T. C. 

ULUDAĞ ÜNİVERSİTESİ 
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ 

İSLAM TARİHİ VE SANATLARI ANABİLİM DALI 
İSLAM TARİHİ BİLİM DALI 

 

 

 

 

OSMANLI MEDRESELERİ İLE AVRUPA 
ÜNİVERSİTELERİNİN İŞLEYİŞLERİ BAKIMINDAN 

MUKAYESESİ 

1450-1600 
 

 

(DOKTORA TEZİ) 

 

 
 
 

 
 
Murat ÇELİK 

 

 

 

 

 

BURSA − 2015



 

T. C. 

ULUDAĞ ÜNİVERSİTESİ 

SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ 

İSLAM TARİHİ VE SANATLARI ANABİLİM DALI 

İSLAM TARİHİ BİLİM DALI 
 

 

 

 

OSMANLI MEDRESELERİ İLE AVRUPA 

ÜNİVERSİTELERİNİN İŞLEYİŞLERİ BAKIMINDAN 

MUKAYESESİ 

1450-1600 

 

 

(DOKTORA TEZİ) 

 

 

Murat ÇELİK 

 

 

Danışman: 

Prof. Dr. Mefail HIZLI 
 

 

 

BURSA − 2015





iii 
 

ÖZET 

Yazar Adı ve Soyadı  : Murat ÇELİK 

Üniversite   : Uludağ Üniversitesi 

Enstitü    : Sosyal Bilimler Enstitüsü 

Anabilim Dalı   : İslam Tarihi ve Sanatları 

Bilim Dalı   : İslam Tarihi 

Tezin Niteliği   : Doktora 

Sayfa Sayısı   : XIII+504 s. 

Mezuniyet Tarihi  : 

Tez Danışmanı  : Prof. Dr. Mefail HIZLI 

 

Osmanlı Medreseleri ile Avrupa Üniversitelerinin İşleyişleri Bakımından 

Mukayesesi: 1450-1600 

 

Tez çalışması, Osmanlı Devleti’nin eğitim kurumlarından biri olan medreseler ve Avrupa 

üniversiteleri ile ilgilidir. Osmanlı Devleti’nin özellikle siyasî ve askerî tarihi hakkında 

meydana gelmiş yoğun ilginin bir benzeri Osmanlı Devleti’nin eğitim tarihi için henüz 

oluşmamıştır. Belki de en çok ilginin bu alan üzerinde yoğunlaşmasını beklemek doğru 

olacaktır. Zira Osmanlı Devleti’nin insan yetiştirmedeki beceri ve deneyimlerini 

irdelemeyi, bu hususları o devrin gerçekleri ve gelişmeleri içinde anlayıp sonraki kuşaklara 

aktarabilmeyi bilim dünyasının önceliklerinden görmek gerekir. Tezin cevap bulmayı 

hedeflediği temel soru, Osmanlı medreseleri ile Avrupa üniversitelerinin nasıl gelişim 

gösterdiği ve çevresel gelişmelere nasıl tepki gösterdiğidir. Söz konusu soruların cevapları 

kurumsallaşmaya başlayan medrese ve üniversitelerin hangi amiller ve etkiler karşısında 

şekillendiği ve bunun nasıl oluştuğu, dolayısıyla medreselerin nasıl kurulduğu ve işlediği, 

şekillendiği, çağdaşı olan Avrupa üniversiteleri ile kıyaslanarak cevaplandırılmaya 

çalışılmıştır. 

Anahtar Sözcükler:  Eğitim Tarihi  Klasik Dönem    Medrese  Üniversite  

Osmanlı   Avrupa    Rönesans    Reform



iv 
 

ABSTRACT 

Name and Surname  : Murat ÇELİK 

University   : Uludağ University 

Institution   : Social Science Institution 

Field    : History of Islam and Arts 

Branch    : History of Islam 

Degree Awarded  : PhD. 

Page Number   : XIII+504 p. 

Degree Date   : 

Supervisor   : Prof. Dr. Mefail HIZLI 

 

A Comparison on Ottoman Medreses and European Universities 

with Their Processes: 1450-1600 

 

The thesis is related to one of the educational institutions, madrasas, of the Ottoman State 

and European universities. Intense interest on the history of education for the Ottoman 

State does not yet exist that have occured especially in the Ottoman State’s political and 

military history. Whereas, perhaps, waiting of concentrated interest in this area would be 

correct to expect on this subject. Inasmuch as, topics on history of Ottoman’s educational 

institutions may see the priorities of the scientific world because of the Ottoman State. 

Raising the skills and experiences to examine the human, in this age to understand the facts 

and developments in the next generation may see the transfer of the priorities of the 

scientific world. The thesis also aims to find answers to fundamental questions, which 

show how the development of European universities is that the Ottoman madrasas were 

compared and how that response to cyclical situation. 

 

Keywords: History of Education  Classical Period  Medrese  University  

        The Ottomans  Europe  Renaissance  Reform

 



v 
 

ÖNSÖZ 

 

Bu tez çalışmasının yegâne olmasa da en önemli müsebbibi, meraktır.  Öteden beri dış 

dünyaya karşı duyulan merak, tezin yazarını hiçbir zaman kendi halinde bırakmamıştır. 

Hakkında bilgi sahibi olunan yahut olmak adına araştırılan her ne ise bunun için sarfedilen 

çaba, merakın kendisini oluşturmuştur. Bu silsile, neredeyse hep böyle devam etmiştir. Pek 

çok şeyi öğrenmek isteği, metodolojide de genel kabülden farklı bir araştırma usulünün 

izlenmesine yol açmıştır.  

İlliyetlere ve karmaşık görünümlü düzenli ilişkilere duyulan ilgi, tezin yazarını ihtisas 

içinde kalmaktan çok, bütüne sevketmiştir. Batı ilim geleneğinin, üzerinde yükseldiği akıl, 

deney ve gözlem faaliyeti fizikî dünyada güçlü kanunlar inşa etmiş olabilir. Bu başarı, 

neticede ihtisasın mitleşmesine ve kanun hâline gelmesine de yol açmış olabilir. Ancak 

insanın bizatihi kendisi ve fiilleriyle, neticelerini konu edinen alanlarda ne denli başarılı 

olduğu tartışılmalıdır. Buna karşın merakın, mevzuların birbirleriyle olan ilişkilerini 

anlamada yöntem olarak hep geneli hedeflediği söylenebilir. Eslafa bakıldığında 

hezarfenlik becerilerinin de bu yaklaşımın sonucunda şekillendiği görülmektedir. Belki de 

bu yüzden, yöntemin yeniden ihyası üzerinde düşünülmelidir. 

Yeni bir araştırma ve anlama yönteminin kurulması gerektiği meydandadır. Bu konuda 

tartışmanın başlaması ve sürdürülmesi elzem olmakla beraber elbette tezin ne böyle bir 

niyeti ne de gücü vardır; öyle ki böylesi bir niyet tezin sınırlarını aşmaktadır. Ancak 

tartışmaya habbe miktarı da olsa bir katkı yapması beklenmektedir. Bunun için böylesi bir 

metodolojik yaklaşım farklı ve etkin bir çaba olarak ortaya çıkacaktır. İlginin kaynağı 

efradını cami, ağyarını mani ve ihtisastan makul uzaklıkta yeniden ele alınmayı hak 

etmektedir.  Bu yeniden ele alış hiç şüphesiz yeni bir usulle olacaktır. 

Merakın bizatihi kendisi, kişinin kendine bakması yahut yönelmesi ile izale olamaz. 

Tasavvuf kültürünün de umdelerinden olduğu üzere son tahlilde insan insanın aynasıdır. 

Kişinin, kendini anlamak için doğrudan kendisine değil dostuna, arkadaşına, kendi 

dışındaki birine bakması icap eder. İşte bu düşünce ile Avrupa tarihine bakmak kendimizi 

anlamanın belki de en emin yollarından biri olacaktır. Ülkemizde Avrupa tarihi ve genel 

olarak dünya tarihi akademik dünyada öteden beri hak ettiği ilgiyi görmemektedir. Oysa 

kendi içimizdeki düzeni kurabilmenin ve kendi davranışlarımızı anlayabilmenin, bir 



vi 
 

şekilde Avrupa’nın anlaşılmasından geçmekte olduğu ifade edilebilir. Bilhassa Avrupa her 

bakımdan ve yakından tanınmalıdır; Avrupa ve dış dünya bilinmeli ve merak edilmelidir. 

Bu alandaki merak ve bilgi birikimi genişletilerek çoğaltılmalı, tasnif edilerek kullanışlı 

hâle getirilmelidir. Belki ancak bu şekildeki bir gayret faydalı neticeleri doğurabilecektir. 

O yüzden yoğun ve planlı bir biçimde genelde dünya özelde Avrupa ve yakın coğrafya 

karşısında merak sahibi olunmalıdır. 

Yardımsız hiçbir işin üstesinden gelinemeyeceği gibi bu çalışma da bu hâliyle desteksiz 

ortaya çıkamazdı. Adı anılan ve anılmayan herkese cömertçe ve içten teşekkür edilmelidir. 

Dr. Şevket YILDIZ ile Dr. İlhami ORUÇOĞLU her zaman sabırlı ve yardımcı oldular; 

unutulmaları mümkün değildir. Doç. Dr. Bilgin AYDIN, tez metni daha ortada yokken 

yüreklendirdi, yazılanlar karmakarışıkken okuyup düşüncelerini paylaştı. Süleymaniye 

Kütüphanesi’nden Ömer KUZGUN ve Hatice KARAGÖZ kimi yazmalara erişilmesinde 

yardımlarını hiç esirgemediler. Elif ÇAĞLAR KUŞALAN da sayısız kaynak isteğini 

sabırla cevaplandırıp onlarca kaynağı tarayarak çalışmalara katkı sundu. İSAM’dan Dr. 

Kenan YILDIZ ile Birol ÜLKER de ilgilerini hiç eksik etmediler. Vakar-Vakıf 

Araştırmaları Merkezi de ayrıca ve özellikle anılmalıdır. Destekleri olmasaydı 

muhtemeldir ki yazım o denli kolay olmayacaktı. Dr. Mustafa DEMİRAY ise metnin 

anlaşılabilir kılınmasında büyük emek sarfetti; kıymetli mesaisinden harcayarak kardeşçe 

cömertlik gösterdi. Prof. Dr. İsmail ERÜNSAL’ın desteklerini ifade etmek mümkün 

değildir. Zorlanılan anlarda yardımları en büyük umut oldu. Aile, ana, baba, kardeşler ve 

yeğenler sabırla beklediler. Hakikaten sabırsız ve huysuz hâl ve durumlarda bile sabırlarını 

ve şefkatlerini eksik etmediler. Hakları asla ödenemez. Bu çalışmanın banii iki bakımdan 

Prof. Dr. Mefail HIZLI hocadır. Öteden beri konu hakkındaki çalışmaları yazarın merakını 

diri tutmuştur. Osmanlı medrese tarihi araştırmalarındaki çalışmaları her daim merak 

uyandırıcı ve yol gösterici olmuştur. İkinci husus ise, çalışma yapmak istendiğinde hocanın 

heyecanla kabul etmesidir. Öyle ki kabul etmemiş olsaydı hem meraka yenik düşülmüş 

hem de konu hakkında araştırma yapılamamış olunacaktı. Hocanın ilgisi ve şefkati elbette 

izahtan varestedir. 

 

 

 

Murat ÇELİK 

Çınarcık



vii 
 

 

İÇİNDEKİLER 

 

TEZ ONAY SAYFASI 

ÖZET           iii 

ABSTRACT          iv 

ÖNSÖZ          v 

İÇİNDEKİLER         vii 

KISALTMALAR         x 

EKLERİN LİSTESİ         xi 

 

GİRİŞ 

I. Çalışmanın Konusu        1 

II.  Çalışmanın Amacı        8 

III. Konunun Sınırlandırılması       13 

IV. Yöntem         15 

V.  Kaynakların Değerlendirilmesi      20 

 

BİRİNCİ BÖLÜM 

GENEL ÇERÇEVE VE FAİLLER 

I. Müessisler ve Kurucu Akıl       31 

II. Hukukî Varlık         57 

III.  Fizikî Yapı         73 

IV.  Müesseselerin Yönetimi        95 

V.   Eğitimin Ekonomisi        114 



viii 
 

 

İKİNCİ BÖLÜM 

MEDRESE VE ÜNİVERSİTENİN ÖĞRENCİLERİ 

I. Suhteden Medreseye; Öğrenciden Fakülteye    129 

II. Yaş Aralıkları         153 

III. Öğrenci Sayıları        160 

IV.  Giderler         167 

V. Öğrenci Hareketlilikleri       184 

VI.  Öğrenci Olayları        194 

VII.  Spor          205 

VIII.  Mezuniyet         209 

 

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM 

MEDRESE VE ÜNİVERSİTENİN ÖĞRETİCİLERİ 

I. Kimler Öğretir?        231 

II. Yönetim Sistemindeki Yerleri-Hiyerarşik Yapıları    243 

III.  Aranan Özellikler        251 

IV.  Çalışma Biçimleri        257 

V.  Atanmaları         260 

VI.  Çalışma Süreleri        274 

VII.  Emeklilik         276 

VIII.  Görev ve Sorumluluklar       281 

IX.  Ekonomik Durumları        292 

 

 



ix 
 

 

DÖRDÜNCÜ BÖLÜM 

PEDAGOJİK UNSURLAR VE ENTELEKTÜALİTE 

I. Pedagojik Yapı         317 

II.  Süreler ve Tatiller        342 

III.  Ders Programı ve Okunan Kitaplar      359 

IV.  Kıyafet         379 

V.  Telifat          388 

 

SONUÇ          407 

EKLER          422 

KAYNAKLAR         469 

ÖZGEÇMİŞ          504

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 



x 
 

 

KISALTMALAR 

 

a. e.  Aynı Eser 

a.g.e.  Adı Geçen Eser 

a.g.m.  Adı Geçen Makale 

a. y.  Aynı Yer 

bkz.  Bakınız 

bsm.  Basım 

C  Cilt 

çev.  Çeviren 

der.  Derleyen 

ed.   Editör 

haz.  Hazırlayan 

N  Numara/Number 

ö.  Ölümü 

r  Retro  

S  Sayı 

s.  Sayfa 

ss.  Sayfa Sayısı 

tran.  Translator 

v  Verso 

Vol.  Volume 

y.y.  Yayıncısı/Yayınevi Yok 



xi 
 

 

EKLERİN LİSTESİ 

 

 

Resim-I  : Melchior Lorck’un İstanbul Görünümü Adlı Çalışmasında 

   Süleymaniye Camii ve Medreseleri. 

 

Resim-II  : Melchior Lorck’un İstanbul Görünümü Adlı Çalışmasında Fatih  

   Camii ve Medreseleri. 

 

Resim-III  : Fatih Medreseleri’nin Vaziyet Planı. 

 

Resim-IV  : Ayasofya Medresesi Vaziyet Planı. 

 

Resim-V  : Bursa Sarrafiye Medresesi Müderrisi Ahmed Efendi’nin Maaşının 

   Yükseltilmesi Hakkında. 

 

Resim-VI  : Bursa Çendik Medresesi’ne Bir Muid Atanması Hakkında. 

 

Resim-VII  : Semaniye Medreselerinde Normal Ders Süresinin 5 Yıl Olduğu  

   Hakkında. 

 

Resim-VIII  : Bir Müderrisin Derse Girmemesinin Azil Sebebi Olması Hakkında. 

 

Resim-IX  : Bir Medresenin Rakabe Uygulaması Hakkında. 

 

Resim-X  : Medrese-i Süleymaniye'ye Eyyüb Müderrisi Abdülkadir Efendi'nin 

   Tayini Hakkında. 

 

Resim-XI  : Ankara'da Yevmi Yirmi Akçe ile Kara Medrese'de Müderris Olan 

   Mevlana Şüca'a Beş Akçe Terakki Verilmesi Hakkında. 

 
Resim-XII  : Haseki Hürrem Sultan’ın Mekke ve Cidde'deki İmaret ve  

   Medresesinin Nazır, Katip ve Müderrislerine Ait Masraflar  

   Hakkında. 

