢtur. 95 Petrol arzı, küresel ekonominin gereksinimlerinden biri olarak yeterli kaynağa sahip olmayan ülkeler için önemlidir. Yeterli kaynağa sahip olmayan ülkeler güvenilir enerji kaynağı arayıĢı içerisindedirler. 96 Enerji arz güvenliği, petrol rezervlerinde dıĢa bağımlı olan ithalatçı ülkeler için önemlidir. Enerji kaynaklarında dıĢa bağımlı olan ülkeler, dıĢ ülkelerle iĢbirliği kurmaktadırlar. 97 Bu iĢbirliği, enerji arz eden, talep eden ve transit ülkeler arasında gerçekleĢmektedir. 98 Transit eden ülke, enerji hatlarının güvenliğini, enerjiyi üreten ülke ise enerjinin kesintisiz Ģekilde ihraç edilmesini amaçlar. 99 Enerji kaynaklarının dünya piyasalarına ulaĢtırılması ülkeler arasında iĢbirliğini yaratır. Petrolün kesintisiz olarak dünya pazarlarına ulaĢtırılması Bab el-Mandeb Boğazı, Ġstanbul Boğazı ve Çanakkale Boğazları, Panama Kanalı ve Trans-Panama Boru Hattı, Malakka Boğazı ve 91 Pranesh Chandra Saha, Energy Security andSustainable Development, Birleşmiş Milletler ESCAP, https://www.unescap.org/sites/default/files/energy-security-ap.pdf (16.12.2019). 92 International EnergyAgency, What is Energy Security, https://www.iea.org/topics/energysecurity, (13.12.2019) 93 Dyer, Trombetta, 2013, a.g.e., s.17. 94 Türkiye Cumhuriyeti Genelkurmay BaĢkanlığı Harp Akademileri Komutanlığı Stratejik AraĢtırmalar Enstitüsü, Enerji Güvenliği Ortak Çözüm Arayışları, Uluslararası Sempozyum 28-29 Nisan 2009, s.30. 95 Necdet Pamir, Enerjinin İktidarı, Ġstanbul: Hayykitap , 2016, s.39. 96 Elif Uçkan Dağdemir, "Avrupa'nın Birliği'nin Enerji Arz Güvenliği Ġçin DıĢ Enerji Politikası ArayıĢları", Eskişehir Osmangazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 2007,Cilt 8, Sayı 1 (2007), s.248. 97 BarıĢ Kınık, Enerji Arz Güvenliği Açısından Avrupa Birliği ve Türkiye İlişkileri, (Yüksek Lisans Tezi) Ġstanbul: BahçeĢhir Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2009, s. 23. 98 Genelkurmay Başkanlığı, Türkiye'nin Enerji Stratejisi Ne olmalıdır? s.28, https://www.msu. edu.tr/saren2/files/sempozyum_yayinlari/Turkiyenin_Enerji_Stratejisi_Ne_Olmalidir_Ocak2006.pdf, (11.1.2019). 99 Kolektif, Enerji Güvenliği: Dünya ve Türkiye Paneli, Ġstanbul Kültür Üniversitesi, Ġstanbul: ĠKÜ Yayınları, s.14. https://www.unescap.org/sites/default/files/energy-security-ap.pdf https://www.iea.org/topics/energysecurity https://www.msu.edu.tr/saren2/files/sempozyum_yayinlari/Turkiyenin_Enerji_Stratejisi_Ne_Olmalidir_Ocak2006.pdf https://www.msu.edu.tr/saren2/files/sempozyum_yayinlari/Turkiyenin_Enerji_Stratejisi_Ne_Olmalidir_Ocak2006.pdf 23 Hürmüz Boğazı üzerinden olmaktır. Hindistan ve Pasifik Okyanusu'nu birbirine bağlayan Hürmüz Boğazı, petrol taĢımacılığının %57‟sini üstlenmektedir. 100 Enerji kaynaklarının dünya piyasalarına ulaĢtırılması enerjiyi arz eden ve talep eden ülkeler arasında karĢılıklı bağımlılık ve iĢbirliği yaratmaktadır. 101 Enerji kaynaklarının uygun fiyatla kesintisiz olarak ihraç edilebilmesi üretici ülkeler tarafından yapılmaktadır. 102 Enerji ihraç eden ve ithal eden ülkeler arasında meydana gelen herhangi bir anlaĢmazlık enerji arzında kesintiye yol açmaktadır. 