Uludağ Üniversitesi Tıp Fakültesi Dergisi 47 (2) 279-286, 2021 DOI: https://doi.org/10.32708/uutfd.917306 ÖZGÜN ARAŞTIRMA Ebeveynleri COVID-19 Geçiren Çocuk ve Ergenlerde Psikolojik Sağlamlık, Depresyon, Anksiyete ve Travma Sonrası Stres Bozukluğu Belirtileri 1 2 Mehtap EROĞLU , NeĢe YAKġĠ 1 Niğde Eğitim ve Araştırma Hastanesi, Çocuk ve Ergen Ruh Sağlığı ve Hastalıkları Kliniği, Niğde. 2 Niğde Merkez Toplum Sağlığı Merkezi, Niğde. ÖZET Aralık 2019'da, Çin'de Yeni Koronavirüs (SARS-CoV-2) olarak bilinen bir koronavirüs tespit edilmiş ve dünya çapında bir salgın haline gelmiştir. COVID-19’dan korunmanın temel yolu, izolasyon ve sosyal uzaklaşma stratejileri olmuştur. Bu çalışmada, COVID-19 nedeni ile izole edilen ebeveynlerin çocuklarını depresyon, anksiyete ve travma sonrası stres bozukluğu (TSSB) belirtileri açısından değerlendirdik. Çalışmaya anne ve/veya babası son 3 ay içinde COVID-19 enfeksiyonu geçirmiş 52 çocuk dahil edilmiştir. Çocukların yaşları 7 yaş ile 17 yaş arasındadır ve 27’si kızdır. Tüm çocuklara, Çocuklar için Depresyon Ölçeği, Çocuklar için Travma Sonrası Stres Tepki Ölçeği, Çocukluk Anksiyete Tarama Ölçeği, Psikolojik Sağlamlık Ölçeği uygulanmıştır. Çocukların %19.2’sinde depresif semptomların olduğu, depresyon semptomların kronik hastalığı olanlarda %40, tanı almış psikiyatrik hastalığı olanlarda %50 olduğu tespit edilmiştir. Çocuklarda, değişen düzeylerde TSSB belirtileri saptanmıştır. Annesi izole edilenlerde, ağır TSSB belirtileri oranı %35.1; babası izole edilenlerde %6.7’dir. Her iki ebeveyni de COVID-19 enfeksiyonu geçiren çocuklarda anksiyete puanı en yüksek bulunurken, bunu sırasıyla sadece annesi geçiren çocuklar ve sadece babası geçirenler izlemiştir. Bilim adamlarının koronavirüsü iyi anladıkları, ülkemizde Sağlık Bakanlığı’nın süreci iyi yönettiği, koronavirüsün yayılmasını kısıtlamak için kendi alacağı ve ülkemizde alınacak koruyucu önlemlerin fark oluşturacağı fikrine katılmayan çocuklarda depresyon semptom sıklığı daha yüksek bulunmuştur. Ayrıca, bilim adamlarının koronavirüsü iyi anladıkları fikrine katılmayan ve ülkemizde uygulanan kuralların günlük yaşamlarına çok fazla müdahalede bulunduğunu düşünen çocuklarda, ağır TSSB belirti sıklığının daha yüksek olduğu gösterilmiştir. COVID-19 salgını ile günlük yaşamları kısıtlanmış olan çocukların; bilişsel, duygusal, fiziksel ve psikolojik gelişimlerinin henüz tamamlanmamış olduğu dikkate alındığında, bu süreçte yaşayabilecekleri sorunlara karşı uyumla- rını arttırmak, psikolojik dayanıklılıklarını güçlendirmek için ruhsal destek sunulmalı ve etkin stratejiler izlenmelidir. Anahtar Kelimeler: COVID-19. Çocuk. Depresyon. Travma sonrası stres. Anksiyete. Algılanan tehdit. Psychological Resilience, Symptoms of Depression, Anxiety, and Post-Traumatic Stress Disorder in Children and Adolescents whose Parents With COVID-19 ABSTRACT In December 2019, a coronavirus known as Novel Coronavirus (SARS-CoV-2) was detected in China and turned into a pandemic. The main strategy to avoid COVID-19 infection has been isolation and social distancing strategies. Therefore, we evaluated the children of parents who were isolated due to COVID-19 in terms of depression, anxiety, and post-traumatic stress disorder (PTSD) symptoms. Fifty-two children whose mother and / or father had been infected with COVID-19 in the last three months were included in the study. The children's ages vary between the ages of 7 and 17; 27 of them are girls. The Child Depression Scale, Post-Traumatic Stress Response Scale for Children, Child- hood Anxiety Screening Scale, and Psychological Resilience Scale were administered to all children. It was determined that 19.2% of the children had depressive symptoms; the frequency of depression symptoms was 40% in those with chronic disease and 50% in those with a diagnosed psychiatric disorder. Various levels of PTSD symptoms were observed in all children included in the present study. While the rate of severe PTSD symptoms was 35.1% in those whose mothers were isolated; It was found to be 6.7% in those whose fathers were isolated. Children whose both parents were infected with COVID-19 had the highest anxiety scores, followed by children whose only mothers were infected and whose only fathers were infected, respectively. The depression symptoms were found to be more frequent in children who disagreed with the idea that scientists understand the coronavirus well, that the Ministry of Health in Turkey manages the process well, that the measures taken by themselves or the government will make a difference. In addition, it has been shown that severe PTSD symptoms are more frequent in children who disagree with the idea that scientists understand the coronavirus well and who think that the rules applied in Turkey interfere too much with their daily lives. Children whose daily life was restricted by the COVID-19 Pandemic; considering that their cognitive, emotional, physical, and psychological development has not yet been completed, psychological support should be provided, and effective strategies should be followed to increase their adaptation to the problems they may experience during this process, to strengthen their psychological resilience. Key Words: COVID-19. Child. Depression. Post-traumatic stress. Anxiety. Perceived threat. Geliş Tarihi: 16.Nisan.2021 AĢağı KayabaĢı Mahallesi Yazarların ORCID ID Bilgisi: Kabul Tarihi: 31.Ağustos.2021 Hastaneler Cad 51100, Niğde Mehtap EROĞLU: Tel.: 0507 173 57 58 