i T.C. ULUDAĞ ÜNĐVERSĐTESĐ FEN BĐLĐMLERĐ ENSTĐTÜSÜ VARĐS ÇORAPLARININ PERFORMANS ÖZELLĐKLERĐNĐN ĐNCELENMESĐ YÜKSEK LĐSANS TEZĐ TEKSTĐL MÜHENDĐSLĐĞĐ ANABĐLĐM DALI Nida ÖZBAYRAK Yrd. Doç. Dr. YASEMĐN KAVUŞTURAN (Danışman) BURSA-2009 ii T.C. ULUDAĞ ÜNĐVERSĐTESĐ FEN BĐLĐMLERĐ ENSTĐTÜSÜ VARĐS ÇORAPLARININ PERFORMANS ÖZELLĐKLERĐNĐN ĐNCELENMESĐ Nida ÖZBAYRAK YÜKSEK LĐSANS TEZĐ TEKSTĐL MÜHENDĐSLĐĞĐ ANABĐLĐM DALI Bu Tez 30/07/2009 tarihinde aşağıdaki jüri tarafından oybirliği ile kabul edilmiştir. Yrd. Doç. Dr.Yasemin Kavuşturan Prof. Dr. Binnaz Meriç Yrd. Doç. Dr. Sevda Telli Danışman iii ÖZET Bu çalışmada varis çoraplarının üretiminde kullanılan farklı iplik yapısı ve ilmek iplik uzunluğu değerlerinin varis çoraplarının esneklik ve patlama mukavemetine etkisi, aynı örme ayarlarında üretilen varis çoraplarında örgü yapısı ve iplik numarasının varis çoraplarının esneklik ve patlama mukavemetine etkisi ve varis çorabı markası ve çorap üzerindeki ölçüm bölgesinin varis çoraplarının performans özelliklerine etkisini belirlemek için yapılmış üç grup deneysel çalışma sunulmuştur. Đlk bölümde konu ile ilgili kaynaklar özet halinde verilmiştir. Đkinci bölümde çalışmalarda kullanılan varis çoraplarının özellikleri, kullanılan test aletleri ve özellikleri verilmiş daha sonra varis çoraplarının performans özelliklerinin ölçüm yöntemleri anlatılmıştır. Üçüncü bölümde yapılan ölçümler sonucunda elde edilen bulgular verilmiştir. Dördüncü bölümde bulgulardan yararlanılarak varis çoraplarının performans özellikleri hakkında yorumlar yapılmıştır. Anahtar Kelimeler: Varis, varis çorapları, esneklik, patlama mukavemeti, kompresyon, basınç sensörü iv ABSTRACT In this study, three experimental works are presented to determine the effects of different yarn structure and loop length on extensibility and bursting strength of compression stockings, the effects of knit structure and yarn count on extensibility and bursting strength of compression stockings and the effects of brand’s name and calf and ankle regions on performance properties. In the first chapter, a summary of the literature survey is given. In the second chapter, properties of compression stockings used the three experimental works, testing procedures and measurements of the performance properties of compression stockings are explained. In the third chapter, experimental results are presented. In the fourth chapter, with the aim of experimantel results, performance properties of compression stockings are discussed. Key Words: Varicose veins, compression stockings, extensibility, bursting strength, compression, pressure sensor. v ĐÇĐNDEKĐLER Sayfa TEZ ONAY SAYFASI………………………………………………………………….II ÖZET..………………………………………………………………………………….III ABSTRACT……………………………………………………………………………IV ĐÇĐNDEKĐLER………………………………………………………………………….V ÇĐZELGELER DĐZĐNĐ…………………………………………………………………IX ŞEKĐLLER DĐZĐNĐ……………………………………………………………………XII GĐRĐŞ…………………………………………………………………………………….1 1. KAYNAK ÖZETLERĐ………………………………………………………………4 1.1. Varis Hastalığının Oluşumu ve Tedavisi…………………………………………4 1.1.1. Bacaklardaki kan dolaşımı………………………………………………...5 1.1.2. Varis oluşumu……………………………………………………………..8 1.1.3. Varis tedavi yöntemleri……………………………………………………9 1.2. Varis Çoraplarının Üretimi……………………………………………………...12 1.2.1. Varis çorabı üretiminde kullanılan iplikler………………………………14 1.2.2. Varis çorabı üretiminde kullanılan örgü yapıları………………………...15 1.2.3. Varis çorabı üretiminde kullanılan örme makineleri…………………….17 1.2.3.1. Varis çorabı üretiminde kullanılan düz örme makineleri………17 1.2.3.2. Varis çorabı üretiminde kullanılan yuvarlak örme makineleri...23 1.2.3.3. Varis çorabı üretiminde kullanılan düz ve yuvarlak örme makinelerinin kıyaslanması……………………………………………..29 1.2.4. Varis çorabı üretiminde uygulanan konfeksiyon ve bitim işlemleri …….31 1.2.5. Varis Çoraplarını Kullanım ve Bakım Talimatları………………………32 1.3. Varis Çorapları Đle Đlgili Standartların Đncelenmesi…………………………….35 1.3.1. Varis çorabı boyutlarının incelenmesi…………………………………...36 1.3.2. Varis çoraplarının kompresiv davranışının incelenmesi…………………39 1.3.3. Varis çoraplarının kompresyon sınıflarının incelenmesi………………...40 1.3.4. Varis çorapları için test metotlarının incelenmesi……………………….43 1.3.4.1. TS ENV 12718 ve CEN ENV 12718 Standartlarındaki test metotları………………………………………………………………...43 1.3.4.2. RAL-GZ 387 Standardındaki test metotlarının incelenmesi…..44 1.3.4.3. BS 6612 Standardındaki test metotlarının incelenmesi………..45 1.4. Varis Çorabı Standartları Dışındaki Test Metotlarının Đncelenmesi……………45 1.4.1. Varis çorapları için patlama mukavemeti testi…………………………..46 1.4.1.1. Diyafram yöntemi……………………………………………...47 1.4.1.2.Bilyalı patlama mukavemeti test yöntemi………………………47 1.4.1.3. Örme kumaşların patlama mukavemeti ile ilgili çalışmalar…...49 1.4.2. Varis çoraplarının bacağa uyguladığı kompresyonun incelenmesi……...50 1.4.2.1. Varis çoraplarının indirek metotla basınç ölçümü……………..51 1.4.2.2. Varis çoraplarının direk metotla basınç ölçümü……………….52 1.5. Varis Çorapları Đçin Basınç Ölçüm Sistemleri………………………………….56 1.5.1. Đndirek ölçüm metoduna göre çalışan basınç ölçüm sistemleri………….56 vi 1.5.1.1. Presstest cihazı…………………………………………………56 1.5.1.2. CEN test metodu……………………………………………….57 1.5.1.3. HOSY test metodu……………………………………………..57 1.5.1.4. HATRA test metodu…………………………………………...58 1.5.2. Varis çoraplarının direk metotla basınç ölçümü…………………………60 1.5.2.1. SIGAT basınç ölçüm sistemi…………………………………..60 1.5.2.2. Kikuhime basınç sensörü………………………………………61 1.5.2.3. Borgnis tıbbi çorap cihazı……………………………………...63 1.5.2.4. Flexiforce arayüz basınç sensörü………………………………63 1.5.2.5. Thuasne araştırma ve geliştirme bölümünün basınç sensörü…..64 1.5.2.6. Oxford basınç monitörü………………………………………..65 1.5.2.7. Air-Pack basınç sensörü………………………………………..65 1.5.2.8. Salzmann tıbbi çorap cihazı……………………………………67 1.6.Varis Çoraplarının Performansı Đle Đlgili Olarak Yapılmış Deneysel Çalışmalar……………………………………………………………………....68 1.6.1. Đndirek kompresyon ölçüm teknikleri kullanılarak yapılmış deneysel çalışmalar………….………………………………………………….68 1.6.2. Direk kompresyon ölçüm teknikleri kullanılarak yapılmış deneysel çalışmalar……………….…………………………………………….74 1.7. Elastan Đplikli Örme Kumaşlarla Đlgili Deneysel Çalışmalar…………………...86 2. MATERYAL VE YÖNTEM………………………………………………………90 2.1. Materyal…………………………………………………………………………90 2.1.1. Bölüm 1: Farklı iplik yapısı ve ilmek iplik uzunluğunda üretilen varis çorapları……..……………………………………………………………90 2.1.2. Bölüm 2: Farklı numara ipliklerle, farklı örgü yapısında üretilen varis çorapları………………………………………………………….……….93 2.1.3. Bölüm 3: Farklı markalardaki varis çorapları ………………………….94 2.2. Yöntem………………………………………………………………………….96 2.2.1. Varis çoraplarına uygulanan kuru relakse işlemi………………………...96 2.2.2. Varis çoraplarının metrekare ağırlığının belirlenmesi…………………...96 2.2.3. Varis çoraplarının sıra ve çubuk sıklıklarının belirlenmesi……………...96 2.2.4. Varis çoraplarının kalınlığının belirlenmesi……………………………..96 2.2.5. Varis çoraplarının ilmek iplik uzunluğunun belirlenmesi……………….97 2.2.6. Varis çoraplarının esnekliğinin belirlenmesi…………………………….97 2.2.7. Varis çorabının uygulayabildiği kompresyonun belirlenmesi…………...97 2.2.7.1. Kikuhime basınç sensörü ile kompresyon ölçümü…………….98 2.2.7.2. MST MKIII Salzmann tıbbi çorap test cihazı ile kompresyon ölçümü….…………………………………………………99 2.2.8. Varis çoraplarının patlama mukavemetinin belirlenmesi………………..99 2.2.9. Araştırma sonuçlarının değerlendirilmesi………………………………100 3. ARAŞTIRMA SONUÇLARI……………………………………………………..102 3.1. Bölüm 1: Farklı Đpliklerin Kullanıldığı Varis Çoraplarında Esneklik, Maksimum Mukavemet, Young Modülü ve Patlama Mukavemeti, Değerleri ……………………………………………………………………...102 3.2. Bölüm 2: Farklı Numara Đpliklerle Farklı Örgü Yapılarında Üretilen Varis Çoraplarında Esneklik ve Patlama Mukavemeti Değerleri..……………...103 vii 3.3. Bölüm 3: Farklı Marka Varis Çoraplarının Boyutsal ve Fiziksel Özelliklerine Ait Sonuçlar ……………………………………...…………….104 4.TARTIŞMA VE SONUÇ………………………………………………………….107 4.1. Bölüm 1: Varis Çoraplarının Üretiminde Kullanılan Farklı Đplik Yapısı ve Đlmek Đplik Uzunluğu Değerlerinin Varis Çoraplarının Esneklik ve Patlama Mukavemetine Etkisi…………………………………….…………..107 4.1.1. Zeminde 40 denye naylon, dolguda ise 90 denye kauçuk veya 40 denye elastan iplik kullanılan varis çoraplarının esneklik ve patlama mukavemetinin kıyaslanması………………………………………………….107 4.1.2. Zeminde 70 denye naylon, dolguda ise 90 denye kauçuk veya 70 denye elastan iplik kullanılan varis çoraplarının esneklik ve patlama mukavemetinin kıyaslanması………………..…………...................................109 4.1.3. Dolguda 90 denye kauçuk, zeminde 40 veya 70 denye naylon iplik kullanılan varis çoraplarının esneklik ve patlama mukavemetinin kıyaslanması…………………………………………………………………...111 4.1.4. Zemin ve dolgu olarak 40 veya 70 denye iplik kullanılan varis çoraplarının esneklik ve patlama mukavemetinin kıyaslanması………………113 4.1.5. Varis çoraplarının esneklik ve patlama mukavemeti arasındaki ilişkinin incelenmesi……...…...………………………………………………115 4.1.6. Varis çoraplarının sıra ve çubuk yönlü elastikiyet özellikleri arasındaki ilişkinin incelenmesi…………...…………………………………..116 4.2. Bölüm 2: Aynı Örme Ayarlarında Üretilen Varis Çoraplarında Örgü Yapısı ve Đplik Numarasının Varis Çoraplarının Esneklik ve Patlama Mukavemetine Etkisinin Đncelenmesi………….………………………………………………117 4.2.1. Örgü yapısı, iplik besleme miktarı ve iplik numarasının varis çoraplarının esneklik ve patlama mukavemetine etkisi……………………….117 4.2.2. Dolgu iplik numarası ve iplik besleme oranının varis çoraplarının esneklik ve patlama mukavemetine etkisi…………….………………………120 4.2.3. Zemin iplik numarası ve iplik besleme oranının varis çoraplarının esneklik ve patlama mukavemetine etkisi…………….………………………122 4.3. Bölüm 3: Varis Çorabı Markası ve Çorap Üzerindeki Ölçüm Bölgesinin Varis Çoraplarının Özelliklerine Etkisinin Đncelenmesi………………...………….125 4.3.1. Varis çorabı markası ve çorap üzerindeki ölçüm bölgesinin varis çoraplarının gramajlarına etkisi……………………....……………………….125 4.3.2. Varis çorabı markası ve çorap üzerindeki ölçüm bölgesinin varis çoraplarının kalınlığına etkisi…………………………………………………127 4.3.3. Varis çorabı markası ve çorap üzerindeki ölçüm bölgesinin varis çoraplarının ilmek iplik uzunluğuna etkisi……………………………………128 4.3.4. Varis çorabı markası ve çorap üzerindeki ölçüm bölgesinin varis çoraplarının çubuk sıklığına etkisi…………………………………………….131 4.3.5. Varis çorabı markası ve çorap üzerindeki ölçüm bölgesinin varis çoraplarının sıra sıklığına etkisi……………………………………………….133 4.3.6. Varis çorabı markası ve çorap üzerindeki ölçüm bölgesinin varis çoraplarının ilmek yoğunluğuna etkisi………………………………………..134 4.3.7. Varis çorabı markası ve çorap üzerindeki ölçüm bölgesinin varis çoraplarının patlama mukavemetine etkisi……………………………………136 viii 4.3.8. Varis çorabı markası ve çorap üzerindeki ölçüm bölgesinin varis çoraplarının esnekliğine etkisi………………………………………………...138 4.3.9. Varis çorabı markası ve çorap üzerindeki ölçüm bölgesinin varis çoraplarının bacağa uyguladığı basınca etkisi………………………………...139 4.4. Sonuç…………………………………………………………………………..141 KAYNAKLAR………………………………………………………………………..145 EK-1…………………………………………………………………………………...152 EK-2…………………………………………………………………………………...157 ÖZGEÇMĐŞ…………………………………………………………………………...158 ix ÇĐZELGELER DĐZĐNĐ Sayfa Çizelge 1.1. Düz ve yuvarlak örme makinelerinde üretilen varis çoraplarının karakteristikleri…………………………………………………………………………31 Çizelge 1.2. Ölçme noktaları…………………………………………………………...37 Çizelge 1.3. Kompresyon çorapları için Scholl Ultima firmasının ölçü kartı………….38 Çizelge 1.4. Çeşitli ulusal standartlardaki varis çorabı basınç sınıflandırmaları……….41 Çizelge 1.5. “Đdeal Sensör” özellikleri ………………………………………………...53 Çizelge 1.6. Arayüzey basınç sensörlerinin çeşitleri…………………………………...55 Çizelge 1.7. Sensörlerin bazı avantajları ve dezavantajları…………………………….56 Çizelge 2.1. Varis çoraplarının üretiminde kullanılan ipliklerin özellikleri……………91 Çizelge 2.2. Varis çoraplarının özellikleri ve tanıtıcı kodları…………………………..91 Çizelge 2.3. Çorapların üretiminde kullanılan iplik özellikleri………………………...93 Çizelge 2.4. Varis çoraplarının özellikleri ve tanıtıcı kodları…………………………..94 Çizelge 2.5. Çorapların tanıtıcı kodları ve üretiminde kullanılan ipliklerin özellikleri..95 Çizelge 2.6. Çorapların yapısal özellikleri……………………………………………..95 Çizelge 3.1. Varis çoraplarının esneklik (%) değerleri……………………………….102 Çizelge 3.2. Varis çoraplarının maksimum mukavemet değerleri……………………102 Çizelge 3.3. Varis çoraplarının Young modülü değerleri……………………………..103 Çizelge 3.4. Varis çoraplarının patlama mukavemeti değerleri………………………103 Çizelge 3.5. Varis çoraplarının esneklik (%) değerleri……………………………….103 Çizelge 3.6. Varis çoraplarının patlama mukavemeti değerleri………………………104 Çizelge.3.7. Varis çoraplarının gramaj ve kalınlık değerleri………………………….104 Çizelge.3.8.Varis çoraplarının zemin ve dolgu ipliği ilmek uzunluk değerleri……….105 Çizelge.3.9.Varis çoraplarının sıklık ve ilmek yoğunluğu değerleri………………….105 Çizelge 3.10. Varis çoraplarının esneklik ve patlama mukavemeti değerleri………...106 Çizelge 3.11. Varis çoraplarının kompresyon değerleri………………………………106 Çizelge 4.1. Birinci bölümde yer alan varis çoraplarının esneklik ve patlama mukavemetleri arasındaki ilişkileri belirlemek amacıyla yapılan korelasyon analizleri………………………………………………………………………………116 Çizelge 4.2. Birinci bölümde yer alan varis çoraplarının sıra ve çubuk yönlü elastikiyet özellikleri arasındaki ilişkileri belirlemek amacıyla yapılan korelasyon analizleri……………………………………………………………………………....116 Çizelge 4.3. Örgü yapısı, iplik numaraları ve iplik besleme miktarının varis çoraplarının sıra yönlü esnekliğine etkisini incelemek için yapılan varyans analizi sonuçları……………………………………………………………………………….117 Çizelge 4.4. Örgü yapısı, iplik numaraları ve iplik besleme miktarının varis çoraplarının çubuk yönlü esnekliğine etkisini incelemek için yapılan varyans analizi sonuçları……………………………………………………………………….118 Çizelge 4.5. Örgü yapısı, iplik numaraları ve iplik besleme miktarının varis çoraplarının patlama mukavemetine etkisini incelemek için yapılan varyans analizi sonuçları………….…………………………………………………………....118 Çizelge 4.6. Örgü yapısı, iplik numaraları ve iplik besleme miktarı farklı olan varis çoraplarının patlama mukavemeti ve esneklik değerleri için yapılan SNK testi sonuçları……………………….…………………………………………...118 x Çizelge 4.7. Dolgu iplik numarası ve iplik besleme miktarının varis çoraplarının sıra yönlü esnekliğine etkisini incelemek için yapılan varyans analizi sonuçları….…120 Çizelge 4.8. Dolgu iplik numarası ve iplik besleme miktarının varis çoraplarının çubuk yönlü esnekliğine etkisini incelemek için yapılan varyans analizi sonuçları…121 Çizelge 4.9. Dolgu iplik numarası ve iplik besleme miktarının varis çoraplarının patlama mukavemetine etkisini incelemek için yapılan varyans analizi sonuçları…...121 Çizelge 4.10. Dolgu iplik numarası ve iplik besleme miktarı farklı olan varis çoraplarının patlama mukavemeti ve esneklik değerleri için yapılan SNK testi sonuçları……………………………………………………………………………….121 Çizelge 4.11. Zemin iplik numarası ve iplik besleme miktarının varis çoraplarının sıra yönlü esnekliğine etkisini incelemek için yapılan varyans analizi sonuçları….…123 Çizelge 4.12. Zemin iplik numarası ve iplik besleme miktarının varis çoraplarının çubuk yönlü esnekliğine etkisini incelemek için yapılan varyans analizi sonuçları.…123 Çizelge 4.13. Zemin iplik numarası ve iplik besleme miktarının varis çoraplarının patlama mukavemetine etkisini incelemek için yapılan varyans analizi sonuçları…...123 Çizelge 4.14. Zemin iplik numarası ve iplik besleme miktarı farklı olan varis çoraplarının patlama mukavemeti ve esneklik değerleri için yapılan SNK testi sonuçları……………………………………………………………………………….123 Çizelge 4.15. Varis çorap markası ve çorap üzerindeki ölçüm bölgesinin varis çoraplarının gramajlarına etkisini incelemek için yapılan varyans analizi sonuçları…125 Çizelge 4.16. Varis çorap markası ve çorap üzerindeki ölçüm bölgesinin varis çoraplarının gramajlarına etkisini incelemek için yapılan SNK test sonuçları……….126 Çizelge 4.17. Varis çorap markası ve çorap üzerindeki ölçüm bölgesinin varis çoraplarının kalınlığına etkisini incelemek için yapılan varyans analizi sonuçları…...127 Çizelge 4.18. Varis çorap markası ve çorap üzerindeki ölçüm bölgesinin varis çoraplarının kalınlığına etkisini incelemek için yapılan SNK test sonuçları………….127 Çizelge 4.19. Varis çorap markası ve çorap üzerindeki ölçüm bölgesinin varis çoraplarının dolgu ipliği ilmek uzunluğuna etkisini incelemek için yapılan varyans analizi sonuçları………………..…………………………………………….128 Çizelge 4.20. Varis çorap markası ve çorap üzerindeki ölçüm bölgesinin varis çoraplarının zemin ipliği ilmek uzunluğuna etkisini incelemek için yapılan varyans analizi sonuçları…………………………………………..………………….129 Çizelge 4.21. Varis çorap markası ve çorap üzerindeki ölçüm bölgesinin varis çoraplarının dolgu ipliği ilmek uzunluğuna etkisini incelemek için yapılan SNK test sonuçları………………….……………………………………………………….129 Çizelge 4.22. Varis çorap markası ve çorap üzerindeki ölçüm bölgesinin varis çoraplarının zemin ipliği ilmek uzunluğuna etkisini incelemek için yapılan SNK test sonuçları……….………………………………………………………………….129 Çizelge 4.23. Varis çorap markası ve çorap üzerindeki ölçüm bölgesinin varis çoraplarının çubuk sıklığına etkisini incelemek için yapılan varyans analizi sonuçları…………………………………………………………………….…………131 Çizelge 4.24. Varis çorap markası ve çorap üzerindeki ölçüm bölgesinin varis çoraplarının çubuk sıklığına etkisini incelemek için yapılan SNK test sonuçları…….132 Çizelge 4.25. Varis çorap markası ve çorap üzerindeki ölçüm bölgesinin varis çoraplarının sıra sıklığına etkisini incelemek için yapılan varyans analizi sonuçları…133 Çizelge 4.26. Varis çorap markası ve çorap üzerindeki ölçüm bölgesinin varis çoraplarının sıra sıklığına etkisini incelemek için yapılan SNK test sonuçları……….133 xi Çizelge 4.27. Varis çorap markası ve çorap üzerindeki ölçüm bölgesinin çorapların ilmek yoğunluğuna etkisini incelemek için yapılan varyans analizi sonuçları….……134 Çizelge 4.28. Varis çorap markası ve çorap üzerindeki ölçüm bölgesinin varis çoraplarının ilmek yoğunluğuna etkisini incelemek için yapılan SNK test sonuçları...135 Çizelge 4.29. Varis çorap markası ve çorap üzerindeki ölçüm bölgesinin varis çoraplarının patlama mukavemetine etkisini incelemek için yapılan varyans analizi sonuçları……………………………………………………………………….136 Çizelge 4.30. Varis çorap markası ve çorap üzerindeki ölçüm bölgesinin varis çoraplarının patlama mukavemetine etkisini incelemek için yapılan SNK test sonuçları……………………………………………………………………………….137 Çizelge 4.31. Varis çorap markası ve çorap üzerindeki ölçüm bölgesinin varis çoraplarının esnekliğine etkisini incelemek için yapılan varyans analizi sonuçları…..138 Çizelge 4.32. Varis çorap markası ve çorap üzerindeki ölçüm bölgesinin varis çoraplarının esnekliğine etkisini incelemek için yapılan SNK test sonuçları………...138 Çizelge 4.33. Varis çorap markası ve çorap üzerindeki ölçüm bölgesinin varis çoraplarının bacağa uyguladığı basınca etkisini incelemek için yapılan varyans analizi sonuçları……………………………………………………………………….140 Çizelge 4.34. Varis çorap markası ve çorap üzerindeki ölçüm bölgesinin varis çoraplarının bacağa uyguladığı basınca etkisini incelemek için yapılan SNK test sonuçları……………………………………………………………………………….140 xii ŞEKĐLLER DĐZĐNĐ Sayfa Şekil 1.1. (a) Varisli bacak görünümü (b) Normal toplardamar, (c)Varisli damarda oluşan genişleme ve torbacıklar…………………………………………………………4 Şekil 1.2. (a) Bacaklardaki toplardamarlar (b) Bacaklardaki baldır kası ……………….6 Şekil 1.3. (a) Kapakçıkların çalışması ile kanın toplardamarlarda taşınması (b) Kasların kasılması ve gevşemesi ile kanın toplardamarlarda taşınması……………..7 Şekil 1.4. Kas kasılması ve gevşemesi anında kapakçıkların durumu ………………….7 Şekil 1.5. (a)Yüzeysel toplardamardaki kapakçıkların çalışması ve (b) varisli damardaki bozulmuş kapakçık ………..………………………………………………...8 Şekil 1.6. Varis çorapları ………………………………………………………………11 Şekil 1.7. Farklı tiplerdeki kompresyon çorapları (a) Diz üstü burnu açık (b)Diz altı burnu açık (c) Dizlik tipi (d) Bileklik tipi burnu açık varis çorabı……..…..13 Şekil 1.8. (a) Sargılı iplik (b ve c) Tek sargılı iplik (d ve e) Çift sargılı iplik………….15 Şekil 1.9. Varis çorabı üretiminde kullanılan örgü yapıları (a) Dolgu iplikli örgü yapısı (b) Askılı örgü yapısı ….………………………………………………………..16 Şekil 1.10. Varis çorabı üretiminde kullanılan dolgu ipliği yatırılmış örgü yapısının (a) Đğne diyagramı olarak görünümü (b) fotoğrafı……..…..…………………………..17 Şekil 1.11. a)Tek iğne yataklı düz örme makinesinin b) V Yataklı düz örme makinesinin iğne yatağının kesiti…...………………………………………………….18 Şekil 1.12. Stoll Marka, CMS Model Düz Örme Makinesi……………………………18 Şekil 1.13. Düz örme makinesinde ilmek arttırarak kumaşa şekil verilişi …………….19 Şekil 1.14. Stoll marka düz örme makinesinde üretilen dikiş gerektiren varis çorabı (a) Đlmek arttırarak çoraba şekil verilişi (b) Örgü makinesi çıkışında çorabın açık formu (c) Katlanmış, dikişe hazır çorap fotoğrafı (d) Çorap yapısında zemin ve dolgu ipliklerinin konumunun şematik gösterimi………...…………………………….19 Şekil 1.15. Düz örme makinesinde komple giysi tekniği ile kazak üretimi …………...20 Şekil 1.16. Düz Örme Makinesinde komple giysi tekniği ile üretilmiş (a-b) Kazak (c) Dizlik (d) Varis çorabının fotoğrafı……………..………………………………….21 Şekil 1.17. Stoll marka düz örme makinesinde üretilen (a) dikişsiz tipteki varis çorabı (b) çoraba bacak şeklinin kazandırılması için yapılan ilmek transferlerinin fotoğrafları (c) Düz Örme makinesinde iğne yatağı üzerinde tüp kumaş oluşumu.……21 Şekil 1.18. Scan2Knit Teknoloji Platformu…………………………………………….22 Şekil 1.19. Varis çoraplarının üretiminde kullanılan örme makinesinin fotoğrafı …….25 Şekil 1.20. Yuvarlak örme tekniğinde üretilen çeşitli kompresyon çoraplarının fotoğrafları (a)Burnu kapalı diz altı varis çorabı (b)Merz CC4 MED ile üretilmiş burnu açık diz altı varis çorabı (c) Pendolina-Süper ile üretilmiş burnu dikişle kapatılacak olan antiemboli çorabı……….…………………………………………….26 Şekil 1.21. (a) Lonati Marka Medicale L-ME model (b) Matec Marka Pendolina Süper Model (c) Harry Lucas Marka RME model (d) Merz Marka CC4 MED model tek silindirli çorap makinelerinin fotoğrafları…..……………………………...29 Şekil 1.22. Varis çorapları için (a) Fikse makinesi (b) Kurutma makinesi ……………32 Şekil 1.23. Varis çoraplarının giyilmesi ……………………………………………….34 Şekil 1.24. Varis çoraplarının çıkarılması ……………………………………………..34 Şekil 1.25. Đnsan bacağındaki ölçme noktaları, uzunlukları ve çevre ölçüleri…………36 xiii Şekil 1.26. Kompresyon çorabı için bacak ölçümlerinin alınışı (a) Bilek çevresi (b) Baldır çevresi (c) Baldır uzunluğu (AD)…..……………………………………….37 Şekil 1.27. BS 6612:1985 Standardında ayak ve bacaktaki ölçüm noktaları (a) Ayak uzunluğu (b) Bacak çevre ölçülerinin konumları………….…………………38 Şekil 1.28. Tıbbi kompresyon çoraplarının bacağa uyguladığı kademeli kompresyon...40 Şekil 1.29. Diz üstü antiemboli çoraplarında kompresyon dereceleri………………….42 Şekil 1.30. Test öncesi kumaş numuneli patlama mukavemeti test cihazı……………..48 Şekil 1.31. Presstest cihazı……………………………………………………………..56 Şekil 1.32. CEN test cihazı……………………………………………………………..57 Şekil 1.33. HOSY test cihazı…………………………………………………………...57 Şekil 1.34. HOSY ölçüm sisteminde işlem akışı……………………………………….58 Şekil 1.35. HATRA test cihazının (a)Şematik çizimi (b) fotoğrafı……………………59 Şekil 1.36. HATRA cihazında test metodunun uygulanışı……………………………..60 Şekil 1.37. SIGaT ile basınç ölçüm prensibi: (a) Sensörlerin bacak üzerindeki yerleşimi, (b) Sensörün zamanın bir fonksiyonu olarak davranışı……………………..61 Şekil 1.38. (a) Kikuhime basınç sensörü (b) sensör özellikleri………………………..62 Şekil 1.39. (a) Kikuhime sensörü (b) basınç kesesi (c) bacağa yerleştirilmesi………...62 Şekil 1.40. Test sisteminin şematik diyagramı…………………………………………63 Şekil 1.41. Üst üste uygulanan iki kompresyon çorabı………………………………...64 Şekil 1.42. (a) Cihazın fotoğrafı (b) Silindir ve çorap (üstten görünüş)……………….64 Şekil 1.43. Çeşitli air-pack basınç sensörleri…………………………………………...65 Şekil 1.44. Air-pack basınç ölçüm sisteminin bileşenleri……………………………...66 Şekil 1.45. (a) Standart sensör yapısı (b) sensörlerin yerleşimi………………………..67 Şekil 1.46. Tıbbi çorap test cihazı (MST) ile ara yüz basıncının ölçümü……………...68 Şekil 1.47. Hafif destek çorapları ile ödemin azaltılması (*p<0.05), sınıf A ve sınıf II arasındaki kompresyon çoraplarıyla ödemin önlenmesi (***p<0.0001)….