103 Enerji arzındaki kesinti petrol ticaretini engellemektedir. Ġhraç eden ülkeler enerji talep güvenliğini, enerji ithal eden ülkeler ise enerji arz güvenliği önemsemektedir. Enerji güvenliği, enerji arz ve talep iliĢkisini de içermektedir. 104 Enerji ihracatçısı devletler talep çeĢitliliği yoluyla, enerji ithalatçısı devletler ise arz çeĢitliliği yoluyla enerji güvenliğini sağlamaktadırlar. Bu açıdan değerlendirildiğinde, enerji güvenliği kavramı "enerji arz güvenliğini" ve "enerji talep güvenliğini" de içermektedir. 105 Bu geniĢleme sadece arz ve talep güvenliği ile sınırlı kalmamaktadır. Aynı zamanda enerjinin küresel piyasalara ulaĢtırılması enerji güvenliğinin tüm boyutunu oluĢturmaktadır. 106 Hiçbir ülke ya da bölge tek baĢına enerji güvenliğini sağlayamaz. Enerji güvenliği enerjiyi üreten, enerjinin transit geçtiği ve enerjiyi tüketen ülkeler arasında gerçekleĢmektedir. Enerjinin transit geçtiği ülke, enerji hatlarının güvenliğini düĢünürken, enerjiyi üreten ülke ise enerjinin uygun fiyatla kesintisiz bir Ģekilde ihraç edebilmesini düĢünmektedir. 107 Enerjide ithalata bağımlı olan ülkeler, enerji çeĢitliliğini önemsemektedir. 108 Enerji çeĢitliliği, enerjide dıĢa bağımlılığının azaltılması anlamına gelmektedir. ABD gibi ülkeler, Ortadoğu‟ya olan enerji bağımlılığını azaltmaya yönelik olarak ithal ettikleri ülke sayısını 100 US Energy Information Administration, http://www.eia.gov/todayinenergy/detail.cfm?id=18991, (1.12 2019) 101 http://www.ekodialog.com/Konular/enerji-guvenligi-nedir-turkiyede-enerji-guvenligi.html (1.12.2019) 102 Kolektif, 2010, a.g.e, s. 16. 103 IĢıl ġirin Selçuk, Küresel Isınma Türkiye'nin Enerji Güvenliği ve Geleceğe Yönelik Enerji Politikaları, Ankara: Ankara Barosu Yayınları, 2010,s.29 104 M.Faruk Demir, Enerji Güvenliği, Diplomasisi, Ekonomisi, Ankara: Altın Küre Yayınları, 2007, s.23 105 Ediger, a.g.e., 2007, s.5 106 Dilek Çetinkaya, Semih Sert, Ġsmet Çıngı, Ahmet KüçükĢahin, Harp Akademileri Komutanlığı Stratejik Araştırmalar Enstitüsü, Enerji Güvenliği Ortak Çözüm Arayışları Sempozyumu, Ġstanbul: Stratejik AraĢtırmalar Enstitüsü, 2009, s.31. 107 Kolektif, 2010, a.g.e, s. 17. 108 Zha Daojiong Zha, “Energy Interdependence” China Security, Cilt 2, Sayı 2, 2006, s.3. http://www.ekodialog.com/Konular/enerji-guvenligi-nedir-turkiyede-enerji-guvenligi.html 24 arttırmaktadırlar. 109 Enerjide dıĢa bağımlılığının azaltılması, devletlerin ulusal güvenlik önceliklerinden biridir. 110 ABD'nin enerji güvenliği stratejisi, Ulusal Güvenlik Stratejisi isimli belgede yer almaktadır. Enerji kaynaklarının çeĢitlendirmesi, üretici ülkelerle iĢbirliğinin sürdürülmesi ve Kuzey Kutbu ve Asya bölgelerinde tedarikçi ülkelerle iĢbirliği içerisinde olunması bu belgede belirtilmektedir. 111 ABD tüketici ülkelerden biri olarak enerji kaynaklarına ulaĢımı enerji arz güvenliğiyle sağlamaktadır. 112 ABD enerji bağımlılığının azaltılmasına yönelik olarak kaynak çeĢitlendirilmesini, enerji alanında iĢbirliğini ve birincil enerji kaynaklarına güvenli eriĢimi hedeflemektedir. 