0000-0002-5879-9412 Dr. Mehtap EROĞLU E-posta: drmehtap.eroglu@gmail.com NeĢe YAKġĠ: 0000-0002-6175-2359 Niğde Eğitim ve AraĢtırma Hastanesi, 279 M. Eroğlu ve N. YakĢi 23,24 Aralık 2019'da, Çin'de koronavirüs hastalığı 2019 adım gözlenmiştir . Herhangi bir afet sonrasında (COVID-19) olarak bilinen yeni bir tip koronavirüs beklendiği gibi, COVID-19 pandemisinde de tüm 1 hastalığı tespit edilmiştir . Bundan birkaç ay sonra, gelişim aşamalarındaki çocuklarda, yüksek oranda COVID-19 dünya çapında bir salgın haline gelmiş ve depresyon, anksiyete ve travma sonrası stres semp- 25-28 halk sağlığı için önemli bir tehdit oluşturmuştur. tomlarının olduğu bildirilmiştir . COVID-19, çocuklar ve ergenler de dahil olmak üzere Sonuç olarak bazı gruplar, pandeminin psikososyal dünyanın dört bir yanındaki insanların yaşamlarını etkilerine karşı diğerlerinden daha savunmasız olabilir. benzeri görülmemiş bir şekilde etkilemiştir. Büyük bir Kritik bir gelişim döneminde oldukları için çocuklar pandeminin, bireylerin ruh sağlığı üzerinde yaygın ve ergenler, ruh sağlıklarını korumak ve geliştirmek 2,3 zararlı etkileri olabilir . Yayılımı hızlı bir salgın, için özel bir özeni hak ediyorlar. Biz bu çalışmamızda 4-6 toplumda korku, sıkıntı ve anksiyeteye neden olur . COVID-19 ile enfekte olup evde ya da hastanede izole Bir pandeminin neden olduğu uzun vadeli stres ve edilmiş olan hastaların çocuklarını depresyon, anksi- anksiyete, depresyon semptomlarını daha da tetikleye- yete ve travma sonrası stres bozukluğu (TSSB) belirti- 7,8 bilir . leri açısından değerlendirdik. Tüm dünyada, COVID-19 enfeksiyonundan korunma- nın temel yolu, izolasyon ve sosyal uzaklaşma strateji- 9 leri olmuştur . İzolasyon, bulaşıcı hastalık tanısı almış Gereç ve Yöntem kişileri henüz enfekte olmayanlardan ayırmak olarak 10 tanımlanmaktadır . İzolasyon, bir salgın sırasında Katılımcılar ve Prosedür bulaşıcı bir hastalığın daha fazla yayılmasını önlemeyi amaçlayan en önemli ve etkili halk sağlığı önlemle- Çalışma tanımlayıcı tipte bir çalışmadır. Çalışmaya rinden biridir. Bununla birlikte, izolasyonun, belirsiz- anne ve/veya babası son 3 ay içinde COVID-19 enfek- lik duyguları, uykusuzluk ve diğerlerinden kopma gibi siyonu geçirmiş 52 çocuk dahil edilmiştir. Çalışma 11 psikolojik etkileri geniş kapsamlı ve uzun sürelidir . verisi Haziran 2020-Eylül 2020 tarihleri arasında Sosyal izolasyonun, kişiler arası iletişimi azaltarak toplanmıştır. Çocuklar Niğde Toplum Sağlığı Merke- insanların yalnızlık duygularının artmasına ve bunun zinde değerlendirilmiş ve Çocuklar için Depresyon 12 da depresif belirtilere yol açtığı bilinmektedir . İzo- Ölçeği, Çocuklar için Travma Sonrası Stres Tepki lasyon, anksiyete, depresyon ve uykusuzluk gibi Ölçeği, Çocukluk Anksiyete Tarama Ölçeği, Psikolo- 13-16 olumsuz ruh sağlığı sonuçlarıyla ilişkilidir . jik Sağlamlık Ölçeği ve Bilgi Toplama Formu uygu- COVID-19 ile enfekte olunması nedeni ile hastanın lanmıştır. Çalışma uygulanmadan önce etik kurul izni izole edilmesi ya da hastanede takip edilmesini gerek- (Niğde Ömer Halisdemir Üniversitesi Etik kurulu/ tirecek düzeyde hastalığın şiddetli olması; hastanın Karar no: 2020/05-18) ve Niğde Eğitim ve Araştırma kendisi kadar beraber yaşadığı bireyleri özellikle de Hastanesi’nden kurum izni alınmıştır. çocuklarını ruhsal açıdan olumsuz etkileyebilmektedir. Ebeveynlerinden ayrı kalan çocuklar, psikiyatrik ra- Kullanılan Ölçekler hatsızlık açısından risk altındadırlar. Birincil bakım Çocuklar İçin Depresyon Ölçeği, Kovacs tarafından verenden ayrılmanın çocuğu daha savunmasız hale 291981’de geliştirilmiştir . Beck depresyon ölçeği esas getirebileceği ve çocuğun ruh sağlığına tehdit oluştu- alınarak hazırlanan bu ölçek altı ile on yedi yaş arası 17-19 rabileceği bilinmektedir . Çocuklarda, mutsuzluk, çocuk ve ergenlere uygulanabilir ve 27 maddeden kaygı, ölüm korkusu, ebeveynlerini kaybetme korkusu oluşmaktadır. Kendini değerlendirme ölçeği olup son 20,21 gibi olumsuz etkiler gelişebilir . İzolasyon tedbirle- iki haftayı değerlendirir. Üç cümlelik her sette verilen ri genel olarak toplumun yararına olsa da, psikolojik cevaplara 0 ile 2 arasında puanlar verilir. Bu puanların 19 etkileri göz ardı edilemez . Normal deneyimin öte- toplanması ile depresyon puanı elde edilir. Ölçekten sinde olan bu durumlar; stres, endişe ve çaresizlik alınabilecek en yüksek puan 54’dür. Alınan puanın hissine yol açar. Küçük çocuklarda ve ergenlerde yüksekliği, depresyon düzeyinin ağırlığını gösterir. salgın, yetişkinlere kıyasla duygusal ve sosyal gelişim Ülkemizde geçerlik ve güvenirlik çalışması Öy (1991) üzerinde daha fazla olumsuz bir etkiye sahiptir. Çocuk 30tarafından yapılmış ve patoloji kesim noktası 19 ve ergenler üzerindeki etkinin niteliği, çocuğun geli- puan olarak saptanmıştır. şim yaşı, mevcut eğitim durumu, özel ihtiyacının olup Çocuklar için Travma Sonrası Stres Tepki Ölçeği olmaması, önceden var olan ruhsal rahatsızlık durumu (ÇTSS-TÖ), TSSB belirtilerinin şiddetini araştırmak veya enfeksiyon korkusu gibi faktörlerden etkilen- 22 için Pynoos ve arkadaşları (1987) tarafından gelişti- mektedir . 