 
Resim-XIII  : Sultan 3. Murad’ın Şehzadesi Mehmed’in Sünnet Düğününde  

   Softalar. 

 

Resim-XIV  : Müneccimbaşı Takiyyeddin Bir Yardımcısıyla Çalışırken. 

 
Resim-XV  : Yıldırım Bayezid ile Molla Fenarî. 

 

Resim-XVI  : Kadıaskerler ve Mevleviyet Kadıları. 

 
Resim-XVII  : Süleymaniye Vakfiyesi’nde Medrese İle İlgili Şartları İhtiva Eden 

   Sayfalardan Bazıları. 

 



xii 
 

Resim-XVIII  : Mahmud Tevfik’in Risale-iİmtihan’ı. 

 

Resim-XIX  : Muhammed Abdülkerimzade’ye ait Ruus İmtihanına Dair. 

 

Resim-XX  : Bali Oğlu Mehmed Bey’in Kumkapı’daki Medresesinin Vakfiye 

   Sureti. 

 

Resim-XXI  : Bostanzâde Mehmed Efendi Dönemine Ait Rumeli Kadıaskerliği 

   Ruznamçesi. 

 

Resim-XXII  : İlmiye Kânûnnâmesi. 

 

Resim-XXIII  : 1720 Yılının St. Peter ve Paul Yortusu’nda Altdorf Üniversitesi’nin 

   Welferianum Audtiorium’unda Düzenlenmiş Bir Doktora   

   Disputationu. 
 

ResimXXIV  : Cambridge Üniversitesi’nin 19. Yüzyıldaki Akademik Kıyafetleri. 

 

Resim-XXV  : Oriel Koleji, Oxford. 

 

Resim-XXVI  : Magdalene Koleji, Oxford. 

 

Resim-XXVII  : Üniversitede Ders. 

 

Resim-XXVIII : Henricus de Alemannia’nın Bologna Üniversitesi’ndeki Bir Dersi.  

 
Resim-XXIX  : Lincoln Koleji, Oxford. 

 

Resim-XXX  : Bodleian Kütüphanesi ile the Stationers’ Company Arasında 12  

   Aralık 1610 Tarihinde İmzalanmış Kitap Tedarik Anlaşması. 

 

Resim-XXXI  : Andreas Vesalius’un 1543 Tarihli De Humani Coporis Fabrica 

   İsimli Eseri. 

 

Resim-XXXII  : Papa 13. Benedict’in St. Andrews Üniversitesi’nin Kuruluş  

   Fermanı.  

 
Resim-XXXIII : Hoca Öğrencilerine Ders Anlatırken. 

 

Resim-XXXIV : Guy de Chauliac’ın Montpellier Tıp Fakültesi’ndeki Bir Ders  

   Betimlemesi. 
 
Resim-XXXV  : Bir İtalyan Üniversite Öğrencisinin Not Defteri. 

 

Resim-XXXVI : Anonim Arithmetica Pratica. 

 



xiii 
 

Resim-XXXVII : 1598 Tarihinde Iosephus Prudentius İçin Padua Üniversitesi Noteri 

   Franciscus de Oddis Tarafından Yazılmış Teoloji Doktora   

   Diploması. 

 
Resim-XXXVIII : Albertus Magnus, Commentarii in Librum IV Sententiarum Petri 

   Lombardi. 

 
Resim-XXXIX : Alexandri de Angelis, Quaestiones in Libros De Coelo et  

   Generatione Aristotelis. 

 

Resim-XL  : Platon ve Pliny’den Seçmeler. 

 

Resim-XLI  : Petronius Fabracius de Minerbio’ya Bologna Üniversitesi’nden  

   Verilen Tıp Doktora Diploması.  

 

Resim-XLII  : Thomas Aquinas, Summa Theologiae. 

 
Resim-XLIII  : Higham Ferrers Gramer Okulu, İngiltere. 

 

Resim-XLIV  : 1512-1513 Yılı Paris Üniversitesi Kayıt Defteri. 

 

Resim-XLV  : Avrupa’daki 16. ve 17. Yüzyılda Avrupa’daki Üniversiteler. 

 

Resim-XLVI  : Corpus Christi Koleji. 

 

Resim-XLVII  : Freiburg Üniversitesi’nde Yapılan Sınav. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 



1 
 

 

 

GİRİŞ 

 

I. Çalışmanın Konusu 

Tez konusunu, 15. ve 16. yüzyıllardaki Osmanlı medreseleri ile Avrupa 

üniversitelerinin işleyişleri bakımından mukayesesi oluşturmaktadır. Tez çalışması, 

mukayeseler yapılarak tahlil, tahkik ve tenkitler şeklinde ele alınmış ayrıca konuya ilişkin 

değerlendirmelerde bulunulmuştur.  

Tartışma, medrese ve üniversiteleri konu edinmesine karşın bilhassa 16. yüzyılda 

ortaya çıkmaya başlayan Aydınlanma hareketini ve bu hareketin arka planını da dolaylı 

biçimde ilgi alanına dâhil etmektedir. Rönesans ve Reform hareketlerinin oluşmasında 

öncü rol oynayan 16. yüzyılın bu gibi bakımlardan incelenmesi, konunun bizatihi 

kendisiyle ilgilidir. Çünkü müessese olarak hem medrese hem de üniversitelerin daha iyi 

anlaşılabilmesi biraz da bu ilginin yoğunluğuna bağlıdır. 13. yüzyılda Avrupa’da ortaya 

çıkan eğitimdeki kurumsallaşma eğiliminin 15. yüzyılda karmaşık bir hâl alması, bu durum 

karşısında Osmanlı medreselerinin takındıkları tutum, önemli soruları bünyesinde 

barındırmaktadır. Bu nedenle, oldukça karmaşık olan problem sahalarının sarih biçimde 

teşhisi ilk tahlilde mümkün görünmemektedir.  

Bir mütearife olarak medreselerin gerilemesi hakkındaki sürekli ve tutarsız 

edebiyatın, belki de düşünüldüğü gibi olmadığı ve hatta sonuçlanmadığı hususu 

tartışılmaya değer soruları içermektedir. Böylesi karmaşık ve tek elden 

değerlendirilemeyecek konuların hiç şüphesiz tarihî bir çerçeve içerisinde ve çok yönlü bir 

şekilde tartışılması gerekmektedir. Belki de, hem medreselerin hem de üniversitelerin 

gelişirken ve zamana uyarlanırken birbirlerinden uzakta bir devinim gösterdiğini 

düşünmek coğrafî ve tarihî gerçekleri örselemek anlamına gelebilir. Oysa medreseler ile 

üniversitelerin nasıl bir gelişim çizgisinde oldukları tartışılmaya değer en önemli konuların 

başında gelmektedir. Böyle yapılmadığı takdirde, büyük ihtimalle, ne 19. yüzyılın üretim 

tekniklerindeki esaslı değişimler ne de 20. yüzyılda meydana gelen bilimsel devrimlerin 

anlaşılması mümkün olabilecektir. Bu gibi geniş kapsamlı soruların yekten cevaplanması 

bil5
Yeni Damga



2 
 

umulmasa da en azından soruların sorulmaya başlanması ve sorulacak soruların 

çeşitlenmesi son derece önemlidir.  

Osmanlı Devleti’nin yaklaşık altı yüz yıllık yaşamı süresince diğer uzun ömürlü 

devletlerde olduğu gibi dayandığı en önemli kaynak, insan zenginliği olmuştur. Devletin 

ve toplumun ihtiyaçları göz önüne alınarak ihtiyaç duyulan insan gücünün oluşturulması 

maksadıyla farklı eğitim kurumları tesis edilmiş ve böylece devlet yönetimi 

güçlendirilmiştir. Devlet aygıtı için seyfiye denilen sınıf çeşitli derecelerde örgütlenmiş, 

Enderun Mektebi yanında kalemiye ve ilmiye sınıfı için de medreseler vücuda getirilmiştir. 

Savaşan, devleti kanunlara ve örfe uygun yöneten sınıfın yönetim felsefesini üreten ve 

temel hareket becerilerini geliştiren, ilmiye sınıfıdır. Diğer taraftan gerçekçi 

uygulamaların, kaynağını Kur’an-ı Kerim ve örften alarak, devletin en ücra noktalarına 

değin ulaşabilmesi ilmiye sınıfının ülke sathında yaygınlaşmasıyla mümkün olabilmiştir. 

İlmiye sınıfı, genelde gücün özelde ise yönetim erkinin dengelenmesinde de görev ifa 

etmiş, böylelikle uzun ömürlü bir devletin hem idarî hem de zihnî kontrol 

mekanizmalarının oluşmasına katkı sağlamıştır.  

15. ve 16. yüzyılların Avrupa üniversiteleri de hızla gelişen idarî ihtiyaçlara uygun 

davranış ve düşünce kalıpları üretmekle meşgul olmuşlardır. Üniversitelerin meşguliyetleri 

başlangıçta dinî gerekçelerin ardına sığınmış bir görüntü vermekteyse de Kilise’nin 

[Katolik Kilisesi] çok uzağında seküler bir inşa faaliyeti içinde olmuşlardır. Üniversiteler 

ilkin Kilise, sonrasındaysa Avrupa şehirlerinin inşasına katılmışlardır. Üniversiteler, adını 

dahi yazamayan piskoposların var olduğu devirlerde nüfusun entelektüel bir kalibreye 

kavuşmasına, dahası, fikrî bir vasatın bina edilmesine de imkan sağlamışlardır. İlginç bir 

biçimde yarı dinî yarı idarî kişiler ve entelektüeller yetiştirirken muhtemelen dinî yeniden 

yorumlama fikrinin ortaya çıkmasına de sebep olmuşlardır. Skolastik yöntemlerle okunan 

kitapların başka türlü de okunabileceğinin düşünülmesine ve tartışılmasına belki de bu 

idarî meraklar ve sebepler zemin hazırlamıştır. Böylece metot konusunda bir farklılık ya da 

değişiklik denilebilecek dönüşümlere yol açılmıştır. Aslında bahsedilen bu metot 

değişikliği dünyevî olmaktan çok dinî idi ve kutsal kitapların tefsiriyle ilgiliydi. Ne var ki 

üniversitelerin bu birincil görevleri ya görmezden gelinmiş yahut yeterince 

araştırılmamıştır. Bu değişiklik tam anlamıyla usule matuf olamasa da onu etkileyen bir 

güce sahip olmuştur. Üniversitelerin dinî veçhelerinin en azından 16. yüzyılın ikinci 

yarısından itibaren aşındığını düşünmek için pek çok neden mevcutsa da üniversiteyi 



3 
 

meydana getiren nedenler yüzünden bu karineler yetersizdir. Güney Avrupa 

üniversitelerinin öteden beri idarî gerekçeleri daha göze batan üniversiteler olmaları, 

onların Roma’nın bakiyesi ve varisi olarak görünmeleri yüzündendir. Yükseköğrenim 

amacıyla Alplerin ötesinden akın akın İtalya’ya gelen öğrenciler burada kendileri için 

tarihen ve hukuken geçerli olan meşruiyeti satın almaktaydılar. Sonrasında Avrupa’nın 

hem kuzey hem de güneyindeki şehirlerin kendi alanlarında birer ekonomik atmosfer 

oluşturmak istemeleri zamanla üniversitelere yeni yeni görevler yüklemiştir. Güneydeki bu 

girişimlere karşın, kuzeydeki milletler siyasî birliklerini milliyet üzerinden görünse de 

aslında din üzerinden kurmaya gayret etmişlerdir. Kuzeyli toplulukların, milletleşme 

süreçlerinde üniversitelerin teknik becerilerini keşfetmeleri çok zaman almamıştır; çünkü 

çok makul bir düzende ve sürede üniversiteleri siyasî amaçları için kullanabileceklerini 

fark etmişlerdir. Kilise’nin Orta Avrupa’da kurduğu ve bir bakıma fizikî ve dinî kaleler 

olarak inşa ettiği taşra şehirleri, 16. yüzyılda güneyde yer alan ve nitelik olarak üniversite 

şehirlerine benzeyen yeni yapılanmalara dönüşmeye başlamışlardır. Bu üniversiteler için 

Bologna ve Paris üniversiteleri, sonrakiler için her daim örnek olarak kaldıysa da eğitimin, 

başka gayelere matuf etkilerinin bulunduğu da keşfedilmiştir. Zaten Protestanlığın Orta ve 

Doğu Avrupa’da hızla kendine mevzi bulması, üniversite sayesinde mümkün olabilmiştir. 

Yukarıda izah edilen hususların ışığında tez çalışması, dört ana bölüm hâlinde ele 

alınmıştır. Çalışma fonksiyonel bir niyetle oluşturulmuş, medrese ve üniversitelerin 

işleyişlerine doğrudan atıf yapılan bölümlere ayrılmıştır.   

İlk bölümde yükseköğrenime ilişkin fizikî ve zihnî arka planlara dikkat çekilmek 

istenmiş ve bu arka planlar tartışılmıştır. İlgili bölümde Protestanlığın gündeme getirdiği 

akademi ve seminer kavramları ve kutsal metinlerin farklı okunabileceği iddiası üzerinde 

durulmuştur. Dar bir çevrede kalmış olsa da Protestanlığın kalesi olan üniversitelerin 

zamanla siyasî birer merkeze dönüşmüş olmalarına değinilmiştir. Öyle ki, bu girişime 

Kilise, bir tarikat olarak ortaya çıkan Cizvitlerle karşılık vermiş, üniversiteleşme hamlesi 

eğitimle ilgili ve siyasî içerikleri de olan bir hamle hâline evrilmiştir. Avrupa’nın ve 

dünyanın dört bir yanında üniversiteler kurulmaya başlanmış, böylelikle kilise hukuku 

başta olmak üzere sanat ve matematikte yeni kürsüler inşa edilmiştir.  Kıta Avrupa’sında 

bunlar olurken bu defa Britanya’da kolejlerin [college] yaygınlaşması en üst seviyesine 

ulaşmıştır. 15. yüzyıldan itibaren Makdisi’nin betimlediği üzere Müslümanlardan ödünç 



4 
 

alınan vakıf geleneği ile kolejlerden müteşekkil üniversiteler oluşmaya başlamıştır
1
. Hem 

medrese hem de üniversitelerin her girişiminin hem fizikî hem de fikrî olarak 

müesseselerin gelişimine katkıları olmuştur. Misal olması için kurucular, fizikî yapı, 

hukukî arka plan, idarî bakımdan yönetim, öğrenciler, öğreticiler, pedagojik yapı, ders 

programı ve telifat yukarıda dile getirilen genel değerlendirmeleri anlamak için önemlidir. 

Yükseköğrenim kurumlarının açılmaya başlanmasındaki saikler bir yana, özellikle 

15. ve 16. yüzyıllardaki gelişmelerin Avrupa’nın bilinç düzeyinde bir farklılaşmaya yol 

açtığı bilinmektedir. Osmanlıların da bu gelişmelerden farklı bir biçimde davranmadıkları 

tahmin edilebilir. Bu yüzden yükseköğrenim banilerinin neredeyse benzer toplumsal 

katmanlar ve gerekçelerle siyasî ve içtimaî girişimlerde bulundukları tartışılmıştır. 

Yükseköğrenim kurumlarının fizikî koşullarının hangi şartlar altında ortaya çıktığı 

dikkat çekicidir. Strüktürün, fikrî olmakla beraber çevre koşullarının niteliği ile de 

yakından münasebetinin olması mümkündür. Eğitimin gerekçeleri çeşitlendikçe 

işlevlerinin de çeşitlenmesi, yapıların gelişmesine zemin hazırlamış olmalıdır. Ayrıca 

eğitim yapıları olarak şekillenen plastik unsurların mimarî kökenlerinin neler olabileceğine 

ilişkin tartışmalara da dikkat çekilmiştir. Mevcudu anlamak adına geçmişe yapılacak 

yolculukta üniversite ve medreselerin fizikî bakımdan ilk örnekleri olarak Roma 

garnizonlarının müstahkem mevki biçimleri ile birer ileri karakol yapısı olan ribatlara 

sadece işaret edilmiştir. Bilhassa üniversite yapılarının içe dönük ve avlulu yapılar şeklinde 

inşa edilmeleri manastır mimarisiyle mukayese edilmeyi gerektirmektedir. Ardından kolej 

biçiminde gelişen Anglo-Sakson üniversite geleneğinin mimarî bütünlüğüne de 

değinilmiştir. Medreseler için ortaya konmuş olan çeşitli öneriler tartışılmaya çalışılmış, 

Osmanlı medreseleri ile olan muhtemel benzerliklerine dikkat çekilmeye özen 

gösterilmiştir. Öteden beri Budist viharalarının Karahanlılar ve Büveyhîler yoluyla 

Selçuklularda inşa edilmiş ilk medreselerdeki etkisine dair geliştirilen tezlerin üzerinde de 

durulmuştur.  