113 Ülkeler arasında karĢılıklı bağımlılık ve iĢbirliği enerji kaynaklarına ulaĢım açısından önemlidir. 114 Petrol ve kömür baĢta olmak üzere fosil yakıtların egemenliğine dayanan enerji çağı, uzun yıllar sorunsuz devam etmiĢ ancak 1973 Petrol Krizi ilk kez enerji kaynakları konusunda bir güvensizlik ortamı yaratmıĢtır. 115 Enerji güvenliğinden bahsederken enerjiden de bahsetmek gerekir. Enerji, ekonomik büyüme ve kalkınmanın unsurlarından biridir. Enerji, ülkelerin uluslararası arenadaki konumlarını, politikalarını ve uygulamalarını etkilemektedir. 116 Ülke yöneticileri toplumun ve ekonominin gereksinim duyduğu enerjiyi kesintisiz, güvenilir ve uygun fiyatlarda sağlayabilmeyi amaçlamaktadır. 117 Enerji, sanayi, ulaĢtırma, konut ve tarım olmak üzere pek çok farklı sektör içerisinde yer alan önemli bir kaynaktır. 118 Enerji, ülkelerin mal ve hizmet üretimini ve hayat standartlarını dolayısıyla ekonomik geliĢimi ve ulusal güvenliği etkilemektedir. 119 Pek çok ülke enerji konusuyla ilgili olarak 109 V. Vivoda, "Diversification of Oil Import Sources and Energy Security: A Key Strategy or an Elusive Objective", Energy Policy, Sayı 37, (2009), s. 4617 110 Daojiong , 2006, a.g.m., s.4 111 https://www.whitehouse.gov/sites/default/files/docs/2015_national_security_strategy.pdf, s.16. 112 https://www.whitehouse.gov/sites/default/files/docs/2015_national_security_strategy ,pdf, s.17. 113 Özgür Bora Özkul, Avrupa Enerji Güvenliğinde Türkiye‟nin Yeri,(Yüksek Lisans Tezi), Ġstanbul: Ġstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, , 2009, s.26. 114 YavaĢ, 2012, a,g.e., s.23 115 Ahmet Gürbüz, “Enerji Piyasası Ġçerisinde Yenilenebilir Enerji Kaynaklarının Yeri ve Önemi” Uluslararası ileri Teknolojiler Sempozyumu, Karabük, 13-15 Mayıs 2009, s.15. 116 Burcu Yavuz Tiftikçiğil, Çağla Gül Yesevi, Türkiye'nin Enerji Görünümü Stratejiler ve İlişkiler, Ġstanbul: Derin Yayınları, 2015, s.17 117 Necdet Pamir, Küresel Enerji Politikaları ve Türkiye, Enerji Politikaları ve Küresel GeliĢmeler Bildiriler Kitabı TMMOB 8. Enerji Sempozyumu, 2. Cilt, Ankara: Emo Yayın, 2012, s.57. 118 Hayati Doğanay, Türkiye Ekonomik Coğrafyası, Ġstanbul: Özeğitim Yayınları,1995, s.387. 119 Doğanay, 1995, a.g.e., s.388. 25 güvenli, sürdürülebilir, çevreye zarar vermeyen ve riski en aza indirgemiĢ enerji politikaları üretmek için çalıĢmaktadırlar. 120 Enerji arzında meydana gelebilecek herhangi bir kesinti ekonomik kalkınmayı ve güvenliği olumsuz yönde etkilemektedir. 121 Devletlerin önemle üzerinde durdukları bir konu olan enerji güvenliği, ekonominin, siyasetin ve askeri güvenliğin bir parçasıdır ve ulusal güvenlik ile iliĢkilendirilmektedir. 122 Temel enerji kaynaklarına güvenli eriĢim, devletlerin ulusal güvenliklerinin bir parçası olmuĢtur. 123 Güvenlik, ulusal güvenliğin bir parçası olarak askeri, ekonomik, fiziksel ve buna benzer birçok konuyu içinde barındıran bir kavramdır. Güvenlik kavramı tehdit kavramıyla açıklanmaktadır. 124 Devletlerin ulusal güvenliklerini sağlamalarında, enerji kaynaklarına güvenli bir Ģekilde ulaĢım önem arz etmektedir. 