31 rilmiştir . ÇTSS-TÖ çeşitli travmatik yaşantılar son- Ortaya çıkış nedeninin tam olarak bilinmemesi, virü- rasında çocuk ve ergenlerde ortaya çıkan stres tepkile- sün gözle görülememesi ve toplumun tüm kesimindeki rini değerlendirmek amacıyla geliştirilmiş 20 madde- bireylerin risk altında olması salgını küresel bir trav- lik bir ölçektir. Ölçeğin Türkçe'ye çevrisi ile geçerlilik maya dönüştürmüştür. Travma sonrası beklenen psi- ve güvenirlik çalışması yapılmış olup; Türkçe'de test- kolojik tepkilerin tamamı salgın döneminde adım tekrar test güvenilirliği 0.86, görüşmeci arası güveni- 280 COVID-19 Pandemisi ve Çocuk Psikolojisi 32 lirliği 0.98 olarak bulunmuştur . ÇTSS-TÖ beşli enfeksiyonu geçiren kişi bulunmaktadır. Araştırma Likert tipi yarı yapılandırılmış bir ölçektir. Toplam zamanında ise bir çocuğun ebeveyninin COVID-19 puanının 12-24 arasında olması hafif TSSB tepkisi, nedeni ile hastanede yatmakta olduğu ifade edilmiştir. 25-39 arası orta düzeyde, 40-59 arası ağır ve 60'ın üstü Ortanca hastanede yatış süresi 12 (1-20) olup, hastane çok ağır derecede TSSB tepkisine işaret etmektedir. çıkışından ortanca 60 (14-90) gün geçmiştir. Çocukluk Anksiyete Tarama Ölçeği (ÇATÖ), Çocuk- Çocuk Depresyon Ölçeği’nden alınan puanın kesim luk çağı anksiyete bozukluklarını tarama amacıyla noktası 19 alındığında çocukların %19.2’sinde dep- 33 Birmaher ve ark. tarafından geliştirilen ve Türkçe resyon semptomlarının olduğu görülmüştür. Kronik 34 geçerlik ve güvenirliği Çakmakçı ve ark. tarafından tıbbi hastalığı olan çocuklarda depresyon semptom yapılan ÇATÖ'nün ebeveyn ve çocuk formu mevcut- sıklığı %40, olmayanlarda %14.3 olarak bulunmuştur. tur. Toplam 41 maddeden oluşan ÇATÖ'de 25 ve Tanı almış psikiyatrik hastalığı olan çocuklarda dep- üzeri puanın kaygı bozukluğu için uyarı niteliği taşı- resyon semptom sıklığı %50, olmayanlarda %11.9 dığı kabul edilmektedir. olarak bulunmuştur (p=0.015). Depresif semptomu Çocuk ve Genç Psikolojik Sağlamlık Ölçeği, Lieben- olmayan çocuklarda psikolojik sağlamlık ölçek puanı, berg ve ark. tarafından geliştirilen ve ilk olarak 28 depresif semptomu olan çocuklarınkinden daha yük- maddeden oluşan ölçek, sonrasında 12 maddelik kısa sek bulunmuştur (p<0.001). Depresyonla ilişkili olabi- 35 form şeklinde geliştirilmiştir . Ölçeğin Türkçeye lecek bazı değişkenler Tablo I’de gösterilmiştir. 36 uyarlama çalışması ise Arslan tarafından yapılmıştır . Beşli likert yapıda olup “Beni tamamen tanımlıyor Tablo I. Ebeveyni COVID-19 Geçiren Çocuklarda (5)” ile “Hiç tanımlamıyor (1)” arasında derecelendi- Depresyon Sıklığı ve İlişkili Faktörler rilmektedir. Ölçek puanı arttıkça psikolojik sağlamlık Depresif Non-depresif da artmaktadır. p değeri n (%) n (%) Bilgi Toplama Formu, sosydemografik veriler, tanı Cinsiyet Kız 5 (18.5) 22 (81,5) almış tıbbi hastalık ve psikiyatrik hastalık, pandemi 1.000* Erkek 5 (20.0) 20 (80.0) sürecinde ebeveynlerin yaşadığı iş kaybı, ailede Yaş 15 (8-17) 11 (7-17) 0.148§ COVID-19 hastalığı geçiren kişi ve izolasyon süreci, Pandemi sürecinde Evet 3 (33.3) 6 (66.7) COVID-19 ile ilgili algılanan tehdit ve bilgi düzeyi, iş kaybı 0.349 Hayır 7 (16.3) 36 (83.7) ekran başında geçirilen süre, günlük uyku süresi soru- Kronik hastalık Evet 4 (40.0) 6 (60.0) larını içermektedir. 0.085 Hayır 6 (14.3) 36 (85.7) İstatistiksel Analiz Tanı almış psikiyatrik Evet 5 (50.0) 5 (50.0) hastalık tanısı 0.015 Hayır 5 (11.9) 37 (88.1) Çalışmanın istatistiksel analizinde; tanımlayıcı verile- Psikolojik sağlamlık ölçek puanı 42 (30-49) 52 (34-60) <0.001§ rin sunulmasında frekans ve yüzde dağılımı ile ortanca, Annenin COVID-19 Evet 9 (24.3) 28 (75.7) minimum ve maksimum değerler; kategorik değişken pozitifliği 0.247 Hayır 1 (6.7) 14 (93.3) analizinde Ki-kare testi, Fisher Exact Testi; sürekli Pozitif ebeveyn Anne 6 (24.0) 19 (76.0) değişkenlerin analizinde Mann Whitney U Testi, Baba 1 (6.7) 14 (93.3) 0.342¥ Kruskal Wallis Testi kullanılmıştır. İstatistiksel an- lamlılık düzeyi p<0.05 olarak kabul edilmiştir. Her ikisi 3 (25.0) 9 (75.0) İzolasyon yeri Ev 7 (29.2) 17 (70.8) 0.157 Hastane 3 (10.7) 25 (89.3) Bulgular *Fisher Exact Testi, §Mann Whitney U Testi, ¥Ki-kare Testi Çalışmaya anne ve/veya babası son 3 ay içinde En az bir ebeveyni COVID-19 enfeksiyonu geçirmiş COVID-19 enfeksiyonu geçirmiş 52 çocuk dahil çalışma grubumuzda tüm çocuklarda değişen düzey- edilmiştir. Çocukların yaş ortanca değeri 12 (7-17) lerde TSSB belirtileri görülmüştür. Yirmi dört olup, 27 (%51.9)’si kızdır. Dokuz (%17.3) çocuğun (%46.2) çocukta hafif düzeyde, 14 (%26.9) çocukta kronik hastalığı, 10 (%19.2) çocuğun ise psikiyatrik orta düzeyde ve 14 (%26.9) çocukta ağır düzeyde bir hastalığı bulunmaktadır. Beş çocuğun Dikkat Eksi- TSSB belirtileri gelişmiştir. Annesi COVID-19 enfek- liği ve Hiperaktivite Bozukluğu (DEHB), bir çocuğun siyonu geçiren çocuklarda, ağır TSSB belirtileri ora- anksiyete, bir çocuğun davranış problemi ve üç çocu- nı %35.1 iken, geçirmeyen çocuklarda %6.7 olarak ğun hem anksiyete hem DEHB tanısı bulunmaktadır. bulunmuştur (p=0.043). Psikolojik sağlamlık ölçek Çocukların 25 (%48.1)’inin sadece annesi, 15 puanı hafif/orta TSSB belirtileri olan çocuklarda, ağır (%28.8)’inin sadece babası ve 12 (%23.1)’sinin her iki TSSB belirtileri olan çocuklardan daha yüksek bu- ebeveyni de COVID-19 enfeksiyonu geçirmiştir. lunmuştur (p=0.037). TSSB ile ilişkili olabilecek bazı COVID-19 enfeksiyonu geçiren ebeveynin izolasyon değişkenler Tablo II’de gösterilmiştir. süreci %53.8 oranında hastanede geçirilmiştir. Çocuk- ların 16 (%30.8)’sının evinde birden fazla COVID-19 281 M. Eroğlu ve N. YakĢi Tablo II. Ebeveyni COVID-19 Geçiren Çocuklarda Çalışma grubumuzda anksiyete ortanca puanı 25.50 TSSB Sıklığı ve İlişkili Faktörler (0-68)’dir. Her iki ebeveyni de COVID-19 enfeksiyo- nu geçiren çocuklarda anksiyete puanı en yüksek Hafif/Orta TSSB Ağır TSSB p n (%) n (%) değeri bulunurken, bunu sırasıyla