……69 Şekil 1.48. Elastomer iplik içerikli yüksek elastik örme kumaş………………………..69 Şekil 1.49. Testlerde kullanılan model bacağın boyutları; şekilde model bacağın uzunlukları ve çevreleri işaretlidir……………………………………………………...70 Şekil 1.50. Testler için üretilen çoraplar: a) Standartlaştırılan ölçülere göre % 10 azaltılarak üretilen çorap b) P = 26.6 hPa basınç için hesaplanan ölçülerle üretilen çorap numunesi…………..……………………………………………………………..71 Şekil 1.51. Farklı değişkenler için teorik ve deneysel basınç değerleri………………..71 Şekil 1.52. Baldır bölgesine yerleştirilen arayüz basınç sensörü………………………75 Şekil 1.53. Ayağı havaya kaldırırken ve aşağı indirirken ayak hacminde oluşan değişikliği gösteren tipik bir eğri……………………………………………………….76 Şekil 1.54. Bacak üzerinde tasarlanmış çizgi desenler…………………………………80 Şekil 2.1. a)Varis çorabı üretiminde kullanılan dolgu ipliğinin yapısı b) Varis çoraplarının örgü yapısı………………………………………………………………...90 Şekil 2.2. Varis çoraplarına uygulanan ön yıkama reçetesi ……………………………92 Şekil 2.3. Varis çoraplarına uygulanan naylon boyama reçetesi ………………………92 Şekil 2.4. Varis çoraplarına uygulanan yumuşatma reçetesi …………………………..92 Şekil 2.5. Çorapların üretiminde kullanılan a)Çift sargılı dolgu iplik yapısı, b) A tipi örgü yapısı c)B tipi örgü yapısı…………..…………………………………...93 Şekil 2.6. Çorapların üretiminde kullanılan a) A tipi örgü yapısı, b) B tipi örgü yapısı c) C tipi örgü yapısı…..………………………………..………………………...94 Şekil 2.7. Deneylerde kullanılan Kikuhime basınç ölçüm düzeneği…………………..98 Şekil 2.8. MST MKIII Salzmann tıbbi çorap test cihazı ile kompresyon ölçümü …….99 xiv Şekil 2.9. Bilyalı patlama mukavemeti test düzeneği…………………………………..99 Şekil 4.1. Dolgu iplik numarasının varis çoraplarının sıra ve çubuk yönlü esneklik değerlerine etkisi………………………………………………………………………108 Şekil 4.2. Dolgu iplik numarasının varis çoraplarının sıra ve çubuk yönlü maksimum mukavemet değerlerine etkisi…….………………………………………108 Şekil 4.3. Dolgu iplik numarasının varis çoraplarının sıra ve çubuk yönlü Young modülü değerlerine etkisi……………………………………………………………..109 Şekil 4.4. Dolgu iplik numarasının varis çoraplarının patlama mukavemeti değerlerine etkisi……….……………………………………………………………...109 Şekil 4.5. Dolgu iplik numarasının varis çoraplarının sıra ve çubuk yönlü esneklik değerlerine etkisi………………………………………………………………………110 Şekil 4.6. Dolgu iplik numarasının varis çoraplarının sıra ve çubuk yönlü maksimum mukavemet değerlerine etkisi………….…………………………………110 Şekil 4.7. Dolgu iplik numarasının varis çoraplarının sıra ve çubuk yönlü Young modülü değerlerine etkisi……………………………………………………………..111 Şekil 4.8. Dolgu iplik numarasının varis çoraplarının patlama mukavemeti değerlerine etkisi………………..……………………………………………………..111 Şekil 4.9. Zemin iplik numarasının varis çoraplarının sıra ve çubuk yönlü esneklik değerlerine etkisi………………………………………………………………………112 Şekil 4.10. Zemin iplik numarasının varis çoraplarının sıra ve çubuk yönlü maksimum mukavemet değerlerine etkisi…….………………………………………112 Şekil 4.11. Zemin iplik numarasının varis çoraplarının sıra ve çubuk yönlü Young modülü değerlerine etkisi……………………………………………………………..113 Şekil 4.12. Zemin iplik numarasının varis çoraplarının patlama mukavemeti değerlerine etkisi……………..………………………………………………………..113 Şekil 4.13. Zemin ve dolgu iplik numarasının varis çoraplarının sıra ve çubuk yönlü esneklik değerlerine etkisi……………..……………………………………….114 Şekil 4.14. Zemin ve dolgu iplik numarasının varis çoraplarının sıra ve çubuk yönlü maksimum mukavemet değerlerine etkisi………………..…………………….114 Şekil 4.15. Zemin ve dolgu iplik numarasının varis çoraplarının sıra ve çubuk yönlü Young modülü değerlerine etkisi……………………..………………………..115 Şekil 4.16. Zemin ve dolgu iplik numarasının varis çoraplarının patlama mukavemeti değerlerine etkisi………………...………………………………………115 Şekil 4.17. Örgü yapısı, iplik besleme miktarı (Çorabın bilek yada baldır bölümü) ve iplik numaralarının varis çoraplarının patlama mukavemetine etkisi……………...119 Şekil 4.18. Örgü yapısı, iplik besleme miktarı (Çorabın bilek yada baldır bölümü) ve iplik numaralarının varis çoraplarının sıra ve çubuk yönlü esneklik değerlerine etkisi…………………………………..……………………………………………….120 Şekil 4.19. Đplik besleme miktarı (Çorabın bilek yada baldır bölümü) ve dolgu iplik numarasının varis çoraplarının patlama mukavemetine etkisi…………………..122 Şekil 4.20. Đplik besleme miktarı (Çorabın bilek yada baldır bölümü) ve dolgu iplik numarasının varis çoraplarının sıra ve çubuk yönlü esneklik değerlerine etkisi...122 Şekil 4.21. Đplik besleme miktarı (Çorabın bilek yada baldır bölümü) ve zemin iplik numarasının varis çoraplarının patlama mukavemetine etkisi…………………..124 Şekil 4.22. Đplik besleme miktarı (Çorabın bilek yada baldır bölümü) ve zemin iplik numarasının varis çoraplarının sıra ve çubuk yönlü esneklik değerlerine etkisi...124 Şekil 4.23. Varis çorap markası ve çorap üzerindeki ölçüm bölgesinin varis çoraplarının gramajlarına etkisi……………………………………………………….126 xv Şekil 4.24. Varis çorap markası ve çorap üzerindeki ölçüm bölgesinin varis çoraplarının kalınlıklarına etkisi………………………………………………………128 Şekil 4.25. Varis çorap markası ve çorap üzerindeki ölçüm bölgesinin varis çoraplarının dolgu ipliği ilmek uzunluğuna etkisi…………………………………….130 Şekil 4.26. Varis çorap markası ve çorap üzerindeki ölçüm bölgesinin varis çoraplarının zemin ipliği ilmek uzunluğuna etkisi……...…………………………….130 Şekil 4.27. Varis çorap markası ve çorap üzerindeki ölçüm bölgesinin varis çoraplarının çubuk sıklığına etkisi…………………………………………………….132 Şekil 4.28. Varis çorap markası ve çorap üzerindeki ölçüm bölgesinin varis çoraplarının sıra sıklığına etkisi……………………………………………………….134 Şekil 4.29. Varis çorap markası ve çorap üzerindeki ölçüm bölgesinin varis çoraplarının ilmek yoğunluğuna etkisi. ………………………………………………135 Şekil 4.30. Varis çorap markası ve çorap üzerindeki ölçüm bölgesinin varis çoraplarının patlama mukavemetine etkisi……………………………………………137 Şekil 4.31. Varis çorap markası ve çorap üzerindeki ölçüm bölgesinin varis çoraplarının esnekliğine etkisi………………………………………………………...139 Şekil 4.32. Varis çorap markası ve çorap üzerindeki ölçüm bölgesinin varis çoraplarının bacağa uyguladığı basınca etkisi………………………………………...141 1 GĐRĐŞ Teknik tekstiller, estetik ve dekoratif özelliklerinden çok öncelikle fonksiyonel özellikleri ile teknik performansları için üretilen tekstil malzemeleri ve ürünleridir. Teknik tekstiller içinde önemli bir payı olan tıbbi tekstiller ise tekstil endüstrisinin sunduğu geniş imkanlardan faydalanan pek çok alan içinde en önemli ve hızlı gelişen bir bölümdür. Mukavemeti ve esnekliği bünyesinde bir arada bulundurması yanında geniş ürün çeşidi sunması, çok fonksiyonlu karaktere sahip olması, çevre ve doku ile biyolojik uyum gösterebilmesi ve çeşitli materyallerle birleşebilmesi tıbbi tekstillerin özellikleri arasındadır (Legner 2005). Tıbbi tekstillerin pazar potansiyeli oldukça büyüktür. Sadece Avrupa Birliği’nde, tıbbi tekstillerin satış değeri 7 milyar dolar iken bu rakam teknik tekstiller pazarının sadece %10’unu oluşturmaktadır. Hijyen ve tıbbi tekstillerin payının, dünya teknik tekstiller pazarının % 12’sini oluşturacağı ve 4.1 milyar dolar değere sahip olacağı tahmin edilmektedir (Rajendran ve Anand 2007). Batı ülkelerinde popülasyonun neredeyse yarısı hayatlarının belli bir döneminde bacak damarlarıyla ilgili problemlerden dolayı doktora başvururlar. Özellikle baldır bölgesindeki damar hastalıkları oldukça yaygın olduğundan kompresyon ürünleri, varis çorapları tıbbi tekstil sektöründe geniş bir yer kaplar. Varis dünyada olduğu gibi ülkemizde de çok sık görülmektedir. Türkiye’de erkeklerin %15, kadınların ise %25’inde varis hastalığı görülmektedir (Legner 2005, http://www.haberaktuel.com, 2009). Varis çorapları, bacaktaki varisli damarları tedavi etmesi ve engellemesi için uygulanan cerrahi olmayan bir seçenektir. Bu çoraplar, varisleri ortadan kaldırmazlar, kan akış hızını arttırmak ve artan damar basıncının önüne geçmek için bacaklara dışarıdan basınç uygulayarak, şişmesini önlerler. Hastaların ihtiyaçlarına bağlı olarak değişen tip ve sınıflarda çoraplar bulunmaktadır (http://www.sigvaris.com, 2008, Whitley, 2002). Kaliteli bir varis çorabı, bacağı düzgün bir şekilde sararak bacağın şeklini almalı ve homojen bir basınç uygulamalıdır. Bilek ve diz bölümünde kişinin hareketini engellememeli ve derinin hava almasını sağlamalıdır, uzun saatler boyunca 2 kompresif basıncını sürdürebilmeli ve elastik geri dönüşümünü kaybetmemelidir (Legner 2005, Wienert ve ark. 2007). Varis çorapları ile ilgili olan mevcut standartlar genellikle, çorap tarafından bacağın alt kısmına, özellikle de bileğe uygulanan dereceli basınç etkisini esas alırlar. Varis çoraplarının efektifliğinin ölçüsü de bu bölgeye uygulanan basınçtır. Mevcut standartlarda varis çoraplarının performans özelliklerini ölçmek için HATRA, HOSY, EMPA, MST vb gibi çeşitli deney yöntemlerinden yararlanılmaktadır. Bu metotların hangisinin varis çoraplarının performansını daha iyi ölçtüğüne dair ortak bir kanıya varılamamış, ülkesel standartlar dışında uluslar arası kabul görmüş ortak bir standart oluşturulamamıştır (Clark ve Krimmel 2006). Standartlardaki bu kargaşanın yanı sıra bu ürünlerin üretimi, bu probleme özel yaklaşım getiren uzun zaman süren denemelere ihtiyaç duyan tecrübe ve uygulamalara dayanmaktadır (Dias ve ark. 2007). Pıhtı oluşumuna bağlı olarak gerçekleşecek ölümlerin önüne geçebilmek için sadece varis sorunu olan hastaların değil, çeşitli sebeplerle hastanede yatma ya da yolculuk gibi nedenlerle, uzun süre hareketsiz kalan sağlıklı kişilerin de varis çorabı kullanmaları gerekecektir. Konunun önemine rağmen dünya tekstil literatüründe varis çorapları konusunda çok az çalışma bulunmaktadır. Bu sebeplerden dolayı, bu çalışmada varis hastalığının oluşumu ve tedavisi, varis çoraplarının üretimi, varis çoraplarının performansının değerlendirilmesi, varis çoraplarına uygulanan fiziksel testler, kompresyon ölçüm teknikleri, varis çoraplarının performansı ile ilgili olarak yapılmış deneysel çalışmalar incelenmiştir. Varis çoraplarının performans özelliklerinin daha iyi anlaşılabilmesi için bu çalışmada, -Varis çorabı üretiminde kullanılan farklı iplik yapısı ve ilmek iplik uzunluğu değerlerinin varis çoraplarının esneklik ve patlama mukavemetine etkisi, -Aynı örme ayarlarında üretilen varis çoraplarında örgü yapısı ve iplik numarasının varis çoraplarının esneklik ve patlama mukavemetine etkisi ve -Varis çorabı markası ve ölçüm bölgesinin varis çoraplarının performans özelliklerine etkisini incelemek amacıyla üç grup deneysel çalışma da sunulmuştur. 3 1. KAYNAK ÖZETLERĐ Bu bölüm varis hastalığının oluşumu ve tedavisi, varis çoraplarının üretimi, varis çoraplarının performansının değerlendirilmesi, varis çoraplarına uygulanan fiziksel testler, kompresyon ölçüm teknikleri, varis çoraplarının performansı ile ilgili olarak yapılmış deneysel çalışmalar olmak üzere altı başlık altında incelenmiştir. 1.1. Varis Hastalığının Oluşumu ve Tedavisi Varis, Latincede kıvrımlı anlamına gelen “varix” kelimesinden türetilmiştir. Bacaklarda yüzeysel toplardamarların düzensiz bir biçimde uzayarak büklümlü genişlemesi ve kıvrımlar oluşturması varis olarak adlandırılmaktadır. Varis venleri ve içindeki valflerin durumları ilk olarak 15-16. yüzyıl sonlarında Padova' daki Ronimus Fabritius tarafından tanımlanmıştır (http://www.varisim.com, 2007, http://www.varis- ufuk.com, 2007). Genellikle, vücudun en fazla basınç altında kalan bölgesi olan bacakların alt kısımlarında görülen varis, yalnızca estetik açıdan değil, sağlık açısından da önlem almayı gerektirir (http://www.ntvmsnbc.com, 2007). Batı ülkelerinde özellikle baldır bölgesindeki damar hastalıkları oldukça yaygındır. Nüfusun neredeyse yarısı hayatlarının belli bir döneminde bacak damarlarıyla ilgili problemler nedeniyle doktora başvururlar. Nüfusun yaklaşık %10-20’si ise varisli damarlardan şikayetçidir (Legner 2005). Amerika Birleşik Devletleri’nde yaklaşık 25 milyon varis hastası olduğundan söz edilmektedir. Ülkemizde bu rakam tespit edilmemiştir. Ancak 5 milyon civarında varis hastası olduğu tahmin edilmektedir (Anonim 2007). Ülkemizde varisin görülme sıklığı %10 seviyesindedir. Toplumda çok yaygın olarak görülen bir durum olup erişkin nüfusun yaklaşık %17’sinde varis yakınmaları vardır (http://www.varisim.com, 2007). Varisli bacak fotoğrafı ile normal ve varisli toplar damarların şematik görünümü Şekil 1.1.’de verilmiştir. 4 (a) (b) (c) Şekil 1.1. (a) Varisli bacak görünümü (b) Normal toplardamar, (c)Varisli damarda oluşan genişleme ve torbacıklar KAYNAK: http://www.vascularweb.org, 2007, http://www.nhlbi.nih.gov, 2007 Đstatistiksel olarak varis oluşumunu tetikleyen durumlar saptanmıştır: -Cinsiyet: Kadınlarda bir erkeğe oranla 4 kat fazla risk mevcuttur. -Hamilelik: Birden fazla doğum yapmış kadınlarda 3-4 kat daha fazla görülür. -Genetik: Varisli hastaların birincil derecede akrabalarında varis görülme risk oranı %70’dir. Anne ve/veya babasında varis olan kişilerde bu hastalığın görülme oranı normal populasyona göre iki kat fazla bulunmuştur. Yaşlılık: Varis genç insanlarda da sıkça görülmesine rağmen yaşlılıkta oluşum riski artmaktadır. Yaşam Tarzı ve Şişmanlık: Yaşam tarzı problemin ağırlaşmasına neden olabilir. Obezite ve hareketsizlik ya da fazla ayakta kalma veya bacaklarda bir travma geçirmiş olmak da varislerin oluşmasına sebep olabilir. Ayrıca bazı araştırmalar rafine ürünler, şeker ve yağ olarak zengin beslenme tarzının varisi tetiklediğini göstermiştir (http://www.hemsirelersitesi. com, 2007). Öğretmen, berber, tezgahtar, fabrika işçisi, cerrah gibi kişilerin uzun süre ayakta kalmasını gerektiren meslekler varislerin daha da ağırlaşmasını sağlamaktadır (http://www.varisim.com, 2007). Bu yüzden varis, uzun süre ayakta çalışan meslek gruplarında daha sık görülmektedir. Bu sebeple batılı ülkelerdeki yaşam tarzının, gelişmekte olan ülkelerinkine göre büyük olasılıkla daha 5 fazla varisle sonuçlanması beklenmektedir (http://www.bsm.gov.tr, 2006). Varisli damarlar çevre faktörleri kadar kalıtımsal özelliklerle de artmaktadır. Çoğunlukla sadece kozmetik olarak rahatsızlık veren bu hastalık bazen ilerleyerek daha büyük problemlere neden olabilmektedir (Anonim 2007). Yetersiz damarlardan meydana gelen sorunlar küçük varislerle başlayarak sonunda ülserle sonuçlanan daha güçlü görünüm aşamasına geçen kronik damar yetmezliğine dönüşmektedir. Damarlardaki ülser vakalarının tahminen %20-50’si varisli damarlardan kaynaklanmaktadır (Legner 2005). 1.1.1. Bacaklardaki kan dolaşımı Vücudun tüm yükünü taşıyan bacaklardır. Kanın yerçekimine karşı ayak parmaklarından başlayarak yukarı doğru kalbe geri dönmesi, bir nehrin tersine akması kadar zordur (http://www.ntvmsnbc.com, 2007). Varis hastalığının oluşumunu anlayabilmemiz için bacaklardaki kan dolaşımının nasıl olduğunu bilmemiz gerekir. Akciğerlerden gelen temiz kan kalbin sol tarafından atar damarlarla bacaklara pompalanır. Atar damarlarla bacağa gelen kanın yönü yukarıdan aşağıya doğrudur. Hücrelerde görevini tamamlayan kan artık maddeleri alarak kirli kana dönüşür. Kirli kan bacak kaslarının kasılması ile yüzeysel ve derin toplardamarlarla aşağıdan yukarıya pompalanır. Kirli kan kalbin sağ tarafına döner. Kirli kan akciğerlere yollanır ve temizlendikten sonra kalbin sol tarafına döner (http://www.ichvarismerkezi.com, 2007). Normalde atar damarlar tarafından hücrelere kadar taşınan oksijenli kan, kullanıldıktan sonra ven adı verilen toplardamarlar tarafından kalbe taşınır. Her organın kendine ait, kirli kanı taşıyan bir toplardamarı bulunur(http://www.vascularweb.org, 2007). Bacaklarda, kanı ayaklardan tekrar kalbe yönlendiren toplardamarlar üç gurupta sınıflandırılabilirler: -Derin toplardamarlar: Vücudumuzdaki en büyük toplardamarlardır. Kalbe giden kanın %90’ı bu sistemde yer alır. -Yüzeysel toplardamarlar: Derinin hemen altındadır. Kalbe giden kanın %10’u bu sistemde taşınmaktadır. 6 -Perforan (köprü) toplardamarlar: Derin toplardamarları yüzeysel toplardamarlara bağlar. Bacaklardaki toplardamarlar ve baldır kası Şekil 1.2.’de şematik olarak gösterilmiştir(http://www.vascularweb.org, 2007). Ayaklara atardamarlarla gelen kan, dokuları besledikten sonra kılcal damarlar yolu ile yüksek bir basınçla en çok derin toplardamar sistemi tarafından toplanır. Deriye giden kanlar ise daha az hacim ve düşük bir basınçla deriden derialtı dokulara ve buradan da yüzeysel toplardamarlara geçerek toplanır ve bu iki ven sistemi kasık hizasında birleşip, ana toplardamar sistemine akarlar(http://www.romed.com.tr, http://www.genbilim.com, 2007). (a) (b) Şekil 1.2. (a) Bacaklardaki toplardamarlar (b) Bacaklardaki baldır kası KAYNAK: http://www.drbeaupreveinclinic.com, 2007, http://www.varicoseveindoctor.com, 2007 Toplardamarlar içinde her 10-12 cm mesafede, kanın yerçekiminden etkilenip tekrar ayaklara inmesini engelleyen iki kelepçeden oluşmuş kapakçıklar vardır. Bu kapakçıklar sadece tek yönlü olarak açılırlar (http://www.genbilim.com, 2007). Yerçekimine karşı kanın geri taşınması işlemine toplardamarların gerilen, elastik duvarları, tek yöne geçişe izin veren minik kapakçıkları ve de alt bacak kaslarının kasılmaları yardımcı olur. Bu kasılmalar pompa gibi etki yaparak damar içindeki kan basıncını oldukça düşük seviyelerde tutarlar. Toplardamarlarda açıklığı kalbe doğru bakan bu kapakçıklar, göğüs ve karın içinde, öksürme, hapşırma, ıkınma, yürüme, koşma gibi sebeplerle basıncın arttığı durumlarda bu artışın uzuvlardaki toplardamarlara yansımasını engeller ve kan akımı daima kalbe doğru olur (Anonim 2007, http://www.varis.com.tr, 2007). 7 Kapakçıkların çalışması ile kanın toplardamarlarda taşınması ve kasların kasılması ve gevşemesi ile kanın toplardamarlarda taşınması Şekil 1.3.’de şematik olarak verilmiştir. (a) (b) Şekil 1.3. (a) Kapakçıkların çalışması ile kanın toplardamarlarda taşınması (b) Kasların kasılması ve gevşemesi ile kanın toplardamarlarda taşınması KAYNAK: http://www.sigvaris.com, 2007 Bacak kaslarının her kasılışı esnasında toplardamarlar üstünde bir bası oluşur ve kan biraz yukarı itilerek bir üstteki sağlam kapakçık seviyesinde takılıp geri akamaz. Toplardamarların arkasındaki itici güç, kaslar ve bu itici gücün yeterli olmasını sağlayan en önemli faktör de toplardamarların içindeki sağlam ve kanın geri kaçmasını engelleyen kapakçıklardır. Şekil 1.4.’de kas kasılması ve gevşemesi anında kapakçıkların durumu gösterilmektedir (http://www.ichvarismerkezi.com, 2007). Şekil 1.4. Kas kasılması ve gevşemesi anında kapakçıkların durumu KAYNAK: http://www.familydoctor.co.uk, 2007 8 1.1.2. Varis oluşumu Toplardamar kapakçıklarının üzerindeki basınç çok yüksek olabilir. Kapakçıklarda aşırı şişmanlık, irsiyet, doğumlar vb herhangi bir nedenle kaçak oluştuğunda, daha aşağıdaki damarlarda aşırı basınç artmasına sebep olur. Artan bu basınç yüzeysel toplardamarlarla derin toplardamarlar arasındaki bağlantılarda kaçağa yol açar. Bunun sonucunda yüzeysel damarlarda da basınç artışı yaşanır. Derin toplardamarlardan geri dönemeyen kan yüzeysel toplardamarlarla kalbe dönmeye çalışır. Derindekiler gibi etraf dokular tarafından yeterince desteklenmeyen yüzeysel damarlar bu basınca karşı koyamaz ve zaman içinde giderek genişler. Zaman içinde yüksek basınç ile normalden fazla gerilen bu damarlarda, genişleme, uzama ve büklümlenmeler oluşur. Bir yandan genişleyerek deforme olan bu damarlar, kendi içlerindeki kapakçıklar da karşılıklı gelemediklerinden, aşağıya doğru kaçaklara, venöz dolaşımda iki yönlü akımlara yol açarlar. Böylece daha da aşağılara yansıyan yüksek basınç, buralardaki toplardamarlarda da varislerin oluşmasına sebep olur (http:// www.varis.com.tr, 2007). Bu mekanizma haricinde yüzeysel toplardamarların duvar yapısını oluşturan bağ dokunun kalıtsal zayıflığı da varis gelişiminde kabul gören önemli faktörler arasında yer alır. Böyle bir durumda yüzeysel damar normal düzeylerdeki basınca bile karşı koyamaz ve yine zaman içerisinde genişlemeye başlar (http://www.varis.gen.tr, 2007). Şekil 1.5’de normal ve varisli toplardamarlardaki kapakçıkların çalışması gösterilmektedir. (a) (b) Şekil 1.5. (a)Yüzeysel toplardamardaki kapakçıkların çalışması ve (b) varisli damardaki bozulmuş kapakçık KAYNAK: http://www.familydoctor.co.uk, 2007 9 Oluşum mekanizması ve tedavisi birbirinden farklılıklar gösteren dört tip varis vardır: -Ana yüzeysel damarlardan kaynaklanan iri yeşilimsi “trunkal” varisler: Büyük, kimi zaman 2-3cm çapında varis yumakları olarak görülürler. Genelde derin toplardamarlardaki yetmezlik, darlık, tıkanıklık gibi nedenlerle ortaya çıkarlar. Baldırın ve uyluğun iç yüzünde veya baldırın arka-dış yüzünde, kıvrımlar şeklinde, bacak boyunca uzunlamasına görülürler. -Ana yüzeysel damarların yan dallarından kaynaklanan varisler: Daha küçük çaplı varisler olarak karşımıza çıkarlar. Kimi zaman kasıkla diz arkası arasında uyluğun önünden veya arkasından çaprazlama uzanan varisler görülebilir. Bazen sadece diz arkasında yukarı veya aşağı doğru uzanabilirler. -Đnce cilt altı toplardamarlardan kaynaklanan, ağ biçiminde morumsu “retiküler venler”: Başta diz arkası olmak üzere bacağın her yerinde görülebilirler. Derin toplardamardaki yetmezlik, damar duvarının zayıf olması, ailesel yatkınlık, hormonal nedenlerle oluşabilirler. Ciltten kabarık olmayan ancak cilt altında netlikle görülebilen yeşil renkli damarlar olarak görülürler. -Kılcal damarlardan kaynaklanan kırmızı ipliksi “telenjiektazi” varisler: Özellikle kadınlarda ve yaşlılarda sık rastlanır. Bacağın herhangi bir bölgesinde oluşabilirler ve çok farklı şekillerde karşımıza çıkabilirler; kırmızı veya koyu mor renkte olabilirler, belli bir alanda yaygın olarak dağılmış veya bir odaktan başlayıp ağaç dalları gibi etrafa yayılmış olabilirler, uyluğun yan yüzünde, baldırda veya ayak bileğinin iç yüzünde bulunabilirler (http://www.varis.gen.tr , 2007). 1.1.3. Varis tedavi yöntemleri Uzun süre ayakta durma sonucu bacaklarda oluşan toplardamarlardaki şişkinlik, damardaki hidrostatik basıncı arttırarak ödem sürecinin başlamasına ve daha uzun dönemde de damarın genişleyip kapakçıklarda yetmezlik meydana gelmesine neden 10 olur. Varisin tedavisini planlarken hastalığın hangi düzeyde olduğunun belirlenmesi ve hastanın ağrı yakınmalarının göz önüne alınması gerekir (http://www.med.gazi.edu.tr, 2007). Varis tedavisinde çeşitli teknikler mevcuttur. -Skleroterapi: Bu tedavinin esası varislerin içine enjektörle gereken miktarlarda damarları kurutan ilaç verilerek, toplardamarlarda reaksiyona ve tıkanmaya neden olmaktır. Skleroterapi, çapları 6 mm’nin altındaki damarlara uygulanır ancak 3 mm’nin altındaki çaplarda daha yüksek başarı elde edilir. Estetik bir uygulama olup hastanın ağrı yakınmasını geçirmez. Birden fazla seans ve tedavi sonrası bacakların en az 2–3 hafta süresince bandajlanması gerekmektedir. (http://www.ichvarismerkezi.com, 2007, http://www.med.gazi.edu.tr, 2007). -Deri lazeri: Çok ufak deri içi akrep toplardamarlarının tedavisinde iyi sonuç verebilmektedir. -Endovenöz lazer ablasyonu: Son yıllarda geliştirilen bu yöntemin prensibi özel lazer kateterinin milimetrik bir kesiyle veya hiç kesi yapılmadan direkt ana yüzeysel toplardamarın içine ultrason yardımıyla sokulması ve geriye çekme sırasında lazer enerjisi verilerek ana yüzeysel toplardamarın tıkanması veya kuruması esasına dayanır. -Endovenöz radyofrekans ablasyonu: Modern cerrahi yöntemlerinden biri olan radyofrekans ablasyonu işlem ve takip prensibi olarak lazer ablasyonuna benzemektedir. Farklı bir kateter kullanılarak damar radyofrekans enerjisi verilerek kurutulur. -Ligasyon ve köpük skleroterapisi: Lokal anestezi ile varis toplardamarı kasıkta ve diz hizasında bağlanır. Dolaşım dışı bırakılmış damar içine özel bir şekilde hazırlanmış sklerozan (damar kurutucu ilacın hava ile karıştırılması) madde verilir. - Pake eksizyonu:Lokal anestezi ile çok ufak dikiş gerektirmeyen kesilerle yüzeysel varisler çıkarılır. 