İtalya’da özel şekilde inşa edilmiş üniversite yapıları şehrin dokusu içinde yer 

almaktaydı. Bu seçenek, bir bakıma şehir yönetiminin yönetimlerini gerekçelendirmesine 

neden olmaktaydı. Bununla birlikte kuzey ülkelerinde ve Protestanlığı yoğun olarak kabul 

eden bölgelerde imkân kısıtlılığı ile mücadele edilmiştir. Tüm bunlara karşın Anglo-

                                                           
1
 George Makdisi, The Rise of Colleges: Institutions of Learning in Islam and the West, 

Edinburgh University Press, Edinburgh, 1981, ss. 224, 229.  



5 
 

Sakson geleneğin hâkim yapıya dönüşmesi üniversitelerin sonraları genel kabul görmüş 

biçimini ortaya koymuştur. Medreseler kısmında ise Nizamiye medreseleri çok iyi 

bilinemese de avlulu medreseler konusunda mimarî formlar tartışılmaya çalışılmıştır. 

Eğitimin finansmanı meselesi yükseköğrenimin niteliğini de ortaya koymakta ve 

eğitimin nasıl şekillendiğinin ipuçlarını vermektedir. Osmanlı geleneğinin müdderisleri de 

dinî ihtiyaçların önceliklerini dikkate almışlardır. Zaten ilk dönemden itibaren gündelik 

yaşamın sürdürülmesi asıl olarak görüldüğünden hukukun öğrenilmesi en temel ihtiyaç 

sayılmıştır. Sırf bu yüzden olsa gerek fıkıh eğitimi en üst eğitim seviyesini meydana 

getirmiştir. Batı’dan farklı olarak eğitimin hayır düşüncesiyle finanse edilmesi, medreseye 

asıl niteliğini vermiştir. Bu nitelik, vakıf kurumlarına bu bakımdan çok önemli ve dikkat 

çekici bir özellik kazandırmıştır. Çünkü vakıf, bir bakıma medreselerin işleyişini de 

belirlemekte; “vakfiye” denilen kurucu metinleriyle özgün bir rol oluşturmaktadır. Bu 

metinler medreseyi şekillendirmesi yanında müderrislerin maaşlarının ödenmesi ve 

niteliklerinin belirlenmesi ile de ilgilidir. Buna mukabil Batı geleneğindeki durum farklı bir 

kimlikle ortaya çıkmıştır. Batı’daki ilk üniversite kurumu ise doğrudan doğruya hukukla 

ilgilidir.   

İkinci bölümde, dönemin medrese ve üniversite öğrencileri tartışılmıştır. 15. ve 16. 

yüzyılların entelektüel figürleri hiç şüphesiz öğrenci ve hocalardır. Öğrenciler, medrese ve 

üniversitelerin ortaya çıkış sebeplerinden biri olarak görülebilir. Öğrenme isteklilerinin bir 

amaç uğruna toplanmaları muhtemelen bu müesseselerin oluşmaya başlamasıyla 

neticelenmiştir. Medreselerin ashab-ı suffe örneğinde olduğu gibi öğrenci merkezli oluşları 

son derece açıktır. Keza üniversitelerin iki gelenek kaynağından biri olan Bologna 

örneğinde, üniversiteyi, bir bakıma öğrenciler kurmuştur. Avrupa örneğinde öğrencilerin 

genel görüntüsü az çok belirgin bir manzara sunabilir. Zira okula yapılan girişlerin sıkı 

sıkıya kayıt altına alınmış olması bu bilgilerin ortaya konmasını kolaylaştırmaktadır. 

Matricula adı verilen kayıt tutma geleneği 13. yüzyıldan itibaren yaygınlık kazanmıştır. En 

azından Avrupa üniversiteleri konusundaki yeni bilgiler hep bu kayıtların incelenmesi ve 

yayınlanması ile gelişme göstermektedir. Benzeri bir yaygınlığı medreseler için söylemek 

şu an için mümkün görünmemektedir. Osmanlı medreselerine ilişkin olarak dönemin 

talebelerine ait kendileriyle doğrudan alakalı biyografik bilgiler ne yazık ki yeterince 

mevcut olmadığından genel bir öğrenci görüntüsü vermek mümkün değildir.  



6 
 

Medresenin bir devlet kurumu şeklinde anlaşılması anlamlıdır. Devlet kurumları 

niteliğindeki bu müesseseler, kadı, müftü, kimi idarî meslek erbabı ile müderrislik 

edeceklerin birbirlerine müsavi ve benzer amaçlarla öğrencilikten mesleğe varıncaya dek 

bir arada bulundukları yerlerdi. Dikkat çekici bir biçimde medreseler ileride devlet adamı 

olacak öğrencilerin bir bakıma yeknesak eğitildikleri yerler olagelmiştir. Öğrenci 

bakımından bu müesseselerin yapı ve hiyerarşisi devlet hiyerarşisi şeklinde tebellür 

etmekte ve hiyerarşinin dışında Avrupa’daki benzerleri gibi şekillenmiştir. 

Üçüncü bölümde öğreticiler olarak müderrisler ve profesörler üzerinde durulmaya 

çalışılmıştır. 15. ve 16. yüzyılın eğitim kurumlarının önemli unsurlarından biri de hiç 

şüphesiz öğreticileridir. Medreseler için müderris, üniversiteler için profesör en üst 

makamdaki öğreticilerdi. Bilhassa gerek bürokratik geleneğin devamı gerekse nesillerin 

akademik ve yüksek kültür havzaları içinde inşası, çoklukla bu öğreticiler sayesinde 

sağlanabilmiş olmalıdır. Bu bakımdan öğreticilerin kimlikleriyle beraber nitelikleri de 

okulu yahut dönemi etkilemiş bulunmalıdır. 

Öğreticiliğin arkaik dönemde inisiasyona [sülûk-spiritüel gelişim] tâbi olması, 

bilgiyle uğraşanların ilahî öncelikleri de beraberinde taşıdıklarını akla getirmektedir. Bu, 

bir bakıma özel yahut metafizik bilgiyle temas hâlini de oluşturmuştur. Dolayısıyla böyle 

özellikli bir durumun muhafazası, öğreticiliğin konumu onu önemli, dahası itibarlı 

kılmıştır. En azından Batı geleneği içinde bilginin önce muhafazasında sonra 

aktarılmasında yer alan kişilerin teknik bakımdan itibarı her zaman devam edegelmiştir. 

Belki de sırf bu bağlamda Kilise Hukuku’nun [Canon Law] Papalık [Vatikan] nezdindeki 

gelişmesinin bu durumun bir sonucu olarak anlaşılabilmesi mümkündür. Zaten 

üniversitelerin ataları olan college ve minster okullarında ders veren ilk hocaların piskopos 

yahut piskopos vekilleri olması da bundandır; bu öncelik eğitimin dinî boyutuna ve 

öğreticilerin dinî hiyerarşideki konumlarına işaret şeklinde yorumlanabilir. Bihassa, Kontr-

Reform dönemiyle çeşitli Hıristiyan tarikatlarının farklı veçhelerde eğitime dâhil edilmeleri 

Orta Çağ’dan çok daha sonra bile eğitimin dinî kökenlerinin yeniden ortaya çıkmasına yol 

açmıştır. Doğal olarak Reform’un da eğitim hareketinin içine dâhil edilmesi gerekir. 

Avrupa’daki mezhep tartışmaları dinin gerçek anlamda öğrenilmesi yanında ihtiyaç 

duyulan yetenekli kişilerin istihdamını da zorunlu kılmıştır. Yukarıdaki bu yaklaşımlar bir 

bakıma eğitimin, dinî/hayrî, dolayısıyla ücretsiz boyutunu akla getirmiş olsa da 

üniversitenin farklı biçimde gelişim göstermesi, bahsedilen hâlin yeninden gözden 



7 
 

geçirilmesini makul kılar. Çünkü hem Paris hem de Bologna üniversite ekollerinin 

yukarıda değinildiğinden uzakta bir formasyona dâhil olması yüzünden selefleriyle, en 

azından öğreticilerin nitelikleri çerçevesinde bir ilişkileri kalmamıştır. Bu bakımdan 

üniversite eğitiminin Batı için bir arz-talep dengesi içinde hâsıl olmaya başladığı ifade 

edilebilir. Eğitim isteyen öğrenciler ile öğretmek isteyenlerin karşılıklı bir akitle hareket 

ettikleri üniversite sistemi, öğrenimin öğrenciler tarafından fonlanmasını zorunlu kılmıştır. 

Dolayısıyla bu husus, üniversitelerle medreseler mukayese edildiğinde ortaya çıkan önemli 

farkların başında gelir. 

Dördüncü bölümde, eğitimin pedagojik varlığı ve bu türlü eylemler neticesinde 

ortaya çıkan fikrî ürünlerin niteliği üzerinde durulmuştur. Tezin bu bölümünde, medrese ve 

üniversitelerin pedagojik kimliklerine ilişkin sorular sıralanmaya çalışılmıştır. Medreseler 

genel olarak ele alınmış olsalar da öğrencilerinin nitelikleri, duygusal arka planları, ders 

yapış biçimleri ile okullara girmek için gereken yaş kısıtlamaları gibi hususlar konusunda 

yeni bulgular ışığında tartışma imkânları aranmaya gayret edilmiştir. Gerçekten de 20’li 

Hâşiye-i Tecrîd medreselerinden itibaren yükseköğrenimin pedagojik çerçeve içinde nasıl 

geliştiğini anlamak önemli görülebilir. Medrese ve üniversitelerin kurulma gerekçelerinin 

öyle ya da böyle telif faaliyetlerini yakından etkilemiş ve ilgilendirmiş olması akla 

geldiğinden bu sahada ayrıca mukayeseye konu edilebilecek gerekçeler mevcuttur. 

Bilhassa tedrise kaynaklık edecek çalışmaların öncelikle dinî gerekçelerle kullanılmak 

istenmesinin telifin genel görünümünü etkilediği düşünülebilir. Üniversiteler için telifin, 

Tevrat ve İncil başta olmak üzere Kilise Babaları’nın görüşleri etrafında gelişmeye 

başlaması son derece makul görünmektedir. Bu bir nevi yorum literatürünün 

çeşitlenmesiyle de ilgili olmalıdır. Benzer gelişmeler, medreselerde, tefsirlerin rivayet ve 

dirayet biçimlerinde kendini göstermektedir. Medreselerin temel kaynakları olarak Kur’an-

ı Kerim, Hadis-i Şerif ve bunlardan üretilen fıkıh kaynaklarının anlaşılması üzerine 

tesisinin de benzer dinî gerekçeler şeklinde ele alınıp alınamayacağı sorgulanmıştır. Sonuç 

olarak dönemin akademik literatürünün bir çeşit yorum literatürü olarak geliştiğine ilişkin 

sorular sorulmuştur. Bu kanının irdelenmesi için Aristo ve onun şârihi olarak kabul edilen 

İbn Rüşd’den [ö. 1198] başlayarak yorum geleneğinin etkilediği alanların tespiti 

mümkündür. Kurucu yahut dinî metinlerin anlaşılmasına matuf bir biçimde gelişen 

literatürde nitelik bakımından birtakım formların meydana geldiği anlaşılmaktadır. Summa, 

axiom, quaestio, sententetia, allegory gibi formlarla medrese müderrislerinin eserlerinde 



8 
 

kullanageldikleri risâle, şerh, hâşiye, ta`lîkat, muhtasar formlarının temel nitelikleri, 

yorum temelinde ele alınabilir. Medreselerin özelinde, tedris ve telif faaliyetinin, bir 

bakıma anlamı açıklama ve aşikâr etme geleneğinin bir sonucu olması gerekir. Bu türlü 

genellemelerden yola çıkarak zamanla ilgili ilim alanında kuralların daha da belirginleşmiş 

olması mümkündür. Ayrıca konu bir miktar genişletilerek 10.-12. yüzyıllar arasında 

Hıristiyan, Müslüman ve Yunan geleneğini sürdüren ilim adamlarının, genelde, yukarıda 

da zikredildiği üzere dialog, axiom, allegory, summa ve disputationları tercih ederken 14. 

yüzyılın sonlarına doğru commanterieleri ve summaları daha çok benimsemeleri üzerinde 

de kısaca durulmuştur. 

Yukarıda dile getirilen hususlardan yola çıkılarak üniversitelerde, özellikle Reform 

sonrası Avrupa’sında yeni pedagojik anlayışın ortaya çıkmakta olduğuna işaret edilebilir. 

Desiderius Erasmus [ö. 1536], Juan Luis Vives [ö. 1540], Jacob Strum [ö. 1553] ve Philipp 

Melanchthon [ö. 1560] gibi görece Rönesans döneminin yeni pedagoglarının insan 

yetiştirmedeki yeni umdelerine de dikkat etmek gerekir. Muhtemelen bu türlü değişiklikler 

üniversiteyi şekillendirmiş olmalıdır.  

 

II. Çalışmanın Amacı 

 Çalışmanın amacı, 15. ve 16. yüzyıl boyunca medreseler ile üniversitelerin etkin 

kurumsal yapıları, işleyişleri ve felsefî kimliği oluşturan düşünürleriyle mukayeseli bir 

değerlendirmesini yaparak, bugüne kadar gelen algılamaların gerçekliğini ortaya koymaya 

çalışmaktır. Maksadı temin için, kronolojik olaylar ve ilgili konular, kendi çerçeveleri 

içinde belirlenen başlıklar dikkate alınarak mukayese yöntemiyle benzerlik ve 

farklılıklarının olup olmadığı ele alınmıştır. Çalışmaya şekil veren belli başlı hususlar 

aşağıdaki gibidir: 

 Üniversiteler, genel kanıya göre Avrupa’nın özgün müessesesi olarak ortaya çıkmış 

bulunmalıdır. Bu yükseköğrenim kurumları Avrupalıları millet ve topluluk düzeyinde 

başkalaştırmayı başarmış kurumlardır. Ekonomik olduğu kadar sosyal roller üstlenerek, 

bilimsel bilginin ve metotların gelişerek yayılmasına da yol açmış olmalıdırlar. Bahsedilen 

rolün, alenen ifade edilmese de Avrupa’nın zihnî temellerini inşa ettiği kabul edilebilir. Bu 



9 
 

yüzden üniversitelerin, kurucu müesseseler olarak anlaşılması son derece yaygındır
2
. 

Üniversitelerin bu şekilde düşünülmesi nispeten 20. yüzyılın ikinci yarısında ortaya çıkan 

bir husustur. 2. Dünya Savaşı’ndan sonra böylesi bir tefekkür hâli vuku bulmuş olmalıdır. 

Çok eskilere giden gelenekler yanında özellikle Almanların yükseköğrenimin felsefî 

önceliklerinden ödün vermemeleri, üniversitelerin yeniden düşünülmesini zorunlu 

kılmıştır. Zaten üniversitelerin yeniden düşünülerek tarihlerinin de bu kapsam içerisinde 

yeniden araştırılması bu zaman dilimine denk düşmektedir. Bahsedilen senkronizasyonun 

üniversitelerin yeniden reforma tâbi tutulmasıyla da birlikte düşünülmesi gerekir. Çünkü 

üniversitelerin yeniden ele alınmasıyla yükseköğrenim reformunun hayata geçirilmesinin 

paralel biçimde yürümüş olduğu görülmektedir. 2. Dünya Savaşı’ndan çıkan Avrupa’nın 

diğer kurumlarını yeniden tasarlamaya giriştiği gibi üniversitelerini de yeniden anlamaya 

ve anlamlandırmaya başladığı söylenebilir.  