sadece annesi geçiren ço- cuklar ve sadece babası geçirenler izlemiştir (p=0.018). Cinsiyet Kız 18 (66.7) 9 (33.3) 0.279¥ Erkek 20 (80.0) 5 (20.0) Cinsiyet, aile tipi, ebeveyn öğrenim durumları, pan- § demi sürecinde iş kaybı, ev tipi, kronik hastalık, psiki-Yaş 12 (7-17) 13 (8-17) 0.917 yatrik hastalık, pozitif ebeveyn izolasyon yeri, evde Pandemi sürecinde Evet 7 (77.8) 2 (22.2) iş kaybı 1.000* birden fazla COVID-19 pozitif vaka bulunması ile Hayır 31 (72.1) 12 (27.9) anksiyete ölçek puanı arasında herhangi bir ilişki Kronik hastalık Evet 7 (70.0) 3 (30.0) 1.000* bulunmamıştır (p<0.05). Psikolojik sağlamlık ölçek Hayır 31 (73.8) 11 (26.2) puanı ile anksiyete ölçek puanı arasında negatif yönde Tanı almış psikiyatrik Evet 6 (60.0) 4 (40.0) 0.300* orta düzeyde bir korelasyon tespit edilmiştir (r=-0.441, hastalık tanısı Hayır 32 (76.2) 10 (23.8) p=0.001). Yaş, aylık aile geliri, ekran başında geçiri- Psikolojik sağlamlık ölçek puanı 52 (30-60) 47.5 (34-53) 0.037§ len süre, günlük uyku süresi ve pozitif ebeveynin Annenin COVID-19 Evet 24 (64.9) 13 (35.1) hastanede yatış süresi ile anksiyete ölçek puanı arasın- pozitifliği 0.043* Hayır 14 (93.3) 1 (6.7) da herhangi bir korelasyon saptanmamıştır (p<0.05). Pozitif ebeveyn Anne 16 (64.0) 9 (36.0) COVID-19 ile ilgili düşünceler değerlendirildiğinde; Baba 14 (93.3) 1 (6.7) 0.109* bilim adamlarının koronavirüsü iyi anladıkları Her ikisi 8 (66.7) 4 (33.3) (p=0.023), ülkemizde Sağlık Bakanlığı’nın süreci iyi İzolasyon yeri Ev 17 (70.8) 7 (29.2) 0.736¥ yönettiği (p=0.011), koronavirüsün yayılmasını kısıt- Hastane 21 (75.0) 7 (25.0) lamak için alacağı kişisel koruyucu önlemlerin fark § ¥ *Fisher Exact Testi, Mann Whitney U Testi, Ki-kare Testi oluşturacağı (p=0.030) ve ülkemizde alınacak koruyu- TSSB: Travma Sonrası Stres Bozukluğu cu önlemlerin fark oluşturacağı (p<0.001) fikrine katılmayan çocuklarda, depresyon semptom sıklığı daha yüksek bulunmuştur (Tablo III). Ayrıca, bilim Tablo III. Katılımcıların COVID-19 ile düşünceleri ile Depresyon, TSSB ve Anksiyete Arasındaki İlişki Depresyon TSSB Anksiyete Non- Hafif/ Depresif Ağır TSSB depresif p değeri* Orta TSSB p Ortanca p değeri* (min-maks) değeri** n(%) n(%) n(%) n(%) Koronavirüsle ilgili kendini ne kadar Hiç 2 (18.2) 9 (81.8) 8 (72.7) 3 (27.3) 18 (0-51) kaygılı görüyorsun? Kısmen/biraz/orta 5 (17.9) 23 (82.1) 0.921 23 (82.1) 5 (17.9) 0.164 24 (4-48) 0.118 Fazla/çok fazla/çok çok fazla 3 (23.1) 10 (76.9) 7 (53.8) 6 (46.2) 30 (10-68) Önümüzdeki 6 ay boyunca koronavi- Hiç 2 (14.3) 12 (85.7) 10 (71.4) 4 (28.6) 28 (0-48) rüse yakalanma konusunda kendini Kısmen/biraz/orta 7 (24.1) 22 (75.9) 0.591 24 (82.8) 5 (17.2) 0.076 24 (4-55) 0.413 ne kadar risk altında görüyorsun? Fazla/çok fazla/çok çok fazla 1 (11.1) 8 (88.9) 4 (44.4) 5 (55.6) 29 (13-68) Önümüzdeki 6 ay boyunca koronavi- Hiç 0 (0.0) 5 (100.0) 4 (80.0) 1 (20.0) 15 (0-42) rüse yakalanma konusunda ailen ve Kısmen/biraz/orta 6 (20.7) 23 (79.3) 0.513 22 (75.9) 7 (24.1) 0.736 25 (4-55) 0.050 arkadaşlarını ne kadar risk altında görüyorsun? Fazla/çok fazla/çok çok fazla 4 (22.2) 14 (77.8) 12 (66.7) 6 (33.3) 31 (13-68) Yaşadığım ülkede çok fazla kişinin Hiç katılmıyorum 1 (12.5) 7 (87.5) 6 (75.0) 2 (25.0) 23 (0-47) etkileneceğini düşünmüyorum. Biraz/çok az katılıyorum 6 (18.2) 27 (81.8) 0.700 27 (81.8) 6 (18.2) 0.062 24 (4-51) 0.262 Fazla/tamamen katılıyorum 3 (27.3) 8 (72.7) 5 (45.5) 6 (54.5) 29 (13-68) Muhtemelen koronavirüs hastalığına Hiç katılmıyorum 2 (11.1) 16 (88.9) 13 (72.2) 5 (27.8) 22 (0-48) yakalanacağım. Biraz/çok az katılıyorum 6 (23.1) 20 (76.9) 0.553 19 (73.1) 7 (26.9) 0.989 26 (8-55) 0.699 Fazla/tamamen katılıyorum 2 (25.0) 6 (75.0) 6 (75.0) 2 (25.0) 26 (15-68) Koronavirüs hastalığına yakalanmak Hiç katılmıyorum 0 (0.0) 4 (100.0) 4 (100.0) 0 (0.0) 18 (0-28) ciddi hastalığa neden olabilir. Biraz/çok az katılıyorum 4 (18.2) 18 (81.8) 0.545 18 (81.8) 4 (18.2) 0.130 20 (4-48) 0.164 Fazla/tamamen katılıyorum 6 (23.1) 20 (76.9) 16 (61.5) 10 (38.5) 29 (8-68) Bilim adamlarının koronavirüsü iyi Hiç 4 (57.1) 3 (42.9) 3 (42.9) 4 (57.1) 32 (16-47) anladıklarını düşünüyorum. Kısmen/biraz/orta 3 (14.3) 18 (85.7) 0.023 19 (90.5) 2 (9.5) 0.030 20 (0-48) 0.212 Fazla/çok fazla/çok çok fazla 3 (12.5) 21 (87.5) 16 (66.7) 8 (33.3) 25 (4-68) Ülkemizde Sağlık Bakanlığı süreci iyi Hiç 3 (75.0) 1 (25.0) 2 (50.0) 2 (50.0) 33 (28-41) yönetiyor ve ona güveniyorum. Kısmen/biraz/orta 2 (22.2) 7 (77.8) 0.011 7 (77.8) 2 (22.2) 0.544 32 (8-68) 0.071 Fazla/çok fazla/çok çok fazla 5 (12.8) 34 (87.2) 29 (74.4) 10 (25.6) 20 (0-55) Koronavirus kapmış olabileceğini Evet 7 (29.2) 17 (70.8) 15 (62.5) 9 (37.5) 30 (8-68) ¥ düşündün mü? 0.157 0.111 0.010 § Hayır 3 (10.7) 25 (89.3) 23 (82.1) 5 (17.9) 18 (0-42) ¥ § *Ki-kare Testi, **Kruskal Wallis Testi, Fisher Exact Testi, Mann Whitney U Testi TSSB: Travma Sonrası Stres Bozukluğu 282 COVID-19 Pandemisi ve Çocuk Psikolojisi Tablo III. (Devamı) Depresyon TSSB Anksiyete Non- Hafif/ Depresif depresif p Orta TSSB Ağır TSSB p p değeri* değeri* Ortanca değeri** n(%) n(%) n(%) n(%) (min-maks) Aile veya arkadaşlarından korona- Evet 9 (20.5) 35 (79.5) 32 (72.7) 12(27.3) 27 (4-68) ¥ virusle ilgili bilgiler duydun mu? 1.000 1.000 ¥ 0.770§ Hayır 1 (12.5) 7 (87.5) 6 (75.0) 2 (25.0) 24 (0-47) Senin için olumsuz yönleri olsa da Hiç 0 (0.0) 2 (100.0) 2 (100.0) 0 (0.0) 9 (0-18) toplumun yararına olacak şeyleri Kısmen/biraz/orta 5 (35.7) 9 (64.3) 0.166 11 (78.6) 3 (21.4) 0.551 27 (6-51) 0.276 yapmanın ne kadar önemli oldu- ğunu düşünüyorsun? Fazla/çok