11 -Açık cerrahi ile stripping: Genel anestezi altında kasıkta ve bacakta birkaç yerde kesiler yapılarak toplardamar içine “stripper” denilen bir tel sokulur ve tüm yüzeysel toplardamar bir uçtan diğer uca çekilerek çıkarılır. Son yıllarda geliştirilen ve bahsedilen yöntemlerin kullanım alanı arttığı için açık cerrahiye sadece % 5–10 vakada gerek kalmaktadır (http://www.ichvarismerkezi.com, 2007). -Varis çorabı ile kompresyon uygulama: Giyildikleri sürece etkili olan varis çorabı ile kompresyon sağlanarak ödem engellenir, ağrı hissi azaltılır (http://www.med.gazi.edu.tr, 2007). Gerçekte varis çoraplarının tedavi edici etkileri yoktur, varis hastalığının ilerlemesine engel olurlar. Varis çoraplarının faydalı etkileri şu mekanizmalara bağlıdır: Bağ dokusuna destek sağlarlar, doku basıncını yükseltirler, filtrasyon miktarını azaltırlar, ödemi azaltırlar ve önlerler, venöz hipertansiyonu baskılarlar, kapak yetersizliğini önlerler, diz altı kas gücünü artırırlar, damarlardaki kan akışını hızlandırırlar, lenf dolaşımını desteklerler, trombozdan ve emboliden korurlar. Varis çorapları, özellikle baldır bölgesindeki damar hastalıklarının oldukça yaygın olduğu batı ülkelerinde tüketilmektedir (http://www.varis-ufuk.com, 2007). Şekil 1.6.’da çeşitli varis çorabı fotoğrafları verilmiştir. Şekil 1.6. Varis çorapları KAYNAK: http://www.nwmedicalsupply.com, 2006, http://www.ichvarismerkezi.com, 2007, http://www.medikalreyon.net, 2009). Kompresyon tedavisinde “elastik destek için” bandaj da kullanılabilse de varis çorapları daha çok tercih edilmektedir. Çünkü, bandaj ne kadar dikkatle sarılırsa sarılsın, istenen baskı bacağın tümünde tam dengeli olarak ayarlanamamaktadır. Ayrıca kişinin hareket etmesiyle sargılar kısa zamanda kayarak ve şekil değiştirerek dolaşımı bozabilmektedirler (http://www.bsm.gov.tr, 2006). 12 Kompresyon çoraplarının kullanım alanları varisler dışında da oldukça yaygındır. Örneğin, pulmoner emboli, bacak ülserleri, uzun süreli yolculuklar ve uzun süre hareketsiz kalan hastalar için de varis çorabı önerilmektedir. Bacak toplardamarlarında oluşan pıhtının aniden hareket ederek kalbe ulaşması ve akciğer atardamarını tıkaması olarak tanımlanan pulmoner emboli, en sık rastlanan ani ölüm sebeplerindendir. Toplardamarlarda ve akciğerde pıhtı oluşma riskinin en yüksek olduğu kişiler, hastanede yatan hastalardır. Üç gün yataktan çıkmayan hastada pıhtı oluşabilecektir. Daha önce hiçbir hastalık belirtisi vermeyen sağlıklı genç insanlarda dahi oluşabilmektedir. Sağlıklı insanlarda bacak damarlarının tıkanmasına en sık rastlanan sebep olarak hareketsizliği gösterebiliriz. Uzun süreli yolculuklarda hareketsizlik nedeniyle pulmoner emboli görülme olasılığı artmaktadır. Bunu engellemenin en etkili yollarından birisi ise varis çorabı giymektir. Bu yüzden iki saatten fazla oturarak yapılan tüm yolculuklarda yolcuların varis çorabı giymesi gerekmektedir. Sağlıklı kalabilmek için düşük basınç seviyeli de olsa herkes mutlaka varis çorabı giymelidir. Özellikle kırk yaşından sonra risk olsa da olmasa da varis çorabının giyilmesi çok yararlıdır (http://www.timeturk.com, 2009, http://www.i.milliyet.com.tr, 2009). 1.2. Varis Çoraplarının Üretimi Varis çorapları, daha genel adı ile basınçlı çoraplar kan dolaşımında artış ve ekstra yardım sağlayan özel tasarımlardır. Bazı basınçlı çorap üreticileri kendi ürünlerini tanımlamak için yardımcı çorap terimini de kullanmaktadırlar. Benzer oldukları düşünülmesine rağmen basınçlı çoraplar geleneksel giysi altlarına giyilen çoraplardan veya basınçsız diabetik çoraplarından farklıdır. Basınçlı çorapların ana amacı, bacakta ve ayakta düzgün bir basınç dağılımı sağlamaktır. Günlük hayatta kullandığımız çoraplar da ayağa belirli bir seviyede basınç uygularlar ama bu terapi için yeterli değildir. Basınçlı çoraplarda güçlü elastan (örneğin Lycra) ya da kauçuk gibi elastik lifler kullanılarak, bacaklarda, ayak bileklerinde ve ayakta özel basınç alanları yaratılmaktadır (http://www.wisegeek.com, 2007 ) 13 Varis çorapları ayak bileklerine güçlü basıncın uygulandığı dizlere doğru basıncın azaldığı taytlardır. En kuvvetli basınç ayak bileğine uygulanmakta, bu basınç bacak kaslarının mekanik fonksiyonlarını doğal bir şekilde yerine getirmesine yardımcı olmakta, kanın geriye dönüşünü artırmaktadır (http://www.wisegeek.com, 2007). Varis çorapları ayak bileğinden uygulanan basınç seviyelerine göre sınıflandırılır. Varis çoraplarının hafif, orta ve yüksek olmak üzere farklı basınç uygulayabilen türleri de bulunmaktadır. Hangi basınç seviyesinin uygun olacağına, hastalık derecesine göre kalp-damar cerrahı karar vermektedir. Varis çoraplarının genellikle orta basınçlı olması yeterlidir. Varis çorapları; külotlu, diz altı, diz üstü, sadece diz veya sadece bileği koruma amaçlı olmak üzere farklı tiplerde üretilmektedir. Varisi önlemek ve iyileştirmek amaçlı üretilen basınçlı çoraplar içinde en uygun çeşitler uyluk çorapları ve diz altı çoraplarıdır. Çorapların burnu açık ve kapalı tipleri de mevcuttur. Şekil 1.7.’de farklı tiplerdeki kompresyon çorapları gösterilmektedir (Whitley 2002). (a) (b) (c) (d) Şekil 1.7. Farklı tiplerdeki kompresyon çorapları (a) Diz üstü burnu açık (b)Diz altı burnu açık (c) Dizlik tipi (d) Bileklik tipi burnu açık varis çorabı KAYNAK: Whitley, 2002, s.71 Hastaların varis çorabını sabahları uyanır uyanmaz, henüz yataktan kalkmadan giymesi gerekmektedir. Aksi takdirde ödem süreci başladıktan yani ayak şiştikten sonra giyilen çorap hastaya sıkıntı verecektir. Bu durum hastaya mutlaka iyi anlatılmalıdır. Varis çorabı bütün gün giyilmeli akşam yatmadan önce çıkartılmalıdır. Giyimi sağlık için zorunlu olan, hastanın ömür boyu gün boyunca giymek zorunda olacağı varis 14 çorabının konforu da büyük önem taşımaktadır. Geçmişte, varis çorapları kaba kalın zor giyilen çoraplar iken günümüzde şık, ince, çeşitli renklerde çoraplar üretilmektedir (http://www.varisim.com, 2006) Tıbbi kompresyon çoraplarının üretiminde optimum tedavi verimliliği, ürün güvenilirliği ve iyi konfor olmak üzere üç ana hedef mevcuttur. Üretim prosesinde, iplik kaplama, örme, dikiş, şekil verme, boyama ve paketleme olmak üzere altı adım vardır. Tıbbi bir kompresyon çorabı yaklaşık 3 dakikalık bir süre içerisinde üretilebilmektedir(http://www.sigvaris.com, 2008). 1.2.1. Varis çorabı üretiminde kullanılan iplikler Varis çorabı üretiminde zemin ve dolgu olmak üzere iki farklı iplik kullanılmaktadır. Zemin ipliği, örme kumaşın kalınlık ve rijitliğini belirlerken dolgu ipliği gerekli basıncı sağlamaktadır. Zeminde genellikle 30, 40, 50, 60, 90, 100 ya da 140 denye naylon iplik kullanılırken, dolgu ipliği olarak 50, 70, 80, 90, 120, 140, 150, 250, 280, 300 ya da 500 denye elastan üzerine naylon sargılı iplikler tercih edilmektedir. Varis çorabı üretiminde kullanılan dolgu ipliği çekirdek olarak elastanın kullanımı ile elastik özellik kazandırılmış sargılı ipliktir. Bu sarım, ipliğin uzatılabilirlik ve mukavemeti ile örme kumaşın kalınlık, tekstür ve görünüşünü değiştirmek için ayarlanabilmektedir. Tıbbi kompresyon çoraplarının üretiminde kullanılan elastik lifler, bacakta düzenli bir basıncı sağlayan kompresyon özelliklerine sahiptir. Đdeal elastan oranları, dokuma kumaşlarda: % 2–8, iç giyimde % 2–5, ince çoraplarda % 10–45 iken varis çoraplarında % 35–50 arasındadır. Zemin ipliği de ayarlanabilir olmasına rağmen, daha yüksek giysi kompresyonları çoğunlukla, dolgu ipliğinin elastik öz kısmının kalınlığı arttırılarak sağlanmaktadır (Clark ve Krimmel 2006, Wienert ve ark. 2007, http://www.library.cu.edu.tr, 2008). Dolgu ipliği üretiminde lateks ya da elastan gibi esnek bir öz ipliğin etrafına pamuk, viskon, tactel mikrolif ya da poliamid iplikleri sarılmaktadır. Elastan üzerine sarılan 15 ipliğin özellkleri de kullanıma yansımaktadır. Örneğin, elastan üzerine pamuk kaplanmış iplikte yoğun olarak pamuk liflerinin özellikleri gözlenmektedir. Dolgu iplikleri tek ya da çift sargılı tipte üretilebilmektedir (http://www.cehago.com, 2008). Tek sargılı iplikler; filament likra üzerine sarılmış filament iplikten oluşmaktadır. Kaplama adı da verilen sarım iplikleri elastik değildir. Elde edilen sargılı iplikte, dışa sarılan ipliğin özellikleri kendini göstermesine rağmen elastiklik özelliği de varlığını sürdürebilmektedir. Şekil 1.8.(b-c)’de tek sargılı iplik yapısı şematik olarak gösterilmektedir (http://www.cehago.com, 2008). Çift sargılı ipliklerde birinci sarım elastikiyeti kontrol altına alırken, ikinci sarım da birinci sarımın bükümünden dolayı oluşan yönlenmeyi dengelemek için kullanılmaktadır. Birinci sarımda örneğin sağ yönlü bir bükülme varsa “Z yönünde sarım” yapılırken ikinci sarımda sol yönlü bir bükülme oluşturmak için “S yönünde sarım” uygulanmaktadır. Bu şekilde sağ yönlü bükülme ile sol yönlü bükülme birbirini dengelemektedir. Şekil 1.8.(d-e)’de çift sargılı iplik yapısı şematik olarak gösterilmektedir (http://www.cehago.com, 2008). (a) (b) (c) (d) (e) Şekil 1.8. (a) Sargılı iplik (b ve c) Tek sargılı iplik (d ve e) Çift sargılı iplik KAYNAK: http://www.sigvaris.com, 2008, http://www.creora.com, http://www.fillattice.it-linel, 2008 1.2.2. Varis çorabı üretiminde kullanılan örgü yapıları Özel kumaş performansı ve kalitesi elde etmek için elastikiyet kontrolü gerektiğinde atlama yapılabilmekte, askı yapılabilmekte, az elastik veya elastik olmayan atkı ipliği yatırılabilmektedir. Basınç etkisi sağlamak için ise atlama yapılabilmekte, askı yapılabilmekte veya yüksek elastikiyeti olan atkı ipliği yatırılabilmektedir. Varis çorabı üretiminde genel olarak dolgu ipliği yatırılmış yapı ya da askılı yapı olmak üzere iki 16 farklı tip örgü yapısı kullanılmaktadır. Piyasada mevcut varis çorapları incelendiğinde her iki örgü yapısının da kullanıldığı görülmüştür. Varis çorabı üretiminde kullanılan örgü yapıları Şekil 1.9.’da gösterilmektedir. (a) (b) Şekil 1.9. Varis çorabı üretiminde kullanılan örgü yapıları (a) Dolgu iplikli örgü yapısı (b) Askılı örgü yapısı KAYNAK: Gaied ve ark. 2006, s.3020 (Şekil:2) Askılı yapının üretilebilmesi için varis çorabı makinesinde ilmek kamı yanında askı kamı da yer almalıdır. Piyasada mevcut ince tipteki varis çoraplarında askılı yapının tercih edildiği görülmektedir. Çünkü kalın çorap üretiminde kullanılacak olan dolgu iplikleri daha kalın olacağından askı formu kazandırılması zor olmaktadır. Bu tarz kalın dolgu iplikli çoraplar için ipliğin iki iğne yatağında yer alan ilmekler arasına serbestçe yatırılarak yapıya katıldığı “dolgu ipliği yatırılmış örgü yapısı” tercih edilmektedir. Askılı yapıdan farklı olarak, dolgu ipliği yatırılmış yapıda yeterli ve yüksek seviyede güvenilirlilik olduğu kesinleşmiştir. Örgü tipi olarak rib örgü kullanılmakta ve dolgu ipliği de ilmekler arasından geçirilmektedir. Böylece yan yana iki ilmek arasındaki dolgu ipliği, bir ilmeğin önünde iken diğer ilmeğin arkasında yer almaktadır (Gaied ve ark. 2006). Dolgu ipliği her sırada katılabildiği gibi yapıya 2-3 sıra aralıklı olarak da yerleştirilebilmektedir. Varis çorabı üretiminde kullanılan dolgu ipliği yatırılmış örgü yapısının iğne diyagramı olarak görünümü Şekil 1.10.’da verilmiştir. 17 (a) (b) Şekil 1.10. Varis çorabı üretiminde kullanılan dolgu ipliği yatırılmış örgü yapısının (a) Đğne diyagramı olarak görünümü (b) fotoğrafı 1.2.3. Varis çorabı üretiminde kullanılan örme makineleri Varis çorabı üretiminde düz örme makineleri ya da yuvarlak örme teknolojisine dayanan çorap makineleri kullanılmaktadır. 1.2.3.1. Varis çorabı üretiminde kullanılan düz örme makineleri Tek tek iğne hareketli olan düz örme makinelerinde iğneler iğne yataklarına iğne ayakları dışa gelecek şekilde yerleştirilirler. Đğne yatağı üzerinde hareket eden kızak içinde kam mekanizması bulunmakta ve beraberinde iplik kılavuzunu da taşımaktadır. Kızağın iğne yatağı üzerinde hareketi ile kam mekanizması içinde bulunan yolu izleyen iğneler, iğne yatağı dışına doğru hareket ederek ilmek, askı ya da atlama oluştururlar. Đğnenin aşağı çekilme miktarı değiştirilerek, iplik kılavuzuna beslenen iplik miktarı ayarlanarak ya da kumaş çekme sisteminin ayarlanması ile ilmek boyutları ve sonuçta örgü sıklığı değiştirilebilmektedir. Düz örme makineleri tek yada çift iğne yataklı olabilmektedir. Tek iğne yataklı düz örme makinelerinde yatayla 10-15 derece açı yapacak şekilde yerleştirilmiş bir iğne yatağı bulunmaktadır. Sadece RL-düz örgü yapıları üretilebilen makinelerdir (Kavuşturan, 2006). V yataklı düz örme makinelerinde ise birbiriyle 90-104 derece açı yapan iki iğne yatağı bulunmaktadır. Bu makinelerde tek iğne yatağı kullanılarak RL örgüler, iki iğne yatağı kullanılarak RR Rib örgüler üretilebilmektedir. Günümüzde özel transfer donanımları sayesinde bu makinelerde LL-haraşo örgüler de üretilebilmektedir 18 (Kavuşturan, 2006). Şekil 1.11.’de tek iğne yataklı ve V yataklı düz örme makinelerinin iğne yatağı kesitleri, Şekil 1.12.’de ise Stoll Marka, CMS Model Düz Örme Makinesinin fotoğrafı verilmiştir. (a) (b) Şekil 1.11. a)Tek iğne yataklı düz örme makinesinin b) V Yataklı düz örme makinesinin iğne yatağının kesiti KAYNAK: Kavuşturan 2006 Şekil 1.12. Stoll Marka, CMS Model Düz Örme Makinesi KAYNAK: http://www.stoll.com, 2007 Düz örme makinelerinde üretim çeşitli tiplerde olabilmektedir: -Kes ve Dik Metodu: Kumaş üretip, kalıba göre kesim yaparak parçalar elde etme, elde edilen parçaları overlok ile dikerek birleştirme -Tam Şekillendirilmiş Üretim: Düz örme makinesinde ilmek transferi sayesinde ilmek artırma veya ilmek eksiltme işlemlerinden yararlanılarak ürüne şekil vererek üretim yapılmaktadır. Elde edilen parçalar daha sonra düz dikişle dikilerek birleştirilmektedir. Şekil 1.13.’de düz örme makinesinde ilmek arttırarak kumaşa şekil verilişi şematik olarak gösterilmektedir. Şekil 1.14.’de ise, Stoll marka düz örme makinesinde “tam 19 şekillendirilmiş üretim” tekniğine göre üretilen, örüldükten sonra dikilmesi gereken varis çorabı fotoğrafları ile örgü yapısındaki zemin ve dolgu ipliklerinin konumunun şematik gösterimi verilmiştir. Şekil 1.13. Düz örme makinesinde ilmek arttırarak kumaşa şekil verilişi KAYNAK: Anonim 2005a (Shimaseiki eğitim cdsi) (a) (b) (c) (d) Şekil 1.14. Stoll marka düz örme makinesinde üretilen dikiş gerektiren varis çorabı (a) Đlmek arttırarak çoraba şekil verilişi (b) Örgü makinesi çıkışında çorabın açık formu (c) Katlanmış, dikişe hazır çorap fotoğrafı (d) Çorap yapısında zemin ve dolgu ipliklerinin konumunun şematik gösterimi KAYNAK: Stoll firmasının düz örme çorap numuneleri, Clark ve Krimmel 2006, s.2 (Şekil:1). -Komple Giysi Üretimi Metodu: Önde gelen örme makinesi üreticilerinden olan Japon Shima Seiki Firması, 1995 yılında Đtalya’nın Milano şehrinde yapılan ITMA Fuarında, kendi tarihinde ilk ve ayrıca dünyada da kendisini yeni yeni kabullendiren yepyeni bir örme metodunu tanıtmıştır. “komple giysi” teknolojisi ismiyle tanınan bu yeni metotta düz örme makinesinde ilmek transferi sayesinde ilmek artırma, eksiltme yer değiştirme işlemlerinden yaralanılarak bağlantısız ve dikişsiz olarak makinede komple bir giysi ya da ürün üretilebilmektedir. Şekil 1.15.’de düz örme makinesinde komple giysi tekniği 20 ile kazak üretimi şematik olarak gösterilmiştir. Bu teknikte iğne yatağı üzerinde 3 ayrı konumda 3 ayrı iplik kılavuzu kullanılarak 3 ayrı kumaş tüpü oluşturulmaktadır. Oluşan 3 kumaş tüpü sayesinde kazağın beden ve kolları oluşturulmaktadır. Kazağa şekil vermek için ilmek transferinden yararlanılmakta gereken yerlerde yapıyı daraltmak için ilmek sayısı azaltılmakta (Bazı iğnelerin ilmekleri alınarak boşaltılmakta), yapı genişletmek istendiğinde ilmek sayısı arttırılmakta yani kullanılan iğne sayısı arttırılmaktadır (Anonim 2005a). Şekil 1.15. Düz örme makinesinde komple giysi tekniği ile kazak üretimi KAYNAK: Anonim 2005a (Shimaseiki eğitim cdsi) Bu teknik sayesinde, konfeksiyon işlemleri tamamen ortadan kalkmış, hammaddeden son ürüne en kısa sürede geçiş sağlanmıştır. Đplik ve örgü kumaş fireleri minimize olmuştur. Harcanan materyal maliyetini azaltması ve konfeksiyon harcamalarını ortadan kaldırması göze çarpan en önemli avantajlarıdır. Örme kumaşın esneme avantajının yanında kumaşın kendisinin de dikişsiz oluşu nedeniyle ürünün kullanımı oldukça rahat, görünümü ise çok şıktır (Anonim 2005a). Şekil 1.16.’da düz örme makinesinde komple giysi tekniği ile üretilmiş kazak, dizlik ve varis çorabının fotoğrafı verilmiştir. Şekil 1.17.’de ise, Stoll marka düz örme makinesinde üretilen dikişsiz tipteki varis çorabı ile çoraba bacak şeklinin kazandırılması için yapılan ilmek transferlerinin fotoğrafları verilmiştir. Varis çorabında düzgün ve sabit bir basınç etkisi sağlamak için elastik ipliklerin örme makinesine beslenmesi gerekmektedir. Bu amaçla varis çorabı üretilecek düz örme makinesine özel iplik besleme ekipmanı eklenmektedir. Stoll firması, varis çorabı üretilecek düz örme makinelerine düşük ve eşit gerginlikte iplik beslenmesini sağlayabilmek için özel bir iplik besleme düzeneği geliştirmiştir. Bu sistemde iplik, bobinleme ve örmedeki çekmelerden kaynaklanabilecek gerginlik farklılıklarını gidermek için bir ara bobinden geçirilmektedir (Legner 2005). 21 (a) (b) (c) (d) Şekil 1.16. Düz Örme Makinesinde komple giysi tekniği ile üretilmiş (a-b) Kazak (c) Dizlik (d) Varis çorabının fotoğrafı KAYNAK: http://www.stoll.de, 2009, http://www.shimaseiki.co.jp, 2009 (a) (b) (c) Şekil 1.17. Stoll marka düz örme makinesinde üretilen (a) dikişsiz tipteki varis çorabı (b) çoraba bacak şeklinin kazandırılması için yapılan ilmek transferlerinin fotoğrafları (c) Düz Örme makinesinde iğne yatağı üzerinde tüp kumaş oluşumu KAYNAK: Stoll firmasının düz örme çorap numuneleri Elastik iplikle atkı yatırımı yapabilmek için düz örme makinesine özel iplik kılavuzu kullanılmaktadır. Bu iplik besleyici, kızağın hareketleri ile senkronize olarak çalışmakta ve kızağın geri dönüşlerinde veya atkı yatırımı yapılmadığı durumlarda iplik beslemesinin bloke edilmesini sağlamaktadır. Böylece iplik göçü önlenebilmekte ve bu da kumaşta sabit bir gerginlik elde edilmesine yardımcı olmaktadır. Atkı yatırımı yapan iplik besleyici herhangi bir çarpışmayı önlemek ve sonraki aşamada dikim işlemine yardımcı olacak düz kenar oluşumuna katkıda bulunmak için aşağı ve yukarı indirip kaldırılabilir özelliktedir (Legner 2005). 22 Varis çorapları, E14 ve E16 incelikteki düz örme makinelerinde örülmektedir. Düz örme teknolojisi kullanılarak varis çorabı örülürken, kullanılan iğne sayısı, sonuçta çorap çevresinde yer alan ilmek sayısı ilmek transfer imkanı sayesinde arttırılıp azaltılabilmektedir. Böylece nihai ürünün yapımında kullanılacak örme parçasının genişlik ve şeklinde varyasyonlar sağlanabilmektedir. Özellikle ağır varis hastaları için çorap kalitesi tedavide hayati önem taşıdığından bu hastaların her iki bacak ölçümünün doğru olarak alınması ve çorabın hastanın bacaklarının ölçüsüne göre üretimi büyük önem taşımaktadır Tüm bu sebeplerle düz örme makinelerinde yapılan varis çorapları yuvarlak tipteki çorap makinelerinde üretilenlere göre göreceli olarak yüksek kaliteyi temsil etmektedir (Legner 2005, Clark ve Krimmel 2006). Günümüzde; düz örme teknolojisi ile varis çoraplarının üretiminde yeni gelişmeler görülmektedir. Bu gelişmelerden biri, elektronik düz örme makinesinin kullanıldığı, yenilikçi bir sanal mühendislik motoru olan Scan2Knit’tir. Şekil 1.18.’de bu teknolojinin iş akışı görülmektedir. Şekil 1.18. Scan2Knit Teknoloji Platformu KAYNAK: Dias ve ark. 2007, s.7 (Şekil:7) Toplardamar rahatsızlığı olanlarda kullanılan kompresyon giysilerinin kişiye özel tasarım ve üretimini sağlamak için sisteme üç boyutlu görüntü teknolojisi entegre edilmiştir. Her bir bacağın boyutlarını belirlemek için kişi, üç boyutlu görüntü tarayıcı ile ölçülmekte, taranan görüntü hekime ulaşmakta, hekimin önerilerine göre belirlenen 23 çorap özellikleri internet ortamında çorap üreticisi firmanın elektronik düz örme makinesine aktarılmaktadır. Bu amaçla Stoll Marka CMS serisi düz örme makineleri kullanılmaktadır. Düz örme makinesindeki pozitif iplik besleme sistemi ve çorap örülüşü sırasında makine başında gösterilen özen sayesinde bu ürünler tekrar aynı özelliklerde üretilebilmektedir. Böylece sistem, kişiye özel kompresyon giysilerinin doğru üretim ve bakımını mümkün kılmaktadır. Scan2Knit sistemi bacak ülseri eğitim kliniğinde kullanılmak üzere tasarlanmıştır. Bu sistem orjinal nokta koordinatlarını (nokta bulutu) kullanmakta ve üç boyutlu tarayıcının renkli bilgi çıktılarından veri olarak yararlanmaktadır. Tarama sisteminde istenilen vücut bölgesi seçilebilmektedir. Önce çorap boyu veya kompresyon bölgesi seçilmekte, diğer tüm hesaplamalar otomatik olarak gerçekleşmektedir. Belli bir noktadaki basınç tanımlanması ve ihtiyaç duyulan basınç dereceleri, örgü kumaş gerginliği hesaplamasıyla sonuçlanmaktadır. Basınç profilinin oluşturulması, üç boyutlu basınç profil döngüsü ile sağlanmaktadır. Esnek kumaş tarafından uygulanan basınç, kumaş yapısı ve kullanılan iplikle karakterize edilmektedir. Farklı kuvvet-uzama bölgeleri elde etmek için farklı kumaşlar uygun olabilmektedir. Bu nedenle farklı yapılar için gerekli olan çubuk ve sıra yoğunluğu, ilmek iplik uzunluğu gibi örme parametreleri, daha önce hazırlanmış veritabanlarından kullanılmaktadır. Bu veriler internet aracılığıyla giysi üretim merkezine gönderilmektedir. Tarama sisteminde belirtilen ilmek iplik uzunluğunun sağlanması için pozitif iplik besleme sistemi (TPF) ayarlanmaktadır. Bu besleme sistemi (TPF) ile tasarlanan basınç profili kabul edilebilir sınırlar içerisinde sağlanmaktadır. Yapılan incelemeler ile pozitif besleme sisteminin %1,2’den düşük doğruluk ve tekrarlanabilirliğe sahip olduğu, bunun ise yüksek doğruluk payıyla kompresyon giysi üretimini sağladığı tespit edilmiştir (Dias ve ark. 2007). 1.2.3.2. Varis çorabı üretiminde kullanılan yuvarlak örme makineleri Dünyanın ilk örme makinesi Đngiltere’de William Lee tarafından 1589 yılında üretilen, esnek uçlu iğneli düz iğne yataklı çorap makinesidir. Üretilen kumaş yanlardan 24 dikilerek çoraba dönüştürülmüştür. Örme makinesinin iğne yatağının dairesel bir şekile dönüşmesi 1798 yılında Monsievi Decroix tarafından düşünülmüş, pratik kullanıma uygun ilk yuvarlak örme makineleri ise 1836’da Fransa’da Jonve tarafından geliştirilmiştir. Bu ilk yuvarlak örme makineleri, küçük çaplı çorap üretimine uygun makinelerdir (http://www.tekplatform.com, 2009). Günümüzde çorap makineleri silindir sayısına göre tek ve çift silindirli olmak üzere iki ana başlık halinde sınıflandırılabilir. -Tek silindirli çorap makineleri Tek silindirden oluşan bu makineler rib örgü öremezler, sadece düz örgü çalışılabilir. Üretilen çorapların esneklikleri ve dayanıklılıkları nispeten düşüktür. Bu makinelerde üretilen çoraplar, çabuk aşınır, boydan çekme görülür. Tüm olumsuzluklara rağmen moda eğilimlerine hızlı cevap verebilecek yapısal esneklikte olmaları nedeniyle piyasada kabul görmektedirler. Bu tip makineler arsında en eski olanlar Corona, Đdeal ve Moretta’dır. Yeniler arasında ise Irmak, Lonati, Moncenisio, Rumi, Sangiacomo ve Matec sayılabilir. Yeni nesil makinelerde düz örgü-jakar pozisyonu yapılabilmektedir. Tek silindirli çorap makinelerinde iğneler silindirik iğne yatakları üzerine yerleştirilmiştir. Modern makinelerde silindir hareketlidir ve üzerindeki iğnelerin hareketleri sabit çelik (kam) sistemleri ile sağlanmaktadır. Silindirler iki farklı tipte üretilebilmektedir: Đğne duvarları takılıp çıkarılabilenler ve iğne duvarları sabit olanlar. Silindir üzerindeki iğne sayısı makinenin inceliğini belirleyen önemli bir faktördür. Buna göre, örneğin 3 ½” çapında 100 (veya daha altı) iğneli bir makine “kalın” olarak tanımlanırken, bayan çoraplarının üretiminde kullanılan 3 ½“ çaplı 400 iğneli bir makine “ince” olarak tanımlanabilmektedir. (Candan 2004). -Çift silindirli çorap makineleri Üst üste yerleştirilen iki silindirden oluşan bu makinelerde üst silindir ters, alt silindir düz örgü yapmaktadır. Đğneler hem alt hem de üst silindirde çalışabildiklerinden 25 elde edilen kumaş yapısı oldukça esnek ve dayanıklıdır. Moda eğilimlerinden etkilenmeyen klasik çorapların üretiminde sıklıkla tercih edilmektedirler. Bu yüzden de çift silindirli çorap teknolojisi günümüze kadar önemli bir değişikliğe uğramamıştır. Tek silindirli makinelere göre daha makine yapısı daha karmaşık olduğundan daha pahalıdır. Çift silindirli makinelerde yapılacak uygun değişiklikler ile tek silindirli çorap makinelerinde üretilebilecek çorapları üretmek mümkündür. Ayrıca bu tip makinelerde düz örgü, jakar örgüsü ve LL örgü çalışılabilmektedir. Teknolojik gelişmeler sonucu kapak plakası da olan tek silindirli makinelerin gelişmesiyle gerçek rib kenarlı çorapları çift silindirli örme makinelerinde olduğundan daha ucuza imal etmek mümkün olmuştur. Üstelik bu makinelerde ajur desenleri, intersia tekniği ile örülen baklava desenleri ve sarma ipliği ile oluşan desenler gibi çift silindirli makinelerde üretilemeyen veya verimli şekilde yapılamayan desenler de üretilebilmektedir (Candan, 2004). Varis çorabı üretiminde E24 ve E32 incelikteki tek silindirli çorap makineleri kullanılmaktadır. Şekil 1.19.’da varis çoraplarının üretiminde kullanılan örme makinesinin fotoğrafı verilmiştir. Yuvarlak örme teknolojisinde, örücü iğneler silindir iğne yatağı üzerine dizilirler. Dairesel olan bu iğne yatağı sürekli aynı yöne doğru dönerek üzerinde taşıdığı iğnelerin iğne yatağına temas konumunda olan platformda yerleşmiş kamlar içindeki yolu izleyerek ilmek, askı ya da atlama yapmasını sağlar. Şekil 1.19. Varis çoraplarının üretiminde kullanılan örme makinesinin fotoğrafı KAYNAK: http://www.sigvaris.com, 2008 26 Düz örme makinesinden farklı olarak dairesel iğne yatağında mevcut iğne sayısının tamamı üretimde her sırada kullanılmak zorundadır. Bu durumda ürün çapını değiştirmek için kumaş eninde yer alan ilmek sayısını arttırıp azaltmak mümkün olamamaktadır. Varis çorabı üretiminde çorap genişliğinin, çorabın hastanın bacağına uygulayacağı basınca etkisi büyüktür. Çorabın hastaya yararlı olabilmesi için hastanın bacak ölçülerine göre üretilmesi gerekmektedir. Çorap eni hasta bacak ölçülerine göre değişmelidir. Bu sebeple tek silindirli çorap makinelerinde varis çoraplarının eninin değiştirilebilmesi için dolgu ipliğinin gerginliği ve/veya ilmek boyu değiştirilerek bazı şekil değişiklikleri sağlanabilmektedir. Şekil 1.20’de yuvarlak örme tekniğinde üretilen çeşitli kompresyon çoraplarının fotoğrafları verilmiştir (Clark ve Krimmel 2006). (a) (b) (c) Şekil 1.20. Yuvarlak örme tekniğinde üretilen çeşitli kompresyon çoraplarının fotoğrafları (a)Burnu kapalı diz altı varis çorabı (b)Merz CC4 MED ile üretilmiş burnu açık diz altı varis çorabı (c) Pendolina-Süper ile üretilmiş burnu dikişle kapatılacak olan antiemboli çorabı KAYNAK: (a)Clark ve Krimmel 2006, s.3 (Şekil:4) Günümüzde; yuvarlak örme teknolojisi ile kompresyon çoraplarının üretiminde yeni gelişmeler görülmekte, çorap makinesi üreticileri yeni varis çorabı makineleri piyasaya sunmaktadır. LONATI firması, yüksek teknolojiye sahip tıbbi giysiler için yeni, tek silindir iğne yataklı elektronik örme makinesi L40ME’yi piyasaya sunmuştur. 