125 Ortadoğu'da enerji güvenliğinin sağlanması yani makul fiyattaki enerjiye kesintisiz olarak ulaĢılması bölgenin güvenliğine bağlıdır. 126 Ulusal güvenlik; devletler için siyasi, sosyal, dıĢ politik, ekonomik ve askeri çıkarlarının korunması ve geliĢtirilmesi anlamına gelmektedir. 127 2014 yılında “Avrupa Enerji Güvenliği” yayınlandığı sırada AB‟nin Rus gazına bağımlılığı yüzde 39‟dur. Avrupa, bu enerji bağımlılığını azaltılmak için kaynak/tedarik çeĢitlendirilmesine gerek duyduğunu belirtmiĢtir. 128 Aslında enerji güvenliğinin ülkeler arasında yarattığı bağımlılık olgusu günümüzde iĢbirliğini ön plana çıkarmıĢtır. 129 Hiçbir ülke ya da bölge tek baĢına enerji güvenliğini sağlayamaz. Bu yüzden enerji güvenliği, üreticilerle tüketicilerin karĢılıklı bağımlılıklarını içermektedir. Ülkeler arasında karĢılıklı bağımlılık ve iĢbirliği enerji 120 Yavuz Tiftikçigil, Yesevi, 2015, a.g.e., s.2. 121 Leman Erdal, Ethem Karakaya, “Enerji Arz Güvenliğini Etkileyen Ekonomik, Siyasî ve Coğrafî Faktörler”, Uludağ Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, Cilt 31, Sayı , (2012), 107- 136. 122 Yerkinay Ongarova, "Kazakistan‟ın çok yönlü Enerji Politikası ve Hazar Denizi", Sosyal Bilimler Dergisi (ASOBİD), Cilt 21, Sayı 3, (2018), s.10. 123 Yavuz Tiftikçigil, Yesevi, 2015, a.g.e., s.2. 124 Azime Telli, Rusya- Ukrayna Krizinin Enerji Güvenliğine Etkileri, Uluslararası Enerji ve Güvenlik Kongresi, Bilge Adamalar Stratejik ve Uygulama Merkezi, 2014, s.369. 125 Özkul, 2009, a.g.e., s.26. 126 Özkul, 2009, a.g.e., s.27. 127 Kerem Alkın, Fuat Gülesel, Dünya Ekonomisinde Yönelik Global Tehditler; Dünyada Güvenlik ve Tehdit Kavramının Kavramının Evrimi ve Global Güvenlik İçinde Ulusal Güvenlik Perspektifi, Ġstanbul: Ticaret Üniversitesi, 2006, s.11. 128 Emre ĠĢeri, "Türkiye Rusya Doğal Gaz Ticari ĠliĢkilerinde Asimetrik Bağımlılık", Journal, Sayı 5, (2015), s.36. 129 Yerkinay, 2018, a.g.m., s.11 26 kaynaklarına ulaĢım açısından önemlidir. 130 Enerji güvenliğinin sağlanmasındaki bir diğer önemli nokta da çeĢitlendirmeye iliĢkindir. Enerjinin kullanılabilirliği açısından kaynak çeĢitliliği de önem arz etmektedir. 131 Kaynak çeĢitliliği, alternatif enerji kaynaklarının bulunması anlamına gelmektedir. Enerji güvenliğinin sağlanması için ülkeler, tedarik kaynaklarını yani tedarikçi ülke sayısını arttırmaktadır. 132 Kaynak çeĢitliliği, enerji alanında gaz veya petrol bağımlılığını en aza indirilmesini mümkün kılmaktadır. 133 Örneğin Çin gibi ülkeler, gittikçe artan enerji taleplerini karĢılayabilmek için enerji kaynaklarının çeĢitlendirilmesini öngörmektedir. 134 Kaynak çeĢitliliği özellikle ithalata bağımlı olan ülkeler açısından önem arz etmektedir. Örneğin ABD baĢta olmak üzere, pek çok OECD üyesi ülke enerji kaynakları açısından ithalata bağımlıdır. ABD, tükettiği petrolün yaklaĢık % 53‟ünü ithal etmekte ve ithalatını Kanada, Meksika, Venezuela ve Suudi Arabistan gibi ülkelerden yapmaktadır. 