fazla/çok çok fazla 5 (13.9) 31 (86.1) 25 (69.4) 11(30.6) 27 (4-68) Ülkemizde koyulan kurallar bizim Hiç 0 (0.0) 8 (100.0) 7 (87.5) 1 (12.5) 20 (8-42) günlük yaşamımıza çok fazla Kısmen/biraz/orta 5 (20.0) 20 (80.0) 0.282 21 (84.0) 4 (16.0) 0.041 25 (0-48) 0.386 müdahalede bulunuyor. Fazla/çok fazla/çok çok fazla 5 (26.3) 14 (73.7) 10 (52.6) 9 (47.4) 28 (9-68) Doktorlar ve hemşirelere ne kadar Hiç 0 (0.0) 0 (0.0) 0 (0.0) 0 (0.0) - güveniyorsun? Biraz/çok az 2 (40.0) 3 (60.0) 0.242¥ 4 (80.0) 1(20.0) 1.000 30 (9-41) 0.780§ Fazla/tamamen 8 (17.0) 39 (83.0) 34 (72.3) 13(27.7) 25 (0-68) Koronavirüsün yayılmasını kısıtla- Hiç 1 (50.0) 1 (50.0) 2 (100.0) 0 (0.0) 27 (20-34) mak için senin almaya çalıştığın Kısmen/biraz/orta 6 (37.5) 10 (62.5) 0.030 10 (62.5) 6 (37.5) 0.397 27 (0-51) 0.917 koruyucu önlemler sence bir fark oluşturacak mı? Fazla/çok fazla/çok çok fazla 3 (8.8) 31 (91.2) 26 (76.5) 8 (23.5) 26 (6-68) Koronavirüsün yayılmasını kısıtla- Hiç 2(100.0) 0 (0.0) 1 (50.0) 1 (50.0) 35 (28-41) mak için ülkemizde alınan koruyu- Kısmen/biraz/orta 5 (41.7) 7 (58.3) <0.001 9 (75.0) 3 (25.0) 0.752 28 (8-44) 0.582 cu önlemler sence fark oluşturacak mı? Fazla/çok fazla/çok çok fazla 3 (7.9) 35 (92.1) 28 (73.7) 10(26.3) 25 (0-68) ¥ § *Ki-kare Testi, **Kruskal Wallis Testi, Fisher Exact Testi, Mann Whitney U Testi TSSB: Travma Sonrası Stres Bozukluğu adamlarının koronavirüsü iyi anladıkları fikrine katıl- iyilik hali yalnızca beslenme ve tıbbi bakıma değil, mayan çocuklarda (p=0.030) ve ülkemizde uygulanan aynı zamanda uygun ebeveyn arkadaşlığına da bağlı- kuralların günlük yaşamlarına çok fazla müdahalede dır. Bu nedenle, bu kritik dönemde ebeveynlerden bulunduğunu düşünen çocuklarda (p=0.041), ağır kopmak; TSSB, anksiyete, psikoz, depresyon, suçlu- TSSB belirti sıklığının daha yüksek olduğu gösteril- 38luk gibi psikiyatrik sonuçlara neden olabilir . Ebe- miştir (Tablo III). Koronavirüs kapmış olabileceğini veynlerin, COVID-19'un çocuklar ve ergenler üzerin- düşünen çocuklarda ise anksiyete puanı anlamlı olarak deki psikososyal kötü etkilerini azaltma açısından daha yüksek bulunmuştur (p=0.010). önemli rolleri vardır. Çalışmamızda enfeksiyon nedeni ile annesinin izole edildiği çocukların %24’ünde, babasının izole edildiği çocukların %6.7’sinde; her iki Tartışma ve Sonuç ebeveynin izole edildiği çocukların %25’inde depres- yon semptomlarının varlığı tespit edilmiştir. Bu so- COVID-19 ile enfekte olan kişilerin çocuklarının nuçlarımız, istatistiksel olarak anlamlı olmasa da değerlendirildiği çalışmamızda; %19.2’sinde depres- COVID-19’a bağlı psikiyatrik açıdan kötü etkilenimi yon semptomlarının olduğu saptanmıştır. Alan- azaltma açısından annenin rolünün dikkate alınması yazında yer alan birçok çalışmada, olumsuz yaşam gerektiğini düşündürmesi açısından önemlidir. Gele- olaylarına bağlı olarak psikolojik stresin çocuklarda cek çalışmaların örneklem sayısını arttırarak, bu du- gözlenen zararlı etkilerini ortaya koymuş, bu tür du- rumu değerlendirmelerinde fayda olduğunu düşün- rumlarda kaygı, depresyon gibi belirtiler ile yaygın mekteyiz. Ayrıca ebeveyni evde izole edilen çocukla- 18 olarak karşılaşıldığı belirtilmiştir . Enfekte olan ebe- rın %29.2’sinde, hastanede izole veynlerin izole edilmesi nedeni ile çocukların bu sü- rin %10.7’sinde depresyon semptomlarının olduğu reçte ebeveynlerinden ayrı kalmaları psikolojik stresin saptanmış olan çalışmamızda, izolasyon yerinden boyutunu arttırmaktadır. Salgına karşı koruyucu olan ziyade çocuk ile iletişim kurulamayan ve karşılıklı bu tedbir, diğer yandan sosyal bağları azaltarak, ruh vakit geçirilemeyen izolasyon sürecinin asıl olumsuz sağlığı için bir risk faktörü haline dönüşebilmektedir. etki yaratmış olduğunu görmekteyiz. Yapılan bir çalışmada, COVID-19 nedeniyle ebeveyn- Çocukların bilişsel yetenekleri halen gelişmekte oldu- lerinden soyutlanarak kurumlarda izolasyona alınan ğu için salgını anlamaları ve sorunlarla baş etme bece- çocukların, en çok zarar gören çocuklar oldukları rileri sınırlı düzeydedir, bu nedenle benzer sorun kar- 19 bildirilmiştir . Benzer şekilde, izolasyon nedeniyle 39şısında yetişkinlere göre daha endişeli olabilirler . ebeveynleri kendilerinden ayrılmış olan çocukların da Günlük rutinlerin bozulması ve izolasyon gibi önemli bu zorunlu mesafeden dolayı stresli, endişeli, sıkıntılı yaşam değişiklikleri, çocuklar arasında ebeveynlerin- 37 ve güvensiz hissettikleri belirtilmiştir . Çocukların 283 M. Eroğlu ve N. YakĢi den daha yüksek düzeyde kaygıya yol açabilir. Belir- lamlı bir şekilde daha hafif düzeyde TSSB semptom- sizlik, izolasyon sürecinde yaşanabilecek kaygı ve larına sahip olduğu saptanmıştır. korku gibi bazı olumsuz duyguları tetikleyebilmekte- Çocukların COVID-19 ile ilgili düşünceleri ve psiki- 40 dir . Çocuklara kendileri için anlamlı olan doğru yatrik semptom arasındaki ilişkiye bakıldığında, bilim açıklamalar sunmak kaygılarını hafifletmeye yardımcı adamlarının koronavirüsü iyi anladıkları fikrine katıl- olacaktır. Genel popülasyon içinde, salgının psikolojik mayanlarda, istatistiksel olarak anlamlı bir şekilde etkisine özellikle açık oldukları için çocuklara özel ilgi daha fazla depresif semptom ve daha ağır TSSB belir- 41 gösterilmelidir . tisi; ülkemizde sağlık bakanlığının süreci iyi yönettiği Çalışmamızda, kronik tıbbi hastalığı olanlarda depres- fikrine katılmayanlarda, istatistiksel olarak anlamlı bir yon semptom sıklığı %40, olmayanlarda %14.3; tanı şekilde daha fazla depresif semptom; koronavirüsü almış