1,2,3. basınç 27 sınıflarında tıbbi çorap, elastik bandaj ve dizlik gibi tıbbi giysilerdeki talebi karşılayabilmek için üretilen bu makine E5 incelikte ve 4 sistemlidir. Makinenin çapı 4 inçtir, ancak 4½, 5, 5½ ve 6 inç olmak üzere farklı çaplarda üretilebilmektedir. Ürün tasarımında DIGRAPH 3 PLUS adlı yazılım kullanılmaktadır. Her sistemde 2 elektronik desen davulu seçimi imkanı mevcuttur: Birinde askı birinde ilmek yapılmaktadır. Makine çalışma hızı 400-500 devir/dakikadır. Elektronik gerilim kontrol cihazı bulunmaktadır. YoYo dinema cihazı ile maksimum 12 elastik ipliğin sağımı ve gerilimi kontrol edilmektedir. Maksimum 4 iplik fren sensörü ve MPP motorlu kaplanmış elastik iplik gerdirici cihaz bulunur. En çok dört adet Nuda elastan iplik besleyici, Elan 21 Memminger tipi iplik besleyici bulunabilmektedir (http://www.lonati.com, 2008).. Lonati grubundaki Matec firmasınca tasarlanan Pendolina-Süper adlı çorap makinesi ise erkek ve kadınlar için topuk ve burun takviyeli tıbbi giysilerin üretimi amacıyla geliştirilmiştir. 4-6 inçe aralığında 5 farklı çapta 176-641 adet iğneli, tek silindirli çorap makinesidir. 4 sistemli, 4 iğne seçim noktalı, 600devir/dakika hızdadır. 16 seviyeli 4 aktivatör ile elektronik iğne seçimi yapılmaktadır. Đçe dışa hareketli kam blokları bireysel olarak adım motorları ile kontrol edilmektedir. Elastomerik iplikler dahil her türlü iplik ile çalışabilmektedir (http://www.matec.it, 2009). Harry Lucas firması medikal ve spor uygulamaları için basınç çorabı üretimi amacıyla RME tipi çorap makinesini geliştirmiştir. Çapları 4”-7“ arasında olan bu makinelerin incelikleri E12-32 arasında olabilmektedir, maksimum 300devir/dakika hızda çalışır. Kolay programlanabilir elektronik kontrol birimi mevcuttur. Elektronik kontrol sayesinde ilmek boyutları 0,01 mm adımla ayarlanabilmektedir. Elastik iplik beslemede ise bu adımlar % 0,1’dir. Bu makinede standart olarak bir elastik iplik besleyici bulunmakta, 7 iplik kılavuzu 1 sistem, 5 iplik kılavuzu 3 sistem, 3 iplik kılavuzu 2 ve 4 sistem uygulanabilmektedir. Her iplik yatırım sisteminde programlanabilir seçim bloğu bulunmaktadır. Seçim olasılıklarına bağlı olarak ilmek, askı ve atlama olmak üzere 3 yol tekniği bulunmaktadır. Her iplik yatırım sistemi için bir elastik kıskaç bulunan makinede opsiyonel olarak; 28 - Kullanım alanına bağlı olarak çeşitli ön besleme cihazlarının seçim imkanı - Đplik kılavuzu sayısı sistem başına 7 üniteye dek ayarlanabilir - Vakum pompası (kompozit dizayn) - Daha fazla elastik iplik besleyici - Sistem başına bağımsız ilmek ayarı (2/3/4 sistem) - Pantolon bölümü örülürken 4 sistem örmede mikromesh seçimi - Tek tek iğne seçim imkanı - Đplik durdurma imkanı - Đplik yatırım sistemi başına ikinci elastik baskı kelepçesi sunulmaktadır (http://www.lucas-elha.de, 2009) Merz firmasının CC4-MED tipi tek silindirli, 4 sistemli çorap makinesi, tıbbi kompresyon çorabı, anti emboli çorabı, dizlik ve bileklik üretilebilmek için tasarlanmıştır. Çapları 3”-6“ arasında olan bu makinelerin incelikleri E16-34 arasında olabilmektedir, maksimum makine hızı 33/4 inç makine için 370 devir/dakikadır. Seçilen makine inceliği değerine bağlı olarak bu makinede basınç sınıfı 1, 2, 3 olabilen çoraplar üretilebilmektedir. Tıbbi çorapta topuk takviyesi önemlidir, takviyeli topuk yapılabilen bu makinede opsiyonel olarak takviyeli burun da üretilebilmektedir. Merz marka pozitif iplik besleme sistemleri, varis çorabına kompresyon kazandırmada önemli rol oynayan dolgu ipliğinin her bir mesh sırasında kontrollü beslenmesini ve iplik geriliminin kontrol edilmesini sağlamaktadır. Entegre çift bordür uygulaması, çift bordürlerin, elastik bordürlerin ve çift burun üretimine olanak sağlamaktadır. Makine konstrüksüyonu farklı makine birimlerini rahatlıkla ulaşılabilecek şekilde tasarlanmıştır. Silindir çevresindeki hava vanalarının pozisyonu sayesinde çok kısa reaksiyon süreleri elde edilebilmektedir. Đğne seçiminde 4 WAC aktivatörler kullanılmaktadır. Đlmek boy ayarı step motorla 0,01 mm hassalıkta sağlanmaktadır. Platinler step motorla ayarlanmaktadır. Mekanik dil açıcı iğne bulunur. 8/6/6/6 iplik parmağı bulunabilir. Tüm iplik parmaklarında atlama (yüzme) pozisyonu mevcuttur. Dört lastik kelepçe, programlanabilir iki bıçak, iki Merz pozitif iplik besleyici bulunmaktadır. Opsiyonel olarak iki ilave lastik kelepçe, ilave Merz pozitif iplik besleyicileri, BTSR KTF 100 HP, Memminger Digi One ve Memminger EFS-610 eklenebilir. (http://www.merz- maschinenfabrik.de, 2009). 29 Merz firmasının firması ITMA 2007 fuarında CC4 MED tipi, 4 ¾ inç çaplı 296 iğneli E20 incelikli çorap makinesini sergilemiştir. Şekil 1.21.’de Lonati Marka Medicale L-ME Model, Matec marka Pendolina-Süper model, Harry Lucas Marka RME model ve Merz Marka CC4 MED model tek silindirli çorap makinelerinin fotoğrafları verilmiştir. (a) (b) (c) (d) Şekil 1.21. (a) Lonati Marka Medicale L-ME model (b) Matec Marka Pendolina-Süper Model (c) Harry Lucas Marka RME model (d) Merz Marka CC4 MED model tek silindirli çorap makinelerinin fotoğrafları KAYNAK: http://www.lonati.com, 2009, http://www. Matec.it, 2009, http://www.lucas-elha.de, 2009, http://www.merz-maschinenfabrik.de, 2009) 1.2.3.3. Varis çorabı üretiminde kullanılan düz ve yuvarlak örme makinelerinin kıyaslanması Düz ve yuvarlak örme tekniklerini kıyaslarsak; her ikisi de, ısmarlama ve hazır giyim çorapların üretiminde kullanılmaktadır. Yine de, kişinin bacak boyutlarına uygun olarak kişiye özel üretilen “ısmarlama ürünler” çoğunlukla düz örme makinelerinde üretilmektedir. Çünkü bu üretim tekniği ile “daha iyi şekillendirme yapılabilmektedir”. Genel olarak, varis çorabı üretiminde kullanılan düz örme makinelerinin incelik değerleri E14 ve E16 iken yuvarlak tipteki varis çorabı makinelerinin incelik değerleri E16 ve E34 naralığındadır. Bu durumda makine inceliği değerlerine bağlı olarak daha 30 kalın iplik kullanılması gerekeceğinden ve de iğne yatağındaki iğneler arası mesafe de daha çok olacağından düz örme makinesinde üretilen kumaşlar, yuvarlak örme makinelerinde üretilenlere göre daha kaba olacak, “Daha ağır gramajlı” ve genellikle “daha kalın” kumaş kaliteleri üretilecektir (Clark ve Krimmel 2006). Varis çorabı üretiminde düz örme makinesi kullanımının avantajları: -Tüm kumaş boyunca sabit gerilim ve kumaş kalitesi sağlanabilir. -Yuvarlak örme makinesinde olduğu gibi boyut ve gerilim adaptasyonu için ilmek boyunu değiştirmeye ve iplik gerilimini ayarlamaya gerek yoktur. (çap değişimini iğne sayısını arttırarak sağlar) -Tek bir makine ile tüm çorap bedenleri üretilebilir. Farklı boyutlu çorapları üretebilmek için iğne yatağı çapını değiştirmeye gerek yoktur. -Özel uygulamalar sayesinde yuvarlak örme makinesinde üretilenlerden daha ağır kompresyon çorapları üretilebilir. Daha ağır çorap kaliteleri; lenf ödemi ya da yanık deri bölümlerinin tedavisi için gereklidir. Bu çorapların faydası; daha yüksek basınç oranları ve güçlü konstrüksiyon nedeniyle cildin katlandığı yerlerde kumaşın cildi rahatsız edici olmasını engeller. Çünkü çorap bacağı sıkıca sardığı halde, bacak derisini büzüştürmez. -Düz örme makinesinde tüm şekiller üretilebilir, böylece aynı makinede sadece basınç çorapları değil; eldiven, kolluk gibi diğer kompresyon ürünleri de üretilebilir. Varis çorabı üretiminde düz örme makinesi kullanımının dezavantajları: -Düz örme ürünler, yuvarlak örmeye göre daha yavaş üretilir; dolayısıyla daha pahalıdır. -Bu ürünler, “şekillendirilmiş üretim” tarzı üretilir; yani hala overlok dikişle birleştirilmesi gerekir. Ancak düz örme makinelerinde özel teknolojiler sayesinde ör-giy tekniği ile dikişsiz çorap örmek de mümkündür. 31 Genellikle; standart tipteki kompresyon çorapları yuvarlak örme makinesinde üretilir. Daha ucuz, daha düşük kompresyon ve dikişi olmadığı için daha şık kompresyon ürünleri üretilmesi sağlanır. Ancak, daha yüksek kompresyon sağlayan ürünlerle tedavi edilebilecek olan çeşitli hastalıkların tedavi ve bakımı için kişiye özel üretilen ve daha güçlü olan düz örme ürünler kullanılmaktadır. Organ kesilmesi, yanık sonrası yara izi tedavisi, lenf ödemi, çeşitli damar hastalıkları vb gibi. Çizelge 1.1’de düz ve yuvarlak örme makinelerinde üretilen varis çoraplarının karakteristikleri özetlenmiştir (Clark ve Krimmel 2006). Çizelge 1.1. Düz ve yuvarlak örme makinelerinde üretilen varis çoraplarının karakteristikleri Düz örme Yuvarlak örme - Operasyonda iğne sayısını -Operasyondaki iğnelerin değiştirilebilir. sayısı değiştirilemez. -Dolgu ipliği hemen hemen -Dolgu ipliği gerginliğini Şekil kontrolü gerilimsiz beslenir ve son değiştirerek ya da ilmek ürünün şeklini etkilemez. yüksekliğini değiştirerek. Đnç başına iğne sayısı 14 – 16 (kaba kumaş) 24 – 32 (ince kumaş) Daha kalın; Daha ince; –tedavi için gerekli kumaş –Kozmetik olarak daha Đplik kalınlığı katılığı ve kalınlığını şık sağlayabilir KAYNAK: Clark ve Krimmel 2006, s.3 (Çizelge:1) 1.2.4. Varis çorabı üretiminde uygulanan konfeksiyon ve bitim işlemleri Kompresyon çoraplarına örme prosesinden sonra şekil verme, boyama ve paketleme işlemleri yapılmaktadır. Örme prosesi esnasında kompresyon çorapları, az ya da çok gerilime maruz kalmakta, bu durum iki ardışık çorap arasında boyut farklılığı yaratmaktadır. Şekil verme prosesi ile çoraplara “stabilize edilmiş bir boyut” verilmekte boyut farklılıkları önlenmeye çalışılmaktadır. Şekil verme prosesi, iki adımdan oluşmaktadır: 32 Boyama prosesinden önce ürünün “örme” relaksasyonu yapılmaktadır. Örgüler, kalıplama (şekillendirme) makinesinde ya da buharla ütülenerek relakse edilmektedir. Ön fiksaj çorabın boyama prosesine hazırlanması için yapılmaktadır. Ön fikse işleminden sonra boyama işlemi yapılmaktadır. Bir boyama turu yaklaşık beş saattir ve yıkama, boyama, kurutma olmak üzere üç adımdan oluşmaktadır. Boyanan çoraplar, ön fiksaj için kullanılan makinede şekillendirilmektedir. Bu proses, iyi bir renk tutumu ve temiz bir görünüş sağlamaktadır. Şekil 1.22.’de varis çorapları için kullanılan fikse ve kurutma makineleri gösterilmektedir (http://www.sigvaris.com, 2008). (a) (b) Şekil 1.22. Varis çorapları için (a) Fikse makinesi (b) Kurutma makinesi KAYNAK: http://www.sigvaris.com, 2008 1.2.5. Varis Çoraplarını Kullanım ve Bakım Talimatları Öncelikle önerilen çorabın hastaya uygun ebatta ve tipte olması gerekmektedir. Kullanım kolaylığı tip seçiminde göz önünde bulundurulması gereken önemli bir faktördür. Hekim tarafından farklı şekilde önerilmediği sürece varis çorabının doğru kullanımı için çorap sabah yataktan kalkmadan, bacaklar bir müddet (5-10 dk) kalp seviyesi üzerinde tutulduktan sonra giyilmelidir. Bacakların aşağıya sarkıtılarak çorabın giyilmesi veya yataktan kalktıktan bir müddet sonra giyilmesi doğru bir yaklaşım değildir, tedavi edici etkisi azalır. Çorabın giyilmesini kolaylaştıran aparatların kullanılması doğru giymeye faydalı olabilir. 33 Giyildiğinde özellikle eklem seviyelerinde çorapta kırışıklıkların, katlantıların bulunmaması gerekmektedir, çorap pürüzsüz şekilde bacağa oturmalı ve onu sarmalıdır. Oluşan katlantılar çorap aşağıdan yukarı doğru sıvazlanarak giderilmelidir. Gün içinde aşağı kayan çorabın zaman zaman yukarı doğru sıvazlanarak yerleştirilmesi gerekir. Aşağı kaymayı önleyen likralı çorapların veya jartiyer benzeri aparatların kullanılması yararlı olabilir. Çorap giyildiğinde bacakları aşağıdan yukarıya doğru bir miktar sıktığı hissedilmelidir. Bu hissedilmiyorsa hekime danışılmalıdır. Gün içerisinde çorap çıkarılmamalıdır. Çorabın çıkarılmasının zorunlu olduğu hallerde çorapsız geçirilen süre mümkün olduğunca az olmalı, ayakta durmaktan kaçınılmalı ve mümkün olduğunca bacaklar uzatılarak kalp seviyesinin üzerinde tutulmalıdır. Çorap tekrar giyilmeden önce 20-30 dk. uzanılarak bacaklar kalp seviyesinin üzerinde kaldırılmalı ve ardından yukarıda anlatıldığı şekilde giyilmelidir. Çorap gece yattıktan sonra bacaklar aşağıya sarkıtılmadan çıkarılmalı ve bundan sonra ayağa kalkılmamalıdır. Varis çorapları kirlendiğinde üretici firmanın kullanım kılavuzunda tavsiye ettiği şekilde yıkanmalı ve kurutulmalıdır. Varis çorabının yıkanması ve kuruması esnasında aynı niteliklerdeki yedek çorap kullanılmalıdır. Varis çorapları yapısında sentetik elastik maddeler bulundurur. Bu maddeler allerjiye neden olabilir. Çorabın kullanımı esnasında kızarıklık, kaşıntı, şişme, sulanma, yara açılması gibi şikayetler oluşursa derhal hekime danışılmalıdır. Allerjik olmayan maddelerden yapılan çoraplar mevcuttur ve bunlar tercih edilebilir. Varis çoraplarının bünyesinde bulunan ve asıl etkiyi sağlayan elastik bileşenler zaman içerisinde aşınarak etkinliklerini kaybederler. Bu çorabın yararlı etkisinin azalması hatta tamamen ortadan kalkması ile sonuçlanır. Üretici firmalar bir yıla kadar çorabın kullanılabileceğini belirtseler de önerilen 6 ayda bir çorabın değiştirilmesidir. Çorapta yırtılma, aşınma, gevşeme fark edilmiş ise aynı özellikte yenisi ile değiştirilmelidir. Bacağın çok şiş olduğu durumlarda alınan varis çorabı bu şişme geçtikten sonra bol gelebilir. Böyle bir durumda mutlaka hekime danışılarak uygun ebatta yeni bir çorap 34 temin edilmelidir. Varis çorabı kişiye özeldir. Çorabı bir başkasının giymesine izin verilmemelidir (http://www.varis.gen.tr, 2007). Varis çorabını giyerken ve çıkarırken bazı talimatlara uyulması gerekmektedir. Giyerken, el çorabın içine sokulup, topuktan tutularak erkek çoraplarında olduğu gibi tersine çevrilmelidir. Çorabın koncu hafifçe topuğun üstünden kaydırılarak bileğe kadar getirilmelidir. Çorap şekil 1.23.’de olduğu gibi ayağa geçirilmeli ve çorabın topuğunun ayak topuğuna iyice oturmasına dikkat edilmelidir. Şekil 1.23. Varis çoraplarının giyilmesi KAYNAK: http://www.varisler.com, 2007 Çıkarırken, çorabın koncu tek elle tutulup aşağıya hafifçe çekilerek kıvrılmalıdır. Çorap yavaş yavaş aşağı doğru kaydırılmalıdır. Bu durumda çorap iki kat oluşturur. Çorap yavaşça topuğun üstünden kaydırılmalıdır. Bu şekilde çorabın hem kolay hem de yıpranmadan çıkması sağlanır. Şekil 1.24.’de varis çoraplarının çıkarılması gösterilmektedir (http://www.romed.com.tr, 2007). Şekil 1.24. Varis çoraplarının çıkarılması KAYNAK: http://www.varisler.com, 2007 35 1.3. Varis Çorapları Đle Đlgili Standartların Đncelenmesi Varis çorapları daha genel adı ile “Tıbbi kompresyon çorapları” için kalite ve test spesifikasyonlarını içeren çeşitli uluslara ait ulusal standartlar mevcuttur. Bu standartlar varis çorabı üreticilerinin önderliğinde, kompresyon giysi standartları baz alınarak hazırlanmıştır. “Tıbbi Kompresyon Çorabı” adlı bu standartlar, TS ENV 12718:2006 Türk standardı, RAL-GZ 387:2000 Alman standardı, BS-6612:1985 Đngiliz standardı, ve ASQUAL:1999 Fransız standardı olarak sayılabilir. CEN 12718 adlı bir “Avrupa standardı” oluşturulmasına çalışılsa da uzlaşma sağlanamadığından bu standart, 2005 yılında iptal edilmiştir (Clark ve Krimmel 2006). Mevcut çeşitli ulusal varis çorabı standartlarında genel olarak aşağıdaki başlıklar yer almaktadır: -Terim ve tanımlar: Bu bölümde varis çoraplarına özel kavramlar tanımlanmıştır. -Çorap üretimi ve paketlenmesi konularındaki gereksinimler: Bu bölümde çorap üretimi ve paketlenmesi konularındaki gereksinimler belirtilmiştir. -Çorap dizaynı: Bu bölümde örme konstrüksiyonunun “düz iğne yataklı makinede örgü tekniği ile şekillendirilmiş dikişli çorap” ya da “ örgü tekniği ile şekillendirilmiş tek ve çift yüzlü dikişsiz çoraplar” olabileceği belirtilmiştir. Çorap dizaynında topuk yer alması gerektiği, çorabın açık yada kapalı burunlu olabileceği ifade edilmiş, çorabın dikiş ve kenar özelliklerinden söz edilmiştir. Ayrıca çoraba şekil verilişinin sadece örme tekniği ile olabileceği, kimyasal bitim işlemi ya da ısı ile çoraba form verilmesinin uygun olmayacağı, sadece çorabın düzeltilebileceği belirtilmiştir. -Malzeme: Çorap materyalinin tanıtıldığı bu bölümde kullanılan iplik hammaddesi ve iplik yapısı ifade edilmiştir. -Çorap tipleri: Diz altı, diz üstü, kalça seviyesi, külotlu çorap olmak üzere dört tip çoraptan söz edilmektedir. -Kalite kontrol, işaretleme ve etiketleme: Varis çorabı standartlarında ayrıca, çorap boyutları, uzayabilirlik-pratik uzama-kompresyon-kompresyon sınıfları vb gibi kompresiv davranış ve varis çorapları spesifikasyonları da yer almaktadır. Bu başlıklar aşağıda detaylı olarak incelenecektir (TS ENV 12718,2006, RAL-GZ 387,2008, BS- 6612,1985). 36 1.3.1. Varis çorabı boyutlarının incelenmesi TS ENV 12718, CEN ENV 12718 ve RAL-GZ 387 Tıbbi kompresyon çorabı (varis çorabı) standartlarında “Standart boyutlu çoraplar için” Şekil 1.25.’deki bacak uzunluk ve çevrelerine bağlı olarak belirlenen çorap bedenleri belirtilmiştir. Ölçme noktalarının tanımları ise Çizelge 1.2.’de verilmiştir (TS ENV 12718, 2006, CEN ENV 12718, 2001, RAL-GZ 387, 2008). Şekil 1.25. Đnsan bacağındaki ölçme noktaları, uzunlukları ve çevre ölçüleri KAYNAK: TS ENV 12718, 2006, s.5 (Şekil:1 ) Kompresyon çoraplarının gereken etkililiği göstermesi; bacak ölçümlerinin doğruluğuna ve bu ölçümlere dayalı olarak doğru ürünün seçimine bütünüyle bağlıdır. Doğru giysi seçimini kesinleştirecek ana nokta hastada yapılan ölçümlerdir. Ölçüler mümkünse sabah erken saatlerde, tercihen hasta uzun süre ayakta kalmadan önce veya hiçbir egzersiz yapmadan önce alınmalıdır. Bu veriler bacağın şiş olmadığı anlamına gelir. Eğer sabah erken saatlerde, ya da hasta uzun süre ayakta kalmadan önce ölçü alınamadıysa, bacaklar ölçü alınmadan önce uzun süre yatay pozisyonda 37 dinlendirilmelidir. Çevre ölçüleri genellikle diz, baldır, ayak bileği ve uyluğun en üstünden alınmalıdır. Ayak ölçüleri de buna dahil edilmelidir. Şekil 1.26.’da kompresyon çorabı için bacak ölçümünün yapılışı gösterilmektedir. Çizelge 1.3’de ise kompresyon çorapları için bacak ölçümleri ile oluşturulan Scholl Ultima Firmasının ölçü kartı gösterilmektedir (Whitley 2002). Çizelge 1.2. Ölçme noktaları Ölçme Noktası Ölçme Noktalarının Açıklaması a Ayak taban topuk hattı A Ayak parmakları kökünden ayağın ucuna kadar olan bölüm B Ayak bileği çevresinin en az olduğu nokta B1 Aşil tendonunun baldır kaslarına dönüştüğü nokta C Baldırın çevresinin en geniş olduğu nokta D Tibial tuberostasisin hemen altı E Patella merkezinden dizin arkasına olan mesafe F K ve E noktalarının arası G Hasta ayakta iken K noktasının 5 cm altı H Trokanter major hizasından geçen hat K Kasığın orta noktası K1 Pubik simfiz seviyesi K2 Infra gluteal kıvrım seviyesi T Doğal bel çevresi X Ayağın ortası Y Ayağın üst kısmı Z Ayak parmağı ucu KAYNAK: TS ENV 12718, 2006, s.6 (Çizelge:2) (a) (b) (c) Şekil 1.26. Kompresyon çorabı için bacak ölçümlerinin alınışı (a) Bilek çevresi (b) Baldır çevresi (c) Baldır uzunluğu (AD) KAYNAK: http://www.diannesmastectomy.com, 2007 BS 6612:1985 Standardında ise diğer standartlardan farklı olarak sadece dört adet ölçüm noktasından bahsedilmektedir. Ölçüm noktalarından biri olan ayak uzunluğu, Şekil 1.27.(a)’da görüldüğü gibi ayak başparmağının en uç noktası ile topuk kısmının en 38 uç noktası arasında ölçülen yatay uzunluk olarak tanımlanmaktadır. Diğer ölçüm noktaları ise Şekil 1.27.(b)’de görüldüğü gibi belirtilen noktalardaki bilek, baldır ve uyluk çevreleri olarak tanımlanmaktadır. Ölçümlerin tercihen ayakta durur konumda ve vücut ağırlığının her iki ayak üzerinde de eşit olarak dağıldığı durumda alınması gerektiği belirtilmektedir. Çizelge 1.3. Kompresyon çorapları için Scholl Ultima firmasının ölçü kartı KAYNAK: Whitley 2002, s.74 (Şekil:4.4. ) (a) (b) Şekil 1.27. BS 6612:1985 Standardında ayak ve bacaktaki ölçüm noktaları (a) Ayak uzunluğu (b) Bacak çevre ölçülerinin konumları KAYNAK: BS 6612, 1985, s.3 (Şekil:1,2) 39 1.3.2. Varis çoraplarının kompresiv davranışının incelenmesi Tıbbi kompresyon standartlarının bu bölümünde esneme, pratik uzama, kompresyon, kompresyon sınıfları vb gibi varis çorabının kompresiv davranışını belirleyen faktörler tanımlanmaktadır. Esneklik: Çorabın esnetildiği durumda enine ya da boyuna yönde boyut değişiminin, çorabın kuvvet uygulanmamış durumdaki boyutuna oranının yüzde olarak ifadesidir. Kompresyon çorabı boyuna yönde en az %30, enine yönde ise en az %120 esnetilebilmelidir. Kişiye özel olarak üretilen çoraplar ise, uyluk ve kasık olarak tanımlanabilecek olan Şekil 1.25’deki F ve G ölçüm bölgelerinde enine yönde en az %80 esneyebilmelidir (RAL-GZ 387, 2000, TS ENV 12718, 2006). Esneklik testi için çorap uzunlamasına kesilerek açılır. Đlmek ve sıraları düz tutarak, ölçme noktası B ve en üstteki ölçme noktaları (D, F veya G)’de her iki deney yönünde de (uzunluk ve genişlik) 100 mm uzunluk 50 mm genişlikte deney numuneleri kesilir. Đleri derecede gerilebilir overlok dikişlerle, gerilme yönünde deney parçalarına uzunlamasına kenarlardan overlok yapılır. Numune, genişliği 50 mm’de korunacak şekilde, boyunlanmayı önleyen aralayıcılarda 3 kenarından eşit uzaklıkta tutularak gerilim ölçme cihazına kıskaçlanır. Deney numunesine 50 mm/dakika hızla 5 daN’lık bir yük uygulanır. Sonuçtaki uzaklık (l1) milimetre cinsinden kayıt edilir. Esneklik E, yüzde olarak denklem (1.1) kullanılarak tayin edilir. l1 – l0 E = ––––––––– .100 % ………………………………………………………(1.1) l0 Burada; l1: 5 daN’lık yükte milimetre cinsinden ifade edilen uzunluk, l0: 50 mm, E: yüzde olarak ifade edilen uzama. 40 Pratik uzama: Varis çorabının bacak üzerinde çevre doğrultusundaki uzaması olarak tanımlanabilir. Bu değer esnetilmemiş durumdaki çorap çevresine oranlanıp yüzde olarak ifade edilmektedir. Kompresyon: Varis çorabınca bacak üzerine uygulanan basınçtır. Pratik uzama sırasındaki esneme kuvvetinden hesaplanmaktadır (TS ENV 12718, 2006). 