 20. yüzyılda üniversitelere ve onun tarihî arka-planlarına ilişkin merakın da bu 

sebepler kapsamında değerlendirilmesi mümkün görünmektedir. Avrupa’nın yeniden inşa 

sürecinde üniversite üzerine düşünenler, üniversitelerin tarih ve kültürüne ilişkin 

araştırmalar yaparak katkı vermiş oldular. Girişimler ilk meyvelerini üniversite 

yöneticilerinin bir araya gelmesiyle vermiştir. İlkin 1955, sonrasında da 1964 yılında 

toplanan Avrupalı üniversite yöneticileri kurumlarının geleceğine yönelik tartışmalara 

girişmişlerdir. Bundan sonra da üniversitelerin tarihine ilişkin yayınlarda bir artış 

görülmeye başlanmıştır. Muhtemelen evvelce yayınlanmış araştırmaların sonuçlarına 

itirazlar belirmiştir. Sonrasında ise üniversite arşivlerinin düzenlenmesi ve yayınlanmaya 

başlanmasıyla bir ileri evreye erişilmiştir. Elbette, Avrupalı tarihçiler de zaten böylesi 

meraka pek uzak değillerdi. Özellikle Henri Pirenne’nin Orta Çağ’a ilişkin yazdıklarıyla 

yakinen ilişkiliydiler ve Annalescıların tarihe ilişkin yeni bakış biçimlerinden de 

etkilenmekteydiler. Büyük bir olasılıkla müessese tarihçisi olarak üniversite üzerinde 

çalışanlar bu yeni girişimleri son derece meraklı bir biçimde karşıladılar.  

 Burada bir iki özelliğine değinilen üniversitelerin bu gelişimleri, aslında, sonra 

kurulacak Batı üniversiteleri için de sarsılmaz değerler manzumesinin veya temellerinin 

atılmasına vesile olmuştur. Örnek olarak 1300’lü yıllarda mistik bir Hıristiyan olan Meister 

Eckhart’ın [ö. 1327?], eğitimin herkese ulaşması ve bunun için kul ile Yaratıcı arasında bir 

                                                           
2
 Walter Rüegg, “Foreword”, A History of the University in Europe: Universities in the Middle 

Ages, ed. Hilde de Ridder-Symoens, Cambridge University Press, Cambridge, 1992, s. XX. 



10 
 

aracının olmaması gerektiği söylemi, beraberinde bugün de kullanılan “akademik hürriyet” 

algısının oluşmasına yol açmıştır. Dikkatlice okunduğunda Martin Luther’in [ö. 1546] 

öğreti ve uygulamalarında da Meister Echkart’ın eğitim odaklı söylemlerini görmek 

muhtemeldir. İlginç bir biçimde Johann Gottlieb Fichte [ö. 1814] de Berlin Üniversitesi’ni 

kurarken aynı düşüncelerden yola çıkmıştır. 

 Batı’da doğa bilimlerinin ortaya çıkmasının en başta gelen sebebi olarak, kutsal 

metinlerin anlaşılması, yorumlanması ve yayılmasını anmak pek yanlış düşmeyecektir. 

Özellikle Avrupa’nın yeni kurulan üniversitelerinin Kuzey Avrupa’da olması ve bu 

okulların bilhassa dinî konuların tahsil edildiği bölümleri içermesi en önemli önermelerin 

başında gelebilir. Keza, Paris, Roma, Napoli, Padua ve benzeri Güney Avrupa 

üniversiteleri hukuk ve tıp gibi alanların tahsil edilmesi konusunda uzman olmalarına 

karşın kuzey üniversitelerinin sanat ve ilahiyat alanında söz sahibi olmaları belki de ancak 

bu şekilde ifade edilebilir. Luther, ardından Jean Calvin [ö. 1564] ve bunları fikrî anlamda 

destekleyen John Wyclif [ö. 1384], Huldrych Zwingli [ö. 1531], Petrus Ramus [ö. 1572], 

Jan Amos Comenius [ö. 1670], Melanchthon, Eckhart, Erasmus ve diğerleri, eğitimin 

önemini o dönemlerde kavramış, yeni yükseköğrenim kurumlarının kurulmaları gerektiğini 

vurgulamışlardır. Katolisizmin, kutsal metinleri kavrama işini bir tekel halinde kendi 

uhdesinde tutması bu karşı çıkışı kuvvetlendirmiş olabilir. 

Osmanlılar da, muhtemelen, yükseköğrenim konusunda ataları gibi geleneği 

sürdürmeye özen göstermişlerdir. Bilindiği üzere bunun dinî olduğu kadar örfî gerekçeleri 

de mevcuttur. Benzer biçimde Karahanlıların da uzantısı, devamı olarak nitelenebilecek 

Anadolu Selçuklularında Mahperi Hatun, Melike Hatun ve benzeri hanım sultanların da 

medrese yapmadaki gayretleri ayrıca tarihsel kökenlere örnek olarak gösterilebilir. Bu 

gelenek Osmanlılar için de örnek teşkil etmiştir. Doğrudan doğruya Orta Çağ ile Beylikler 

ve Anadolu Selçukluları ilgi alanı içinde olmasa da Klasik Dönem’i şekillendirdiği için bu 

dönemlere dikkat etmek gerekir. Çünkü her iki kültür havzası da geleneklerini seleflerine 

borçlu olduklarına ilişkin genel kabuller mevcuttur.  Klasik dönemde olduğu gibi herhalde 

bahsedilen dönemde de eğitim kurumları dinî/hayrî ihtiyaçların bir neticesi olarak da 

kurulmaktaydılar. Toplum ve insan ilişkilerinin en belirleyici unsurunun din olması doğal 

olarak bu amaca matuf önlemlerin alınmasına yol açmıştır. Başlangıçta böyle olsa da dinî 

ihtiyaçlar zamanla bir ayrıcalıklı olma halini tebellür ettirmiştir. İslam dünyasında olmasa 

da Orta Çağ’daki Kilise’nin sıradan halkın kutsal metinler üzerinde sıradan halkın 



11 
 

meşguliyetine sınırlama getirmesi ya da en azından bunu oldukça sıkı kaidelerle bir inisiye 

şeklinde teşekkül ettirmesi unutulmamalıdır.  Her şeye karşın dinin, dolayısıyla şeriatın 

belli bir düzen ve onay içerisinde öğrenilmesi Orta Çağ’ın en belirgin özelliği olarak 

anlaşılabilir. Aslında o denli belirgin olmasa da ve elbette çeşitli çekincelerle ilkin İslam 

ardından Anadolu coğrafyası için de benzer şeyler söylenebilir. Makdisi’nin dinî bilginin 

nasıl kontrol altında tutularak sıkı sıkıya işlenmiş bir kurallar silsilesi içinde öğrencilere 

aktarıldığına ilişkin önermeleri burada hatırlanabilir. İcazetin bir bakıma bu kontrolün 

içselleştirilerek yaygınlaştırılmasıyla yakından bağı olmalıdır. Osmanlı medreselerinden 

alınan icazetnamelerde bir gelenek olarak uygulandığı üzere, tedris ve diğer bir yandan ifta 

ve kaza yetkilerinin onaylanmış bir silsile halinde Yaratıcı’ya değin uzatılmasının ardında 

da bu algı bulunmalıdır. Hz. Muhammed’in uygulamalarıyla yaşama geçirdiği dinî 

kuralların bir sonraki kuşağa aktarılmasında doğru biçimde öğrenilmiş konuların 

gelenekselleştiği biçimiyle belletilmesi de bu çerçeve içerisinde değerlendirilebilir. 

Her biri cevaplandırılamasa da amacın hâsıl olması için aşağıdaki sorular ve 

hususlara dikkat çekilmeye çalışılmıştır:  

 Osmanlı Devleti’nde medreseler hedeflenen zaman dilimi içinde kurulurken hangi 

amillerle kurulmuş oldukları devletin yönetim algısı açısından önemli bir etmendir. Bu 

dönem içinde üniversitelerin nasıl oluşmaya başladıkları ve bu kurumların hangi 

kanallarla yönetime ortak oldukları da ayrıca tartışmayı gerekli kılar. 

 Bilhassa Osmanlı Devleti’nde örgün ve yaygın eğitim kanallarından biri olarak 

algılanan medreselerin tüm ülke sathına eşit değil ancak hiyerarşik bir tarzda yayılmış 

olması ve bunun bu şekilde tasarlanmasının bir sorun olarak ele alınmaması dikkat 

çekicidir. Özellikle bu durumun devlet aygıtına elitist bir biçimde nasıl insan 

yetiştirdiğinin tartışılması gerekmektedir. Buna mukabil Avrupa üniversitelerinin 

devlet aygıtına paralel olmaktan çok muhalif bir içerik taşıyarak gelişmeleri de 

kurumların mukayesesi açısından önemlidir. 

 Medreselerin, eğitimin salt bir kısmı ile ilgilenmesi buna karşın üniversitelerin farklı 

boyutlarda gelişim göstermesi de üzerinde düşünülmesi gereken hususlardandır. 

 Diğer bir tartışma alanı ise medrese ile üniversitelerin finansal açıdan fonlanması ile 

ilgilidir. Osmanlı Devleti’nde medreseler tamamen devlet finansmanından uzakta 

fonlanırken üniversitelerde aynı durum söz konusu olmamıştır. 



12 
 

 Osmanlı Devleti’nde medreseler devletin ihtiyaç duyduğu bir sınıf insanın 

yetiştirilmesini hedeflemiş, asıl karar alıcılar Enderun gibi okullar marifetiyle 

sağlanmışken Avrupa üniversiteleri neden ayrı deneyimlere sahip olmuşlardır? 

 Medreselerin toplumun geneline açık bir müfredat ile beraber toplumsal 

mobilizasyona izin verirken üniversitelerin farklı sınıf değerlerini berkitmesi, üzerinde 

tartışılması gereken diğer bir durumu ifade etmektedir. 

 Öğrencilerin seçilmesi ve eğitim sürdükçe merhalelerin kat edilmesinde yaşanan 

seçme, ölçme ve yerleştirme mekanizmaları ile üniversitelerin hangi alanlarda 

benzerlikleri mevcuttur? 

 Medreselerin örgütlenmelerinin bizzat devlet eliyle yapılmış olması, ayrıca 

kanunnamelerle tedvinin [codification] içine sokulması dikkati çeken diğer bir 

husustur. Bu durum, o dönemki devlet aygıtının eğitimi nasıl gördüğü ile yakından 

alakalıdır. Medreselerde hal böyle iken üniversitelerin muhalif bir grup halinde şehir 

loncalarının gayretleri ile oluşmaya başlaması da Batılı kültürlerin ihtiyaçlarıyla 

ilişkilidir. 

 Tez çalışmasının hedeflediği, belirlenmiş zaman dilimi içinde öğrencilerin hangi 

hedeflerle eğitim hayatına dâhil olmak istedikleri de gerek medrese gerekse 

üniversiteler bağlamında önemli verileri içermektedir. 

 Medreselerin ‘gerileme’ye başladıkları andan itibaren üniversitelerin yükselmeye 

başladıkları zaman dilimi üzerinde göreceli de olsa durulup sebeplerinin araştırılması 

gerekmektedir. 

 Osmanlı Devleti’nde medrese kurucuları ile üniversite kurucularının nitelik ve nicelik 

bakımlarından tartışılması da kayda değer önerilerin sunulmasını beraberinde 

getirecektir. Zira bu tür bir yaklaşım, söz konusu unsurların eğitime ve bunun 

örgütlenmesine nasıl yaklaştıklarının ortaya çıkarılması ile de yakından ilgili 

olabilecektir. 

 

 

 



13 
 

III. Konunun Sınırlandırılması 

Medreseler ile üniversitelerin mukayesesini hedefleyen bu tez çalışması için en 

uygun zaman aralığının 1450-1600 yılları olduğu düşünülmüştür. Bahse konu zaman 

aralığı belirlenirken araştırma konusunun yaygınlığı, müesseselerin kuruluşlarıyla birlikte 

sosyal ve ekonomik gelişmeler de göz önünde bulundurulmuştur. Kabaca 

değerlendirildiğinde binli yılın en önemli dinî ve bilimsel dönüşümlerinin de bu yıllar 

arasında vuku bulduğu söylenebilir. Bahsedilen yıllar iki bakımdan dikkat çekicidir. 

15. ve 16. yüzyıllar, bir uç beyliği iken yüzyıl içinde topraklarını maddî anlamda 

hızla büyüten Osmanlılar için Genişleme Dönemi olarak kabul edilebilir. Fetret de denilen 

bir kargaşalık hâliyle karşılaşılsa da hem yüzölçümü hem de sosyo-ekonomik ve kültürel 

anlamda devinim sürmeye devam etmiştir. 15. yüzyıl, görece büyük devlet olmaya doğru 

gidişin görece önemli ve en sağlam döneminin yaşandığı zaman dilimidir. Zaten 16. 

yüzyıl, kabaca ifade edileceği üzere Osmanlı Klasik Dönemi’ni şekillendirecektir. 

Genişleme Dönemi’nin ve Klasik Dönem’in ne zaman sona erdiği belirgin değilse de 17. 

yüzyılın hemen başında devlet kurumlarının işleyişindeki farklılaşma mühimdir. Bu 

bakımdan 1450-1600 yılları doğrudan doğruya Osmanlı Klasik Dönem’ine işaret 

etmektedir
3
. Keza ilgili tarihler Osmanlı medreseleri için de makul bir aralığa karşılık 

gelmektedir. Bunun sebeplerini de tarihî gerekçelendirmelerden ziyade hukukî girişimlerde 

aramak ve bulmak mümkün görünmektedir. Osmanlı medrese tarihinde İznik ve İzmit 

Orhaniyeleri’nin yanı sıra Bursa medreseleri önemli olmakla beraber İstanbul’un fethinin 

hemen sonrasında kurulan Fatih Medreseleri fevkalade önemli bir başlangıç olarak kabul 

edilmektedir. Çünkü Fatih Sultan Mehmed’in [ö. 1481] Teşkilat Kânûnu’nda medreselere 

ilişkin esasları da tespit etmesi bir norm olarak önemli merhalelere karşılık gelmektedir. 

Bu bakımdan hem devlet hem de medreselere ilişkin olarak 1450 yılı dikkate alınmayı hak 

eden bir dönüm noktasıdır. Aynı tarih aşağıda işaret edileceği üzere Avrupa bakımından 

da, coğrafî ve ekonomik keşiflere vurgu yapması nedeniyle bir paralellik arzetmektedir. 

1600 tarihi, bir sınırlama olarak Osmanlı İmparatorluğu için yukarıda da işaret ediliği 

üzere iki bakımdan önem taşımaktadır. İlki somut olmamakla beraber Kanûnî Sultan 

Süleyman [ö. 1566] ve 2. Selim [ö. 1574] sonrasında, Klasik Dönem’in, belki de, sonuna 

gelinmiş olmasıdır. İkincisi, Klasik Dönem’in kendisinin de bir bakıma bürokratik 

                                                           
3
 Bir analiz için bkz. Halil İnalcık, The Ottoman Empire: The Classical Age 1300-1600, tran. 

Norman Itzkowitz, Colin Imber, Weidenfeld and Nicolson, London, 1973, ss.23-40.  



14 
 

müesseseler olarak medreseleri de yakından ilgilendirmesidir. Bu yüzden 1600 tarihinin 

medreselerin anlaşılmasında önemli bir döneme karşılık geldiği tasavvur edilebilir. Kaldı 

ki 3. Murad’ın [ö. 1595] son zamanlarında medreselere ilişikin olarak çıkarılan ciddi yasal 

düzenlemeleri de bu minvalde değerlendirmek yanlış olmayacaktır
4
. 