psikiyatrik rahatsızlığı olanlarda %50, olmayan- kapmış olabileceğini düşünenlerde, istatistiksel olarak larda %11.3 olarak saptanmıştır. İspanya’da yapılan anlamlı bir şekilde daha fazla anksiyete belirtisi; ül- bir çalışmada, kronik hastalığı olanlarda nüfusun geri kemizde uygulanan kuralların günlük yaşamlarına çok kalanına göre daha fazla anksiyete, depresyon ve stres fazla müdahalede bulunduğunu düşünenlerde, istatis- 42 düzeylerinin olduğu belirtilmiştir . COVID-19’un tiksel olarak anlamlı bir şekilde daha ağır TSSB belir- özellikle kronik hastalığı olanlarda mortalite riskini tisi; koronavirüs yayılmasını kısıtlamak için kendi arttırdığı bilgisi dikkate alındığında, en yüksek dep- kişisel koruyucu önlemlerin ve ülkemizde alınan ko- resyon oranının kronik hastalığı olanlarda olacağı ruyucu önlemlerin hiçbir fark oluşturmayacağını dü- beklenmektedir. Fakat psikiyatrik rahatsızlığın çocu- şünenlerde istatistiksel olarak anlamlı bir şekilde daha ğun baş etme becerisini olumsuz etkileyerek, çocuğu fazla depresif semptom olduğunu saptadık. Çin’de depresyona yatkın duruma getirebileceğini düşündü- yapılan bir çalışmada; bireylere detaylı, güncel ve ğümüzde aslında sonuç çok da şaşırtıcı değildir. Zaten doğru sağlık bilgilerinin verilmesinin (örn. tedavi ve psikiyatrik rahatsızlığı olmayanlarda en düşük depres- yerel salgın durumu hakkında) psikolojik etki, stres, yon oranı da bunu desteklemektedir. Psikolojik sağ- depresyon ve kaygı düzeyinin azalmasını sağladığı 47 lamlık ile depresyon semptomları arasındaki ilişkiyi gözlemlenmiştir . Bu nedenle, çalışmamızda Sağlık değerlendirdiğimizde; istatistiksel olarak anlamlı bir Bakanlığı'na daha az güvenen kişilerde daha fazla şekilde psikolojik sağlamlık ölçek puanı düşük olan- depresif semptomun görülmesi beklenen bir durumdur. larda daha fazla depresyon semptomlarının olduğunu Çaresizlik, karamsar bir bakış açısına neden olmakta tespit ettik. Alan yazındaki araştırmalar da, psikolojik iken; yeterli ve etkili hissetme, iyimser bakış açısı sağlamlık seviyesi yüksek bireylerin ruhsal olarak sağlamada önemli bir rol oynamaktadır. Birey, kendini 43 daha sağlıklı olduklarını , zorluklar karşısında yılma- engellerin üstesinden gelmek için yeterli ve yetkin 44 45 48 dıklarını ve iyimser olduklarını göstermektedir. hissediyorsa, eğilim iyimserlik yönünde olacaktır . TSSB’nin değerlendirildiği çalışmamızda, ebeveyni Fakat çalışmamızda olduğu gibi bilim adamlarının COVID-19 nedeni ile izole edilen tüm çocuklarda virüsü iyi anlamadıklarını düşünmek, kişiyi çaresiz değişen oranlarda TSSB belirtilerinin olduğu saptan- hissettirip karamsar bakış açısıyla daha depresif his- mıştır. Çocukların %73.1’inde hafif ya da orta düzey- setmesine neden olmaktadır. Belirsizlik, kişilerde de, %26.9’unda ağır düzeyde TSSB belirtilerinin ol- psikolojik sıkıntıya neden olarak TSSB semptomları- duğu; tanı almış psikiyatrik rahatsızlığı nın ağırlaşmasına da neden olabilir. Hong Kong’ta rın %40’ında, tanı almış psikiyatrik rahatsızlığı olma- yapılan bir araştırmada, COVID-19 salgınından ko- yanların %23.8’inde ağır düzeyde TSSB belirtilerinin runmada en etkin yöntemin, kişisel hijyen uygulama- 49 olduğu tespit edilmiştir. Annesinin izole edildiği ço- larını artırmak olduğu görülmüştür . Bu nedenle cukların %35.1’inde; annesi izole edilmeyenle- çalışmamızda da olduğu gibi, kişi tarafından günlük rin %6.7’sinde ağır düzeyde TSSB belirtilerinin oldu- yaşama çok fazla müdahale olarak düşünülen ve psi- ğu istatistiksel olarak anlamlı bir şekilde saptanmıştır. kolojik baskı olarak algılanan ülkenin aldığı genel Ebeveyni izole edilen çocukların değerlendirildiği koruyucu önlemlerin yerine, kişileri bilgilendirip kişi- çalışmamızda oranlar yukarıda belirtildiği şekilde sel koruyucu önlemlerin alınmasını sağlamak daha olup; herhangi bir sağlık problemi nedeni ile karanti- yararlı olacaktır. Çünkü psikolojik sıkıntı ve baskı naya alınan çocukların değerlendirildiği başka bir TSSB'nin bir yordayıcısıdır. çalışmada, karantinada kalan çocukların travma sonra- Dünya nüfusunun %42’sini oluşturan çocuklar ve sı stres puanlarının, karantinada kalmamış akranlarına ergenlerin akut psikososyal gereksinimlerinin farkına kıyasla 4 kat daha fazla olduğu ve izole edilen ya da varılmamasının, uzun dönemde bazı psikososyal prob- 50 karantinada kalan çocukların %30’unun TSSB ölçütle- lemlere yol açabileceği akılda tutulmalıdır . COVID- 46 rini karşıladıkları belirtilmektedir . Çalışmamızda 19 salgını ile günlük yaşamları kısıtlanmış olan çocuk- psikolojik sağlamlık ile TSSB belirtileri arasındaki ların; bilişsel, duygusal, fiziksel ve psikolojik gelişim- ilişki de değerlendirilmiş olup; psikolojik sağlamlık lerinin henüz tamamlanmamış olduğu dikkate alındı- ölçek puanı yüksek olanların istatistiksel olarak an- ğında, bu süreçte yaşayabilecekleri sorunlara karşı uyumlarını arttırmak, psikolojik dayanıklılıklarını 284 COVID-19 Pandemisi ve Çocuk Psikolojisi güçlendirmek için ruhsal destek sunulmalı ve etkin China: a single-centered, retrospective, observational study. stratejiler izlenmelidir. Çocuğa gerekli ve uygun bilgi- The Lancet Respir. Med. 2020;8(5):475-481. lendirmenin yapılması, çocuğun kendini ifade etmesi- 2. Terhakopian A, Benedek DM. Hospital disaster preparedness: mental and behavioral health interventions for infectious nin sağlanması, değişen ve aksayan koşulların belirle- disease outbreaks and bioterrorism incidents. Am. J. Disaster nip yapılabileceklerin planlanması, çocuğa baş etme Med.. 2007;2(1):43-50. stratejilerinin ve sorun çözme yöntemlerinin öğretil- 3. Fasina OF, Jonah GE, Pam V, Milaneschi Y, Gostoli S, 51 mesi bunların başlıcalarıdır . Çocuklar yoğun stres Rafanelli C. Psychosocial effects associated with highly altındayken güvende hissedebilmeleri için bazı bilgile- pathogenic avian influenza (H5N1) in Nigeria. Vet. Ital. 2010;46(4):459-465. ri emin olana kadar sorabilirler. Bu nedenle çocuklarla 4. Bonanno GA, Ho SM, Chan JC, et al. Psychological resilience bu süreci konuşurken aynı şeyleri defalarca tekrar and dysfunction among hospitalized survivors of the SARS etmeniz gerekebilir. Çocuklara durumu aktarırken epidemic in Hong Kong: a latent class approach. Health bizimle rahatça konuşabileceklerini, soru sorabilecek- Psychol. 