1.3.3. Varis çoraplarının kompresyon sınıflarının incelenmesi Özel tıbbi gereksinimleri karşılamak için varis çorapları farklı kompresyon derecelerinde üretilmektedir. Basınç aralıkları, varis çorabının hastanın bilek bölümüne (Şekil 1.25’deki B bölümü)uyguladığı kompresyon aralıklarına dayanmaktadır. Çorap tarafından bacağa uygulanan kompresyon kademelidir: Ayak bileğinde en kuvvetli değerde iken (minimum 14 mmHg), bacağın yukarısına doğru çıkıldıkça bacağa uyguladığı kompresyon azalır. Bu tasarım, genişleyen toplardamarları sıkıştırarak kanın bacaklardan yukarı doğru ve kalbe geri hareketine yardım eder. Şekil 1.28.’de kompresyon çoraplarının bacağa uyguladığı kademeli kompresyon şematik olarak gösterilmektedir (Whitley 2002, Wegen-Franken 2006, Lawrence ve Kakkar, 1980). Şekil 1.28. Tıbbi kompresyon çoraplarının bacağa uyguladığı kademeli kompresyon KAYNAK:http://www.varicoseveindoctor.com,2007,http://www.newlook.com.sg,2008 41 Avrupa çoraplarının çoğu “sınıf 1:En zayıf basınç uygulayan” ve “sınıf 4: En güçlü basınç uygulayan” olmak üzere dört basınç sınıfı altında gruplandırılmaktadır. Çizelge 1.4.’de çeşitli ulusal standartlardaki varis çorabı sınıflandırmalarının kıyaslanmıştır. Çizelgede varis çoraplarının bacağa uyguladığı basınç mmHg olarak verilmiştir. Tüm sınıflarda basınç dereceleri bilek bölgesinde %100’den başlayarak diz çevresinde %70’e ve sonuç olarak üst bacakta %40’a kadar düşmektedir (Legner 2005). Çizelge 1.4. Çeşitli ulusal standartlardaki varis çorabı basınç sınıflandırmaları (mmHg) Đngiliz Fransız Alman Avrupa Türk Standartlar BS6612: RALGZ387: CEN ENV TS ENV ASQUAL 1985 2000 12718 12718 Test HATRA IFTH HOSY CEN CEN Metodu Sınıf I 14 – 17 10 – 15 18 – 21 15-21 15-21 Sınıf II 18 – 24 15 – 20 23 – 32 23-32 23-32 Sınıf III 25 – 35 20 – 36 34 – 46 34-46 34-46 Sınıf IV - > 36 > 49 > 49 > 49 KAYNAK: Clark ve Krimmel 2006, s.4 (Çizelge:2) Standartlardaki çorap sınıflandırmaları incelendiğinde, aynı sınıf aralığı için basınç derecelerinde farklılık olduğu görülmektedir. Bu durum, çeşitli ulusal standartların basınç ölçüm metotlarının da farklı oluşu ile açıklanabilir. Örneğin Alman standardında Hosy cihazı kullanılırken Đngiliz standardında Hatra test cihazı kullanılmaktadır. Avrupa Standartlaştırma Komisyonu tarafından teklif edilen sınıflandırma ise aşağıdaki şekildedir: -Sınıf I: 15-21 mmHg: Hafif bir basınç sağlar. Yüzeysel damarlarda, varis oluşumunun başında ve şişkin bileklerde kullanılmaktadır. Uzun mesafeli yolculuklarda da kullanılması önerilmektedir. -Sınıf II, 23-32 mmHg: Orta dereceli bir basınç sağlar. Orta şiddetteki varisli damarlarda ve hafif ödemlerde kullanılmaktadır. Ayrıca; tedavide kullanılabileceği gibi bacak ülserlerinin oluşumunu ve tekrarını önlemede koruyucu amaçlı olarak da kullanılabilmektedir. 42 -Sınıf III, 34-46 mmHg: Güçlü bir basınç sağlar. Varisli damarların ciddi olduğu durumlarda ve büyük çaptaki ödemlerin oluşumunda kullanılmaktadır. Kronik toplardamar yetersizliği durumunda bacak ülserlerinin tedavisinde ve önlenmesinde kullanılmaktadır. -Sınıf IV, >49 mmHg: Çok güçlü bir basınç sağlamaktadır. Lenf ödemi, çok şiddetli kronik toplardamar yetersizliğinde kullanılması önerilmektedir (Ramelet 2002). Yukarıdaki özellikleri sağlayabilecek en etkili çorap tasarımı için halen hiçbir uzlaşma bulunmamaktadır. Hatta ideal olarak tasarlanıldığına inanılan çoraplar bile beklenen etkileri göstermemektedir. Pek çok tıbbi çalışmada kullanılan diz üstü kompresyon çorapları, Şekil 1.29.’da görüldüğü gibi ayak bileğinde 18 mmHg, baldırda 14 mmHg, dizde 8 mmHg, diz üstünde 10 mmHg, ve uylukta 8 mmHg basınç uygulamaktadır. Ancak, bu basınçların optimal olup olmadığı bilinmemektedir. Ayrıca bazı araştırmacılar, diz altı çorapların, diz üstündekilerden daha etkili olduğunu düşünürken bazıları da dereceli olmayanları tercih etmektedir. Koruyucu çorapların kullanıldığı bir çalışmada ise; çorapların %98’inin, ayak bileğinden dize doğru 18-14-8 ideal basınç derecesini uygulamada başarısız olduğu, hatta %54’ünün ters bir derecelenme gösterdiği görülmüştür (Schulz ve ark. 2005). Şekil 1.29. Diz üstü antiemboli çoraplarında kompresyon dereceleri KAYNAK: http://www.newlook.com.sg/TEDAntiembolismStockings.asp, 2007 Basınç sınıflandırmasına rağmen, aynı üretici ya da farklı üreticilerden alınan “aynı kompresyon sınıfındaki” kompresyon çorapları arasında belirgin farklılıklar vardır. Bu durum, hekimin hasta için en uygun kompresyon çorabını seçmesinde zorluk yaratabilecektir. Uygun kompresyon çorabı seçimi, hastalığın etkilediği alana ve 43 hastanın kadın veya erkek oluşuna bağlıdır. Doktor, “Az, orta, güçlü” gibi gerekli basınç derecesine veya “1, 2, 3” gibi basınç sınıflarına göre karar verebilecektir (Wegen-Franken 2006, Whitley 2002). 1.3.4.Varis çorapları için test metotlarının incelenmesi Çeşitli ulusal “Varis çorabı standartlarındaki” test metotları farklılık göstermektedir. 1.3.4.1. TS ENV 12718 ve CEN ENV 12718 Standartlarındaki test metotları TS ENV 12718 ve CEN ENV 12718 Standartlarında; büyüklük tanımlamalarına uygun olarak, çorap numunesinin belli pozisyonlarda gerilmesi için gerekli dairesel kuvvetin ölçülmesi ile kompresyon özellikleri tanımlanmaktadır. Kompresyon ölçümü için CEN test cihazı kullanılmaktadır. Çorabın kompresyon özelliklerinin deneye tabi tutulması için kullanılan yöntem; büyüklük tanımlamasına uygun olarak yanlara doğru ve uzunlamasına eşzamanlı gerildiğinde, genişliği boyunca çorap tarafından oluşturulan kuvvetin ölçülmesi prensibine dayanmaktadır. Ölçülen kuvvet, denklem (1.2) deki Laplace formülü kullanılarak basınca çevrilmektedir: (F x π) P=───────…………………………………………..…………………………...(1.2) (L x C) Burada; P = kompresyon (hPa cinsinden) F = 6. çevrim yükü sonunda uygulanan kuvvet (cN cinsinden) L = merkezdeki çubuğun uzunluğu (cm cinsinden) C =.ölçüm noktasındaki çorabın çevresi (cm cinsinden) 44 Deneye tabi tutulacak standart çorabın her bir büyüklük ve uzunluğu için en az iki numune deneye tabi tutulmaktadır. Sipariş üzerine imal edilmiş çoraplar için ise bir numune deneye tabi tutulmaktadır. Deney yapılmadan önce, EN 26330:1993/6A’ya uygun olarak çorap bir kere yıkanır, daha sonra 2 dakikadan uzun olmayan süreyle santrifüj yapılır ve EN 26330:1993’ün mod C’sine uygun olarak düz kurutma işlemi yapılır. Deney yapılmadan hemen önce çorap en az 12 saat süre ile şartlandırılır ve EN 20139:1992 Madde 2.2.1’de verilen ortamda ölçmeler yapılır (TS ENV 12718, 2006, CEN ENV 12718, 2001). 1.3.4.2. RAL-GZ 387 Standardındaki test metotlarının incelenmesi RAL-GZ 387 Standardı; boyuna yönde belirli bir uzunluk ve enine yönde belirli miktarda esnetilme ile çorapta çevresel doğrultuda oluşan kuvvetin ölçülmesi prensibine dayanmaktadır. Kompresyon ölçümü için HOSY kompresyon test cihazı kullanılmaktadır. Kompresyon, denklem (1.3) deki Laplace formülüne uygun olarak hesaplanmaktadır: Pi = 20 . π . (Fi / Ui)…………………………………………………………….…….(1.3) Burada; Pi = i. ölçüm noktasında kPa cinsinden kompresyon Fi = i. ölçüm noktasında N / cm cinsinden uygulanan kuvvet Ui = i. ölçüm noktasında cm cinsinden bacak çevresi i = 1’den 20’ye kadar olan ölçüm kıskaçları Deney yapılmadan önce, DIN EN 26 330/6A’ya uygun olarak çorap bir kere yıkanır, daha sonra 2 dakikadan uzun olmayan süreyle santrifüj yapılır ve DIN EN 26 330, Metot C’ye uygun olarak düz kurutma işlemi yapılır. Bu işlemden sonra çorap, DIN EN 20139, Madde 2.2.1 ‘e göre en az 12 saat süre ile şartlandırılır (RAL-GZ 387, 2008). 45 1.3.4.3. BS 6612 Standardındaki test metotlarının incelenmesi BS 6612 Standardı; belirli miktarda gerilen kumaşa, bacağın uzunluğu boyunca çeşitli noktalarda bastırılan ölçüm kafasıyla kumaşta çevresel doğrultuda oluşan kuvvetin ölçülmesi prensibine dayanmaktadır. Bu değer, basınç değerine dönüştürülmektedir. Kompresyon ölçümü için HATRA test cihazı kullanılmaktadır. Ölçülen kuvvet değeri denklem (1.4) kullanılarak mmHg cinsinden basınç değerine dönüştürülmektedir: P = (4 x t) / g………………………………………………………………………....(1.4) Burada; P = mmHg cinsinden basınç t = ölçülen kuvvet g = cm cinsinden çevre Deney yapılmadan önce, BS 4923’e uygun olarak 40 ºC’de çorap bir kere yıkanır, daha sonra yine BS 4923’e uygun olarak düz kurutma işlemi yapılır. Bu işlemin amacı; üretim sırasında giysiye uygulanan bitim işlemleri sebebiyle kompresyon özelliği üzerinde oluşabilecek herhangi bir geçici etkiyi elimine etmektir. Üretim sırasında oluşan bu etkiler, normal yıkama ile kolaylıkla uzaklaştırılabilir. Bu işlemden sonra, BS 1051’e uygun olarak çorap en az 16 saat süreyle standart şartlarda kondüsyonlanır. Bu işlemin son 30 dakikası boyunca çorap serbest olarak asılır (BS 6612, 1985). 1.4. Varis Çorabı Standartları Dışındaki Test Metotlarının Đncelenmesi Bu bölümde çeşitli ulusal “Varis çorabı standartlarında” yer alan test metotlarından farklı olarak -Varis çorabını üreten tekstil sektörü açısından özellikle örme kumaşlarda önemli bir performans göstergesi olan patlama mukavemeti ve -Varis çorabının hastalarca verimli kullanımı ile ilgilenen tıp sektörü için önemli bir performans göstergesi olan kompresyon testleri ele alınacaktır. 46 1.4.1. Varis çorapları için patlama mukavemeti testi Patlama mukavemeti, belirli şartlar altında kumaş yüzeyine dik açı ile uygulanan kuvvet vasıtasıyla kumaşı gererek koparmak için gereken basınç veya kuvvettir. Aynı anda çeşitli yönlerde kuvvet etkisinde kalan tekstil materyallerinin mukavemetinin ölçümü için alternatif bir test metodudur. Bu tip materyallere paraşüt kumaşları, çadır bezleri, yelken bezleri, filtreler ve çuvallar gibi gerilmenin (stresin) gerçek anlamda önemli olduğu kumaşlar örnek gösterilebilir. Patlama mukavemeti daha çok teknik veya endüstriyel kumaşlar olarak nitelendirebileceğimiz bu kumaşlar dışında, kumaş uzaması en önemli özelliklerinden biri olan örme kumaşlarda da diğer mukavemet testlerine göre daha fazla uygulanmaktadır. Tabii ki giysilerin dirsek ve diz bölgelerinde maruz kaldıkları kuvvetler düşünülürse, diğer bazı giysilik kumaşlar için de patlama mukavemeti testlerinin anlamlı olacağı söylenebilir. Patlama mukavemetinin teknik kumaşlar dışındaki uygulama alanlarını çekme testlerinin özellikle de kopma mukavemeti testlerinin uygun olmadığı kumaşlar olarak genellenebilir. Bilindiği gibi, kopma mukavemeti testleri genellikle atkı ve çözgü yönü kesin olarak belirlenebilen ve bu yönlerdeki mukavemetleri ayrı ayrı ölçülen dokuma kumaşlar için kullanılmaktadır. Fakat örme kumaşlar, danteller ve dokusuz yüzeyler gibi kumaşlarda mukavemetin maksimum olduğu yönler belirgin değildir. Örme kumaşlarda kopma ve yırtılma deneylerini yapmak ve bu deney sonuçlarına güvenmek mümkün değildir. Test sırasında kumaş kenarları kıvrılır ve numune genellikle bozulur. Patlama mukavemeti bu kumaşların mukavemetinin değerlendirilmesinde çekme testlerinden daha iyi bir seçenek olabilir. Kumaşların patlama mukavemetinde iplik mukavemeti, ipliklerin esnekliği ve kumaş yapısı numune davranışını belirleyen önemli faktörlerdir. Bir patlama mukavemeti testi sırasında kumaşa tüm yönlerde aynı şekilde kuvvet etkidiği zaman kumaşın tümü aynı uzama etkisinde kalır. Öncelikle kumaşın zayıf ipliklerden kopacağı düşünülür. Oysa bu tamamen doğru değildir. Kopma ilk olarak kopma uzaması en düşük olan yönde gerçekleşir. Bunun en düşük mukavemete sahip yön olması şart değildir. Mukavemetli iplikler daha az esnektir esneme limitlerine daha çabuk ulaşır ve 47 önce kopar. Đpliklerin kıvrımlılığı da patlama da önemli rol oynar. Kıvrımlılığı düşük iplikler daha çabuk esneme sınırlarına ulaşacaklar ve yüksek kıvrımlılara göre önce kopacaklardır. Patlama mukavemeti ölçümlerinde diyafram yöntemi ve bilyalı patlama mukavemeti test yöntemi olmak üzere iki test yöntemi kullanılmaktadır (Okur 2002, Özdil 2003). 1.4.1.1. Diyafram yöntemi Bu yöntemde patlama mukavemeti, dairesel bir kumaş örneğini kopartıncaya kadar germek için uygulanan en düşük akışkan basıncı olarak tanımlanmaktadır. Bu yöntemle çalışan bir patlama mukavemeti ölçerinde kumaşı yüklemek için elastik bir diyafram kullanılmaktadır. Numune kumaş elastik bir diyafram üzerine konulur ve patlayıncaya kadar diyaframın altına artan pnömatik (hava) veya hidrolik (su veya gliserin) basınç uygulanır (EN ISO 13938-2, TS 393). Diyaframın arkasındaki sıvının basıncı kumaştaki gerilmenin (stresin) ölçüsü olarak kullanılmaktadır (Okur 2002, Özdil 2003). Patlama mukavemeti deneyi kumaşın 5 farklı yerinde tekrarlanır. Patlama mukavemeti her zaman basınç birimleriyle kullanılır. En çok kullanılanlar kg/cm2, kp/cm2, N/m2, kPa dır (Özdil 2003). Bu testin dezavantajı, kumaş örneğine verilebilecek uzamadaki sınırdır. Diyafram testi makinedeki diyaframdan daha fazla uzama yeteneğine sahip olan kumaşlarda kullanılmaz. Bu durum, çoğunlukla yüksek bir uzamaya sahip örme kumaşların test edilmesinde güçlük çıkarabilir (Okur 2002). Bu testin çoğu varis çorabına uygulanması mümkün değildir. 1.4.1.2.Bilyalı patlama mukavemeti test yöntemi Bilyalı patlama mukavemeti testi daha çok yüksek uzama yeteneğine sahip örme kumaşlarda uygulanmaktadır. Ayrıca Đngiliz standartlarında bilyalı mukavemet ölçeri ile kaplanmış kumaşların patlama mukavemetinin ölçümüne ilişkin bir standart da vardır (BS 3424). Bu testte,patlama mukavemeti belirli şartlar altında kumaş yüzeyine dik açıyla uygulanan ve kumaşı gererek koparan kuvvet olarak tanımlanmaktadır (Okur 2002). 48 Bilyalı patlama mukavemeti testi standart bir çekme cihazına takılan bir aparat kullanılarak gerçekleştirilebilir. Testte 25.4 ± 0.005 mm (1.0000 ± 0.0002 inç) çaplı parlatılmış çelik bir bilya gerilmiş kumaş örneğine bastırılır ve kumaşın delinmesi için gereken kuvvet kaydedilir. Kumaşın gerilmesi için kullanılan halka-kıskaç mekanizmasının iç çapı 44.450 ± 0.025 mm (1.750 ± 0.001 inç) dir. Çene hızı ilgili standartlarda 305 ± 13 mm/dk olarak önerilmektedir. TS 7126 ve ASTM D 3787-80a da bilyalı patlama testi için kullanılacak aparatın CRT tipi bir çekme cihazına takılması önerilmekte ise de aparatın hem çekme hem sıkıştırma hareketi yapabilecek şekilde çalışan Instron benzeri bir çekme cihazına takılması daha kolay bir çalışma sağlayacaktır. Kumaş örneklerinin kenar uzunluğu en az 125 mm olan kare veya çapı en az 125 mm olan daire şeklinde olması bir kumaş için 10 test yapılması önerilmektedir. Şekil 1.30’da çekme cihazına takılı olan patlama mukavemeti test cihazı gösterilmektedir (Okur 2002, Ball Burst Test D 6797, 2007). Şekil 1.30. Test öncesi kumaş numuneli patlama mukavemeti test cihazı KAYNAK: Anonim 2005b, s.1 (Şekil:1) Sonuç sadece kuvvet birimleri ile ölçüldüğü için bu testin sonuçları diyafram tipi patlama testinin sonuçları ile direkt olarak karşılaştırılamaz. Bilyalı patlama testinin avantajı uygun bir aparat kullanılarak standart bir üniversal çekme cihazı ile gerçekleştirilmesi ve ayrıca diyafram testinde olduğu gibi kumaş örneğinin uzaması için bir sınır bulunmamasıdır (Okur 2002). 49 1.4.1.3. Örme kumaşların patlama mukavemeti ile ilgili çalışmalar Bayazıt (1995), % 100 Pamuk, Ne18 ve Ne20 OE Rotor ipliklerle, E18 incelikli tek yataklı yuvarlak örme makinesinde, 3 farklı sıklıkta ördüğü RL-düz örgü ve tek askılı lakost örgüdeki kumaşlar üzerinde yaptığı patlama mukavemeti ölçüm sonuçlarını şöyle özetlemiştir: “ Đnce iplikten örülen numuneler için bir genelleme yapmak mümkün değilse de, daha kalın iplikten örülen düz örgülerin patlama mukavemeti değerleri daha yüksektir. Đlmek iplik uzunluğu arttıkça, patlama mukavemetinde çok az da olsa azalma görülmektedir. Her iki örgü yapısı için relaksasyon işlemlerinin kumaşın patlama mukavemetinde bir etkisi bulunmamaktadır.” Kavuşturan (2002), % 100 akrilik ipliklerle örülen atkı örme dış giysilik kumaşlara uygulanan RL-düz örgü, 1x1 rib, 2x1 rib, 3x1x1x1 rib, tekli pirinç, çiftli pirinç ve Selanik olmak üzere 7 farklı örgü yapısının, kumaşların patlama mukavemeti üzerine etkilerini belirlemek için yaptığı deneylerin sonuçlarını şöyle özetlemiştir: ……“ Uygulanan örgü yapısının kumaşın patlama mukavemetine istatistiksel olarak önemli etki yaptığı görülmüştür. 3x1x1x1 rib ve 1x1 rib örgüler kumaşın patlama mukavemetine benzer etki yapmaktadır. Tekli pirinç, çiftli pirinç ve selanik örgülerin etkisi de birbirine benzerdir. Diğer örgülerin etkileri birbirinden farklıdır. Patlama mukavemeti değerinin en düşük olduğu kumaşlar tekli pirinç, çiftli pirinç ve selanik örgülerden üretilenlerdir. En yüksek olduğu yapı ise 3x1x1x1 rib örgüdür. Patlama mukavemeti için en düşükten en yükseğe doğru sıralama; tekli pirinç, Selanik, çiftli pirinç, RL, 2x1 rib, 1x1 rib ve 3x1x1x1 rib şeklindedir.” Instron firması, farklı kimyasal işlemlerin kumaşın mekanik özellikleri üzerine etkisini incelemek için dört farklı kumaş numunesine, ASTM D 6797 nolu standarda göre patlama mukavemeti testi yapmıştır. Patlama mukavemeti testi, 100 librelik yük hücresi ve Instron patlama mukavemeti aparatına sahip 3345 nolu evrensel test sistemi kullanılarak yapılmıştır. Kumaş numunesi, alttaki dairesel mengeneye yerleştirilip sabitlenmiştir. Üstteki bilya, patlama meydana gelinceye kadar 12 in/dak lık bir hızla 50 aşağıya indirilmiştir. Patlama meydana geldiğinde test durdurulmuş ve bilya, başlangıç konumuna döndürülmüştür. Patlamanın meydana geldiği maksimum yük kaydedilmiştir. Her bir numune için ortalama ve standart sapma sonuçları belirlenmiştir. Sonuçlar incelendiğinde, Instron test konfigürasyonun patlama mukavemetini başarılı bir şekilde ölçebildiği görülmüştür (Anonim 2005b). 1.4.2. Varis çoraplarının bacağa uyguladığı kompresyonun incelenmesi Kompresyon, çorabın bacağa uyguladığı basınç olarak tanımlanmaktadır. Bacağa uygulanan kompresyon, toplardamar hastalıklarının tedavisinde etkili bir müdahaledir ve çorap yardımı ile toplardamarların aşağı doğru akışını önlemeyi ve çevresel ödemi azaltmayı hedefler. Kompresyonun etkisi, büyük ölçüde, dinlenme ve yürüme esnasında uygulanan kompresyonun derecesine bağlıdır (TS ENV 12718 2006, Ramelet 2002). Aktif ve pasif olmak üzere iki farklı kompresyon tanımlanmaktadır: -Pasif kompresyon:(destek), elastik olmayan bandajlar yardımıyla uygulanmaktadır. Elastik olmayan bandaj, kas kasılması ile bir basınç kuvveti yaratarak kas hacminin artışını engeller. Bu yüzden, pasif kompresyon kas kasılması esnasında en aktif durumdadır, tıpkı yürürken (çalışma basıncı) olduğu gibi, buna karşın hareketsiz durumda ise neredeyse tamamen pasiftir (dinlenme basıncı). Hareketsiz iken, bandaj, az basınç uygular ya da hiç basınç uygulamaz. Orta dereceli atardamar yetersizliği olan hastalarda uygulanabilir. -Aktif kompresyon: Hem hareketsiz durumda hem de egzersiz durumunda iken elastik ortopedik bir malzeme tarafından uygulanır. Elastik liflerin az veya çok geri çekilme kuvvetleri, bacakta, kas kasılması ile arttırılan aktif bir basınç sağlar. Aktif kompresyon, yatalak veya hareketsiz hastalar için dayanılmaz olabilir. Atardamar yetersizliklerinde tedaviye uygun değildir. Aktif ve pasif kompresyon, çok tabakalı bandajlarda olduğu gibi kombine edilebilir. Kompresyon çoraplarının basınç ölçümü için tek veya en iyi yol olarak bilinen bir sistem yoktur. Basınçları belirleyebilmek için indirek ve direk olmak üzere iki farklı 51 yöntem mevcuttur. Kompresyon ile uygulanan basıncın derecesi, mmHg veya kPa birimli basınç olarak “direk” ölçülebildiği gibi Laplace kanunundan yararlanılarak da hesaplanabilmektedir. “Đndirek” ölçüm olarak tanımlanan bu metotta “Kompresyon çorabı ile sarf edilen basınç”, çorap geriliminin deri yüzey alanının yarıçapına oranı olarak tanımlanmaktadır. Böylece, yüzey alanı (ayak bileği) belirgin şekilde dışbükey olduğu andaki kompresyon, sadece yuvarlak olduğu andakinden (orta bacak, uyluk) daha kuvvetlidir. Kompresyon, içbükey alanların üzerinde yuvarlatılmış tamponlar kullanılarak tamamlanmalıdır. Ayrıca, basıncın yerel olarak arttırılabilmesi için ülserin üzerine bir pad yerleştirilebilmektedir (Ramelet 2002). Tıbbi çalışmalarda basıncın, bir çorabı diğerinden ayıran tek parametre olmadığı diğer bir önemli parametrenin de, çorabın elastisite veya eğim değeri olan katılık faktörü olduğu belirtilmiştir. Klinik çalışmalarda, kronik toplardamar yetersizliğinde kompresyon tedavisinin etkisinin, çoğunlukla iki faktöre bağlı olduğu belirtilmiştir: -Hastalıklı bacak üzerindeki çorabın arayüz basıncı ve -Materyalin ayakta durma ve yürüme esnasındaki performansını belirleyen katılık özelliği. Katılık, bacak çevresindeki 1 cm lik artışa karşılık basınçtaki artış olarak tanımlanmaktadır. Çoğunlukla kas hareketleri ile oluşmaktadır. Sadece kompresyon sınıfı ve örme tekniği değil, tıbbi kompresyon çorabının katılık değeri de hastalara çorap tavsiyesinde önemlidir (Geest ve ark. 2000, Partsch ve ark. 2006b). 1.4.2.1. Varis çoraplarının indirek metotla basınç ölçümü Đndirek basınç ölçümlerinde, hesaplamalar Laplace kanunu kullanılarak yapılmaktadır. Đnsan bacağının G1 çevreli silindirik bir modelinde uygulanan basınç P ve W genişliğindeki örme kumaşın çevre kuvveti F arasındaki ilişkiyi tanımlayan temel denklem (1.5), Laplace formülü ile tanımlanmaktadır: 52 2.π.F P = ——––…………………………………………………………………………...(1.5) G1.W F – W genişlikteki örme kumaşın kuvveti, cN, G1 – Bacağın (veya silindir) çevresi, cm, W – Örülen kumaşın genişliği, cm, P – Örme kumaş tarafından sarf edilen basınç (Maklewska ve ark. 2006). Bant genişliğinin 30 mm olduğu düşünülürse Laplace Kanunu (1.6); F(r) 2πF(r) F1(r) P = –––– = ––––– = 1.047 ––––……………………………………………...(1.6) rb 3C C F1(r): cN , C: cm , P: hektopaskal şeklini alır. Görüldüğü gibi; sürekli bir gerilim halinde, eğriliğin yarıçapındaki artışa karşılık basınçta bir azalış meydana gelmektedir. Bacağın çevre uzunluğu yukarı doğru artar, dolayısıyla sürekli bir gerilim halinde azalan bir basınç elde edilmektedir (Gaied ve ark. 2006). 1.4.2.2. Varis çoraplarının direk metotla basınç ölçümü Direk basınç ölçümlerinde, basınç sensörleri kullanılmaktadır. Đndirek basınç ölçümlerinde kullanılan silindirik yapı yerine, direk basınç ölçümlerinde insan bacağını modelleyen manken bacağı kullanılmaktadır. Direk basınç ölçümlerinde, aşağıdaki özelliklere sahip olan basınç sensörlerinin kullanılması tavsiye edilmektedir: • Sensör, ince ve esnek olmalıdır. • Sensörün hassas alanı ayarlanabilir olmalıdır; farklı uygulamalar (Bacak, el, ayak parmağı) ve farklı ölçüm bölgeleri için uygun olmalıdır. 53 • Sensör, deri tahrişi olmadan bacakla uzun süre temasta bırakılabilmelidir. • Hastanın aktif ya da pasif hareketi esnasında sürekli basınç ölçümüne izin veren ölçüm sistemleri tercih edilmektedir. • Sensörün kalibrasyonu kolay olmalıdır, çünkü her ölçümden önce kalibrasyon istenmektedir. • Aynı anda birkaç noktada eş zamanlı basınç ölçümlerine izin veren çoklu sensörler, tekli sensörlere nazaran tercih edilebilmektedir. "Đdeal" bir basınç sensörünün bazı özellikleri, Çizelge 1.5’te gösterilmektedir (Partsch ve ark. 2006a). Çizelge 1.5. “Đdeal Sensör” özellikleri Boyut Esneklik Dayanıklılık Güvenilirlik Aşırı yükleme toleransı Elektronik basitlik Düşük fiyat Düşük histerisis Az creep Sıcaklık ve nem değişikliklerinden etkilenmeyen Sürekli çıktı Uygulanan basınca doğrusal yanıt Yüksek deneme oranı Bölgeyi biyolojik parametrelerle tutarlı çalıştırmak Kesinlik Kararlılık (zaman< 0.1 saniye, genlik< 0.1 mmHg) Đncelik Değişken sensör boyutları KAYNAK: Partsch ve ark. 2006a, s.226, (Çizelge:1) Seksenli yıllardan beri, tıbbi kompresyon ürünlerinin uyguladığı maksimum basıncı ölçmek amacıyla farklı basınç sensörleri kullanılmış olan pek çok araştırma mevcuttur. 1984'te, Cheng ve arkadaşları, elektro-pnömatik bir basınç dönüştürücüsü geliştirmiştir. Bu sistemde bir hava kesesi, el pompası yardımıyla havayla doldurulmuş ve kesedeki elektrotlar ayrıldığı zaman oluşan arayüz basıncı kaydedilmiştir. 54 Diğer bir çalışmada ise Oxford basınç monitörü kullanılmıştır. Pnömatik elektrotlu sensör, giysilerin altına yerleştirilmiş ve göstergenin kaydettiği ölçüm yazdırılmıştır. Elektrotların şişmesi ve basıncın ölçümü otomatik hale getirilmiş ve elde edilen verilerin portatif bir monitöre yollanması sağlanmıştır. Bir sonraki çalışmada, akışkan madde ile doldurulmuş bir sensörle birleşik basınç dönüştürücüsü “transducer” kullanılmıştır. Yemeklik bitkisel yağ ile doldurulan düz, disk şeklindeki bir sensör hücresi ve hortumlardan oluşan, ticari olarak da bulunabilen “elektro-pnömatik sensörler”dir. Dönüştürücü, uygulanan basınca orantılı olarak bir çıktı üreten entegre devreli piezo-dirençli basınca-hassas bir cihazdır. Sawada 1993’te, kateter tüpe ve bir hava pompasına bağlı olan lastik bir balonun kullanıldığı 0-120 cm H2O aralığında basınç ölçebilen pnömatik basınç monitörünü kullanmıştır. Başka bir teknik, direk derialtındaki basıncı ölçmektedir. Bir iğne, sürekli düşük akışlı bir basınç dönüştürücüsüne bağlanmış ve derialtına sokulmuştur. Kısa bir dengeleme periyodundan sonra, dinlenme anındaki derialtı basıncı mmHg olarak elde edilmiştir. Hastaya uygun basınçlı ürünün giydirilmesi sonrasında ölçüm tekrarlanmıştır. Doksanların sonunda, mürekkep sensörlerini temel alan yeni bir teknik gündeme gelmiş, iki farklı sensör, tanımlanmıştır: -Iscan sistemi, ince bir plastik film substratına iletken mürekkeple basılmış dirençli sensörlerden oluşmaktadır. Basınç altında dirençteki değişiklikler, uygulanan normal basınca orantılı olan çıktı sinyallerini üretmektedir. -FlexiForce sensörleri, elektrik rezistansı uygulanan kuvvetle değişen mürekkepli sensörlerdir. Maalesef yazarların hiçbiri, klinik koşullarda ölçümlerin yeteri kadar tekrarlanabilirliğini göstermeyi başaramadı. Çizelge 1.6, çeşitli basınç sensörlerini göstermektedir (birçoğu ticari olarak mevcuttur). Çizelge 1.7’de sensörlerin bazı avantajları ve dezavantajları gösterilmektedir (Kerckhove ve ark. 2007). 