Aynı tarihler, Osmanlı İmparatorluğu’nu anlamak için nasıl kesin ve net bir 

biçimde gerekçelendirilmiş zaman aralıklarını tamı tamına ifade edemiyorsa, Avrupa gibi 

geniş bir coğrafya için de edemeyecektir. Kaldı ki, Avrupa her bakımdan Osmanlı gibi tek 

ve organik bir yapı da olmadığından kesin zaman aralıklarını Avrupa için uygulamak çok 

kolay değildir. Ancak kıta olarak kültürel ve sosyo-ekonomik anlamda önemli 

değişimlerden söz etmek herhâlde mümkün olmalıdır. Çünkü örnek olarak matbaanın 

yaygınlık kazanması ve yazılı eserlerden basılı eserler seviyesine geçilmesinin Avrupa ve 

yakın çevresini etkilediği son derece açıktır. Ayrıca batıya yapılan uzun soluklu keşiflerin 

de 1450’li yıllara denk gelmesini ve ardından Amerika’nın keşfini de bu açıdan 

değerlendirmek gerekecektir
5
. 1478’deki Güller Savaşı ve 1517 gibi bir zaman diliminde 

ortaya çıkan Protestanlığın dinî nitelikli olmaktan ziyade siyasî kimliğe bürünmesi 1600’lü 

yılları dinî mücadeleler dönemine çevirmiştir. Bu türlü vakıalar, senkronizasyonu [eş 

zamanlı] anlamak bakımdan önemlidir. Siyasî olarak İstanbul’un fethiyle Rönesans ve 

Reformu da bu döneme dâhil etmek tez konusu için seçilen zaman dilimini anlamlı ve 

makul kılmaktadır. İlgili zaman aralığı Avrupa üniversiteleri için 1300-1500 yıllarıdır ve 

bu dönemi Avrupa’da “hayırseverler yüzyılı” şeklinde değerlendirmek eğilimi söz 

konusudur
6

. Gerçekten de doğrudan olmasa da tamı tamına bu dönemler içerisinde 

Avrupa’da hiç görülmedik ölçüde üniversiteleşme yaşanmıştır. Reform’un peşi sıra 

Cermenik bölgelerde açılan seminer ve akademiler yanında üniversitelerin de benzer 

biçimde yaygınlık kazanması dikkat çekicidir. İlkine muhalif olarak gelişen Kontr-Reform 

faaliyeti Kilise’nin Cizvit tarikatını ortaya çıkarması ve tarikatın dünyanın pek çok yerinde 

üniversiteler kurması da ilgi çekici diğer hususların arasında görülmelidir. İlgili dönemin 

bu yapısından ötürü 1600 tarihi bir bakıma Trent Konsili [1545-1563] ile de bağlantılı bir 

biçimde düşünülmelidir. Gerçekten de Trent Konsili’nin etkileri, siyasetten ekonomiye 

                                                           
4
 İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Osmanlı Devletinin İlmiye Teşkilâtı, 3. bsm., Türk Tarih Kurumu, 

Ankara, 1988, s. 47.     
5
 David Arnold, The Age of Discovery: 1400-1600, 2nd edition, Routledge, London, New York, 

2002, ss. 1-5.  
6
 E. F. Jacob, “Founders and Foundations in the Later Middle Ages”, Bulletin of the Institute of 

Historical Resource, Vol. 35, 1962, ss. 29-46.  



15 
 

değin kendini göstermiş ve eğitimdeki farklılıklara zemin hazırlamıştır. Bu yüzden 1563 

yılında konsilin sona ermesiyle Avrupa için fikrî bir dönemin bittiği de söylenebilir. 

 

IV. Yöntem 

Tez çalışmasına ilişkin izlenilen yöntemin derinlikli ve felsefî bir 

gerekçelendirmesine kalkışılmayacaktır; ancak yöntemin ne olduğuna ve neden tercih 

edildiğine kısaca değinilecektir. Çünkü bilimsel çalışmaların temellerinin, bir bakıma 

yöntem ve sorulan sorulara cevap aranırken izlenen yollarla ilgili olduğu bilinmektedir. 

Soruların belirginliği yanında cevap arama sırasında öncelik ve sonralık yahut kurulacak 

illiyetler de usulü ortaya koymaktadır. Başlangıçta sıradan ve anlamsız gibi görünen 

hiyerarşi, aslında nasıl düşünüldüğünü, mevzua nasıl yaklaşıldığını beyan eder. Bütünü 

oluşturan parçaların sıraya dizilmesini, o parçaların da kendi aralarında daha alt birimlere 

bölünmesini, sonra bu parçaların birbirleri ile olan karmaşık ilişikilerini düzene koymayı 

usül tartışmaları içinde tutmak gerekir. Aşağıda dile getirileceği üzere yöntem bir bakıma 

mevcudun nasıl tenkit edileceği ile de ilgilidir. Zira elde edilenden farklı bir sonuca 

varmak ancak bu şekilde mukayse ile mümkün olabilir. 

Yöntem, eğer gerçeğin keşfiyle ilgili bir yol ya da yollar bütünü şeklinde anlaşılırsa 

tek bir enstrümandan söz edilemez. Ancak bunun aksi düşünülecek olursa bu durumda 

çeşitlilikten de bahsedilemez. Bilimsel gerçeklik belki tam da bunun ifadesidir. Tek bir 

yöntemin varlığı düşüncelerin üretiminde kontrolü de beraberinde getirebilir. Öyle olunca 

yolun sıkısıkıya denetlenmesi mümkündür. Oysa tenkidin, öncekilerinin lehine farklılıklar 

arz etmesi aklın kullanılarak belli bir seviyeye çıkarılmasına vesile kılınabilir. Çoğu defa 

makul görülen bir kavrayış tuhaf bir biçimde insanda ya da insanın yapıp etmelerinde 

kurallar ve kaideler oluşturmaya çalışmaktadır. Bilimsel yöntem olarak telakki edilen 

deney ve gözleme dayalı taakkul, bu bakımdan fizikî dünyanın bir benzerini insan ve onun 

ruhî dünyasında da uygulamaya çalışmaktadır. Bahsedilen kabullerin, 19. yüzyılın Sanayi 

Devrimi’ne yol açan hendesî girişimlerin bir sonucu olduğunu düşünmek için pek çok 

neden mevcuttur. Sırf bunun için psikoloji ve sosyoloji gibi alanların ilerleyen yıllar 

boyunca yaygınlık kazanması şaşırtıcı sayılmamalıdır
7
. Bilimsel metodun araştırmaya 

                                                           
7
 Osman Bilen, “M. İkbal’in Çağdaş Bilim ve Yöntem Anlayışı”, Dokuz Eylül Üniversitesi İlahiyat 

Fakültesi Dergisi, S. XIII-XIV, 2001, s. 103.  



16 
 

matuf mevcudun kendi kuralına uygun olanlarını düzeneğe dâhil ederken uygun 

olmayanları hariç tutması dikkat çekicidir. Çoğu defa insanın doğası ve eylemleri sonucu 

ortaya çıkan fikrî birikimlerin ampirik metodlarla anlaşılamaması, bunları ölçülebilir 

boyutlara indirgenmesine imkân tanımıştır. Belki anlamak açısından bu gerekli ve de 

zarurîdir. Fakat insanın düşüncelerinin, ruhî ve içtimaî yapıp etmelerinin doğrudan 

ölçülebilir olmasının ne kadar mümkün olduğu hususunun tartışılması gerekmektedir. 

Ancak bu fikirlerin sebep olduğu unsurların anlamaya yönelik bir biçimde ölçülebilir hâle 

dönüştürülmesi durumundaysa kesin kanılara varmak gerçekten güçtür. Çünkü anlamak 

için ille de somut ve ölçülebilir olan hususlara gerek var mıdır, tartışılması gereken bir 

mesele/sorun gibi görünmektedir. 

Modern teknolojik ilerlemeye, ampirik tekniklerin kullanılmasıyla erişildiği 

düşüncesi son iki yüz yıldan beri neredeyse genel kabul görmüşe benzemektedir. Çünkü 

skolastik yöntem olarak isimlendirilen genel kabullerden yahut bilinenden bilinmeyene 

erişme yolu sakıncalı kabul edilmiştir. Gerçekten de Orta Çağ’ın skolastisizm denilen ve 

Hıristiyanlarca kabul edilen kutsal metinlerin temel kaynak olarak okutulması bu fikri 

doğurmuş olmalıdır. Zamanla, bu tek tip okumaya yönelik yoğunlaşan tepkiler kanonun 

haricinde bir okumayı da gündeme getirmiştir. Bilimsel yöntemin uygulamaya konulması 

somut bir varlık olarak insanın bizatihi bedeninin ele alınmasıyla başlamıştır. Bu ele alış 

soruları ardı ardına getirmiştir
8
. Oradan da dinî olana sirayet etmiştir. İşte sırf bu yüzden 

Luther’in ilahiyat, Melanchthon’un pedagojide zorlamaya çalıştığı kabuller siyasî ve 

ekonomik değil, ontolojik bir kalkışmadır. Öyle görülmüyorlarsa da bu şekilde 

anlaşılmaları daha makuldür. Çünkü meselenin doğrudan doğruya kaynağı, kutsal 

metinlerin nasıl yorumlanacağıyla ilgilidir. Bu da doğrudan doğruya yöntem sorununun 

kendisidir. Başka ve daha açık bir ifadeyle sorunun kendisi, yönteme dair bir ilke olduğu 

için ontolojiktir.  

Reform ve Rönesans’taki girişimler sonucunda kutsal metinlerin, Kilise’ye rağmen, 

başka şekilde de okunabileceğinin keşfi, yöntem hususunda bilgi ile uğraşanlara yepyeni 

ufuklar açmıştır. Öyle ki, bilinmeyenlerin keşfinin mümkün olabileceği düşünülmeye 

başlanmış ve gözlem ile birlikte deneyin bu alanlara kaydırılmasıyla doğanın izlenmesine 

geçilmiştir. Zamanla bir labarotuvar olarak dar kapsamda dünyanın, geniş kapsamda 

                                                           
8
 Barry Gower, Scientific Method: A Historical and Philosophical Introduction, Routledge, 

London, 1997, ss. 63-64. 



17 
 

evrenin mevcudiyetine ilişkin girdi ve çıktıların kontrolü, somut sonuçlar vermeye 

başlamıştır. Değişkenler ve soruların varlığı, gözlemle ulaşılan sonuçların doğrulanması ve 

bu doğruların sürekli aynı sonuçları verdiğinin keşfi, parçadan bütüne gitmeyi makul hâle 

getirmiştir. Tabiatıyla henüz görece yeni ve üzerinde tartışılan bu yöntem zamanla ihtisası 

zorunlu kılmış ve dar bir çevredeki fiillerin tespitiyle sınırlanmıştır. Böyle olunca 

müdahale alanının daraltılması meselesi [damarcation] kendiliğinden temel bir husus 

hâline gelmiştir. Dış dünyaya ilişkin sağlam ve değişmez kabul edilen yasaların bulunmuş 

olması sosyal bilimlerde de benzerinin olabileceğini gündeme getirmiştir. Ancak fiiller ve 

nesneler için geçerli olabilecek tekniklerin soyut mekanizmalar söz konusu olduğunda her 

zaman aynı sonucu verip veremeyeceği henüz tartışılmamıştır. Son tahlilde beklentilerin 

yoğunluğu ve sıklığı, ihtisası ve entelektüel körlüğü meydana getirmiştir.  

Maddî dünyaya dair gerekçeler çoğaltılabilecek iken insanın kendisi ve fikrî 

ürünleriyle bütünden parçaya gitmek konusunda yanıltıcı sonuçlara varıp varamayacağı 

henüz çok net değildir. Böylesi bir işe kalkışmanın genellemelerle sonuçlanacağına dair 

geliştirilen kabullerin doğruluğu da ayrıca tartışılmaya değer kabullerdir. Bütünden 

parçalara ulaşmak genelleme yapmaktan ziyade bütüne hâkim olmayı, parçalar arasında 

illiyetler kurarak gerçeği inşa değil, ama keşfetmeyi mümkün kılabilir. Çünkü hakikatin 

inşası değil, keşfi imkân sınırları içindedir ve bu imkânın hendesî temelleri ikincil yahut 

üçüncül kaynaklar olarak kullanılabilecek yoğunluktadır. Soyutun izahında en önemli 

meselelerden biri seküler ve uygunluğu belgelenmiş [validation] bilginin objektivite olarak 

kabul edilmesidir
9
. Objektivite doğrudan yahut dolaylı tek doğruya yönlenen bir yol olarak 

algılanabilir. Oysa objektivite, insanlar sayısınca doğru olabileceği vakıasından 

kaynaklanır. Anlamak bu bakımdan önemlidir. Ancak anlamak genel manada inşayı 

içermez. Batı’da gelişen fenomenoloji, hermenötik tam da bu gayeye matuf olarak ortaya 

çıkmış olmalıdır
10

. Taksimata yönelik gelişmiş araştırma becerilerinin, anlamaktan çok 

imaya yönelik bir eğilim kazanması muhalif ya da yeni alternatiflerin vücuda gelmesine 

yol açmıştır. Anlamaya başlamak ve bütünü oluşturan parçaları birbirleriyle etkileşimlerini 

anlamak insanî bir çaba ve zihnî beceriyi gerekli kılmaktadır. 16. yüzyılın âlimlerinden 

                                                           
9
 Open the Social Sciences: Report of the Gulbenkian Comission on the Restructuring of the 

Social Sciences, Stanford University Press, Stanford, 1996, s. 90.    
10

 Tahsin Görgün, ““Yeni” Anlama ve Yorumlama Yöntemlerinin Fıkıh Usûlüne Göre Yorumu”, 

İslâmî İlimlerde Metodoloji/Usûl Mes’elesi-I: Tartışmalı İlmi İhtisas Toplantıları, haz. İsmail Kurt, 

Seyit Ali Tüz, Ensar Neşriyat, İstanbul, 2005, ss. 690-691.  



18 
 

Taşköprülüzâde’ye göre hakikate ulaşmak ve bilmek için bazen ilmin çevresine girmeyen 

bilgilere de ihtiyaç vardır
11

. 

Muahhar olsa da bilimsel metodun banilerinden İngiliz bilim adamı John Stuart 

Mill’e göre mukayese, iki hususa dayanmaktadır. Kavramlar, olgular ve nesnelerin 

birbirleri ile olan ilişkileri, uyum metodu [method of agreement] ve farklılık metodu 

[method of difference] üzerinden anlaşılabilir. Mill’e göre farklı ortam yahut durumlarda 

ortaya çıkan benzer veya ortak sonuçları anlamak için tüm durumlarda ortak bir hususun 

varlığı bulunmalıdır; bu hâlin karşılığı uyum metodudur
12

. Uyumun dışında, durumun izahı 

için farklılık yöntemi de son derece işlevseldir
13

. İki yaklaşımla desteklenmiş mukayese 

çalışmalarının, farklılıkların bütününe şamil bir biçimde genele ait benzerliklerin ve 

farklılıkların tespitine katkı sağlayacağı açıktır. Genel algıya göre mukayese ile genelleme 

aynı şeymiş gibi anlaşılsa da bu doğru olamaz. Mukayese çalışmalarının önemi de son 

derece belirgindir. Temel araştırma usullerinden biri olarak analojinin, mukayeseyi 

desteklediği söylenebilir. Bu bakımdan bilinmeyenler, bilinenlerden yola çıkılarak, 

dolayısıyla mukayese edilerek anlaşılmaya çalışılır. Mukayesenin yapılması bir bakıma 

Avrupa’daki yükseköğrenimin nasıl bir hızla ve içerikle geliştiğini anlamaya yarayacaktır. 

Hiç kuşkusuz bu türlü mukayese girişimlerinin artması bir yakadan bakıldığında olayların, 

insanların ve kurumların nasıl şekillendiğini anlamaya fazlasıyla yardımcı olacaktır. Kaldı 

ki külliyatın genişlemesi, kurumlar ve olaylar arasındaki illiyetlerin muhtemel kökenlerinin 

ortaya çıkarılmasına da imkân tanıyacaktır. Bu yüzden yaygın ve geniş ölçekli mukayese 

çalışmaları tenkit müessesesinin inşa edilmesine yardımcıdır.  Dolayısıyla mukayesenin, 

ayrıntılar gözden kaçırılmaksızın bütüne yönelik bilgilerin elde edilebileceği bir araştırma 

aracı olduğu düşünülebilir
14

. Kimliğinin bu türlü eklektik hâli hermenötiği 

çağrıştırmaktadır. Konuyu ele alış biçimi genelmiş görünse de alana sirayeti bakımından 

nitel bir görüntü verir. 