2008;27(5):659. lerini belirtmeli ve onları ciddiyetle dinlemeliyiz. 5. Chong M-Y, Wang W-C, Hsieh W-C, et al. Psychological Gereksiz detay vermeden ve yalan söylemeden kısa ve impact of severe acute respiratory syndrome on health workers net konuşmak, sadece doğruyu anlatmak, medyada in a tertiary hospital. Br J Psychiatry. 2004;185(2):127-133. çıkan bilgileri filtreden geçirerek aktarmak önemlidir. 6. Sim M. Psychological trauma of Middle East Respiratory Syndrome victims and bereaved families. Epidemiol health. Bütün çocukların bu kadar enerjik olduğu bir dönem- 2016;38. de sosyal yaşamdan izole olmaları kolay değildir. Bu 7. Elizarrarás-Rivas J, Vargas-Mendoza JE, Mayoral-García M, et nedenle aile bireylerinin birbirine destek olmaları, al. Psychological response of family members of patients birlikte aktiviteler gerçekleştirmeleri; çocuğun projele- hospitalised for influenza A/H1N1 in Oaxaca, Mexico. BMC rini ve ödevlerini birlikte yapmaları bu dönemin en az Psychiatry. 2010;10(1):1-9. zararla atlatılmasını sağlayabilir. 8. Keita MM, Taverne B, Savané SS, et al. Depressive symptoms among survivors of Ebola virus disease in Conakry (Guinea): Çalışmamızda örneklem sayısının düşük olması, psi- preliminary results of the PostEboGui cohort. BMC Psychiatry. kiyatrik semptomlar ile bazı değişkenler arasındaki 2017;17(1):1-9. ilişkinin tespit edilmesini engellemiş olabilir. Bu du- 9. Shen K, Yang Y, Wang T, et al. Diagnosis, treatment, and rum çalışmamızın önemli bir kısıtlılığıdır. Fakat öl- prevention of 2019 novel coronavirus infection in children: çeklerin çocuk psikiyatristi tarafından görüşme şek- experts’ consensus statement. World J Pediatr. 2020;16(3):223- 231. linde uygulanmış olması ve literatür taramasında bu 10. Manuell ME, Cukor J. Mother Nature versus human nature: konuda Türkiye’de yapılmış bir çalışmaya rastlanma- public compliance with evacuation and quarantine. Disasters. mış olması çalışmamızı güçlü kılmaktadır. 2011;35(2):417-442. Sonuç olarak çalışmamızda ebeveyni COVID-19 11. Brooks SK, Webster RK, Smith LE, et al. The psychological enfeksiyonu geçiren çocuklarda depresyon, anksiyete impact of quarantine and how to reduce it: rapid review of the evidence. Lancet. 2020;395(10227):912-920. ve TSSB sıklığının artmış olduğu gösterilmiştir. Ka- 12. Ge L, Yap CW, Ong R, Heng BH. Social isolation, loneliness rantina sürecinde ebeveyninden uzak kalma ve onu and their relationships with depressive symptoms: a population- kaybetme korkusu yaşayan çocuklara, özellikle artmış based study. PloS one. 2017;12(8):e0182145. risk grubunda olanlara, gerekli psikososyal desteğin 13. Rossi R, Socci V, Talevi D, et al. COVID-19 pandemic and sağlanması ve anlayabilecekleri şekilde pandemi süre- lockdown measures impact on mental health among the general ci ile ilgili bilgilendirilmeleri oldukça önemlidir. population in Italy. Front Psychiatry. 2020;11:790. 14. Seyahi E, Poyraz BC, Sut N, Akdogan S, Hamuryudan V. The psychological state and changes in the routine of the patients Etik Kurul Onay Bilgisi: with rheumatic diseases during the coronavirus disease Onaylayan Kurul: Niğde Ömer Halisdemir Üniversitesi Etik (COVID-19) outbreak in Turkey: a web-based cross-sectional Kurulu. survey. Rheumatol. Int. 2020;40(8):1229-1238. Onay Tarihi: 01.06.2020 15. Shahrour G, Dardas LA. Acute stress disorder, coping Karar No: 2020-05/18 self‐efficacy and subsequent psychological distress among AraĢtırmacı Katkı Beyanı: Fikir ve Tasarım: M.E., N.Y.; Veri nurses amid COVID‐19. J Nurs Manag. 2020;28(7):1686-1695. toplama:M.E.; Veri işleme: N.Y.;Verilerin analizi: N.Y.; Verilerin 16. Shi L, Lu Z-A, Que J-Y, et al. Prevalence of and risk factors Yorumlanması: M.E, N.Y.; Makalenin önemli bölümlerinin yazıl- associated with mental health symptoms among the general ması: M.E, N.Y. population in China during the coronavirus disease 2019 pandemic. JAMA Netw. Open. 2020;3(7):e2014053-e2014053. Destek ve TeĢekkür Beyanı: Çalışmamızda herhangi bir finansal destek alınmamıştır. 17. Cooper K. Don't let children be the hidden victims of COVID- 19 pandemic. In:2020. Çıkar ÇatıĢması Beyanı: Makale yazarının çıkar çatışması beyanı 18. Jiao WY, Wang LN, Liu J, et al. Behavioral and emotional yoktur. disorders in children during the COVID-19 epidemic. J Pediatr. 2020;221:264. 19. Liu JJ, Bao Y, Huang X, Shi J, Lu L. Mental health considerations for children quarantined because of COVID-19. Kaynaklar Lancet Child & Adolesc. Health. 2020;4(5):347-349. 20. Control CfD, Prevention. Data and statistics on children’s 1. Yang X, Yu Y, Xu J, et al. Clinical course and outcomes of mental health. Retrieved April. 