135 Türkiye'de enerji kaynakları açısından (petrol ve doğal gaz olmak üzere) enerji ithalatına bağımlı ülkelerden biridir. Türkiye Cumhuriyeti DıĢ ĠĢleri Bakanlığı verilerine göre, ülkemizin toplam enerji talebinin yaklaĢık %27‟si yerli kaynaklardan kalan bölümü çeĢitlilik arz eden ithal kaynaklardan karĢılanmaktadır. 136 Gaz ve petrol olmak üzere enerjide ithalata bağımlılığının azaltılması ancak kaynak çeĢitliliğinin artırılması ve alternatif enerji kaynaklarına ulaĢılması ile mümkündür. 137 Enerji güvenliği uluslararası iliĢkilerde her zaman etkili olmuĢtur. Küresel enerji talebindeki artıĢ günümüzde enerji güvenliğinin önemini daha da artmıĢtır. 138 Enerji güvenliği kavramı ilk kez kömür sorunuyla birlikte 1865 yılında Ġngiltere‟de ortaya çıkmıĢtır. Ġngiltere II. Dünya savaĢı sonuna kadar dünya liderliğini sürdürmüĢtür. 139 Kömür sorunundan sonra 1973'de yaĢanan petrol ambargosu ile birlikte enerji 130 YavaĢ, 2012, a,g.e., s.23 131 Çetinkaya, Sert, Çıngı, KüçükĢahin, a.g.e., 2009, s.31 132 Einari Kisel, Arvi Hamburg, Mihkel Harm, Ando Leppiman, Mart Ots. "Concept for Energy Security Matrix". Energy Policy, Volume 95,Sayı 1, (2016), s.8 133 Pamir , 2012, a.g.e., s.59 134 Abdurrahman Satman, Dünya‟da Enerji Kaynakları, Türkiye‟de Enerji ve Kalkınma Sempozyumu, Ġstanbul: Tasam Yayınları, 2006, s.47. 135 http://www.metalurji.org.tr/dergi/dergi134/d134_73100.pdf . (11.01.2019). 136 http://www.mfa.gov.tr/turkiye_nin-enerji-stratejisi.tr.mfa. (11.01.202020). 137 Kisel, Hamburg, Harm, Leppiman, Ots, 2016, a.g.m., s.8 138 Harp Akademileri Komutanlığı, Enerji Güvenliğine Ortak Çözüm ArayıĢları, Uluslararası Sempozyum, 28-29 Nisan 2009, Ġstanbul, Türkiye, Stratejik Arastırmalar Enstitüsü, 2009.s.12. 139 Ediger, a.g.e., 2007, s.5 http://www.metalurji.org.tr/dergi/dergi134/d134_73100.pdf http://www.mfa.gov.tr/turkiye_nin-enerji-stratejisi.tr.mfa 27 kaynakları konusunda güvensizlik ortamı oluĢmuĢtur. 140 Enerji güvenliğinin tanımı üzerinde uluslararası arenada fikir birliği yoktur. Enerji güvenliği son 10 yıldır akademik ve siyasi tartıĢmalarda dikkat çeken bir konudur. Enerji güvenliğine iliĢkin tartıĢmalar 1970‟lere kadar gitmektedir. 1970 lerden itibaren petrole bağımlılık birçok ekonomik, sosyal ve siyasi sorunu da beraberinde getirmiĢtir. 1973 petrol krizi sonrası devletler enerjide ithalat bağımlılığını azaltmıĢlardır. 141 ÇeĢitli kuruluĢların farklı enerji güvenliği tanımları bulunmaktadır. Asya Pasifik Enerji Merkezi, enerji güvenliğini sürdürülebilir ve makul fiyattaki enerji arzına ulaĢılabilirlik olarak tanımlamaktadır. 142 BirleĢmiĢ Milletler Kalkınma Programı, enerji güvenliğini çeĢitli formdaki enerjiye yeterli miktarda ve makul fiyatlarda çevreye zarar vermeden ulaĢılabilirlik olarak tanımlamaktadır. 143 Avrupa Birliği enerji güvenliğini, çevreye zarar vermeden kesintisiz olarak tüm tüketiciler için makul fiyatta eriĢim olarak ifade etmektedir. 144 Enerji güvenliği tanımlamalarının birçoğu enerjinin çevreye zarar vermeden kesintisiz olarak ulaĢılabilirliğine odaklanmaktadır. Enerji güvenliği literatürüne baktığımızda enerji güvenliğinin arz güvenliği ile iliĢkilendirildiğini görmekteyiz. Arz güvenliği, enerjinin küresel piyasalara ulaĢtırılması sürecinde güvenliğin sağlanması ile ilgilidir. 