Bir başka açıdan mukayese, analojinin belki kendisi belki de benzeridir, ama 

kesinlikle tenkit olarak anlaşılması gerekir. Diğer bir ihtimal olarak mukayesenin anlama 

                                                           
11

 Fahri Unan,  “Taşköprülü-zâde’nin Kaleminden XVI. Yüzyılın “İlim” ve “Âlim” Anlayışı”,Osmanlı 

Araştırmaları, C. XVII, 1997, s. 196.  
12

 John Stuart Mill, A System of Logic, Ratiocinative and Inductive, Being A Connected View of 

the Principles of Evidence, and the Methods of Scientific Investigation, Vol. 1, John W. Parker, 

London, 1843,s. 454. 
13

 A.g.e., s. 455. 
14

 Andre Beteille, “The Comparative Method and the Standpoint of the Investigator”, Sociological 

Bulletin, Vol. 47, N. 2, 1998, s. 137.  



19 
 

ve açıklama boyutunun buna işaret ettiği hususu, yeninden düşünülmelidir
15

. Bu durumda 

kesin yargılara varmak henüz erken addedilmekle beraber bilhassa mukayese anlayışının 

çağdaş bir tabirle söylenmesi durumunda disiplinler arası olması bu düşünceyi daha 

anlaşılır kılabilir. Zaten mukayese olmaksızın bilinmeyenin bilinmesinin, başka bir 

ifadeyle ilk cümleye matuf olarak var olandan bir hüküm çıkarılabilmesinin ne kadar 

mümkün olduğunu, bir defa daha tartışmak gerekecektir. Bilgi, hükme doğru ilerlediğinde 

bilinenlerin bilinmeyene uygulanması halinde husule gelir. İlkin elde edilen bilgilerin 

doğruluğunu kontrol etmek için öncekilerin sonrakilerle mukayese edilmesi gerekir. Belki 

böyle yapılınca nispeten doğru olan bilgiye erişilebilir. Kıyasın önemi, bilinenlerden yola 

çıkılarak bilinmeyene erişilmesinden kaynaklanır ve temel bir kaide olarak kabul edilir. 

Kaldı ki, kıyas için kullanılan ve in`ikâs-ı edille adı verilen delilin geçersiz olduğu yerde 

medlulün de geçersiz bırakılması yöntemi bilgiyi kurmak konusunda bir garanti teşkil 

edebilir. 

Ta`lîl diğer bir adlandırmayla dedüksiyon hem bütünü anlamak hem de kıyas 

yapabilmek için önemli bir adımdır. Çünkü ta`lîl, sebebi sonuç, sonucu sebeple 

ilişkilendirmekte ve bu şekilde anlamaya imkân tanımaktadır. Bu, yukarıda iddia edildiği 

üzere kıyas ile vücuda gelebilecekir. Bilinmeyenden ya da gizli olandan bilinene yahut 

açık olana ilerlemek, bilgiyi kavramak iki öncüle gerek duyar. İki öncül arasındaki illiyet, 

ilişkiler bütününü veya zıtlıklar hiyerarşisini, kendisi de bir önerme olarak sonucu ortaya 

koymaktadır. Belki de böylece nitelik ve nicelik açısından muhkembir tümel ortaya çıkmış 

olacaktır.  

Mukayese yapabilmek için doğrudan doğruya birincil kaynaklara başvurmak ve 

birincil kaynakları kullanarak çıkarıma erişmek bütünün dışında bir sonuca yol 

açabileceğinden kimi zaman yanıltıcı da olabilir. Bu yüzden parçalardan yola çıkarak, 

bütüne dair çıkarımlardan bütünü anlamak, fikir vermesi bakımından etkili sonuçlara 

imkân tanıyacaktır. Elde edilen verilerin kanı hâline dönüşmesi çok önemlidir ve içinde 

bütüne dair değerli yargıları barındırması icap eder. Son tahlilde, “Bir şeyin tek başına 

anlaşılması mümkün olmadığı gibi, ferdi şeyler arasındaki benzerlikler de sadece o şeyin 

                                                           
15

 A. A. ven den Braembussche, “Historical Explanation and Comparative Method: Towards A Theory 

of the History of Society”, History and Theory, Vol. 28, N. 1, 1989, s. 8. 



20 
 

kendisinden kaynaklanmaz. Benzerlikler ve farklılıklar bilmede dikkat edilecek temel 

özelliklerdir
16

.” 

 

V.  Kaynakların Değerlendirilmesi 

Yukarıdaki bölümde de kısaca bahsedildiği üzere Avrupa kıtasında bulunan 

müesseselerin ele alınışlarını iki devrede incelemek mümkündür. İlk devir, 19. yüzyılın son 

çeyreğinden başlatılarak 20. yüzyılın ikinci yarısına değin getirilebilir. Genel bir merakla 

beraber geçmişte olan bitenleri yeniden düşünme fikrinin gelişmesini ampirik yöntemlerin 

yaygınlaşmasına bağlamak makul bir gerekçedir. Eşya alanında kanunlar keşfedilince 

benzer kanunların tarihte de bulunacağı fikri tarih çalışmalarına da sirayet etmiştir. En 

azından Avrupalılar için kadim geleneklerinin bir de bu bakışla değerlendirilmesini 

beklemek gerekmiştir. Nitekim geçmiş, ampirik yöntemlerle yeniden incelenmeye 

başlanmıştır. Bu yüzden üniversite tarihçiliğinin ilk devresinin başlangıcını buraya 

bağlamak icap eder. İlk dönemin sona erdiği zaman dilimi 2. Dünya Savaşı’nın hemen 

sonrasına denk gelmektedir. Savaşın sonunda yükseköğrenimin yeniden tartışılmaya 

başlanması bir bakıma birinci dönemin kapanıp ikinci dönemin başlamasına vesile 

olmuştur. Birinci dönemin metot araştırmaları ikinci dönemde yerini yeni bilgilerin 

derlenmesine, arşiv kaynaklarının incelenmesine ve yeni analizlere bırakmıştır. İkinci 

dönemin en bariz özelliği, üretkenliği kadar arşiv vesikalarına nüfuz eden araştırmalar ve 

birincil kaynakların kullanılmasıdır. Kaldı ki farklı gelenekler mukayese edilerek ortak bir 

anlayışın geliştirilmeye çalışılmasını da bir önceki önermeye dâhil etmek gerekir. Kıtanın 

farklı bölgelerinde farklı biçimlerde gelişen yükseköğrenim kurumlarının bu defa kurucu 

babalarından yola çıkılarak kökenlerine erişilmek istenmesini de ikinci dönemin ayırıcı 

özellikleri arasında saymak gerekir. Bilhassa ikinci dönemin analiz ve zengin kaynakların 

oluşmasına yol açtığı söylenebilir. Bununla beraber Avrupa geleneği ile Doğu ya da Uzak 

Doğu veya Afrika geleneklerinin tartışıldıkları ne yazık ki gözlenememiştir. Bunun ardında 

bilindik sebepler yatıyor olabilir. Bunların başında Makdisi’nin çözümleyici önerileri de 

gelebilir, ama Alex Metcalf’ta olduğu üzere dolaylı değinilerden de söz etmek uygun 

olacaktır. Fakat derinlikli ve çok taraflı analizlerin olduğu söylenemez. 

                                                           
16

 M. Asım Yediyıldız, “Tarih Felsefesi Üzerine Bazı Düşünceler”, Uludağ Üniversitesi İlahiyat 

Fakültesi Dergisi, C. 12, S. 1, 2003, s. 182. 



21 
 

İlk devrin yayınları arasında Christian Meiners’in 1802 yılında Göttingen’de dört 

cilt olarak yayınladığı eserinin anılması uygun olacaktır
17

. Bu kitap zamanının genel 

anlayışı kapsamında konuları ele almıştır; benzerleri Osmanlıda da görüleceği üzere tahlile 

yönelik bir içeriği mevcut değildir. Kitap,  sonraki yayınlarda da görüleceği gibi kronolojik 

bir biçim takip etmiş, analizlere yer verilmemiştir. Meiners’ten hemen sonra bu defa 

belgelerle ilgili olarak başka bir yayın daha ortaya çıkmıştır.  Denifle ve Kaufmann’ın 

çalışmalarında ilk iki çalışmadan farklı olarak tenkit ve analize doğru bir temayül 

gözlenmiştir
18

. Alman ekolü, bu şekilde ilerlemeye devam ederken bu defa Anglo-Sakson 

dünyasında başka bir hareketlenme yaşanmaya başlamıştır. Bu kapsamda üniversite tarihi 

konularındaki önemli kitaplardan biri ortaya çıkmıştır. Kitabında üniversitelerin ortaya 

çıkışına ilişkin Roma ve Yunan geleneklerini anlamaya gayret eden Laurie tarihî olarak 

kökenlere ilişkin kimi öneriler sunmakla birlikte düşüncelerini Bologna, Paris ve 

İngiltere’deki kolejlere bağlamayı yeğlemişir
19

. Laurie’ye göre Orta Çağ, üniversitelerin 

ortaya çıktıkları dönemdir. Rashdall, iki ciltlik kitabında niteliği bakımından üniversite 

konusunu zamanına göre yeni ve tahlillere yer vererek yeniden işlemiştir
20

. Mezkûr kitap 

Hertford College’da verdiği derslerin sonunda ortaya çıkmıştır. Rashdall, genel olarak ülke 

ülke ve üniversite üniversite şeklinde ayırımlara yer vermiştir. Böylelikle üniversitelerin 

kendi içlerinde ayrıca değerlendirilmesi üzerinde tartışılmaları başlatmıştır. Bu eser 

Avrupa üniversitelerini tek elden anlamaya yönelik ilk ciddi girişimdir. Rait de eserinde 

bugün çoğu defa kullanılan verileri kullanmış ve üniversite hayatının Orta Çağ kısmına 

değinilerle yer vermiştir
21

. Bilhassa kolejlerin iç işleyişi, müessese olarak yapılanmaları ve 

öğrencilerin genel görünümüne dair yaptığı aktarımlar son derece ilgi çekicidir. Gerçekten 

de Rashdall’ın açtığı yol, devamında velut araştırmacıların çalışmalarıyla oldukça 

genişlemiştir. Hayatının geri kalan kısmında burada anılamayacak denli çok ve spesifik 

konuları ele alan çalışmalar ortaya koymuştur. 

                                                           
17

 Christian Meiners, Geschichte der Entstehung und Entwicklung der Hohen Schulen Unseres 

Erdtheils, [y.y.], Göttingen, 1802. 
18

 H. Denifle,  Die Entstehung der Universitäten des Mittelalters bis 1400, Weidmannsche 

Buchhandlung, Berlin, 1885; G. Kaufmann, Geschichte der Deutschen Universitäten: Vorgeschichte, 

Verlag der Gotta’schen Buchhandlung, Stuttgart, 1888. 
19

 S. S. Laurie, The Rise and Early Constitution of Universities: With a Survey of Medieval 

Education, The Humboldt Publishing, New York, 1887. 
20

 Hastings Rashdall, The Universities of Europe in the Middle Ages, The Clarendon Press, Oxford, 

1895. 
21

 Robert S. Rait, Life in the Medieval University, [Cambridge] University Press, Oxford, 1912. 



22 
 

Üniversitelerin bir araya gelerek kendi dertlerine hâl çareleri aramaya başladıkları 

1950’li yıllar üniversite mevzuunun yeniden keşfini de beraberinde getirmiştir. Yukarıda 

da işaret edildiği üzere bu arayışın altında merak saikleri yanında müesseseleri yoluna 

koymak için geçmişe bakmak isteği de yatıyordu hiç şüphesiz. İngiliz kolejlerinde bazı 

idarî kadroların yenilenirken yahut zamanın ihtiyaçlarına göre yenilerini ihdas ederken 

biraz da bunun eskiyi bilmekle alakalı olduğunu düşünmekteydiler. O yüzden 1955’te bir 

araya gelen Avrupalı rektörlerin bu toplantısının konu hakkındaki araştırmaların 

yoğunlaşmasına yol açtığı hatıra getirilmelidir. Rüegg’e göre de 1950’lere değin üniversite 

tarihçiliği ya da alanı, onun tabiriyle, terra incognitaydı [meçhul topraklar]
22

. Rüegg, bu 

yaklaşımında belki görece haklıdır. Ancak bu tarihten sonra hızla gelişen bir merak 

sonucunda bugün takipte zorlanılan bir külliyat oluşmuş durumdadır. Bu külliyatın pek çok 

unsurundan söz edilebilir. Bununla beraber derli toplu olması bakımından dört ciltlik A 

History of the University in Europe çalışması anılmalıdır. 1980’li yıllarda Standing 

Conference or Rectors, Presidents and Vice-Chancellors of the European Universities 

tarafından yayınına karar verilen ancak çeşitli sebeplerden ötürü ilk cildi ancak 1992’de 

basılabilen seri, Orta Çağ,  Rönesans, Sanayi Devrimi ve 1945 sonrasını ele almıştır. 

Ciltler, ilgili dönem sınırları içinde fonksiyonel başlıklara bölünerek uzmanları tarafından 

yazılmıştır. Bölümlerde idare, hukukî alt yapıları, yöneticilerle ilişkiler, öğrenciler, 

mezuniyet, hareketlilik, gelenek ve ders programlarına ilişkin konulara yer verilmiştir. Bu 

bakımdan üniversite tarihi konusunda en derli toplu çalışma olarak göz ardı edilemeyecek 

bir kaynak niteliğindedir. 

Bu çalışmalardan ayrı olarak üniversite tarihinde yaptığı açılımlarla ve özellikle 

Güney Avrupa üniversitelerine ilişkin çalışmalarıyla dikkat çeken Charles B. Schmitt’in ilk 

editörlüğü ile başlayan History of Universities süreli yayını, alandaki çalışmaları 

yayınlayarak genel bir tartışma imkânı sağlamaktadır
23

. Bu bakımdan farklı zamanlarda 

yayına devam eden üniversite tarihi dergileri mevcutsa da History of Universities, 

yaygınlığı ve etkinliği bakımından dikkate değer özellikler taşımaktadır. 

                                                           
22

  Walter Rüegg, a.g.m., s. XXIV. 
23

 Charles B. Schmitt’in önemli eserleri: Charles B. Schmitt, The Aristotelian Tradition and 

Renaissance Universities, Variorum Reprints, London, 1984. Charles B. Schmitt, “Science in the Italian 

Universities in the Sixteenth and Early Seventeenth Centuries”, The Emergence of Science in Western 

Europe, ed. M. P. Crosland, MacMillan Press, London, 1975, ss. 35-56. 



23 
 

Yukarıda anılan külliyatlar dışında 1955 ve 1980’ler sonrasında yukarıda tekrar 

edildiği üzere üniversitelere ilişkin geniş bir araştırma kütüphanesi oluşmaya başlamıştır. 

Bu külliyat çokça arşivlerden yararlanılarak oluşturulduğu gibi elde edilen sonuçlardan 

kaynaklı ikincil eserlerle de zenginleştirilmiştir. Tartışmaların bu çerçevede oluşması 

üniversitelerin, kimi defa farklı formasyonlar şeklinde gelişim göstermesi, ihtisaslaşma ve 

benzeri konuların çeşitliliği yüzünden geliştiğini akla getirmektedir.  Ardından pek çok 

monografın yanı sıra belirli bir dönemi, konuyu, bölgeyi ya da prosopografik araştırmaları 

hedef alan çalışmaların yoğunlaşmasına da şahitlik edilmiştir. Akademik arşivlerin sağlam 

bir biçimde saklanmış olmaları zaman zaman belge yayınlarını da mümkün kılmış, bazen 

tek bir üniversiteye yönelik derli toplu çalışmalara girişilmiştir. Bu dönemin en dikkat 

çekici ve velut yazarları Cobban, Feingold, Davies ve Grendler’dir. Ancak, bilhassa, 

enteresan yayınların sahipleri olarak birkaç araştırmacıya ayrıca değinmek gerekir. Örnek 

olarak Haskins, 1923’te yazdığı küçük ama değerli eseriyle üniversite tarihine değerli bir 

katkıda bulunmuştur
24

. Thorndike, neredeyse üniversitenin başlangıcından en parlak 

dönemine değin geçen süre içinde çeşitli konulara ilişkin vesikaları derleyerek 

yayınlamıştır
25

. Belgeler içerisinde son derece ilgi çekici örneklere yer vermek suretiyle 

araştırmacıların doğrudan belegelere ulaşmasını sağlamıştır.  