2019;17:2019. critically ill patients with SARS-CoV-2 pneumonia in Wuhan, 285 M. Eroğlu ve N. YakĢi 21. Dalton L, Rapa E, Stein A. Protecting the psychological health 36. ARSLAN G. Çocuk ve Genç Psikolojik Sağlamlık Ölçeği’nin of children through effective communication about COVID-19. (ÇGPSÖ) psikometrik özellikleri: Geçerlilik ve güvenirlik Lancet Child & Adolesc. Health. 2020;4(5):346-347. çalışması. Ege Eğitim Derg. 2015;16(1):1-12. 22. Singh S, Roy MD, Sinha CPTMK, Parveen CPTMS, Sharma 37. Dubey S, Biswas P, Ghosh R, et al. Psychosocial impact of CPTG, Joshi CPTG. Impact of COVID-19 and lockdown on COVID-19. Diabetes Metab Syndr. 2020;14(5):779-788. mental health of children and adolescents: A narrative review 38. Humphreys KL. Future directions in the study and treatment of with recommendations. Psychiatry Res. 2020:113429. parent–child separation. J Clin Child Adolesc Psychol. 23. Wu P, Fang Y, Guan Z, et al. The psychological impact of the 2019;48(1):166-178. SARS epidemic on hospital employees in China: exposure, risk 39. Imran N, Zeshan M, Pervaiz Z. Mental health considerations perception, and altruistic acceptance of risk. Can J Psychiatry. for children & adolescents in COVID-19 Pandemic. Pak. J. 2009;54(5):302-311. Med. Sci. 2020;36(COVID19-S4):S67. 24. Sim K, Chan YH, Chong PN, Chua HC, Soon SW. 40. Orrù G, Rebecca C, Gemignani A, Conversano C. Psychosocial and coping responses within the community Psychological intervention measures during the COVID-19 health care setting towards a national outbreak of an infectious pandemic. 2020. disease. J Psychoso Res. 2010;68(2):195-202. 41. Wang G, Zhang Y, Zhao J, Zhang J, Jiang F. Mitigate the 25. Xie X, Xue Q, Zhou Y, et al. Mental health status among effects of home confinement on children during the COVID-19 children in home confinement during the coronavirus disease outbreak. Lancet. 2020;395(10228):945-947. 2019 outbreak in Hubei Province, China. JAMA Pediatr. 2020;174(9):898-900. 42. Ozamiz-Etxebarria N, Dosil-Santamaria M, Picaza- Gorrochategui M, Idoiaga-Mondragon N. Stress, anxiety, and 26. Liang L, Ren H, Cao R, et al. The effect of COVID-19 on depression levels in the initial stage of the COVID-19 outbreak youth mental health. Psychiatr Q. 2020;91(3):841-852. in a population sample in the northern Spain. Cad Saude 27. Oosterhoff B, Palmer CA, Wilson J, Shook N. Adolescents' Publica. 2020;36:e00054020. motivations to engage in social distancing during the COVID- 43. Campbell-Sills L, Cohan SL, Stein MB. Relationship of 19 pandemic: associations with mental and social health. J resilience to personality, coping, and psychiatric symptoms in Adolesc Health. 2020;67(2):179-185. young adults. Behav Res Ther. 2006;44(4):585-599. 28. Chen F, Zheng D, Liu J, Gong Y, Guan Z, Lou D. Depression 44. Steinhardt M, Dolbier C. Evaluation of a resilience intervention and anxiety among adolescents during COVID-19: A cross- to enhance coping strategies and protective factors and decrease sectional study. Brain Behav. Immun. 2020. symptomatology. J Am Coll Health. 2008;56(4):445-453. 29. Kovacs M. Rating scales to assess depression in school-aged 45. Benard B. Resiliency: What we have learned. WestEd; 2004. children. Acta Paedopsychiatrica: Int J Child & Adolesc Psychiatry. 1981. 46. Sprang G, Silman M. Posttraumatic stress disorder in parents and youth after health-related disasters. Disaster Med Public 30. Öy B. Çocukluk Depresyonu Derecelendirme Ölçeği: Sağlıklı Health Prep. 2013;7(1):105-110. ve Çocuk Ruh Sağlığı Kliniğine Başvuran Çocuklarda Uygulanması. Türk Psikiyatri Derg. 1991;2(2):137-140. 47. Wang C, Pan R, Wan X, et al. Immediate psychological responses and associated factors during the initial stage of the 31. Pynoos RS, Frederick C, Nader K, et al. Life threat and 2019 coronavirus disease (COVID-19) epidemic among the posttraumatic stress in school-age children. Arch. Gen. general population in China. Int. J. Environ. Res Public Health. Psychiatry. 1987;44(12):1057-1063. 2020;17(5):1729. 32. Erden G, Kılıç E, Uslu R, Kerimoğlu E. Çocuklar için travma 48. Gillham JE, Shatté AJ, Reivich KJ, Seligman ME. Optimism, sonrası stres tepki ölçeği: Türkçe geçerlik, güvenirlik çalışması. pessimism, and explanatory style. 2001. Çocuk ve Gençlik Ruh Sağlığı Derg. 1999;6(3):143-149. 49. Kwok KO, Li KK, Chan HH, et al. Community responses 33. Birmaher B, Brent DA, Chiappetta L, Bridge J, Monga S, during the early phase of the COVID-19 epidemic in Hong Baugher M. Psychometric properties of the Screen for Child Kong: risk perception, information exposure and preventive Anxiety Related Emotional Disorders (SCARED): a replication measures. MedRxiv. 2020. study. J Am Acad Child Adolesc Psychiatry. 1999;38(10):1230- 1236. 50. Dalton L, Rapa E, Ziebland S, et al. Communication with children and adolescents about the diagnosis of a life- 34. Karaceylan Çakmakçı F. Çocuklarda anksiyete bozukluklarını threatening condition in their parent. Lancet. tarama ölçeği geçerlik ve güvenirlik çalışması. Yayınlanmamış 2019;393(10176):1164-1176. tıpta uzmanlık tezi, Kocaeli Üniversitesi Tıp Fakültesi Çocuk ve Ergen Ruh Sağlığı ve Hastalıkları ABD, Kocaeli. 2004. 51. Çaykuş ET, Çaykuş TM. COVID-19 Pandemi Ssürecinde Çocukların Psikolojik Dayanikliliğini Güçlendirme Yollari: 35. Liebenberg L, Ungar M, Vijver FVd. Validation of the child Ailelere, Öğretmenlere Ve Ruh Sağliği Uzmanlarina Öneriler. and youth resilience measure-28 (CYRM-28) among Canadian ASEAD. 2020;7(5):95-113. youth. Res. Soc. Work Pract. 2012;22(2):219-226. 286