55 Çizelge 1.6. Arayüzey basınç sensörlerinin çeşitleri Oxford Basınç Monitörü (Talley Ltd, Ramsey, Hampshire, UK) Talley Pressure Evaluator (Talley Ltd) MST MKIII Salzmann (Salzmann Medico, St Gallen, Đsviçre) Dijital Arayüz Basınç Ölçeri (Next Pnömatik, pnömatik-elektrik Generation Co., Temecula CA, ABD) ya da pnömatik-piezoelektrik Scimedics Pressure Evaluator Pad (Vista Medical, Winnipeg, MB,Kanada) Kikuhime (Meditrade, Soro, Danimarka) Juzo Test Cihazı (Elcat, Wolfratshausen, Almanya) Sigat Test Cihazı (Ganzoni-Sigvaris, St. Gallen, Đsviçre) MCDM-I (Mammendorfer Inst. Piezoelektrik Physik, Münih, Almanya) Strathclyde Basınç Monitörü, (Strathclyde Üniversitesi, Đskoçya) Akışkan madde-doldurulan, FlexiForce (Tekscan, South akışkan madde-doldurulan-dirençli. Boston, MA, ABD) Skip Air pack Analyzer (AMI Co., Japonya) FSR, FSA (Vista Medical, Winnipeg, MB, Kanada) Fscan, Iscan (Tekscan, South Boston, MA, ABD) Rincoe SFS (Rincoe and Associates, Golden, CO, ABD) Dirençli ve deformasyon ölçer MCDM (Mammendorfer Inst. Physik, Münih, Almanya) Fontanometer (Gaeltec Ltd, Dunvegan, Isle of Skye, Đskoçya) Diastron (Diastron Ltd, Andover, Hampshire, UK) Kapasitif Kulite XTM190 (Kulite Semiconductor ) KAYNAK: Partsch ve ark. 2006a, s.227, (Çizelge:2) 56 Çizelge 1.7. Sensörlerin bazı avantajları ve dezavantajları Avantajlar Sınırlamalar Dinamik ölçüm, sadece ekstra özel Đnce ve esnek sondalar. Pnömatik Dönüştürücüler malzemeyle mümkündür. Sıcaklık ve Ucuz, kolay ve kullanışlı. histerisiz için hassas. Doldurulduğu zaman kalın, Akışkan Madde Doldurulan Esnek, dinamik ölçümler. hareket esnasında problemler. Đnce sensörler, Eğriliğe, sert ve kalına hassas, uzun Rezistans dinamik ölçüm. vadeli ölçümler için faydalı değil. KAYNAK: Partsch ve ark. 2006a, s.227, (Çizelge:3) 1.5. Varis Çorapları Đçin Basınç Ölçüm Sistemleri 1.5.1. Đndirek ölçüm metoduna göre çalışan basınç ölçüm sistemleri 1.5.1.1. Presstest cihazı Presstest cihazı ile basınç testleri, düz bir bacak modeli formunda olan bir ölçüm ünitesi kullanılarak gerçekleştirilir. Ünite, bir bilgisayara bağlıdır. Ölçümler, herhangi bir mengene veya kavramalar olmaksızın iç kenardan çorabı gererek yapılmaktadır. Çoraba beş kez esneme ve gevşeme uygulanırken, belirlenen noktalardaki çevre kuvvetleri, ünite üzerine yerleştirilmiş olan 10 tensometrik ölçek ile ölçülür. Şekil 1.31’de Presstest cihazı gösterilmektedir (Maklewska ve ark. 2006). Şekil 1.31. Presstest cihazı [23] KAYNAK: Maklewska ve ark. 2006, s.113 (Şekil:6) 57 1.5.1.2. CEN test metodu Boyut spesifikasyonlarına göre eş zamanlı olarak yanlamasına ve uzunlamasına esnetildiği zaman, eni boyunca çorap tarafından oluşturulan kuvvetin ölçümüdür. Ölçülen kuvvet Laplace formülü kullanılarak basınca dönüştürülür. Bu metot, çorabın mekanik özelliklerini belirlemek için kullanılmaktadır. Şekil 1.32’de CEN test cihazı gösterilmektedir (CEN ENV 12718, 2001). Şekil 1.32. CEN test cihazı KAYNAK: http://www.terapiacompressiva.it, 2007 1.5.1.3. HOSY test metodu Hohenstein test cihazı “HOSY” (HOhenstein-SYstem), boyuna yönde belirli bir uzunluk ve enine yönde belirli miktarda esnetilme ile çorapta çevresel doğrultuda oluşan kuvvetin ölçülmesinde kullanılmaktadır. Şekil 1.33’da HOSY test cihazı gösterilmektedir (RAL-GZ 387, 2008). Şekil 1.33. HOSY test cihazı KAYNAK: http://www.terapiacompressiva.it, 2007, http://www.hohenstein.de, 2008 58 HOSY test cihazı, yan yana yerleştirilen 20 adet gerilme sensöründen oluşmaktadır. Numune, uzunluğa göre 20 adet karşılıklı askı çiftleriyle emniyete alınır. Daha sonra enine ve boyuna yönde esnetilir. Kuvvet ve uzama değerleri, eşzamanlı bir şekilde yukarıya doğru 20 konum için kaydedilir. Kompresyon, ayak bileğinden uyluğa kadar her konum için hesaplanmaktadır. Dinamik ölçüm ile uzamanın basınç üzerindeki etkisi belirlenmektedir. Şekil 1.34’de HOSY işlem akışı gösterilmektedir (http://www.bsnmedical.co.uk, 2008, http://www.hohenstein.de, 2008). Şekil 1.34. HOSY ölçüm sisteminde işlem akışı KAYNAK: http://www.wilfried-ducm.fr/, 2008. Hohenstein enstitüsü (Bönnigheim, 09.12.2008), DIN 58133 ile ilişkili ekonomik hızlı testle, kompresyon ürünlerinin gelişmesinde üreticiyi desteklemektedir. HOSY, RAL GZ 387/1 ve/veya /2 ile uyumlu bir testtir. Test sonuçları, kompresyonun optimizasyonu için önemli referanslar sunar ve ürün gelişiminde anlamlıdır (http://www.hohenstein.de, 2008). 1.5.1.4. HATRA test metodu Dereceli kompresyon çorabı için Temmuz 1985’de bir Đngiliz Standardı olan BS- 6612 oluşturulmuştur. Bu standart, HATRA çorap basıncı test cihazının geliştirilmesi ile yapılmıştır. Bazı Avrupalı üye devletlerin başka ulusal standartları olmasına rağmen, Đngiltere Ulusal Sağlık Servisi gibi büyük tüketiciler, BS-6612: 1985 dereceli kompresyon çorabı (1985'te yayımlanmış, 1992'de ise yeniden onaylanmıştır), BS-7672: 59 1993 anti-emboli çorabı ve BS-7563: 1999 nolu dereceli destek çorabı standartlarını kullanmaktadır (Whitley 2002, Simmons 2007). HATRA sistemi, çorapların basınç profillerini ölçmek için kullanılan mekanik bir test modelidir. HATRA test metodunun kullanımının, çorap ile uygulanan basıncın derecesini ölçerken güvenilirliği önemli şekilde arttırdığı düşünülmektedir. Şekil 1.35’de HATRA test cihazının şematik çizimi ve fotoğrafı gösterilmektedir (Partsch ve ark. 2004, Simmons 2007). (a) (b) Şekil 1.35. HATRA test cihazının (a)Şematik çizimi (b) fotoğrafı KAYNAK: http://www.woundsuk.com, 2008, http://www.terapiacompressiva.it, 2007 HATRA test cihazı, giysi şekli verici ve ölçüm kafası olmak üzere iki ana parçadan oluşmaktadır. Çorap, insan bacağında çorabın giyilmesini modelleyen ayarlanabilir giysi şekli vericiye geçirilmektedir. Bacağın uzunluğu boyunca çeşitli noktalarda gerilen kumaşa karşı bastıran ölçüm kafası, kumaşta çevresel gerilim değeri göstermektedir. Bu değer, basınç değerine dönüştürülmektedir. Şekil 1.36’da HATRA cihazında test metodunun uygulanışı gösterilmektedir (Simmons 2007). 60 Şekil 1.36. HATRA cihazında test metodunun uygulanışı KAYNAK: Simmons 2007 s.9 (Şekil:1) 1.5.2. Varis çoraplarının direk metotla basınç ölçümü 1.5.2.1. SIGAT basınç ölçüm sistemi Ölçüm prosesinin prensibi, Blazek ve Schultz Ehrenburg tarafından 1997'de geliştirilmiştir.”SIGaT ®” adı altında Ganzoni şirketi tarafından pazarlanmaktadır. Şekil 1.37a`da görüldüğü gibi; basınç sensörü, bacak ve tıbbi kompresyon çorabı arasında yer alan plastik bir kesedir. Sensörler, kauçuk şeritler ile deri üzerine yerleştirilir ve bağlanır. Ölçümleri aza indirmek için maksimum sayıda sensör, aynı bölgeye eşit açısal aralıklarla yerleştirilebilir. Bu sayı belirlenirken, sensörlerin üst üste gelmemesine dikkat edilmelidir. Sensör sürekli akış halindeki hava ile doldurularak ölçüm gerçekleştirilmektedir. Sensördeki açıklıktan bir boru yardımıyla, basınç düzenleyici pompa ile bağlantı kurulur. Sensörü şişirmek için manuel pompa kullanılır, havanın dolaşımını açan bir düğme vardır. Hava basıncı düzenli olarak ölçülür. 61 Şekil 1.37. SIGaT ile basınç ölçüm prensibi: (a) Sensörlerin bacak üzerindeki yerleşimi, (b) Sensörün zamanın bir fonksiyonu olarak davranışı KAYNAK: Gaied ve ark. 2006, s.3022 (Şekil:4) Basınçtaki varyasyonlar, sensörün şişmesi esnasındaki dinamik davranışı göstermektedir. Ölçüm sırasında, zamana karşı basınçtaki ilk değişim, sensörün duvarlarının ayrıldığını göstermektedir. Đşte bu andaki basınç, bacakta tıbbi kompresyon çorabı tarafından uygulanan basınca eşittir (P0, Şekil 1.37b). Testin başlangıcında, sensör, basınçtaki artışa karşılık havası boşaltılmış olarak kalır. Basınç kompresyon değerine vardığı zaman ve aştıkça, sensör şişmeye başlar. Basınç; yeni bir yokuş ile artmaya devam eder. Bacaktaki ölçümlere başlamadan önce sensörler, su konteynırında bilinen bir derinliğe daldırılarak kalibre edilmektedir (Gaied ve ark. 2006). 1.5.2.2. Kikuhime basınç sensörü Kikuhime, portatif bir basınç ölçme ve görüntüleme cihazıdır. Taşınabilir boyutlardadır (9cm x 6cm x 2cm) ve 90g ağırlığındadır. Küçük, esnek ve hava ile doldurulabilen basınç kesesi 30x38 mm lik bir boyuta sahiptir ve sıfıra kalibre edildiğinde kalınlığı yaklaşık 2 mm’dir. Günlük 20 ölçüm olacak şekilde 5 yıllık uzun bir batarya ömrü vardır. Üç girişli aksesuar kullanılarak kikuhimeye aynı anda üç basınç kesesi bağlanabilir. Şekil 1.38a-b’de kikuhime basınç sensörü ve özellikleri gösterilmektedir (http://www.ttmeditrade.dk, 2008). 62 (a) (b) Şekil 1.38. (a) Kikuhime basınç sensörü (b) sensör özellikleri KAYNAK: Kerckhove ve ark. 2007, s.573, (Şekil:1), Anonim 2008 Monitöre bağlanan sensör, uygulanan basıncın doğru şekilde tespiti (+/-1mm Hg) için basınçlı bir çorap altına yerleştirilir. Kullanımı ve yerleştirilmesi kolaydır; oldukça doğru sonuçlar verir. Bu sensör, tedavinin kritik safhalarında uygulanan basıncın doğru seviyede olmasını garantilemek isteyen doktorlar için yararlı bir cihazdır. Kikuhime; eğitim, teknik hesaplama, kontrol, araştırma ve rutin hasta değerlendirmesi için kullanılabilir. Şekil 1.39a-c’de sensörün boyutları ve bacağa yerleştirilmesi gösterilmektedir (Anonim 2006, http://www.ttmeditrade.dk, 2008). (a) (b) (c) Şekil 1.39. (a) Kikuhime sensörü (b) basınç kesesi (c) bacağa yerleştirilmesi KAYNAK: http://www.wilfried-ducm.fr, 2008 63 1.5.2.3. Borgnis tıbbi çorap cihazı Borgnis tıbbi çorap cihazı, iç yüzeyinde 4 çift elektrik kontağı olan ince plastik bir tüpten oluşmaktadır. Küçük bir hava pompasına ve elektrikli basınç dönüştürücüsüne bağlıdır. Plastik tüp, baldırın orta kısmında bacak ile çorap arasına yerleştirilir. Çorap tarafından uygulanan basınç, kontakları kapatır ve ölçüm cihazı üzerindeki gösterge lambası aydınlanır. Hava, yavaşça tüpün içerisine pompalanır ve temas noktasındaki iç basınç, çorap tarafından uygulanan basınçtan daha yüksek olunca elektrik teması kesilir. Lamba, söner ve mmHg cinsinden basınç, dijital olarak kaydedilir (Cornwall ve ark. 1987). 1.5.2.4. Flexiforce arayüz basınç sensörü Deride çoraptan dolayı oluşan dış basıncı görüntülemek için çok kanallı ölçme sistemi kullanılır. Çoraplar ile uygulanan basınç, FlexiForce ara yüz basınç sensörleri kullanılarak ölçülür (Tekscan, AŞ. Boston, MA, ABD). Basınç sensörü, (0.127 mm) oldukça ince ve esnektir. Genişliği 14 mm ve tam uzunluğu ise 203 mm’dir. Sensörün bir ucunda, basınca hassas mürekkebin tepesinde, 9.525 mm çapında ve 0.127 mm kalınlığında gümüş bir dairesel sonda vardır. Gümüş sonda, iletken kurşun tabakaları oluşturarak sensörün diğer ucundaki algılama bölgesinden konektöre erişir. Kompresyon çorapları ile üretilen basınç sinyalleri, 10 Hertz deneme frekansıyla kaydedilir. Test sisteminin şematik diyagramı, Şekil 1.40’da gösterilmektedir. Test yapılmadan önce, her basınç sensörü, dikkatli şekilde kalibre edilmelidir (Liu ve Kwok 2005). Şekil 1.40. Test sisteminin şematik diyagramı KAYNAK: Liu ve Kwok 2005, s.617 (Şekil:1) 64 1.5.2.5. Thuasne araştırma ve geliştirme bölümünün basınç sensörü 40 mmHg nın üzerindeki yüksek seviyeli kompresyon çoraplarını uygulamak, çoğunlukla zor hatta imkânsızdır. Bu problemin üstesinden gelmek için özel bir teknik kullanılmaktadır: Yüksek seviyeli kompresyon çorabı yerine uygulama kuvvetini azaltmak suretiyle iki ya da üç adet düşük seviyeli kompresyon çorabı üst üste uygulanmaktadır. Şekil 1.41’de üst üste uygulanan iki kompresyon çorabı gösterilmektedir. Şekil 1.41. Üst üste uygulanan iki kompresyon çorabı KAYNAK: Stephen-Haynes 2006, s.74 (Şekil:3) Thuasne Araştırma ve Geliştirme Bölümünün tasarladığı ölçüm cihazı, üst kısmında açıklığı olan metal silindirden oluşan bir basınç sensörüne dayanır. Hava dolaşımı, küçük bir elektrik motorundan sağlanır. Çorabın en küçük çevresinin yerleştirildiği ayak bileğinin anatomik bir modeli olarak, çevresi 24 cm olan bir silindir kabul edilmektedir. Silindir üzerinde bulunan açıklık, hava dolaşımına ve bir manometreye bağlanır. Bu manometre ile ölçülen maksimum basınç, 60 mmHg dir. Şekil 1.42a-b’de cihazın fotoğrafı ve silindire geçirilmiş çorabın üstten görünüşü gösterilmektedir. (a) (b) Şekil 1.42. (a) Cihazın fotoğrafı (b) Silindir ve çorap (üstten görünüş) KAYNAK: Cornu-Thenard ve ark. 2007, s.270 (Şekil:1-2) 65 Tek bir çorap ya da üst üste giyilen çorap kombinasyonu silindir üzerine yerleştirildiğinde, elastik doku tarafından uygulanan tansiyon, açıklık üzerinde bir çöküntü oluşturur. Çorap tarafından oluşturulan bu çöküntüyü elimine etmek için silindir içerisine sabit basınçta hava enjekte edilir. Bir kontak dönüştürücüsü çöküntünün eliminasyonunu tespit eder ve hava enjeksiyonu hemen durdurulur. Direk okuyan bir sistem, tek bir çorap ya da üst üste giyilen çorap kombinasyonu tarafından uygulanan basıncı mmHg olarak gösterir (Cornu-Thenard ve ark. 2007). 1.5.2.6. Oxford basınç monitörü Oxford basınç monitörü MKII (Talley Ltd, Ramsey, Đngiltere), elektro-pnömatik bir cihazdır. Monitör, (Ağırlık, 8 kg; Boyutlar, 40x30x15 cm ) portatiftir ve pil ile çalışır. On iki adet elektro-pnömatik sensörün kaydına izin vermektedir. Sensör, pnömatik düz bir kese (0.3 mm yükseklik, 2 cm çap) ve 2 mm çaplı bir bağlantı tüpünden oluşmaktadır. Sensörler 1 den 12 ye kadar ardışık olarak çalıştırılır ve dakika başına seri halinde 16 ölçüm okunur (Hafner ve ark. 2000). 1.5.2.7. Air-Pack basınç sensörü Air-pack basınç ölçüm sistemi, yumuşak bir materyalin yüzey basıncını ölçmek için geliştirilmiştir. Bu sistem, yumuşak materyallerin temas basıncının güvenilir ölçümünü sağlaması açısından benzersiz bir sistem olarak dünyada birkaç ülkede patentli otoriteler tarafından onaylanmıştır. Sistem, sürekli bir ölçüm yapabilir. Şekil 1.43’de çeşitli air- pack basınç sensörleri gösterilmektedir. Şekil 1.43. Çeşitli air-pack basınç sensörleri KAYNAK: Anonim 2003, s.1 66 Air-pack basınç ölçüm sisteminin bileşenleri aşağıda belirtilmiştir: 1) Ana sistem: Şarj edilebilir pilli diferansiyel basınç sensörü. 2) Şarj aleti ve AC adaptörü: Sistem tam olarak şarj edildikten (8 saat gerekmektedir) sonra 50 saat boyunca kesintisiz çalışabilir. 3) Basınç sensörü: Dayanıklı elastik olmayan dikişsiz çanta. 20 mm standart çaplı bir sensörün, 0.1 kpa ya da daha az basınç altındaki değişikliğe karşı gösterdiği tepki onun esnekliğini ifade etmektedir. 4) Hava Silindiri: Tek bir işlem ile belirlenen miktarda hava, sensör içine taşınabilir. 5) Basınç kalibrasyon ünitesi: Mevcut ölçüm prosedürlerinin doğruluğunu kontrol edebilir. 6) Sıkıştırıcı: Ana sistemde veya sensörde oluşan anormal hadiseleri tespit eder. 7) Yapıştırıcı bant: Belirlenen yüzeye sensörü yerleştirmek için. Şekil 1.44’de Air-pack basınç ölçüm sisteminin bileşenleri gösterilmektedir. Şekil 1.44. Air-pack basınç ölçüm sisteminin bileşenleri KAYNAK: Anonim 2003, s.2 Air-pack basınç sensörü, 20 mm çapında, 0.035 mm kalınlığındadır ve polipropilenden yapılmıştır. Sensör, yaklaşık 0.23 mL lik hava içermektedir. Uygulanan basınçla yüzeyin genişlememesi amacıyla elastisitesi düşük bir filmden (sadece 0,1 kPa 67 lık basınçta deforme olan: 0,75 mmHg) yapılan düz bir kese içerisinde, 1 mm kalınlığında hava çevrimi gerçekleşir (standart sensör). Sıkıştırılan hava, ince bir tüp (0,1 mm çapında) aracılığıyla dışarıdaki basınç göstergesine gönderilir. Düz kesenin içindeki hava basıncı ve atmosferik hava basıncı arasındaki fark ölçülür. Şekil 1.45a- b’de standart sensör yapısı ve sensörlerin bacak üzerindeki yerleşimi gösterilmektedir (Anonim 2003). (a) (b) Şekil 1.45. (a) Standart sensör yapısı (b) sensörlerin yerleşimi KAYNAK: Anonim 2003, s.1 1.5.2.8. Salzmann tıbbi çorap cihazı Salzmann tıbbi çorap test cihazı (MST, Salzmann Medico, St. Gallen, Đsviçre), yüzey alanı geniş ve hacmi küçük olan, hava ile doldurulabilen düz bir yapıdan oluşmaktadır. Bu cihaz, dört farklı seviyede basınç kaydedebilen dört adet elektrik temas noktası içermektedir. Model bacaktaki ölçüm noktaları; B, ayak bileği; B1, ayak bileğinin 8 santimetre üstünde; C, ayak bileğinin 19 santimetre üstünde; ve D, ayak bileğinin 30 santimetre üstündedir. Şekil 1.46’da Salzmann tıbbi çorap cihazı ve ölçüm noktaları gösterilmektedir. Bu test cihazının kullanımının sadece dinlenme koşulları için uygun olduğu, yürüyüş esnasındaki devamlı kayıt için ise uygun olmadığı bir dezavantaj olarak belirtilmiştir (Partsch ve ark. 2006b). 68 Şekil 1.46. Tıbbi çorap test cihazı (MST) ile ara yüz basıncının ölçümü. KAYNAK: Partsch ve ark. 2006b, s.810 (Şekil:1) 1.6. Varis Çoraplarının Performansı Đle Đlgili Olarak Yapılmış Deneysel Çalışmalar Tekstil literatüründe varis çorapları konusunda çok sınırlı çalışma mevcuttur. Mevcut çalışmalar genellikle tıp literatüründe yer alan tıbbi çalışmalardır. 1.6.1. Đndirek kompresyon ölçüm teknikleri kullanılarak yapılmış deneysel çalışmalar Partsch ve ark. (2004), bacaklarda oluşan ödemi önlemek için gerekli olan kompresyon basıncını incelemiştir. Bacaklarda oluşan ödemin, oturmaktan ya da ayakta durmaktan dolayı meydana gelen fizyolojik bir olgu olduğu vurgulanmıştır. Deneklere; hafif destek çorapları, sınıf A, sınıf I ve sınıf II kompresyon çorapları olmak üzere farklı kompresyon seviyelerindeki diz altı çoraplar tek bacakta rasgele giydirilmiştir. On iki deneğin bacak hacimleri, sabah ve ardından 7 saat sonra ölçülmüştür. Bu iki ölçüm arasındaki fark ödem olarak tanımlanmaktadır (mL). Bu deney, 4 gün boyunca tekrarlanmıştır. Kompresyon basıncı, HATRA cihazı kullanılarak ölçülmüştür. Kompresyon uygulanmayan bacaklardaki ortalama ödem, sol tarafta 62.4 mL ve sağ tarafta 94.4 mL olarak hesaplanmıştır. Ödemin, hafif destek çorapları ile 40.3mL'ye, A sınıfı kompresyon çorabı ile -34.1 mL’ye, I.sınıf kompresyon çorabı ile -39.6 mL’ye ve 69 II.sınıf kompresyon çorabı ile -59.1 mL’ye önemli şekilde azaldığı belirtilmektedir. Şekil 1.47’de çorapsız ve çorap giyilmiş durumdaki akşam ödemi değerleri gösterilmektedir. Her bir kutuda sol taraftaki şekiller çorapsız iken olan değerleri, sağ taraftaki şekiller ise aynı bacakta farklı çoraplarla olan değerleri göstermektedir. Şekil 1.47. Hafif destek çorapları ile ödemin azaltılması (*p<0.05), sınıf A ve sınıf II arasındaki kompresyon çoraplarıyla ödemin önlenmesi (***p<0.0001). KAYNAK: Partsch ve ark. 2004, s.740 (Şekil:4) Sonuç olarak bu çalışma 11–21 mmHg basınç aralığındaki diz altı kompresyon çoraplarının ödemi tamamen önleyebileceği ya da azaltabileceği belirtilmiştir. Bu nedenle, kompresyon çorapları, uzun süre oturarak ya da ayakta durarak çalışan insanlara tavsiye edilmektedir. Maklewska ve ark. (2006) tarafından hastanın vücudunda istenilen basıncı sağlayacak olan kompresif ürünlerin tasarlanması amacıyla ayrıntılı bir prosedür hazırlanmıştır. Test numuneleri için 78 dtex tekstüre poliamid filament iplik ( %76 oranında) ile 480 dtex poliüretan iplik ( % 24 oranında) kullanılarak üç iğne kılavuzlu çözgülü örme kumaş üretilmiştir. Üretilen kumaşın temel örgüsü Şekil 1.48’de gösterilmektedir. Şekil 1.48. Elastomer iplik içerikli yüksek elastik örme kumaş KAYNAK: Maklewska ve ark. 2006, s.111 (Şekil:1) 70 Tekstil malzemeleri, viskoelastik malzemelerdir. Bu olayda, kuvvetin değeri uzamanın bir fonksiyonu olarak zamana bağlıdır. Bu sebeple, örme kumaşın mekanik özelliklerinin mekanik kondüsyonlamadan sonra incelendiği belirtilmiştir. Genişliği 10 cm ve çevre uzunluğu 31 cm olan numunelerin, Instron çekme mukavemeti test cihazı kullanılarak kuvvet-uzama eğrisi çizilmiştir. Testlerde, Standart EN 12718-1997 ile uyumlu model bir bacak kullanılmıştır. Şekil 1.49’da gösterilen model bacağın R, E, D, C, ve B1 bölgeleri için basınç P = 26.6 hPa alınarak her bir bölgenin çevre değerleri ayrı ayrı hesaplanmıştır; ayrıca dikişlerin saklanması için bu çevrelerin genişletildiği belirtilmiştir. Şekil 1.49. Testlerde kullanılan model bacağın boyutları; şekilde model bacağın uzunlukları ve çevreleri işaretlidir. KAYNAK: Maklewska ve ark. 2006, s.113 (Şekil:4) Hazır giyim kompresif ürünlerin hazırlanmasında, vücut çevresi ile olan ilişkisinden dolayı örme kumaşların boyutlarında % 10 azalmanın temel alındığı belirtilmiştir. Testler için hazırlanan ürünler Şekil 1.50’de gösterilmektedir. Basınç testleri, Presstest test cihazı kullanılarak yapılmıştır. 71 Şekil 1.50. Testler için üretilen çoraplar: a) Standartlaştırılan ölçülere göre % 10 azaltılarak üretilen çorap b) P = 26.6 hPa basınç için hesaplanan ölçülerle üretilen çorap numunesi KAYNAK: Maklewska ve ark. 2006, s.113 (Şekil:5) Şekil 1.51’de görüldüğü gibi deneyler sonucunda standartlaştırılan ölçülere göre % 10 (değişken a) azaltılarak üretilen çoraplarda basınç değerlerinin devamlı olarak düştüğü, ve 10.0 – 6.2 hPa aralığının içinde yer aldığı görülmüştür. Hesaplanan ölçülere (değişken b) göre hazırlanan ürün için ise önceden belirlenen değerlere yakın olan basınç değerleri elde edildiği belirtilmiştir. Şekil 1.51. Farklı değişkenler için teorik ve deneysel basınç değerleri KAYNAK: Maklewska ve ark. 2006, s.113 (Şekil:7) Çorap tarafından uygulanan basıncın belirlenmesi için tasarlanan özel bir ölçüm standı (Presstest test cihazı) kullanılarak kompresif giysi tasarımı prosedürünün doğruluğunun kanıtlandığı belirtilmiştir. Wegen-Franken ve ark. (2006), dokuz farklı markadaki sınıf II kompresyon çoraplarının B seviyesindeki basıncını ve katılığını incelemiştir. Katilik, santimetrede hPa ve/veya santimetrede mmHg olarak ifade edilen, bacak çevresindeki her santimetre 72 artış için kompresyondaki artış olarak tanımlanmaktadır. Kompresyon çorapları, ısmarlama düz örme, hazır klasik yuvarlak örme ve hazır modern yuvarlak örme olmak üzere üç kategoriye ayrılarak test edilmiştir. Kompresyon çoraplarının gerilimi, CEN test metodu ile ölçülmüş, B seviyesindeki basınç ve katılık değerleri hesaplanmıştır. Ismarlama düz örme kompresyon çorapları ile uygulanan basıncın, hazır yuvarlak örme kompresyon çoraplarından daha yüksek olduğu görülmüştür. Test edilen kompresyon çoraplarının, Sınıf II kompresyon çorabı olarak belirtilmiş olmalarına rağmen, geniş bir katılık aralığına sahip oldukları görülmüştür. Farklı ülkelerin kendilerine ait sınıflandırmaları olmasına rağmen, farklı üreticilerin aynı kompresyon sınıfına ait olan kompresyon çorapları arasında oldukça büyük farklar görüldüğü vurgulanmıştır. Bu durumun, doktorların hastaları için en uygun olan kompresyon çorabını seçmelerini zorlaştırdığı ifade edilmiştir. Doktorların, farklı markalardaki kompresyon çoraplarını ayırt etmek için katılığı göz önüne almaları gerektiği vurgulanmıştır. Yıldız (2007), hipertropik yanık izleri tedavisinde kullanılan basınçlı giysilerin vücuda uyguladığı gerçek basıncı belirlemek için yeni bir teknik geliştirmiştir. Basınçlı giysilerin kullanımının basit iki faktöre bağlı olduğu belirtilmektedir: Bunlardan ilki, yara izi alanına kan akışının kısıtlanması, diğeri ise hipertropik yara dokusundaki büyümenin engellenmesi için sürekli kompresyon uygulanmasıdır. Etkilenmiş bölgelere göre, elastik basınçlı giysilerin farklı tasarımlarının (basınç pantolonları, eldivenler, başlıklar vb) kullanıldığı belirtilmiştir. Bu giysilerin, tedavinin uzunluğu ve yanığın derecesine göre 12 – 18 ay boyunca günde 24 saat kullanılması ve sadece yıkanırken çıkarılması gerektiği tavsiye edilmektedir. Doğal kılcal damar basıncının aşılabilmesi için uygulanan basıncın 24 mmHg dan daha fazla olması gerektiği vurgulanmıştır. Bu “ideal” basıncın, yıllar boyunca değişiklik gösterdiği ve henüz bilimsel olarak ispatlanamadığı ifade edilmiştir. Deneylerde kullanılan basınçlı giysilerin, dokuya yaklaşık 25 mmHg’lık bir basınç uygulayacak şekilde tasarlandığı belirtilmiştir. 