Cobban
26

, Janin
27

, Feingold
28

 ve Grendler
29

 yoğun çalışmaları ile bugünkü 

araştırmacılara esin kaynağı olmuşlardır. Yazarlar konuya neredeyse genel ve kapsayıcı 

biçimde yaklaşmış böylece eklektik ve analiz bakımından kıymetli eserler kaleme 

almışlardır. 

Türkiye’de Avrupa üniversite tarihine ilişkin yoğun bir merak, dolayısıyla yoğun 

bir yayın faaliyeti olduğu söylenemez. Telif yayınların da felsefe kaynaklı yahut sadece 

pedagogların yaşam öykülerinin listelendiği çalışmalar olmaktan öteye gidemedikleri 

görülmektedir. Türkçede telif olarak kaleme alınmış belki de yegâne eser Kemal Aytaç’ın 

                                                           
24

 Charles Homer Haskins, The Rise of Universities, Henry Hold and Company, New York, 1923. 
25

 Lynn Thorndike, University Records and life in the Middle Ages, Columbia University Press, 

New York, 1944. 
26

 Alan Cobban, English University Life in the Middle Ages, Taylor and Francis, London, 1999.  
27

 Hunt Janin, The University in Medieval Life: 1179-1499, McFarland & Co., Jefferson, 2008.  
28

 Mordechai Feingold, Universities and Science in the Early Modern Period, Springer, Dordrecht, 

2006.  
29

 Paul F. Grendler, The Universities of the Italian Reaissance, The Johns Hopkins University Press, 

Baltimore, 2002.  



24 
 

farklı biçimlerde ve yoğunlukta basılmış Avrupa Eğitim Tarihi adlı eseridir
30

. Bu eserde 

Aytaç, sadece eğitim konusunda bir dizi bilim adamının yaşam öykülerini sıralamakla 

yetinmiş, üniversitelere ilişkin analizlere yer vermemiştir. Gülnihal Küken de eğitime 

ilişkin olarak üniversitelere dolaylı biçimde temas etmiş, ne tarihçelerine ve işleyişlerine ne 

de mukayeselerine ilişkin düşüncelere yer vermiştir
31

. İki değerli telif makale ise Pınar 

Ülgen ve Tolga Gümüş tarafından kaleme alınmış olup gerçekten Türkçede konuyla ilgili 

dikkat çekici değinileri içermektedir
32

. Tarih içerikli hazırlanmasa da Kemal Gürüz’ün 

konuya ilişkin olarak üniversitelerin arka planına yönelik değerlendirmelerinin olduğu bir 

çalışmadan da söz etmek gerekir
33

. Bu çalışmada bilhassa öğrenci hareketliliği konusunda 

çeşitli bilgilere yer verilmiştir. Bununla beraber son zamanlarda konuya ilişkin çeviri 

eserler de yayınlanmaya başlamıştır. Charle-Verger ikilisinin Üniversitelerin Tarihi isimli 

eseri bu tür çevirilere örnek olarak gösterilebilir
34

. 

Türk tarihi içinde genelde medrese özelde eğitim araştırmaları, değerli bir külliyat 

oluşturmaktadır. Öyle ki, Osmanlı Devleti’nin neredeyse Klasik Dönem’inden itibaren 

eğitime ilişkin konular âlimlerce ele alınmış, dolayısıyla ilgilisinin merakını cezbedici 

derinlik ve çeşitte bir yazın oluşmuştur. Bu minval üzere konu ile ilgili ilk çalışmaları 

Gelibolulu Mustafa Âlî [ö. 1600], Kınalızâde Ali [ö. 1572] ve Kâtip Çelebi [ö. 1657] ile 

başlatmak yanlış olmayacaktır. Konuya ilişkin yazın, doğrudan yahut dolaylı olarak 

devletin devamı müddetince sürmüş risale ve layiha cinsinden burada sayılamayacak kadar 

pek çok eser kaleme alınmışsa da son dönemlerdeki en önemli eserler olan Ahmed Cevdet 

Paşa’nın [ö. 1895] Tezâkir’i ve İlmiye Salnâmesi’yle doruğa ulaşmıştır. Bu çapta olmasa 

da matbuat hayatındaki gazete ve mecmualarda da çeşitli görüşlere yer verilmiştir.  

Medreselere, daha geniş ifadeyle maarif tarihine ilişkin ilgi, yeni dönemde de 

kesilmemiş, aksine artarak devam etmiştir. Bu cümleden olarak kimi farklı ve sert 

iddialarda bulunsa da Osman Nuri Ergin’in Türkiye Maarif Tarihi adlı çalışması ile birlikte 

                                                           
30

 Kemal Aytaç,  Avrupa Eğitim Tarihi, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi, 

Ankara, 1972. 
31

 Gülnihal Küken, Ortaçağ’da Eğitim Felsefesi, Alfa Yayınları, İstanbul, 2001. 
32

 Pınar Ülgen, “Geç Ortaçağ’da Avrupa’daki Üniversiteler ve Eğitim”, Mustafa Kemal Üniversitesi 

Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, C. 7, S. 14, 2010, ss. 347-372;  T. Tolga Gümüş, “Ortaçağ’dan 

Modern Erken Döneme Batı Avrupa’da Eğitim Tarihi: Yeni, Yaklaşımlar”, Mersin Üniversitesi Eğitim 

Fakültesi Dergisi, C. 6, S. 1, 2010, ss. 25-40. 
33

 Kemal Gürüz, Higher Education and International Student Mobility in the Global Knowledge  

Economy, State University of New York Press, Albany, 2008. 
34

 Christophe Charle, Jacques Verger, Üniversitelerin Tarihi, çev. İsmail Yerguz, Dost Kitabevi, 

Ankara, 2005. 



25 
 

Süheyl Ünver’in bilhassa Fatih dönemini incelediği ilim tarihine ilişkin çalışmaları burada 

sayılmalıdır. Bu türlü öncü çalışmaları, arşiv vesikalarını kullanmaları sayesinde daha 

derinlikli ve iddialı araştırmalar takip etmiştir.   

Modern zamanlardaki Osmanlı Devleti yükseköğrenimine olan merakı İsmail Hakkı 

Uzunçarşılı’nın 1965 tarihli Osmanlı Devletinin İlmiye Teşkilâtı başlıklı kitabıyla 

başlatmak doğru olacaktır. Bu eserde arşiv belgelerinden faydalanılmış olunması eseri 

eskilere nazaran daha önemli hâle getirmiştir. Bahsedilen bu çalışmadan sonra gerek yerli 

gerekse yabancı araştırmaların sayısında bariz bir artış yaşanmıştır. O döneme ilişkin 

araştırmaların büyük bir bölümünde yükseköğrenim başlı başına bir konu olarak neredeyse 

hiç tartışılmamıştır. İlmiye Salnamesi ile birlikte kimi dergilerde konu hakkında makaleler 

yayınlanmışsa da bu çalışmalar müessesenin analizine yönelik girişimler olarak 

algınamazlar. Medreseler hususunda Avrupa’dakinden belki de daha yoğun bir tartışma 

yaşanmış, ancak bu tartışma Avrupa’da yapıldığı gibi araştırma girişimleriyle 

sonuçlanamamıştır. Sözü edilen sonucu Uzunçarşılı’nın kitabı ile anlamak gerekir. 

Senkronizasyon geç olmakla birlikte birbirlerinden habersiz bir biçimde Avrupa üniversite 

tarihçiliği ile Uzunçarşılı’nın kitabının aynı döneme denk gelmesi ilginçtir. Bununla 

birlikte Avrupa’daki üniversite tarihçiliği gibi bir Osmanlı medrese tarihçiliğinden söz 

edilemez. Bunun neden böyle olduğuna yukarıda kısaca değinilmiş olmakla beraber ayrıca 

eğitim tarihinin seküler yapısını da incelemeye dâhil etmek gerekir. Çünkü üniversite 

tarihçiliği dinî unsurlarından çok önceleri ayrıldığı için bir eğitim tarihi veya müessese 

tarihi olarak gelişmiştir. Medrese tarihçiliği ise haklı olarak niteliğinden ötürü daima din 

eğitimi ya da dinî eğitim kapsamında değerlendirilmiş, Osmanlı müesseseleri tarihinin 

kapsamına dâhil edilmemiştir. Böylece Avrupa üniversite tarihinde olduğu gibi ve onun 

kendi dinamiklerinin benzerlerine sahip bulunmadığı için farklı bir bölüm olarak ele 

alınmamıştır. Ancak yine Uzunçarşılı’nın çalışmasının, medrese tarihçiliği için bir 

başlangıç olarak kabul edilmesi gerekir. Ancak İhsanoğlu’nun, Uzunçarşılı’nın bu meşhur 

eserinin kimi yanlarına eleştiriler getirdiği burada ayrıca not edilmelidir
35

. 

Cahid Baltacı
36

 ile beraber Hüseyin Atay’ın
37

 eserleri Osmanlı yükseköğrenimine 

farklı bir bakış imkânı sunmuşlardır. Kaldı ki bu eserlerin alanlarında hem içerik hem de 

                                                           
35

 Ekmeleddin İhsanoğlu, Osmanlılar ve Bilim: Kaynaklar Işığında Bir Keşif, 3. bsm., Etkileşim 

Yayınları, İstanbul, 2010, ss. 57-62. 
36

 Cahid Baltacı, XV-XV. Asırlarda Osmanlı Medreseleri: Teşkilat,  Tarih, [y.y.], İstanbul, 1976. 



26 
 

konuları işleyişleri bakımından öncü rolleri bulunmaktadır. Bu türden araştırmaları, 

Mustafa Bilge ve arşiv araştırmaları ile birlikte önemli bir veri kaynağı olan şeriyye 

sicillerinin kullanıldığı Fahri Unan, Mefail Hızlı ve Mehmet İpşirli’nin telif eserleri 

izlemiştir. Fahri Unan, Fatih Külliyesi’ni incelerken doğal olarak Fatih Medreseleri’ne de 

değinmiş, medresenin vakıfnamesinden ayrı olarak işleyişine, daha doğrusu müessese 

hâline ilişkin değerli tespitler yapmıştır
38

. Mehmet İpşirli ise medreselere ilmiye sınıfı ve 

kadıaskerlik müessesi üzerinden yaklaşmış ve bilhassa IRCICA’nın yayınladığı Osmanlı 

Devleti ve Medeniyeti başlıklı eserin ilmiye sınıfı bölümünü kaleme almıştır
39

. Mefail 

Hızlı’nın çalışmalarıysa Klasik Dönem Bursa medreseleriyle ilgilidir
40

. Konu hakkında 

kaleme aldığı her iki çalışması da son derece önemli bilgileri içermekte ve medreselerin 

yönetimleri ile birlikte özellikle işleyişlerine, finans boyutuna ve idarî mekanizmalarına 

ilişkin önemli tespitlerde bulunmaktadır. Bir müessese olarak rakabe ve medreselerde 

rakabeyi konu edinen makalesi de konuya ilişkin son derece önemli ve tek araştırmadır
41

. 

Keza medrese hiyerarşisine dair müderris merkezli yaklaşımı, medreselere ilişkin 

düşüncelerimizi gözden geçirmemize imkân tanıyacak niteliktedir. Cevat İzgi’nin 

medreselerde okutulan derslerle ilgili iki ciltlik değerli çalışması da ayrıca anılmalıdır
42

. 

İhsan Fazlıoğlu’nun medreselerin fikrî arka planlarına yönelik analizleri de bilgi olarak not 

edilmelidir.  

Yukarıda kısaca değinilmiş olan literatürün gelişimi, genel anlamıyla medreseler ve 

dolayısıyla Osmanlı Devleti’nin eğitim faaliyetleriyle ilgili olmuştur ve içerik olarak 

sadece Osmanlı ile sınırlı kalmıştır. Oysa asıl dikkat çekici husus ne yerli ne de yabancı 

araştırmacıların, Fernand Braudel’in Akdeniz ve Akdeniz Dünyası’nda yaptığı gibi ve 

hemen bütün havzanın konu edinildiği tarzda bir karşılaştırmayı medreseler ile 

üniversiteler için yapmamış olmalarıdır. Makdisi birtakım çalışmalara girişmiştir, ancak bu 

girişimi tez çalışmasının ve döneminin dışında kaldığı için doğrudan doğruya araştırmanın 

                                                                                                                                                                                
37

 Hüseyin Atay, “Fatih-Süleymaniye Medreseleri Ders Programları ve İcazet-nâmeler”,  Vakıflar 

Dergisi, S. XIII, 1981, ss. 171-235.  Hüseyin Atay, Osmanlılarda Yüksek Din Eğitimi: Medrese 

Programları, İcazetnameler, Islah Hareketleri, Dergâh Yayınları, İstanbul, 1983. 
38

 Fahri Unan, Kuruluşundan Günümüze Fâtih Külliyesi, Türk Tarih Kurumu, Ankara, 2003. 
39

 Mehmet İpşirli, “Klasik Dönem Osmanlı Devlet Teşkilatı”, Osmanlı Devleti ve Medeniyeti Tarihi, 

ed. Ekmeleddin İhsanoğlu, İslam Tarih, Sanat ve Kültür Araştırma Merkezi, İstanbul, 1994, ss. 139-282. 
40

 Mefail Hızlı, Mahkeme Sicillerine Göre Osmanlı Klasik Dönemi Bursa Medreselerinde Eğitim-

Öğretim, Esra Fakülte Kitabevi, Bursa, 1997. Mefail Hızlı, Bursa Medreseleri: Osmanlı Klasik 

Döneminde, İz Yayıncılık, İstanbul, 1998. 
41

 Mefail Hızlı, “Osmanlı Vakıf Sisteminde “Rakabe””, Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi 

Dergisi, C. VI, S. 6, 1994, ss. 53-70. 
42

 Cevat İzgi, Osmanlı Medreselerinde İlimler: Riyazi İlimler, İz Yayıncılık, İstanbul, 1997. 



27 
 

ilgi alanına girmemişir. Makdisi, medrese ve üniversite ilişikilerine getirdiği önerilerle 

sorunlara dair yaptığı katkılarla anılmayı fazlasıyla hak etmektedir, ancak, 15. ve 16. 

yüzyıllar Makdisi’nin üzerinde düşündüğü zaman aralıkları olmamıştır. Bununla beraber 

onun pek çok hususta medrese ile üniversiteler arasında bir bağ kurmayı başarmış olduğu 

söylenmelidir. Makdisi’nin açtığı bu yolda bu defa İslam dünyasındaki medreseler 

üzerinde tartışma imkânlarını genişleten yeni araştırmacılar ortaya çıkmıştır. Yukarıda da 

anıldığı üzere araştırmacıların genel olarak mukayeseleri daha geniş bir aralığa karşılık 

gelmektedir ve doğrudan Osmanlı Devleti ya da medreseleriyle ilgili değildir. Ancak 

medresenin niteliği üzerinden yürüyen bu tartışmalarda zımnen de olsa üniversitelerin 

kökenlerine dair soruların sorulduğu anlaşılmaktadır. Bilhassa Jonathan Barkey, Michael 

Chamberlain, Nicole Grandin ve Daphna Ephrat’ın çalışmaları bu bakımdan not 

edilmeleri icap eder. 

Doğrudan doğruya ilgili dönemin medrese ile üniversitelerine ilişkin bir mukayese 

olmamakla beraber Batı geleneğine vurgu yapmalarından ötürü dikkat çekici kimi 

çalışmalara da rastlanmaktadır. Doğrusu bu çalışmalarda açıkça bir mukayese girişimi 

yoksa da derinden derine Osmanlı medreselerine ilişkin görüşlere yer verilmiştir. Bu 

çalışmalarda genelde Osmanlı Devleti’nde bilimsel gelişmenin kesintiye uğramış olduğu 

ön kabulü ile hareket edilmekte, Batı’da ortaya çıkan bilimsel devrimin kökenlerinde aklın 

yattığı inancıyla Osmanlı yanlış bir biçimde değerlendirilmektedir. Bu kapsamdaki bir 

mukayseye örnek olarak Adnan Adıvar’ın meşhur eseri ve bir makalesi gösterilebilir
43

. 