145 Enerji arz güvenliği, Türkiye gibi net enerji ithalatçısı olan ülkeleri ilgilendiren bir kavramdır. 146 Türkiye‟nin enerji güvenliğinde hem fiziki hem de ekonomik güvenlik söz konusudur. Fiziki boyutunda ise enerjinin dünya piyasalarına ulaĢtırılması söz konusudur. Ekonomik boyutunda ise enerjinin maliyeti ve fiyatından söz edilebilir. 147 Enerji güvenliğinde iki farklı yaklaĢım vardır. Bu yaklaĢımlardan birincisi enerjiye, ikincisi ise güvenliğe ağırlık vermektedir. Enerji güvenliğinin enerji ağırlıklı tanımında, enerji kaynaklarının bulunabilirliği, eriĢilebilirliği ve kabul edilebilirliği vardır. Enerji 140 DurmuĢ Dündar, Enerji Güvenliği: Dünya ve Türkiye Paneli, Ġstanbul: Ġstanbul Kültür Üniversitesi, Golden Medya Matbaacılık, 2010, s.41. 141 Dyer, Trombetta, 2013, a.g.e., s.17. 142 Asia Pacific Energy Research Centre, A Questfor Energy Security in the 21st Century, www.ieej.or.jp/aperc/2007 (12.01.2020). 143 https://www.undp.org/content/undp/en/home/librarypage/environment-energy/sustainable_ energy/ world_ energy_assessmentenergyandthechallengeofsustainability.html (11.12.2019). 144 Energy Security and Sustainable Development in Asiaandthe Pacific 2008. UN EconomicandSocialCommissionforAsiaand Pacific, http://www.unescop.org/sites/default/files/energy- security-ap.pdf. (12.01.2020). 145 Gülen Gürcan; 2012, “Enerji Güvenliği nedir?”, http:// www. Cleanglobe.com.tr/pdf/27pdf (11.12.2019). 146 Dyer, Trombetta, 2013, a.g.e., s.1. 147 Dyer, Trombetta, 2013, a.g.e.,s.10. http://www.ieej.or.jp/aperc/2007 https://www.undp.org/content/undp/en/home/librarypage/environment-energy/sustainable_energy/world_energy_assessmentenergyandthechallengeofsustainability.html https://www.undp.org/content/undp/en/home/librarypage/environment-energy/sustainable_energy/world_energy_assessmentenergyandthechallengeofsustainability.html http://www.unescop.org/sites/default/files/energy-security-ap.pdf http://www.unescop.org/sites/default/files/energy-security-ap.pdf https://www.google.com/search?safe=strict&sa=X&biw=1366&bih=608&sxsrf=ACYBGNQpcltQWMZCAWOwNbSXCVkgOYHEJQ:1579440141466&q=international+handbook+of+energy+security+hugh+c.+dyer&stick=H4sIAAAAAAAAAOPgE-LRT9c3rMwxqTI1NE1RAvMMjYvKTXMLCrSUM8qt9JPzc3JSk0sy8_P0y4syS0pS8-LL84uyi61SUzJL8osWsZpl5pWkFuUlgpQk5ihkJOalJOXnZyvkpymk5qUWpVcqFKcmlwK1VipklKZnKCTrKaRUphbtYGUEAH75tXx_AAAA&ved=2ahUKEwjjzM2E4Y_nAhVozqYKHSrfB1wQmxMoATASegQIERAP https://www.google.com/search?safe=strict&sa=X&biw=1366&bih=608&sxsrf=ACYBGNQpcltQWMZCAWOwNbSXCVkgOYHEJQ:1579440141466&q=international+handbook+of+energy+security+maria+julia+trombetta&stick=H4sIAAAAAAAAABWLQQrCMBAA8VDwoB58waI3L7FgKfTiUyRN1jZtmsXNlpA-x1f4PNvLwMDM_nQ-qE6V2T-Wqqzs5bhZaeIn1cNyv1371ChD3qMRR0EldiIYXol4jA1aJ8Tf4umCIAe9JdpDr4NtiUagN2BA7jJENPO6Zpg0Ow3D7FcK09SiiP4Vuz_NsiTFiQAAAA&ved=2ahUKEwjjzM2E4Y_nAhVozqYKHSrfB1wQmxMoAjASegQIERAQ 28 güvenliğinin güvenlik ağırlıklı tanımında, enerjinin arama, geliĢtirme, üretim, iletim, çevrim, dağıtım, pazarlama ve tüketim ağına yönelik her türlü saldırıya karĢı fiziki olarak korunması vardır. 