73 Çalışmanın teorik kısmında; basınçların hesaplanması için çevreyi temel alan Laplace denklemi kullanılmıştır. Önceden belirlenen çevre değerlerini kullanarak her bir yük değeri için teorik basınçlar elde edilmiştir. Laplace denkleminde; optimum basınç 20 mmHg alınarak çevre ile uzunluktaki değişim arasındaki ilişki hesaplanmıştır. Çalışmanın deneysel kısmında; çevre ile uzunluktaki değişim arasındaki ilişki kullanılarak manken bacağı üzerindeki ortalama basıncın hesaplanması için enine yönde 2 cm aralıklı (enine çizgi desenli) kumaş numuneleri hazırlanmıştır. Deneysel ölçümler için Bolton enstitüsünde geliştirilen prototip basınç cihazı kullanılmıştır. Prototip cihazın, bir manken bacağı ve sekiz adet folyo tipi deformasyon ölçen aletlerden oluştuğu belirtilmektedir. Manken bacağında; kaval kemiği, baldır ve bilek bölgeleri tanımlanmıştır. Numuneye, prototip elektronik cihazına monte edilen basınç sensörleri ile genişlik yönünde, 10 cm lik bir uzunluk değişimi değeri elde edilinceye kadar basınç uygulanmıştır. Uzunluktaki değişim istenen değere ulaştığında, prototip basınç test cihazından basınç değerleri ölçülmüştür. Ayak bileği ve baldır bölgeleri için deneysel olarak ölçülen basınç değerleri, mmHg cinsinden 28.61, 21.37, 27.98 ve 21.37 olarak hesaplanmıştır. Dört basınç değerinin ortalaması hesaplanarak, uygulanan ortalama basınç, 24 mmHg olarak bulunmuştur. Deneysel yöntemle 24 mmHg olarak hesaplanan ortalama basınç, teorik kısımda kabul edilen 20 mmHg lık optimum basınçla karşılaştırılmıştır. Bu iki değer arasında istatistiksel yönden önemli bir farklılık olmadığı gözlemlenmiştir. Wegen-Franken ve ark. (2008), farklı markalardaki 18 adet tıbbi elastik kompresyon çoraplarının dinamik katılık indeksini (DSI) incelemiştir. Dinamik katılık indeksi, yürüyüş esnasında tıbbi kompresyon çorabı tarafından uygulanan basıncın dinamik davranışıdır. Beş farklı kategorideki (sınıf II-yuvarlak örme, sınıf II-düz örme, sınıf III- yuvarlak örme, sınıf III-düz örme ve sınıf IV-düz örme) 18 adet kompresyon çorabı test edilmiştir. B1 seviyesindeki statik ve dinamik basınç, dinamik basıncı belirleyen bir aletle ölçülerek dinamik katılık indeksi hesaplanmıştır. 74 Tıbbi kompresyon çoraplarının dinamik katılık indeksinin, statik katılığa göre daha yüksek değerler gösterdiği belirtilmiştir. Test edilen kompresyon çoraplarının dinamik katılık indeksinin, kompresyon sınıfından ve örgü tipinden bağımsız olduğu vurgulanmıştır. 1.6.2. Direk kompresyon ölçüm teknikleri kullanılarak yapılmış deneysel çalışmalar Wildin ve ark. (1998), uyluk seviyesindeki dereceli kompresyon çorapları tarafından uygulanan basınç profilinin uygun olup olmadığını değerlendirmiştir. Deneysel çalışma, ortopedi bölümünden 17 gönüllü denek ile gerçekleştirilmiştir. Derin damar trombozunun önlenmesinde çoğunlukla tavsiye edilen üç farklı markadaki kompresyon çorapları, her bireye uygulanmıştır. Çorap altındaki arayüz basınç profili ölçülmüştür. Sırt üstü yatma, ayakta durma ve oturma pozisyonlarındaki arayüz basınç profilleri kıyaslanarak vücut duruşunun etkisi değerlendirilmiştir. Uygun ortalama basınç profillerinin, sadece sırt üstü yatma ve ayakta durma pozisyonlarında elde edildiği belirtilmiştir. Oturma pozisyonunda ise 28 mmHg’dan daha yüksek olan ortalama arayüz basıncı uygulandığı belirtilmiştir. Genel olarak, üç farklı markadaki çorapta da tutarsız performans görüldüğü ifade edilmiştir. Uyluk seviyesindeki dereceli kompresyon çoraplarının, yatalak hastalar için daha etkili olabileceği ve diz seviyesindeki çorapların ise gezebilen hastalar için daha uygun olabileceği belirtilmiştir. Hafner ve ark. (2000), kompresyon bandajları altındaki arayüz basıncını değerlendirmiş ve ölçüm tekniği geliştirmiştir. Kompresyon bandajı uygulamasının büyük ölçüde kişisel tecrübe ile alakalı olduğu vurgulanmıştır. Kronik yaraların lokal tedavisinde sentetik yara giysilerinin kullanımıyla birlikte, bu materyallerin karakteristikleri ve kullanımının öğrenilmesine oldukça ihtiyaç duyulduğu belirtilmektedir. Đsviçre'de birkaç şirketin, öncelikle hastane hemşirelerinin katıldığı kurslar verdiği ve bu şirketlerden birinin mevcut çalışma için destek sağladığı belirtilmiştir. Kompresyon tedavisi, 24-28 kişilik gruplar halindeki katılımcılara çiftler halinde uygulanmıştır. 75 Testler için kauçuk keseden yapılmış 14 adet basınç sensörü (50 mm x 30 mm x 5 mm) ve 8 mm çapında kauçuk borular kullanılmıştır. Sistem, silikon yağıyla doldurulmuştur. Piezoresistive bir basınç dönüştürücüsü borunun ucuna bağlanmıştır. Şekil 1.52’de baldır bölgesine yerleştirilen arayüz basınç sensörü gösterilmektedir. Şekil 1.52. Baldır bölgesine yerleştirilen arayüz basınç sensörü KAYNAK: Hafner ve ark. 2000, s.482 (Şekil:1) Dönüştürücülerin, havada dikey olarak asılı duran sensörle birlikte 0 mmHg’da kalibre edilmesi gerektiği vurgulanmıştır. Arayüz basınçlarını ölçmek için, sensör bileğin 5 cm yukarısında deri üzerine yerleştirilmiştir. Bağlantı borusunun ucunu, bandajın üst kenarından dışarı çıkarmak için dikey pozisyonda tutulması gerektiği belirtilmiştir. Dönüştürücülere bağlanan dijital bir manometre ile basınç değerleri okunmuştur. Böylece basınç sensörü ile baldırdaki arayüz basıncı ± 3 mmHg doğruluk seviyesinde ölçülmüştür Yara iyileştirme eğitimleri esnasında, 35 – 45 mmHg olarak hedeflenen basınçtaki mutlak fark, 8.4 mmHg dan (95% CI 0.0–34.1) 3.5 mmHg ya (95% CI 0.0–14.0) geliştirilmiştir (P = .0001). Dört oturumdan sonra, 60 mmHg’dan daha büyük arayüz basınçlarının engellendiği belirtilmiştir. Bireysel eğitim esnasında, kompresyon tedavisinde her gün denemeleri olan hemşirelerin bile uygulamalarının geliştiği görülmüştür. Arayüz basıncının objektif ölçümü için bandajlarla kompresyon tedavisinin öğretilmesi gerektiği vurgulanmıştır. Yine de, kesin bir doğruluğa ulaşmak için uzun süreli tekrarlayan uygulamaların gerekli olduğu belirtilmiştir. Hirai ve ark. (2002), varisli hastalardaki ödemin önlenmesinde 4 farklı tipteki elastik kompresyon çoraplarının etkilerini karşılaştırmıştır. Ödemin; kronik damar 76 yetersizliğinin en sık rastlanan belirtilerinden olduğu ve bu hastalığın bütün safhalarında görülebileceği vurgulanmıştır. Yirmi adet varisli bacakta ve on dört adet normal sağlıklı bacakta, bacağın havaya kaldırılması ile oluşan hacim artışı, strain gauge plethysmography ile ölçülmüştür. Şekil 1.53’de ayağı havaya kaldırırken ve aşağı indirirken ayak hacminde oluşan değişikliğin eğrisi gösterilmektedir. Dört farklı tipteki kompresyon çoraplarının (8, 14, 22 ve 30-40 mmHg) etkileri kıyaslanmıştır. Şekil 1.53. Ayağı havaya kaldırırken ve aşağı indirirken ayak hacminde oluşan değişikliği gösteren tipik bir eğri KAYNAK: Hirai ve ark. 2002, s.237 (Şekil:1) Dört tip çorap için; normal sağlıklı grupta, hacim artışında önemli bir fark görülmemiştir. Varisli hasta grubunda ise 22 mmHg basınçlı çoraplarda, 14 mmHg basınçlı çoraplara göre küçük bir hacim artışı görülmüştür. 22 ile 30-40 mmHg basınçlı çoraplar ya da 14 mmHg ile 8 mmHg basınçlı çoraplar arasında, hacim artışında önemli bir fark görülmediği belirtilmiştir. 8 mmHg gibi düşük bir basınç bile olsa elastik çorapların, normal kontrollere ek olarak varisli hastalardaki ödemi önleyebileceği belirtilmiştir. Ayrıca, 22mmHg ile 30 - 40 mmHg basınçlı çorapların, varisli hastalardaki ödemin önlenmesinde daha az basınç uygulayan çoraplara göre daha iyi sonuç verdiği görülmüştür. Lord ve Hamilton (2004), ayakta durma pozisyonunda iken 20–30 mmHg basınçlı dereceli kompresyon çoraplarının kompresif verimliliğini incelemiştir. Dereceli kompresyon çoraplarının, gezebilen hastalarda derin damar trombozu riskini azalttığı vurgulanmıştır. 20 - 30 mmHg basınçlı kompresyon çoraplarının 17 normal sağlıklı, 13 varisli olmak üzere 30 deneğe giydirilmesi ve giydirilmemesi durumlarında, yatma ve ayakta durma pozisyonundaki toplardamarların iç çaplarının duplex ultrason kullanılarak ölçüldüğü belirtilmiştir. 77 Dereceli kompresyon çoraplarının; yüzeysel ve derin toplardamarlara, sırtüstü yatan bireylerde ayakta duranlara göre daha etkili olarak kompresyon uyguladığı görülmüştür. Varisli bacakta; kompresyon çoraplarının, sırtüstü yatma pozisyonunda bile baldır seviyesindeki uzun safenöz toplardamara kompresyon uygulamadığı belirtilmiştir. Yine varisli bacakta, çorabın üst bandının olduğu kısımda uzun safenöz toplardamarının daraldığı görülmüştür. Bu durumun, kompresyon çorapları giyildiği zaman çorabın üst bandının olduğu kısımdaki yüzeysel toplardamarda kan pıhtılaşmasından dolayı iltihap oluşumunun (yüzeysel toplardamar trombozu) daha yaygın olma sebebini açıkladığı belirtilmiştir. Ayakta durma pozisyonunda, dereceli kompresyon çoraplarının baldırdaki derin veya yüzeysel toplardamarlara kompresyon uygulamadığı görülmüştür. Stolk ve ark. (2004), yürüyüş esnasında tıbbi kompresyon çorabının dinamik davranışını inceleyerek bir metot geliştirmiştir. Kompresyon tedavisinin özellikle gezebilen hastalarda etkili olduğu vurgulanmıştır. Bu nedenle, hastaların tedavisinde tıbbi kompresyon çorabının dinamik davranışının statik olanından daha önemli olduğu belirtilmiştir. Tıbbi kompresyon çorabı giymiş bir hastanın yürüme bandı üzerinde iken bacak çevresindeki değişiklikler kaydedilmiştir. Aynı kompresyon çorabının giydirildiği yapay bir bacak modeli kullanılarak dinamik hareket aynen simule edilmiştir. Normal bir yürüyüş esnasında kompresyon çorabının aktif davranışının, pasif davranışından oldukça farklı olduğu vurgulanmıştır. Bu yapay bacak modeli kullanılarak, kompresyon çorabının dinamik davranışının da araştırılabileceği belirtilmiştir. Dinamik basınç ve çevre değerlerinden, dinamik katılık indeksi hesaplanmıştır. Dinamik katılık indeksinin, dinamik basınç profilini temel aldığı ifade edilmiştir. Tıbbi kompresyon çoraplarının genişlemesinin, kasların genişleyebildiği alanla sınırlandığı ve bunun dairesel bir yayılma olmadığı belirtilmiştir. Tıbbi kompresyon çorabı tarafından yürüyüş esnasında yüksek basınç uygulandığı ifade edilmiştir. Tıbbi kompresyon çorabı içerisine elastik olmayan materyal konulduğunda, genişleyen kaslar üzerindeki dinamik basıncın arttığı gözlenmiştir. 78 Liu ve ark. (2005), farklı dereceli kompresyon çorapları tarafından uygulanan basıncın miktarını ve dağılımını hesaplayarak, çorap basıncının performansını etkileyen faktörleri analiz etmiştir. Dereceli elastik kompresyon çoraplarının basınç performanslarının, birçok faktörden dolayı pratik uygulamalarda değişken ve kararsız olduğu belirtilmiştir. Farklı basınç seviyelerindeki sekiz adet dereceli kompresyon çorabı altı sağlıklı bayana ayakta iken giydirilmiştir. Bacağın dört farklı yön ve yüksekliklerine yerleştirilen FlexiForce ara yüz basınç sensörleri (Tekscan, AŞ. Boston, MA, ABD) ve çok kanallı ölçüm sistemi kullanılarak 16 farklı konum için basınçlar ölçülmüş ve kaydedilmiştir. Basınç eğimlerinin, basınç seviyelerinin ve ölçüm konumlarının basıncı önemli şekilde etkilediği görülmüştür (p < .001). Test edilen kompresyon çoraplarının tamamında, en yüksek basıncın ayak bileği bölgesinde olduğu ve uygulanan basıncın uyluğa doğru kademeli olarak azaldığı belirtilmiştir. Ayak bileği bölgesinden baldır bölgesine doğru gereken basınç eğimlerini uygulamada birçoğunun başarısız olduğu ifade edilmiştir. Yüksek basınç seviyeli kompresyon çoraplarının, bacakta daha yüksek basınç uyguladığı görülmüştür. Test edilen kompresyon çoraplarının ölçülen ortalama bilek basıncının, üreticiler tarafından belirlenen basınçlara ulaşmadığı belirtilmiştir. Kompresyon çorapları tarafından uygulanan basınç dağılımının, test edilen noktaların konumundan (bacağın özel anatomik yapısı ve şekli) önemli şekilde etkilenmediği fakat. basınç sensöründen ve test metotlarından etkilendiği görülmüştür. Partsch (2005), hasta üzerindeki kompresyon materyalinin elastik özelliğini ve basıncını değerlendiren basit bir metot incelemiştir. Kompresyon tedavisinin etkisinin, esasen uygulanan basınca ve materyalin katılılığına bağlı olduğu vurgulanmıştır. Basınç sensörü kullanılarak (Kikuhime, MediTrade, Soro, Danimarka), bacakta bandaj altındaki basınç ölçülmüştür. Ayakta durma ve yatma pozisyonları arasındaki basınç farkının, statik katılık indeki (SSI) olarak tanımlandığı vurgulanmıştır. Unna boot bandajları (Lohmann-Rauscher, Viyana, Avusturya) ve çok-katlı kısa bandajların statik katılık indeksinin, uzun bandajlardan ve yuvarlak örme sınıf II 79 çoraplardan belirgin bir şekilde yüksek olduğu görülmüştür. Statik katılık indeksi değerlerinin, elastik ve uzun materyal için 10 mm Hg'dan daha düşük iken elastik olmayan ve kısa materyal için 10 mm Hg'dan daha yüksek olduğu belirtilmiştir. Gaied ve ark. (2006), tıbbi kompresyon çoraplarının model bacak üzerine uyguladığı basıncı deneysel olarak ölçerek analitik metotla 2 boyutlu olarak modellemiştir. Ölçümler, ayakta durur pozisyondaki plastik 35 yaş kadın bacak modeli üzerinde yapılmıştır. Model bacak üzerinde 3 bölge tanımlanmış, bacak 3 boyutlu taranarak dijital profilleri elde edilmiştir. Deneysel basınç ölçümlerinde; 2 tip elastomerik kumaş kullanılmıştır. Bunlardan biri; Sigvaris/Ganzoni France SA ya ait Diaphane 2, diğeri ise özel üretilmiş ve Stiff fabric olarak adlandırılmıştır. Bu iki kumaş arasında sadece dolgu ipliğinin gerilim modülü değiştirilmiş, bu durumun, çevresel kalınlıktaki değişimi ifade ettiği belirtilmiştir. Ölçümler; SIGaT basınç sensörü kullanılarak gerçekleştirilmiştir. Sensörler, kauçuk şeritler ile deri üzerine yerleştirilerek bağlanmıştır. Örme kumaş dikkatlice bacak üzerine yerleştirilmiş, bacak üzeri kaplanırken, tıbbi kompresyon çorabı ile kumaş arasında 30 mm mesafe korunmuştur. Deneysel ölçümlerde bacak boyuna yönde 30 mm2 ve bacak enine yönde 30 mm2 yada bacak boyuna yönde 60 mm2 ve bacak enine yönde 50 mm2 olmak üzere, 2 farklı boyutta sensor kullanılarak, sensör boyutunun etkisi de incelenmiştir. Her sensör için baldır, diz ve uyluk olmak üzere 3 farklı seviyede 10’ar ölçüm yapılmıştır. Deneysel ölçümler ve analitik değerler karşılaştırıldığında, ölçülen ve hesaplanan ortalama basınçların uyumlu olduğu görülmüştür. Bacak kesitinin eğriliğinin değiştiği kısımlarda her iki metotta da basınç varyasyonları görüldüğü belirtilmektedir. Araştırmacılar, tıbbi kompresyon çorabı seçiminde hastanın bacak çevresinin değil, bacağın kesit geometrisinin hesaba katılması gerektiğini belirtmiştir. Özellikle, bacak kesitindeki çukurlukların beklenilen basınç dağılımını değiştirebileceği vurgulanmıştır. 80 Hirai ve ark. (2006), elastik kompresyon çoraplarının ödem tedavisindeki etkisini üç boyutlu bir ölçüm sistemi ile değerlendirmiştir. Ödem derecesinin, bacağın çeşitli bölgelerinde farklılık gösterebileceği belirtilmektedir. Üç boyutlu ölçüm sistemi kullanılarak baldır, bilek ve ayak bölgelerindeki ödemin derecesi incelenmiştir. Enine çizgi desenli tasarım metodunu kullanan üç boyutlu ölçüm sistemi ile, dört farklı tipteki elastik kompresyon çoraplarının ödem tedavisindeki etkisi, sağlıklı denekler üzerinde kıyaslanmıştır. Şekil 1.54’de bacak üzerindeki enine çizgi desenler gösterilmektedir. Şekil 1.54. Bacak üzerinde tasarlanmış çizgi desenler KAYNAK: Hirai ve ark. 2006, s.33 (Şekil:1) Çorap giyilmediği durumda, bilek ve ayak çevrelerinin akşam değerlerinde sabaha göre önemli bir artış olduğu görülmüştür. Ayak çevresindeki ortalama artışın, bilektekinden daha fazla olduğu vurgulanmıştır. Çorap giyilmeyen günün ardından, elastik kompresyon çoraplarının gün boyunca giyilmesi ile çevrenin akşam değerlerindeki önemli artışın kaybolduğu belirtilmektedir. Ayaktaki ölçümlerin varyasyon katsayısının, baldır ve bilektekilerden daha büyük olduğu ifade edilmiştir. Sağlıklı kişilerde ödemin ayak, bilek ve baldır bölgelerinde kolayca oluşabileceği belirtilmiştir. Elastik çorapların, 8mmHg kadar düşük bir basınçta bile olsa ödem tedavisinde etkili olduğu vurgulanmıştır. Partsch ve ark. (2006a), arayüz basıncının ölçümü ve kompresyon ürünün katılığının değerlendirilmesi ile ilgili metotların kullanımı hakkında bazı öneriler sunmuştur. Çorap materyalinin elastik özelliklerini karakterize eden arayüz basıncının ve katılığın, kompresyon tedavisinin etkisini belirleyen parametreler olduğu vurgulanmıştır. Bu sebepten dolayı, özellikle yeni geliştirilen kompresyon ürünleri için bu parametrelerin 81 klinik çalışmalar ile ölçülmesi gerektiği belirtilmiştir. Bu çalışma, Avusturya-Viyana’da Ocak 2005’te, sanayiden temsilciler ile bir grup medikal uzman arasında yapılan uluslararası toplantının sonuçları temel alınarak yapılmıştır. Çoraplar ya da bandajlar tarafından uygulanan kompresyonun, klinik çalışmalarda nadir olarak ölçülmesine rağmen, bu çalışmada tanımlanmış olan cihazların kullanımının da geniş bir aralığa sahip olduğu belirtilmiştir. Bu çalışma ile; hangi cihazın kullanılacağı ve basıncın nasıl ölçüleceği konusunda belirsizlik olduğu vurgulanmıştır. Partsch ve ark. (2006b), farklı sınıflardaki Venosan marka kompresyon çoraplarını bacak üzerinde ölçerek ve laboratuarda test ederek, belirlenen basınç ve katılık değerlerini karşılaştırmıştır. Kompresyon çoraplarının üreticiler tarafından belirtilen basınç değerlerinin, canlı üzerinde uygulanan asıl kompresyon basıncına uyup uymadığının bilinmediği vurgulanmıştır. Kompresyon çoraplarının ambalajları üzerinde belirtilen basınç aralığının, insan bacağı üzerindeki değil laboratuarda yapılan ölçümleri temel aldığı belirtilmiştir. Kompresyon çorabının basıncı, temel olarak bir bacak modeli üzerindeki elastik kumaşın kuvvet-uzama diyagramından Laplace formülü kullanılarak hesaplanmaktadır. Üreticiler tarafından belirtilen kompresyon basınç aralığının, çorabı enine yönde germek için gerekli olan kuvvetin ölçümü ile belirlendiği ifade edilmiştir. Avrupa sınıflandırmasına göre I, II ve III sınıflarında hazır giyim diz altı kompresyon çorapları, sağlıklı deneklere ait on iki bacağa giydirilmiştir. Ayrıca, iki adet sınıf I çorabı üst üste giydirilmiştir. Bacaktaki ölçüm noktalarının; B, ayak bileği; B1, ayak bileğinin 8 santimetre üstünde; C, ayak bileğinin 19 santimetre üstünde; ve D, ayak bileğinin 30 santimetre üstünde olacak şekilde seçildiği belirtilmiştir. Canlı üzerindeki ölçümler, tıbbi çorap test cihazı (MST, Salzmann Medico, St. Gallen, Đsviçre) kullanılarak yapılmıştır. Bu cihaz ile canlı üzerinde B1 pozisyonundaki (bileğe sekiz cm yakınlıkta) ara yüz basıncı ölçülmüştür. Test edilen numunelerin elastik özelliğini tanımlayan statik katılık indeksi (SSI), B1 seviyesinde ayakta durma ve sırtüstü yatma pozisyonları arasındaki arayüz basıncının farkı ölçülerek değerlendirilmiştir. 82 Laboratuarda, tahta bacak modelleri üzerindeki kompresyon çoraplarının basıncını kontrol etmek için tıbbi çorap test cihazı (MST) kullanılmıştır. Her bir çorabın B1 bölgesinden, 5 santimetre genişliğinde dairesel dilimler kesilmiştir. Yuvarlak numunelerin, bir Zwick dinamometresine (Zwick-Roell, Ulm, Almanya) yerleştirildiği ve enine yönde gerilerek beş tekrardan sonra kuvvet/uzama eğrileri çizildiği belirtilmiştir. Tıbbi çorap test cihazı ile bacak boyunca dört pozisyonda ölçülen basınç profilinin, tahta model üzerinde azalan bir eğim gösterdiği; fakat insan bacağı üzerinde ayak bileği bölgesindeki ölçüm geometrisinden dolayı böyle olmadığı belirtilmiştir. Canlı üzerindeki ve laboratuardaki ölçümler arasındaki korelasyonun oldukça önemli olduğu ve her iki ölçüm içinde kompresyon sınıfının artmasıyla birlikte katılıkta bir artışın olduğu vurgulanmıştır. En yüksek değerlerin ise üst üste giyilen sınıf I çoraplar ile elde edildiği belirtilmiştir. Cornu-thenard ve ark. (2007), üst üste giyilen çoraplar tarafından uygulanan basınçları hesaplayarak kıyaslama yapmıştır. 40 mmHg nın üzerindeki yüksek seviyeli kompresyon çoraplarını uygulamanın çoğunlukla zor, hatta imkânsız olduğu vurgulanmıştır. Bu problemin üstesinden gelmek için özel bir teknik kullanıldığı belirtilmiştir. Yüksek seviyeli kompresyon çorabı yerine iki ya da üç tane düşük seviyeli kompresyon çorabının, uygulama kuvvetini azaltmak suretiyle üst üste uygulandığı ifade edilmiştir. Fakat, üst üste giyilen çorapların, bu çoraplar tarafından uygulanan kuvvetlerin toplamını gösterip göstermediği hakkında herhangi bir çalışma bulunmadığı belirtilmiştir. Basınç sensörü yerleştirilmiş bir cihaz kullanılarak dört farklı elastik çorabın ayrı ayrı ve üst üste uygulanması ile laboratuarda bir dizi ölçüm yapılmıştır. Üst üste giyilen çoraplarla uygulanan basınç, tek tek giyilen çorapların her biri ile uygulanan basınçların aritmetik toplamı ile kıyaslanmıştır. Üst üste giyilen çoraplar tarafından uygulanan basınçların, tek tek uygulanan çorapların uyguladığı basınçlardan tahmin edilebileceği belirtilmiştir. Bu iki değer arasındaki korelasyon katsayısının, 0.9’dan daha yüksek olduğu görülmüştür. 83 Kerckhove ve ark. (2007), yanık sonrasında oluşan yara izlerinin tedavisinde kullanılan iki farklı basınçlı giysiyi, Kikuhime basınç sensörü kullanarak yaptıkları tekrarlanabilir ölçümler ile incelemiştir. Bu çalışmaya ek olarak ise klinik koşullarda bir ay sonraki basınç kaybı değerlendirilerek giysilerin verimliliği incelenmiştir. Elastik triko ve atkılı örme giysiler arasındaki basınç kaybı değişimi benzer olmasına rağmen, basınçta önemli bir farklılık görülmüştür. Kikuhime basınç sensörünün, geçerli ve güvenilir bilgi sağladığı görülmüştür. Bu sensörün yanık izi tedavisinde kullanılan basınçlı giysilerin klinik denemelerdeki ölçümlerinde kullanılabileceği belirtilmiştir. Çalışmada kullanılan elastik triko giysilerin, daha yüksek klinik basınçlara sahip olduğu ifade edilmiştir. Mosti ve ark. (2007), üst üste uygulanan bandajların basıncını ve farklı vücut pozisyonları için bacak çevresinin değişimini canlı denekler üzerinde değerlendirmiştir. Farklı kompresyon bandajları bacağa uygulanmıştır. Arayüz basıncı ve bacak çevresinin değişimleri, Kikuhime basınç sensörü ve strain-gauge plethysmography ile 50 hasta üzerinde eşzamanlı bir şekilde ölçülmüştür. Statik katılık indeksinin, esnek olmayan bandajı elastik bandajdan ayırmak için faydalı olduğu ifade edilmiştir. Dias ve ark. (2007), yeni tip çorap üretimi ile ilgili yeni teknolojileri incelemiş ve kumaş geliştirme/tasarım bölümünde esnek giysiler tarafından sağlanan basınç profilini oluşturma ve ön izleme yollarını sunmuştur. Kompresyon bandajları veya çorapları ile ayaktan dize kadar dereceli olarak sağlanan diz altı kompresyonu, arteriyel rahatsızlık olmadığında bacak ülserinin anahtarı olarak görülmektedir. Kompresyon sistemleri birçok farklı elastikiyet derecesiyle kullanılmaktadır. Bacak ülseri için Amerika’da tercih edilen uygulamalardan biri Unna botuyken, Đngiltere’de 4-katlı bandaj giderek artan miktarda ilgi görmekte, Avrupa’nın diğer bölgelerinde ise kısa esnek bandajlar popüler hale gelmektedir. Bu ürünlerin üretimi, bu probleme özel yaklaşım getiren uzun zaman süren denemelere ihtiyaç duyan tecrübe ve uygulamalara dayanmaktadır. Ayrı ayrı sistemlere uygulanmasından dolayı bacak üzerinde meydana gelen basınç profilini ortaya çıkaran 84 bir geri bildirim yoktur. Basınç sadece kumaş altına yerleştirilen sensörler aracılığıyla ölçülebilmektedir ve halen kullanım öncesinde basınç tahmini yapan cihazlar kullanılmamaktadır. Kompresyon bandajı veya çorabı kullanarak yüzeysel damarlarda oluşan yüksek basınç engellenmekte ve böylece ödem oluşmamaktadır. Önceki çalışmalar ayaktan dize kadar dereceli olarak azalan basıncın kan akışını hızlandırdığını kanıtlamıştır. Klinik denemeler bilekte 30-40 mmHg ve baldırda 15-20 mmHg basınç uygulanması gerektiğini göstermiştir. Đki kişinin bacak şekilleri birbirine uymamaktadır. Bu nedenle her insanın bacak topografisi benzersizdir ve sonuçta farklı 3 boyutlu profile sahiptir. Böylece yüksek koruma ve güvenilirlik için kişiye özel hazırlanan kompresyon ürünleri kullanılmalıdır. Her ne kadar kişiye özel uygulama uzun zaman gerektirse de, bu uygulamanın uzun süreçte hastalığın iyileşme zamanını ve daha da önemlisi tekrar etme riskini azaltacağı düşünülmektedir. Çalışmanın diğer önemli bir çıkış nedeninin ise hem yuvarlak, hem de düz örme makinelerinde üretilebilecek kompresyon giysisinin, üç boyutlu basınç profilini gösteren öngörü modellerinin eksikliği olduğu belirtilmiştir. Bu çalışmada venöz ülser rahatsızlığına bir çözüm olarak, tasarımlanan dikişsiz kompresyon giysisi (çorabı) önerilmektedir. Çorabın şekillendirilebileceği ve her sırada iğne eksiltme veya iplik gerginlik kontrolü yapılarak basıncın iki farklı yolla sağlanabileceği vurgulanmıştır. Her iki metotta da basınç görünümüne ait model için bacak eğrilik yarıçapı, çorap gerginliği, sıra sayısı, çubuk sayısı ve ilmek iplik uzunluğunun bilinmesi gerektiği belirtilmektedir. Tasarlama ve üretim işlemleri üç boyutlu tarayıcı kullanarak bacak profilinin çıkarılması ile başlamaktadır. Bu bilgi, kompresyon giysisinin kartezyen koordinat nokta kümeleri şeklinde tasarımını mümkün kılar. Daha sonra bacak profilini belirleyen nokta kümelerinin üzerine iğne pozisyonları ve elastan ipliğin yolu işaretlenir. Elastan 85 iplik tarafından deri üzerine sağlanan basınç, bacağın belirli bir noktasındaki gerginlik ve eğrilik yarıçapının bir fonksiyonudur. Đğne haritası ve basınç profilinin hesaplanmasında kullanılan matematik modelleri, özel bir yazılım ile otomasyona bağlanmıştır ve bu yazılım programı “Scan to Knit” adıyla tescillenmiştir. Scan2Knit sistemi bacak ülseri eğitim kliniğinde kullanılmak üzere tasarlanmıştır. Bu sistem orijinal nokta koordinatlarını kullanmakta ve üç boyutlu tarayıcının renkli bilgi çıktılarından veri olarak yararlanmaktadır. Tarama sisteminde istenilen vücut bölgesi seçilebilmektedir. Önce çorap boyu veya kompresyon bölgesi seçilmekte, diğer tüm hesaplamalar otomatik olarak gerçekleşmektedir. Belli bir noktadaki basınç tanımlanması ve ihtiyaç duyulan basınç dereceleri, örgü kumaş gerginliği hesaplamasıyla sonuçlanmaktadır. Basınç profilinin oluşturulması, üç boyutlu basınç profil döngüsü ile sağlanmaktadır. Scan2Knit teknolojisi kullanılarak üretilen kompresyon giysileri, tasarlandığı şekliyle doğru bölgelere uygulama sağlamaktadır. Bu yöntemle basınç profilinin çıkarılmasının çok yararlı olduğu tespit edilmiştir. Ayrıca çorapların esneklikleri ve farklı tasarım kriterlerine etkilerinin geri bildirimi paha biçilmezdir. Özellikle yüksek basınç bölgelerinde, Scan2Knit teknolojisi ile elde edilen geri bildirim çorap üretimi için üstün bir rehberdir. Boyutsal özelliklerin doğruluğu konusunda yapılan kontroller, çok düşük toleranslarla tasarım kriterlerinin sağlandığını kanıtlamıştır. Yapılan testler, Scan to Knit teknolojisinin kompresyon çorap tasarımında yüksek gelişim sağladığını göstermiştir. Hirai ve ark. (2008), farklı elastik çorapların arayüz basıncını ve katılığını incelemiştir. Deneysel çalışma, ortalama yaşları 22 olan (21-23 yaş) 13 gönüllü bayan denek ile yapılmıştır. Çorapların, üreticiler tarafından tavsiye edildiği gibi, bacak ölçüleri temel alınan kişilere uygun olduğu belirtilmiştir. Elastik çoraplar, deneklere sırtüstü yatar pozisyonda giydirilmiştir. Dokuz farklı çorap, rasgele kıyaslanmıştır. Kompresyon, Air Pack tipi sensör (Model AMI-3037, AMI Şti., Tokyo, Japonya) kullanılarak ölçülmüştür. Sensör, her bacakta kas kasılmaları esnasında bacak 86 çevresinde en büyük artışın olduğu yer olan B1 seviyesinin orta kısmına yerleştirilmiştir ve elastik çoraplar uygulanırken 100 milisaniye aralıklarla basınç kaydı yapılmıştır. Arayüz basıncı; sırtüstü yatarken, ayakta, ayak uçlarında yürüyerek 2 sn ritimle ve eğilerek 2 sn ritimle yapılan egzersizler esnasında yaklaşık 10 sn boyunca sürekli olarak kaydedilmiştir. Her durum için ortalama basınç değerleri alınmıştır. Ayrıca, ayak uçlarında ve eğilerek yapılan egzersizler esnasındaki basınç analiz edilmiştir. Kas kasılması ve gevşemesi arasındaki basınç farkı hesaplanmıştır. Elastik çorapların katılığının, kumaş esnekliğinin bir ölçüsü olduğu vurgulanmıştır. Basınç, Hohenstein test cihazıyla (HOSY, Almanya) B1 seviyesinde ölçülmüştür ve çorapları 1 cm gerdirdikten sonra basınç ölçümü tekrarlanmıştır. Basınçtaki farklılık, katılık olarak hesaplanmıştır (mm Hg). 