İçerikleri ilgilisine malum olmakla beraber zamanına göre oldukça önemli ve tenkit içeren 

düşünce ve bilgilere yer verilmiştir. Hıfzırrahman Raşit Öymen ise Orta Çağ dönemi 

üniversitelerini ele alarak şehir ile ilişkisini kurmaya çalışmıştır. Son derece değerli ve 

ilginç olan bu çalışmada şehirlerin üniversiteler karşısında takındığı tutumlar 

incelenmektedir
44

. Keza onun mukayese içeren bir başka eserinde de iki kültür arasında 

kıyaslamalar yapılmıştır
45

. Hilmi Ziya Ülken de konuya ilişkin bir makale kaleme 

almıştır
46

.  Bu makalesinde ciddi sorular sorduğu görülmektedir. Aydın Sayılı ise Adıvar 

                                                           
43

 Abdülhak Adnan Adıvar, Osmanlı Türklerinde İlim, Maarif Vekâleti, İstanbul, 1943. A. Adnan 

Adıvar, “Bizans’ta Yüksek Mektepler”, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi, C. 5, 

S. 8, 1953, ss. 1-54. 
44

 Hıfzırrahman Raşit Öymen, “Orta Çağ’ın II. Yarısındaki Gelişmeler, Üniversiteler ve Şehir Okulları 

(1200-1500)”, Eğitim Hareketleri, C. XII, S. 140-141, 1966, ss. 21-30. 
45

 Hıfzırrahman Raşit Öymen, Doğulu ve Batılı Yönleriyle Eğitim Tarihi, [y.y.], Ankara, 1963. 
46

 Hilmi Ziya Ülken, “Batı Üniversitelerinin Gelişmesi, Laiklik ve Fikir Hürlüğü İçin Savaşı”, Ankara 

Üniversitesi Eğitim Bilimleri Dergisi, C. 3, S. 1, 1970, ss.1-34. 



28 
 

gibi teknolojik terakki ve bilimsel araştırmalar konusunda ağırlıklı olarak araştırmalarını 

sürdürmüştür
47

. Benzer düşünceleri Erdal İnönü de işlemiştir
48

. 

Medreselerin tartışıldığı çalışmalarda sadece mevzi denilebilecek ölçekte kimi 

açıklamalarla yetinilmiştir. Bu konuda görülebildiği kadarıyla sadece birkaç mukayese 

çalışması mevcuttur. Bunlardan biri Hakan Anameriç ve Fatih Rukancı’nın 

makaleleridir
49

. Bu makalede analizden ziyade genel bir nakil yapılmış, makalenin 

sonunda da benzerlikler ve farklılıklar kısaca listelenmeye çalışılmıştır. Seyfi Kenan ise 

makalesinde bir değerlendirme yapmış ve genel bir perspektif üzerinden açıklamalarda 

bulunmuştur
50

. Bir başka çalışma ise tez çalışması olup Steven Kimball Ide’ye aittir. Steven 

Kimball Ide tarafından Mehmet İpşirli’nin danışmanlığında yapılan, Higher Educational 

Systems in Islam and Europe: A Comparative Study of the Ottoman Medrese and English 

University Systems in the XVIth–XVIIth Centuries adını taşıyan yüksek lisans tezi, bu 

bakımdan yegâne örnektir
51

. Tezin, özellikle araştırılması hedeflenen dönemi içermesi 

nedeniyle dikkate değer olduğu belirtilmekle beraber çok temel alanlara vurgu yaptığı 

söylenemez. Bu yüzden genel içerik itibariyle bütüncül bir mukayeseden 

bahsedilemeyeceği düşünülmektedir. Ide, mukayeseleri bir bütün hâlinde yapmaksızın 

bölümlerde her iki geleneği ayrı ayrı ele aldığından karşılaştırmaları açıkça okumak 

mümkün değildir. Konu hakkındaki genel bir kaynak listesine öneri metninin son 

bölümünde yer verilmesi ayrıca not edilebilir.  

Hemen hemen üniversitelerin tüm organizasyonel varlığı üzerinde tartışmaların 

sürdüğü düşünülürse yeni bir alan olarak entelektüel etkinlikler hakkında yeni yayınlara 

tesadüf edilmektedir. Pek çok Avrupa üniversitesi ders veren hocalarının bir listesini ve 

veri tabanını hazırlarken bir başka üniversite, o üniversitede ders olarak okutulan kitap ve 

haşiyelerinin toplu yayımına kalkışabilmektedir. Bu minval üzere başka bir üniversite ise 

kurulduğundan beri yapılmış olan konuşmaları derleyerek elektronik ortamda ilgililerin 

                                                           
47

 Aydın Sayılı, Ortaçağ Bilim ve Tefekküründe Türklerin Yeri, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih 

Yüksek Kurumu, Atatürk Kültür Merkezi, Ankara, 1985. 
48

 Erdal İnönü, “Bilimsel Devrim ve Türkiye”, Osmanlı Bilimi Araştırmaları, C. V, S. 2, 2004, ss. 

103-116. 
49

 Hakan Anameriç, Fatih Rukancı, “XI.-XVI. Yüzyıllar Arasında Medrese ve Üniversitelerde 

Eğitim”, Tarih İncelemeleri Dergisi, C. XXIII, S. 2, 2008, ss. 35-56. 
50

 Seyfi Kenan, “Modern Üniversitenin Oluşum Süreci”, Osmanlı Araştırmaları, S. 45, 2015, ss. 

333-367. 
51

 Steven Kimball Ide, Higher Educational Systems in Islam and Europe: A Comparative Study of 

the Ottoman Medrese and English University Systems in the XVth-XVIth Centuries, Fatih 

University, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), İstanbul, 2007.   



29 
 

dikkatine sunabilmektedir. Bu gibi bakımlardan Avrupa üniversiteleri oldukça geniş bir 

ilgi çerçevesinde yayın yapma gayreti içinde görünmektedir. Yayınların arşiv 

malzemelerine dayanıyor olması son derece dikkat çekicidir. Ayrıca buralardan elde edilen 

kimi verilerle ortaya konan çalışmalar da ikincil eserler yardımıyla kritik edilmektedir. Bu 

gibi konulara kolejlerin kurulmasında önemli bir yer alan vakıf niteliğinin ne olduğuna 

ilişkin gündemi işgal eden tartışmalar örnek olarak verilebilir. Öyle ki vakfın niteliği 

konusunda yaygın anlayışın dışında farklı gerekçeler de dikkati çekmektedir. En azından 

bu tartışmanın, Osmanlı medreseleri meselesi bağlamında son derece ehemmiyetli bir 

perspektif sağlayacağı düşünülmektedir. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 



30 
 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

BİRİNCİ BÖLÜM 

GENEL ÇERÇEVE VE FAİLLER 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

bil5
Yeni Damga



31 
 

 

I.     Müessisler ve Kurucu Akıl 

Müessislerin, kurdukları müesseselerle, yaşadıkları dönemi olabildiğince 

yansıttıklarını düşünmek için pek çok sebep sıralanabilir. Keza bu sebeplerin içerisine, 

durumuna göre, bir iki asır öncesi ile sonrasını da katmak makul görünmelidir. Zamanın 

gerekleri ile şekillenmiş olan dönemin ihtiyaçları, bir bakıma ulaşılmak istenilen niyetleri 

ortaya koyar. İlk bakışta anlamlı verileri içermiyormuş gibi görünse de kurucu metinle, 

bâni, inşa ettirdiği yapının nasıl bir kuruma dönüşmesi gerektiğinin temel unsurlarını 

belirlemiş olmaktadır. Yahut bu belge ile ne yapmak istediğine, neye hizmeti arzuladığına 

ilişkin karineleri sıralamaktadır. Bu yüzden müessislerin hem sadece tarihî açıdan hem de 

ayrıca müessese tarihi açısından ayrıca incelenmeleri farklı bakışların gelişmesine zemin 

hazırlayacaktır. 

Dinî tek doğrunun [validasyonun] yaygınlaşma amacının yanı sıra ilk elden hem 

medrese hem de üniversitelerin kurulma gayelerini insanî gerekçelere bağlamak 

mümkündür. Zira dinî, insanî, eğitim, ekonomik ve dahası meraka müteallık sebeplerin 

hemen hepsi, insanî durumların tezahürü olarak görülebilir. Bir amacın gerçekleştirilmesi 

ya da sorunun çözümüne ilişkin adımların niteliği, öncelikle insanî olana işaret etmektedir. 

Ardından insanın tavrına göre ilahî yahut ekonomik bir boyuta evrilmektedir. 

Osmanlılar, yükseköğrenim konusunda, atalarından tevarüs ettikleri geleneği 

korumaya özen göstermişlerdir. Tahmin edileceği üzere bunun dinî olduğu kadar örfî 

gerekçeleri de mevcuttur. Örfî ve tarihî kökenlerine Karahanlılardaki Tamgaç Buğra 

Han’ın vakfiyesi örnek olarak gösterilebilir
1

. Ayrıca Karahanlıların uzantısı olarak 

nitelenebilecek Anadolu Selçuklularında Mahperi Hatun, Melike Hatun ve benzeri hanım 

sultanların da medrese yapmadaki gayretleri ayrıca tarihî kökenlere örnek olarak 

verilebilir
2
. Klasik Dönem’de olduğu gibi bahsedilen dönemde de eğitim kurumları dinî 

alandaki ihtiyaçların bir neticesi olarak da kurulmaktaydılar
3
. Toplum ve insan ilişkilerinin 

en belirleyici unsurunun din olması, doğal olarak bu amaca matuf önlemlerin alınmasına 

neden olmuştur. Başlangıçta böyle olsa da dinî ihtiyaçlar zamanla bir ayrıcalıklı olma 

                                                           
1
 Altan Çetin, “İrfan Ordusunun Temelleri: Türklerde Medreseler (Karahanlı, Selçuklu ve Beylikler 

Devri Medreseleri)”, Dinî Araştırmalar, C. II, S. 5, 1999,  s. 185. 
2
 A.g.m., s. 192. 

3
 Alexander Dmitrishin, “Deconstrusting Distinctions: The European University in Comparative 

Historical Perspective”, Entromos: UPF Journal of World History, N. 5, 2013, s. 7. 



32 
 

hâline yol açmıştır. Çünkü İslam dünyasında olmasa da Orta Çağ’daki Kilise’nin kutsal 

metinler üzerinde sıradan halkın meşguliyetine sınırlama getirmesi ya da en azından 

oldukça sıkı kaidelerle bir inisiye şeklinde kilise hiyerarşisini ve üniversite idaresini 

teşekkül ettirmesinin bu öncelikle ilgisinin olması gerekir. Her şeye karşın dinin, 

dolayısıyla şeriatın belli bir düzen ve onay içerisinde öğrenilmesi Orta Çağ’ın en belirgin 

özelliği olarak ortaya çıkmaktadır. Aslında o denli belirgin olmasa da ve elbette çeşitli 

çekincelerle ilkin İslam, ardından Anadolu coğrafyası için de benzer şeyler söylenebilir. 

Öyle ki, Makdisi’nin dinî bilginin nasıl kontrol altında tutularak sıkı sıkı işlenmiş bir 

kurallar silsilesi içinde öğrencilere aktarıldığına ilişkin önermeleri burada hatırlanabilir
4
. 

Makdisi’nin özenle üzerinde durduğu icâzet kurumunun bir bakıma bu kontrolün 

içselleştirilerek yaygınlaştırılmasıyla yakından bir bağı olması gerekir. Osmanlı 

medreselerinde bir gelenek olarak uygulandığı üzere icazetin, tedris ve diğer yandan ifta ve 

kaza yetkilerinin onaylanmış bir silsile halinde Yaratıcı’ya değin uzatılmasının ardında da 

bu algı bulunmalıdır
5
. Hz. Muhammed’in uygulamalarıyla hayata geçirdiği dinî kuralların 

bir sonraki kuşağa aktarılmasında onaylanmış konu ve konuların, gelenekselleştiği 

biçimiyle belletilmesi bu çerçeve içerisinde değerlendirilebilir.  

Öğrenmenin dinî açıdan birincil vazife addedilmesinin iki veçhesi mevcuttur. 

Bunların ilkinde nasslarıyla beraber dinin şeriatının öğrenilmesi vardır. Eğer din, hakkıyla 

ve kurallarıyla öğrenilebilirse bozulmanın önüne geçilebilir. Diğer bir deyişle bu ilk 

bölüm, dinin, kaynağındaki durulukta ve netlikte, eklemeler olmaksızın ve muhtemel 

müdahalelerin sıkı sıkıya sınandığı, teyakkuz hâlinin müşahhaslaştığı durumun kendisidir. 

İlk başta makul gözükmese de bu hâl, bir bakıma dinî bilginin ve dinî bilginin tahriç 

edildiği kutsal kitaplara ulaşma hakkının bir otorite tarafından kontrol edilmesidir. Öyle ki, 

ancak böylesi bir kontrol ile vahyî bilginin gelişigüzel elde edilmesinin önüne 

geçilebileceği düşünülmektedir. Başka bir ifadeyle, dinî metinlerin gerektiği şekilde 

anlaşılmasının yolu yine ancak böylesi bir kontrol mekanizması ile mümkündür. En 

azından 15. ve 16. yüzyıllardaki ilim adamlarının, yetki verilmiş olabildiğince az sayıda 

kişinin kurucu dinî metinlerle haşır neşir olmasını istemelerini bu bakımdan anlamak 

gerekir. Müstahkem duvarlarla çevrili dinî metinlerin anlaşılmasında kabul edilmiş 

                                                           
4
 George Makdisi, The Rise of Colleges: Institutions of Learning in Islam and the West, 

Edinburgh University Press, Edinburgh, 1981, ss.140-141. 
5
 Hüseyin Atay, “Fatih-Süleymaniye Medreseleri Ders Programları İcazet-nâmeler”, Vakıflar 

Dergisi, S. XIII, 1981, ss. 171-235.  Hüseyin Atay, Osmanlılarda Yüksek Din Eğitimi: Medrese 

Programları, İcazetnameler, Islah Hareketleri, Dergâh Yayınları, İstanbul, 1983, s. 189. 



33 
 

çerçevenin dışına çıkılması daha erken mümkün olabilseydi Avrupa’daki, Reform da 

denilen, dinî altüst oluş muhtemelen evvelce yaşanmış olacaktı. Bu yüzden üniversitelerin, 

Orta Çağ’dan sonra başlayan ikinci evresine kutsal metinleri yorumlama özgürlüğünün yol 

açtığı söylenebilir. Alplerin güneyi ve batısında kalan üniversitelerde bilhassa Trent 

Konsili [1545-1563] sonrasında hiçbir şey eskisi gibi olmamıştır. Kuzey ve Baltık 

kıyılarındaki üniversitelerde ise değişim ve yenilerinin kurulması ise kutsal metinlere 

ulaşma kavgasının neticesinde başlamıştır. Zaman zaman sıkılık politikası gevşetilmiş olsa 

da Katolik üniversiteleri, Katolikliğin şiarından görülerek bulunduğu her yerde Kutsal 

Kilise’nin garnizonu olmayı sürdürmüştür. Cizvit ve Dominiken tarikatlarının bir Kontr-

Reform olarak yaygınlık kazanmasında üniversitelerin payı, düşünüldüğünden çok daha 

ehemmiyetlidir
6
. Yukarındaki cümleden olarak dinî metinlerin erişim ve yorumlanışındaki 

metotlar ve ilkeler zümresi aynen devam edegelmiştir. Çünkü başta Kilise olmak üzere 

imparatorluklar kendi politikaları gereği ve bir bakıma kendi namlarına avantajlı imkânlar 

sunduğu için Kilise Hukuku’nun [canon law] tüm Christendom’da hükümran olmasını 

istemekteydiler. Böylece, hem dinî ancak dünyevî bir organizasyon olan Kilise hem de 

dünyevî hükümranlığı papa adına sürdüren monarşiler üniversitelere bazı f