148 Enerji güvenliğini daha geniĢ kapsamda ifade etmek gerekirse, enerji güvenliği, enerjinin üretim, tüketim ve dağıtım sürecinde sürdürülebilirliğin sağlanarak enerjiye yeterli miktarda, makul fiyatta ve çevreye zarar vermeden kesintisiz olarak ulaĢılmasıdır. 149 Kalicki, enerji güvenliğini, çeĢitlendirilmiĢ enerji kaynaklarının (petrol ve gaz) yeterli ve güvenilir bir Ģekilde tedarik edilerek piyasalara ulaĢtırılması olarak ifade etmektedir. 150 Dünya petrol üretiminde 2626 bin varil ile Venezuela birinci sırada yer alırken, ikinci sırada günlük 12704 bin varil ile ABD, üçüncü sırada günlük 12014 bin varil ile Suudi Arabistan, dördüncü sırada 10980 bin varil ile Rusya bulunmaktadır. Türkiye‟nin 2018 yılında ithal ettiği doğal gazın tedarikçi ülkelere göre dağılımına bakıldığında genel olarak %57,4 Rusya, %17,6 Ġran, ve % 6,9 Azerbaycan olarak gerçekleĢtiği görülmektedir. 151 Enerji güvenliğini, makul fiyattaki enerji kaynaklarına kesintisiz olarak ulaĢılabilirlik olarak tanımlamaktadır. 152 Bir baĢka tanımda enerji güvenliği, arz kaynakları ile çeĢitlendirilmiĢ, güvenilir, temiz ve yeterli bir miktardaki enerjinin uygun fiyatlarda temin edilmesidir. 153 1970 li yıllarda devletler, enerji güvenliği kapsamında enerji arzında dıĢa bağımlılığı azaltma amacındaydılar. Fransa, Japonya ve Güney Kore gibi enerji kaynağı bakımından zengin olmayan ülkeler ulusal enerji güvenliğine odaklanmaktadır. 154 Enerji güvenliği sadece tek bir tarafı bağlayan bir durum değildir. Günümüzde ülkeler enerji açısından bağımsız değildirler. 155 Hiçbir ülke ya da bölge tek baĢına enerji güvenliğini sağlayamaz. Bu yüzden enerji güvenliği, üreticilerle tüketicilerin karĢılıklı bağımlılıklarını içermektedir. Enerji güvenliği, enerji arz eden, talep eden ve enerjiyi 148 Ediger, a.g.e., 2007, s.3 149 DurmuĢ Dündar, Müge ĠĢeri, Necdet Pamir, Enerji Güvenliği: Dünya ve Türkiye, Ġstanbul: Kültür Üniversitesi Yayınları, 2010, s.47. 150 David Goldwyn, Jan Kalicki, Energy and Security: Toward a New Foreign Policy Strategy, 2005,s.15. 151 https://tr.sputniknews.com/infografik/201904221038839088-turkiye-gaz-enerji-ithalat-iran-rusya-azer- baycan-katar/ (23.12.2019) 152 https://www.iea.org/areas-of-work/ensuring-energy-security (12.01.2019) 153 Bircan Dokuzlar, Dünya Güç Dengesinde Yeni Silah Doğalgaz (Orta Asya‟dan Avrupa‟ya), Ġstanbul: IQ Kültür Sanat Yayıncılık, 2006, s.32 154 Dyer, Trombetta, 2013, a.g.e., s.7. 155 Dyer, Trombetta, 2013, a.g.e., s.8. https://tr.sputniknews.com/infografik/201904221038839088-turkiye-gaz-enerji-ithalat-iran-rusya-azerbaycan-katar/ https://tr.sputniknews.com/infografik/201904221038839088-turkiye-gaz-enerji-ithalat-iran-rusya-azerbaycan-katar/ https://www.iea.org/areas-of-work/ensuring-energy-security 29 transit eden ülkeler dahil olmak üzere bütün tarafları ilgilendiren bir konudur. 156 Enerji güvenliği kavramında, enerji ithalatçısı devletler talep çeĢitliliği yoluyla, enerji ithalatçısı devletler ise arz çeĢitliliği yoluyla enerji güvenliğini sağlamaktadırlar. 157 Enerji güvenliği kavramı, diğer bir açıdan, enerji kaynaklarının ülkeler için önemini ifade etmektedir. 158 Enerji güvenliğinin temel amaçlarından biri güvenilir bir enerji kaynağı bulmak ve bu kaynağa en az riskle ulaĢmaktır. 159 Ülkeler için enerji güvenliği, güvenli enerji temini demektir. Enerji güvenliğinde enerji kaynaklarının çıkartıldığı ve üretildiği bölgelerin güvenliği önemlidir. Enerji güvenliği, enerji kaynaklarının ulaĢılabilir ve ihtiyaca cevap verecek Ģekilde güven altında olmasını ifade eder. 160 Ülkeler için enerji güvenliği, güvenli enerji temini demektir. Enerji güvenliğinin kuĢkusuz en önemli boyutu, enerji kaynaklarının çıkartıldığı veya üretildiği bölgelerin güvenliğine iliĢkindir. Enerji güvenliği literatürüne baktığımızda bu kavramın petrol kaynaklarının güvenliği sorunu olduğu anlaĢılmaktadır. Petrol, enerji güvenliği politikasının temel noktasından biridir. Enerji güvenliği petrol arzına yönelik tehditlerin azaltılması ve krizlerin önlenmesini amaçlamaktadır. 161 Enerji güvenliği kavramı, petrol ve Ortadoğu'nun istikrarı ile ilgili bir konudur. Ortadoğu‟da enerji güvenliğinin sağlanması yani makul fiyattaki enerjiye kesintisiz olarak ulaĢılması bölgenin güvenliğine bağlıdır. Güvenlik kavramı askeri, ekonomik, fiziksel ve buna benzer birçok konuyu içine alan karmaĢık bir kavramdır. Güvenlik kavramı tehdit kavramıyla açıklanmaktadır. 162 Güvenlik olgusu, enerji güvenliği kavramında önem arz etmektedir. 1990 lı yıllardan itibaren güvenlik tanımlamalarında artan ölçüde kullanılmaya baĢlayan kavramlardan biri de enerji güvenliği kavramıdır. Soğuk SavaĢ sonrası dönemde, enerji güvenliği Nato'nun yeni görevlerinden biri olarak belirtilmiĢtir. Enerji güvenliği, Nato‟nun yeni stratejik konseptinden biri olarak enerji tedarikinin sağlanması, transit geçiĢ bölgeleri ve 156 Sevim, 2009, a.g.m., s.93. 157 Sevim, 2012, a.g.m., s.4386. 158 Özkul, 2009, a.g.e., s.26. 159 Dyer, Trombetta, 2013, a.g.e., s.13. 160 Francoise Nicolas, François Godment, TuizoYakushiji, An Overview Of Options Andchallenges, Asia and Europe. Cooperating for Energy Security: A CAEC Task Force Report, 2004, s.11. 161 Dyer, Trombetta, 2013, a.g.e., s.3. 162 Telli, 2014,a.g.e., s.369. 30 enerji hatlarının korunması adına müttefik ülkeler arasında dayanıĢma ve iĢbirliğinin gerçekleĢtirilmesini öngörmektedir. 163 Enerji güvenliği kavramı üzerine uluslararası arenada ortak bir fikir birliği yoktur. Dünya Enerji Ajansı tarafından enerji güvenliği, çeĢitli formlardaki enerjinin, eriĢebilir maliyette, kolaylıkla ulaĢılabilir ve çevreye zarar vermeden sürdürülebilir Ģekilde elde edilmesi olarak tanımlanmaktadır. Avrupa Komisyonu (2000) tarafından enerji güvenliği, tüm tüketicilerin enerji ürünlerine makul bir fiyat üzerinden kesintisiz eriĢimi olarak tanımlanmaktadır. Pamir'e göre enerji güvenliği, enerji kaynaklarını uygun fiyatlardan temin etmek ve çeĢitlendirilmiĢ kaynaklardan sağlayabilmek ve verimli kullanmak olarak tanımlanabilir. Bir diğer tanımlamada, enerji güvenliği enerji kaynaklarının kesintisiz, güvenilir, ucuz, temiz v