1.7. Elastan Đplikli Örme Kumaşlarla Đlgili Deneysel Çalışmalar Lyashenko ve ark. (2004), kompresiv örme ürünlerin fonksiyonel özelliklerini incelemiştir. Bacaklarda genişleyen varisli damarların koruması ve tedavisi için, yüzeysel damarlarda basıncı yaratan kompresiv ürünler, geniş ölçüde kullanılır. Bu ürünlerin, kol ve bacaklarda durgunlaşmayı engellemeye ve azaltmaya yardımcı olduğu belirtilmiştir. Bilinen bütün kompresiv örme ürünlerin, ürünün farklı kısımlarında özel tavsiye edilen basınç derecelendirilmesine sahip olduğu ifade edilmiştir. Tıbbi bilim literatürüne göre, kompresiv örme ürünün fonksiyonel özelliklerini geliştirmek için, insan bacağındaki toplardamar sisteminin anatomik yapısına ihtiyaç duyulduğu belirtilmiştir. Toplardamar duvarı dokusunun, karmaşık bir sarmal yapıya sahip olduğu belirtilmiştir. Bu yay-gibi yapının, kasların kasılıp gevşemesini sağladığı vurgulanmıştır. Böylece toplardamarlarda yukarı doğru kan akışının sağlandığı ifade edilmiştir. Bu amaçla, toplardamar duvarının sarmal yapısına benzeyen örgü yapısında üretilen sarmal şeritlerin incelendiği belirtilmiştir. Sarmal şerit halinde üretilen örme ürünlerin selülit oluşumunu önlediği ifade edilmiştir. 87 Tsujisaka ve Azuma (2004), erkek çoraplarında çorap bandının olduğu üst kısmında hissedilen basınç (sensör ölçüm değerleri) ile basınç değerleri (fiziksel karakteristik değerleri) arasındaki ilişkiyi, giyilmesi daha rahat olan çorapların tasarlanması ve geliştirilmesi incelemiştir. Deneylerde kullanılan erkek çorapları, %60 pamuk ve %40 akrilik karışımı ipliklerden üretilmiştir. Çorabın üst kısminin esneklik testi için Instron test cihazı kullanılmıştır. Çorabın sabitlenebilmesi için cihaza ilave kancalar takılmıştır. Denekler sandalyede oturur pozisyonda ve çoraplar giyilmiş durumda iken, hemen ve 2 saat sonra ölçümler yapılmıştır. Denekler çoraplarını çıkardıktan sonra bacağın çevresi ve ayak uzunluğu ölçülmüştür. Çorabın üst kısmının basınç değerleri, Ami3037-10 basınç ölçüm sensörü kullanılarak ölçülmüştür. Çorabın üst kısmı belirli bir uzunluğa esnetildiğinde, üst kısımda hissedilen basınç giyilme zamanından etkilenmektedir. Hissedilen basıncın doğru hesaplanabilmesi için basınç ölçümünün çorap giyildikten iki saat sonra yapılması gerektiği belirtilmiştir. Çorabın üst kısmındaki ortalama basınç değeri 2.02±0.29 kPa iken konforlu bir basinc elde edildiği, 2.58±0.42 kPa yada daha ustu olduğunda basıncın rahatsızlık verdiği ifade edilmiştir. Giyim konforunu belirlemek için ayak bileği çevresi ve topuğun hesaba katılması gerektiği vurgulanmıştır. Çeken ve Kayacan (2006), elastik örme bandajların uzama ve elastikiyet özelliklerini incelemiştir. Yuvarlak örme teknolojisinin, daha çok tüp formunda elastik dizlik, bileklik, dirseklik ve korse gibi ürünler için ideal olduğu ifade edilmiştir. Tüp formunda olmayan elastik bandajların üretiminde ise kroşe makinelerinin kullanımının yaygın olduğu belirtilmiştir. Aynı makine ayarlarında farklı materyallerden kroşe düz bandaj ve yuvarlak örme tüp bandaj numuneleri üretilmiştir. Yuvarlak örme tüp bandajlar 14 inç çapında ve E=18 incelikte rib yuvarlak örme makinesinde 1x1 rib orgu yapısında örülmüştür. Kroşe bandaj numuneleri ise 82 cm çalışma genişliğine sahip E=16 incelik değerindeki kroşe makinesinde üretilmiştir. Bir bandaj genişliği 30 ilmek çubuğunu kapsamaktadır. Üretilen her tipte farklı iplik cinsleri kullanılarak tipler arasında, atkı ve çözgü yönünde uzama ve elastikiyet özellikleri acısından farklılıklar incelenmiştir. 88 Yuvarlak örme ve kroşe bandaj numunelerinin uzama ve kalıcı uzama (elastikiyet) ölçümleri ASTM-D2594-87 numaralı standarda göre yapılmıştır. Bu metodun esasi; belirli uzunluktaki örme kumasın, belirli bir ağırlık altında, belirli bir sure bekletildikten sonra, ağırlık altında iken kumasın uzayabildiği toplam uzama miktarını ve ağırlık kaldırıldıktan belirli bir sure sonra kumaşta, ilk boyuna göre oluşan kalıcı uzama miktarını tespit etmeye dayanmaktadır. Kroşe ve yuvarlak örme bandajlarda toplam uzama ve kalıcı uzama ölçümleri yapılarak, sonuçlar istatistiksel olarak irdelenmiştir. Kroşe düz bandaj tiplerinde; çözgüde elastik ipliklerin kullanılmasının, boyuna yönde uzama değerlerinin oldukça yüksek olmasını sağladığı belirtilmiştir. Kroşe düz bandaj yapılarında enine yönde pamuk ipliğiyle atkı yatırımının; enine yönde elastikiyet yönünde dezavantaj olduğu ifade edilmiştir. Rib orgu yapısındaki elastik yuvarlak örme bandajlarda ise enine (ilmek sırası) yönünde oldukça iyi uzama özelliği görülmüştür. Yuvarlak örme bandajlarda rib orgu yapısı gereği çok iyi olan enine uzama ve elastikiyetin, boyuna yönde görülmediği belirtilmiştir. Marmaralı ve ark. (2007), giysiye vermiş olduğu yüksek esneklik, giyim konforu ve kullanışlılığı nedeniyle elastik iplik içeren örme kumaşların günümüzde çok fazla tercih edildiğini belirtmektedir. Bu çalışmada iki sırasında bir veya her sırasında elastik iplik kullanılan düz örme kumaşların ısıl özellikleri ile su buharı geçirgenliği ölçülüp, istatistiksel olarak değerlendirilmiş ve elastik iplik içermeyen düz örgü kumaşlara ait sonuçlar ile karşılaştırılmıştır. Böylece yapıdaki elastik iplik miktarının kumaşların ısıl özelliklerine etkisi belirlenmiştir. Özdil’e (2008) göre çorap, farklı renk ve desenleri ile bir aksesuar malzemesi olmanın yanında, insanların temel ihtiyaç malzemelerinden birisi olup, sağlık açısından da oldukça önemli bir giysidir. Çorapların kullanım performansı açısından ısıl konforun en önemli parametre olduğu belirtilmektedir. Bu çalışmada piyasada sıklıkla karşımıza çıkan yün, akrilik ve pamuk, PA içeren çorapların ısıl konfor özellikleri hakkında deneysel çalışmalar yapılmış ve sonuçları yorumlanmıştır. Deneysel çalışmada ısıl direnç, ısıl iletkenlik ve ısıl soğurganlık değerleri Alambeta, bağıl su buharı geçirgenliği değerleri Permetest, hava geçirgenliği değerleri FX3300 cihazlarında ölçülmüştür. Elde 89 edilen sonuçlar, yün çorapların ısıl iletkenlik değerlerinin akrilik çoraplardan daha düşük olduğunu göstermiştir. Yün-akrilik karışımı çorapların ısıl direnç değerlerinin % 100 akrilik çoraplardan daha yüksek olduğu ve ısıl soğurganlık açısından ilk temasta daha sıcak his verdiği belirtilmektedir. PA içeren çorapların pamuklu çoraplara göre yüksek ısıl iletkenlik ve ısıl soğurganlık değerleri verdiği ifade edilmektedir. 90 2. MATERYAL VE YÖNTEM Varis çoraplarının performans özelliklerinin incelenmesi amacıyla yapılan bu çalışma üç bölüm halinde gerçekleştirilmiştir. Çalışmada kullanılan materyal, izlenen yöntem, uygulanan testler ve test sonuçlarının değerlendirilmesinde kullanılan yöntemler bu kısımda bölümler halinde açıklanmıştır. 2.1. Materyal Bu kısımda kullanılan materyaller her bölüm için ayrı ayrı açıklanmıştır. 2.1.1. Bölüm 1: Farklı iplik yapısı ve ilmek iplik uzunluğunda üretilen varis çorapları Bu bölümde, varis çoraplarının üretiminde kullanılan zemin ve dolgu ipliklerinin varis çoraplarının esnekliğine, maksimum mukavemetine, Young modülüne ve patlama mukavemetine etkisi incelenmiştir. Bu amaçla, farklı zemin ve dolgu iplikleriyle düz örgü yapısında diz üstü varis çorapları üretilmiştir. Seçilen dolgu ve zemin iplikleri çorap üretiminde piyasada yaygın olarak kullanılan ipliklerdir. Dolgu iplikleri kumaş yapısına askı tekniği ile “Üç sıra zemin bir sıra zemin+dolgu ipliği” olacak şekilde yerleştirilmiştir. Varis çorabı üretiminde kullanılan dolgu iplik yapısı ve çoraplarda uygulanan örgü yapısı Şekil 2.1.’de şematik olarak verilmiştir. (a) (b) Şekil 2.1. a)Varis çorabı üretiminde kullanılan dolgu ipliğinin yapısı b) Varis çoraplarının örgü yapısı KAYNAK: http://www.fillattice.it-linel, 2008, http://www.dorlastan.com, 2007 91 Deneylerde kullanılan varis çorapları, işletme şartlarında Lonati marka L04 model E34 incelikli, 4” çaplı, 400 iğneli çorap makinesinde üretilmiştir. Her çorap tipinden onar numune üretilmiştir. Çorapların üretiminde kullanılan ipliklerin özellikleri Çizelge 2.1.’de, üretilen çorapların özellikleri ve tanıtıcı kodları ise Çizelge 2.2.’de verilmiştir. Çizelge 2.1. Varis çoraplarının üretiminde kullanılan ipliklerin özellikleri Hammadde Đplik Numarası Filament Sayısı Đplik Yapısı Zemin Naylon 70 68 Tekstüre Naylon 40 34 Tekstüre Dolgu Elastan+Naylon 40-40 34 Tek sargılı Elastan+Naylon 40-70 68 Tek sargılı Kauçuk+Naylon 90-70 - Tek sargılı Çizelge 2.2. Varis çoraplarının özellikleri ve tanıtıcı kodları Đplik Numarası Sıklık Đlmek Đlmek Đplik Çorap (Denye) (1/cm) Gramaj Kalınlık Yoğunluğu Uzunluğu(mm) Kodu 2 (g/m 2) (mm) Zemin Dolgu Sıra Çubuk (ilmek/cm ) Dolgu Zemin Çorabın Bilek Bölümü 70Z90K 70 90 24,53 24,00 588,71 133,00 0,78 0,99 2,54 40Z90K 40 90 25,13 19,47 489,23 119,00 0,79 1,02 2,57 70Z70L 70 70 26,33 29,13 767,21 100,45 0,73 1,31 2,30 40Z40L 40 40 24,80 28,87 716,00 66,50 0,69 1,04 2,39 Çorabın Baldır Bölümü 70Z90K 70 90 18,67 19,27 359,44 111,00 0,85 1,67 3,68 40Z90K 40 90 19,40 22,93 444,93 117,50 0,98 1,44 3,19 70Z70L 70 70 20,67 22,00 454,64 83,50 0,85 1,66 2,83 40Z40L 40 40 20,13 19,73 397,37 48,00 0,64 1,74 3,41 Üretilen varis çorapları işletme şartlarında boyanmış ve ütülenmiştir. Uygulanan ön yıkama, naylon boyama ve yumuşatma reçeteleri Şekil 2.2-Şekil 2.4.’de verilmiştir. Ön yıkamada kullanılan kimyasal maddeler; 10 kg yağ sökücü, 10 kg kırık önleyici ve 4,5 kg Omomatik toz deterjandır. Naylon boyamada kullanılan kimyasal maddeler; 6 kg %3 optik, 2 kg univadin PA (egalizatör), 2 kg asetik (pH 4,5) asittir. Yumuşatma işleminde kullanılan kimyasal maddeler; 4,5 kg yumuşatıcı, 1 kg asetik (pH 4,5) asittir. Mamul boyalı durumdaki varis çorapları kuru relakse yapıldıktan sonra esneklik ve patlama mukavemeti testleri uygulanmıştır. 92 Şekil 2.2. Varis çoraplarına uygulanan ön yıkama reçetesi Şekil 2.3. Varis çoraplarına uygulanan naylon boyama reçetesi Şekil 2.4. Varis çoraplarına uygulanan yumuşatma reçetesi 93 2.1.2. Bölüm 2: Farklı numara ipliklerle, farklı örgü yapılarında üretilen varis çorapları Bu bölümde aynı örme ayarlarında üretilen varis çoraplarında örgü yapısı ve zemin ve dolgu iplik numaralarının varis çoraplarının esneklik ve patlama mukavemetine etkisi incelenmiştir. Bu amaçla, aynı örme ayarlarında farklı iplik ve örgü yapısında, işletme şartlarında diz altı tipte varis çorapları üretilmiştir. Üretim sırasında tüm çorapların bilek bölümleri için aynı iplik sevk miktarı ayarı yapılmıştır. Bu durum baldır bölümü içinde dikkate alınmıştır. Dolgu iplikleri kumaş yapısına askı tekniği ile yerleştirilmiştir. Çorapların üretiminde kullanılan dolgu iplik yapısı ve çorapların örgü yapıları Şekil 2.5’de şematik olarak verilmiştir. (a) (b) (c) Şekil 2.5. Çorapların üretiminde kullanılan a)Çift sargılı dolgu iplik yapısı, b) A tipi örgü yapısı c)B tipi örgü yapısı KAYNAK: http://www.creora.com, 2008, http://www.dorlastan.com, 2007 Deneylerde kullanılan varis çorapları, işletme şartlarında Lonati marka L04 MJ model E28 incelikli, 4” çaplı, 400 iğneli çorap makinesinde üretilmiştir. Üretilen varis çorapları ham haldedir. Çorapların üretiminde kullanılan ipliklerin özellikleri Çizelge 2.3’de, üretilen varis çoraplarının özellikleri ve tanıtıcı kodları ise Çizelge 2.4’te verilmiştir. Ham durumdaki varis çorapları kuru relakse yapıldıktan sonra esneklik ve patlama mukavemeti testleri uygulanmıştır. Çizelge 2.3. Çorapların üretiminde kullanılan iplik özellikleri Hammadde Đplik Numarası Filament Sayısı Đplik Yapısı Zemin Naylon 70 68 Tekstüre Naylon 40 13 Tekstüre Dolgu Elastan+Naylon 169 (70+40) - Çift sargılı Elastan+Naylon 253 (90+70) - Çift sargılı 94 Çizelge 2.4. Varis çoraplarının özellikleri ve tanıtıcı kodları Đplik Sıklık Đlmek Đplik Çorap Örgü Numarası Đlmek (1/cm) Kalınlık Yoğunluğu Uzunluğu (mm) Kodu Yapısı (Denye) 2 (mm) (ilmek/cm ) Zemin Dolgu Sıra Çubuk Dolgu Zemin Çorabın Bilek Bölümü 70KA A Tipi 70 253 26,0 29,0 754,0 0,778 1,259 2,414 70KB B Tipi 70 253 21,0 25,0 525,0 0,667 1,947 2,500 40IA A Tipi 40 169 27,0 14,0 378,0 0,706 2,333 2,500 40IB B Tipi 40 169 24,0 17,0 408,0 0,678 2,031 2,813 40KA A Tipi 40 253 19,0 29,0 551,0 0,803 1,155 2,655 Çorabın Baldır Bölümü 70KA A Tipi 70 253 18,0 22,0 396,0 0,773 1,778 3,222 70KB B Tipi 70 253 16,0 18,0 288,0 0,763 2,722 3,306 40IA A Tipi 40 169 24,0 13,0 312,0 0,675 2,083 3,250 40IB B Tipi 40 169 18,0 15,0 270,0 0,715 2,115 3,462 40KA A Tipi 40 253 16,0 23,0 368,0 0,810 1,429 3,095 2.1.3. Bölüm 3: Farklı markalardaki varis çorapları Bu bölümde, piyasada satılmakta olan varis çoraplarından on üç örnek satın alınarak, varis çorabı markası ve çorap üzerindeki ölçüm bölgesinin varis çoraplarının performans özelliklerine etkisi incelenmiştir. Bu amaçla piyasa satılmakta olan sekiz farklı markadan farklı basınç seviyelerinde yedi adet yerli ve altı adet ithal olmak üzere toplam on üç adet varis çorabı satın alınmıştır. Satın alınan varis çoraplarının iplik ve doku analizi yapılmış, kullanılan örgü yapıları Şekil 2.6’da gösterilmiştir. Çorapların tez çalışmasında kullanılacak tanıtıcı kodları ve çoraplarda kullanılan ipliklerin özellikleri Çizelge 2.5’de, yapısal özellikleri ise Çizelge 2.6’da verilmiştir. Mamul varis çorapları kuru relakse yapıldıktan sonra gramaj, kalınlık, ilmek iplik uzunluğu, sıra ve çubuk sıklığı, esneklik, patlama mukavemeti ve kompresyon testleri uygulanmıştır. (a) (b) (c) Şekil 2.6. Çorapların üretiminde kullanılan a) A tipi örgü yapısı, b) B tipi örgü yapısı c) C tipi örgü yapısı KAYNAK: Gaied ve ark., 2006, http://www.dorlastan.com, 2007 95 Çizelge 2.5. Çorapların tanıtıcı kodları ve üretiminde kullanılan ipliklerin özellikleri Hammadde Đplik Numarası (Denye) Đplik Yapısı Çorap Kodu Dolgu Zemin Dolgu Zemin Zemin Dolgu Elastan Sargı Sonuç 1 Naylon Naylon+Lycra 43 56 14 87 Tekstüre Çift Sargılı 2 Naylon Naylon+Lycra 61 63 19 116 Tekstüre Çift Sargılı 3 Naylon Naylon+Lycra 47 50 8 67 Tekstüre Çift Sargılı 4 Naylon Naylon+Lycra 88 93 83 243 Tekstüre Çift Sargılı 5 Naylon Naylon+Lycra 90 110 77 296 Tekstüre Çift Sargılı 6 Naylon Naylon+Lycra 141 126 77 280 Tekstüre Çift Sargılı 7 Naylon Naylon+Lycra 104 71 26 118 Tekstüre Çift Sargılı 8 Naylon Naylon+Lycra 86 323 89 491 Tekstüre Çift Sargılı 9 Naylon Naylon+Lycra 60 42 16 76 Tekstüre Çift Sargılı 10 Naylon Naylon+Lycra 29 15 17 52 Tekstüre Çift Sargılı 11 Naylon Naylon+Lycra 77 55 40 136 Tekstüre Çift Sargılı 12 Naylon Naylon+Lycra 70 37 15 67 Tekstüre Çift Sargılı 13 Naylon Naylon+Lycra 91 81 32 147 Tekstüre Çift Sargılı Çizelge 2.6. Çorapların yapısal özellikleri Sıklık Đlmek Đlmek Đplik Çorap Örgü Gramaj Kalınlık (1/cm) Yoğunluğu Uzunluğu(mm) Kodu Yapısı 2 (g/m 2) (mm) Sıra Çubuk (ilmek/cm ) Dolgu Zemin Çorabın Bilek Bölümü 1 A Tipi 13,0 24,3 316,3 131,2 0,340 0,205 0,477 2 A Tipi 25,0 21,3 533,3 227,4 0,530 0,107 0,287 3 A Tipi 12,7 24,7 312,4 134,8 0,352 0,100 0,240 4 B Tipi 16,0 13,0 208,0 344,6 1,272 0,148 0,368 5 B Tipi 18,0 14,0 252,0 386,2 1,105 0,089 0,235 6 B Tipi 19,3 12,3 238,4 326,7 0,919 0,171 0,401 7 A Tipi 13,0 11,0 143,0 295,9 0,610 0,085 0,270 8 C Tipi 17,7 18,0 318,0 380,5 1,179 0,040 0,227 9 A Tipi 12,3 28,0 345,3 148,7 0,410 0,103 0,170 10 A Tipi 13,0 21,3 277,3 92,2 0,333 0,125 0,203 11 B Tipi 27,0 20,3 549,0 252,7 0,718 0,071 0,270 12 B Tipi 24,0 24,0 576,0 178,9 0,572 0,093 0,234 13 B Tipi 19,0 18,7 354,7 248,9 0,738 0,117 0,286 Çorabın Baldır Bölümü 1 A Tipi 8,7 19,3 167,6 93,0 0,354 0,090 0,149 2 A Tipi 17,0 18,3 311,7 168,3 0,533 0,098 0,160 3 A Tipi 8,3 20,3 169,4 100,3 0,348 0,139 0,266 4 B Tipi 13,0 13,7 177,7 338,7 1,186 0,159 0,495 5 B Tipi 12,0 16,0 192,0 365,9 1,042 0,134 0,399 6 B Tipi 13,0 14,0 182,0 332,4 0,942 0,221 0,404 7 A Tipi 9,0 10,0 90,0 238,9 0,596 0,144 0,280 8 C Tipi 12,0 21,0 252,0 395,0 1,263 0,062 0,250 9 A Tipi 10,0 20,3 203,3 105,8 0,408 0,123 0,268 10 A Tipi 10,3 19,3 199,8 72,9 0,348 0,128 0,196 11 B Tipi 20,7 17,0 351,3 208,2 0,748 0,107 0,319 12 B Tipi 20,3 19,3 393,1 143,3 0,616 0,114 0,303 13 B Tipi 13,0 18,3 238,3 196,7 0,748 0,137 0,306 96 2.2. Yöntem 2.2.1. Varis çoraplarına uygulanan kuru relakse işlemi Çorap numuneleri düz ve pürüzsüz bir zemin üzerinde, hiçbir kuvvet uygulanmadan serbest halde serilerek bir hafta bekletilmek suretiyle kuru relakse edilmiştir. Daha sonra bu kumaşlarda sıra sıklığı, çubuk sıklığı, gramaj, kalınlık ve ilmek iplik uzunluk ölçümleri yapılmıştır. Tüm deneyler standart atmosfer şartlarına uygun olarak yapılmıştır. 2.2.2. Varis çoraplarının metrekare ağırlığının belirlenmesi Çorapların bilek ve baldır bölgelerinden 5cmx10cm ebatlarında ikişer numune kesilmiştir. Kesilen deney numuneleri 0.001 hassasiyete sahip Mettler marka elektronik tartı yardımıyla tartılmış ve metrekare ağırlık değeri hesaplanmıştır. 2.2.3. Varis çoraplarının sıra ve çubuk sıklıklarının belirlenmesi Çorapların sıra ve çubuk sıklıklarının belirlenmesi amacıyla numuneler düz bir yüzey üzerine yerleştirilerek lup yardımıyla 5 cm’de yer alan sıra ve çubuklar sayılmıştır, 1 cm için hesaplanmıştır. Bu ölçüm her bir numune için numunenin 3 ayrı yerinden tekrarlanmış ve ortalama değer alınmıştır. Sıra sıklığı ve çubuk sıklığı birbiri ile çarpılarak ilmek yoğunlukları hesaplanmıştır. 2.2.4. Varis çoraplarının kalınlığının belirlenmesi Çorap kalınlığı ölçümleri TS7128(1989) standardına uygun olarak katlı ve kenara yakın olmamak şartı ile 10 farklı yerden olacak şekilde yapılmıştır. Çorap kalınlığının ölçümünde James Heal marka kumaş kalınlığı ölçüm aleti kullanılmıştır. Aletin test alanı 1 cm², hassasiyeti ise 0.01 mm’dir. Çoraplardan kesilen kumaş numuneleri kalınlık ölçüm aletinin 10 gf/cm² basınç değeri ile ölçülmüştür. 97 2.2.5. Varis çoraplarının ilmek iplik uzunluğunun belirlenmesi Varis çoraplarında, ilmek iplik uzunluğunun belirlenmesi için her çoraptan kumaş numuneleri kesilmiş, kumaş numunesi üzerinde 50 çubuk işaretlenmiştir. Bu işaretlenen bölgeden 10 sıra sökülmüş, her bir sıranın 10 gr ağırlık altındaki uzunluğu ölçülerek ortalamaları alınmıştır. Bu ortalama değer toplam ilmek sayısına bölünerek ilmek iplik uzunluğu değeri hesaplanmıştır. 2.2.6. Varis çoraplarının esnekliğinin belirlenmesi Varis çorap numunelerinin esneklik ölçümleri TS ENV 12718, CEN/TC 205 WG2 ve RAL-GZ 387 numaralı tıbbi kompresyon çorapları standartlarına göre yapılmıştır. Her tip varis çorabı için bilek ve baldır bölgelerinden 50mm eninde ve 100mm boyunda ikişer adet sıra yönlü numune kesilmiştir. Test numunelerinin uzun kenarları oldukça esnek overlok bir dikişle geçilmiştir. Dikiş esnekliğini sağlayabilmek için overlok dikiş sırasında üst iplik olarak Eloflex adlı iplik kullanılmıştır. Numuneler, Instron test cihazında çeneler arası mesafe 50 mm olacak şekilde yerleştirilmiştir. Numuneler üzerine 5 daN’luk bir yük 55 mm/dak hızla uygulanmıştır. 5 daN’luk yük değerine ulaşıldığı zaman deney sonuçlandırılarak çeneler eski konumuna getirilmiştir. Bu işlem sonucunda cihazdan maksimum mukavemet(MPa), maksimum uzama(%), Young modülü(MPa) değerleri okunmuştur. 2.2.7. Varis çorabının uygulayabildiği kompresyonun belirlenmesi Varis çoraplarının bacağa uyguladığı kompresyonu belirlemek için direk basınç ölçüm yöntemlerinden ikisi kullanılmıştır. Ölçümler, insan bacağını modelleyen ölçekli mankenler üzerinde gerçekleştirilmiştir. 2.2.7.1. Kikuhime basınç sensörü ile kompresyon ölçümü Varis çoraplarının bacağa uyguladığı kompresyonu ölçebilmek amacıyla, bir varis çorabı üreticisi tekstil işletmesinde kullanılmakta olan basınç ölçüm sisteminden yararlanılmıştır. Bu sistemde, insan bacağını modelleyen mankenin bilek, baldır ve 98 uyluk bölgelerinde standartlara göre belirlenen noktalara yerleştirilmiş olan üç adet basınç kesesi bulunmaktadır. Bu basınç keseleri, üç girişli aksesuar kullanılarak portatif bir basınç ölçme ve görüntüleme cihazı olan Kikuhime basınç sensörüne bağlanmıştır. Her bir basınç kesesinde bulunan açıklığa boru bağlanarak basınç düzenleyici manuel pompa (şırınga) ile basınç kesesi arasında bağlantı kurulmuştur. Ölçüm düzeneği Şekil 2.7’de verilmiştir. Şekil 2.7. Deneylerde kullanılan Kikuhime basınç ölçüm düzeneği Kompresyonun doğru şekilde tespiti için her bir basınç kesesinin içerisindeki hava boşaltılarak sıfıra kalibre edilmiştir. Ölçüm yapılacak varis çoraplarının bilek ve baldır bölgelerinde, standartlara göre belirlenen noktalar işaretlenerek çoraplar, bedenlerine uygun boyuttaki manken bacaklara giydirilmiştir. Her bir basınç kesesi için hava dolaşımını açan bir düğme vardır. Varis çorabı manken bacağı üzerindeyken bu düğmeler sırayla açılarak şırınga yardımı ile basınç keseleri birer birer şişirilmiştir. Basınç keseleri sürekli akış halindeki hava ile doldurularak, hava basıncı düzenli olarak ölçülmüştür. Her varis çorabı markası için sağ ve sol olmak üzere 1 çift çoraptan ölçüm alınmıştır. Ölçüm güvenilirliği için, kalibrasyon işlemi her bir çorabın kompresyon ölçümünden sonra tekrarlanmıştır. 2.2.7.2. MST MKIII Salzmann tıbbi çorap test cihazı ile kompresyon ölçümü Kikuhime basınç ölçüm sistemi ile ölçülen çorap kompresyonlarının doğruluğunu kıyaslayabilmek amacıyla, her markadan birer örnek Đtalya’da bulunan bir tekstil firmasına gönderilerek bu numunelerin MST MKIII Salzmann basınç ölçüm sistemi ile 99 de basınçları ölçülmüştür. MST MKIII Salzmann tıbbi çorap test cihazının ile varis çoraplarının kompresyon ölçüm tekniğine ait bir fotoğraf Şekil 2.8.’de sunulmuştur. Şekil 2.8. MST MKIII Salzmann tıbbi çorap test cihazı ile kompresyon ölçümü KAYNAK: Partsh ve ark. 2006b, s.810 (Şekil:1) 2.2.8. Varis çoraplarının patlama mukavemetinin belirlenmesi Varis çoraplarının patlama mukavemeti ölçümleri, ASTM D 6797-07 standardına uygun olarak Instron marka 4301 Model çekme-basma test aletine bilyalı aparat takılarak yapılmıştır. Her tip varis çorabı için bilek ve baldır bölgelerinden üçer adet numune kesilmiştir. Kesilen kumaş numuneleri Instron cihazının alt çenesine yerleştirilen düzenekte yere paralel olacak şekilde sabitlenmiştir. Instron cihazının üst çenesine yerleştirilen 25.4 ± 0.005 mm çaplı parlatılmış çelik bir bilya, 305 ± 13 mm/dk çene hızı ile gerilmiş kumaş numunelerine bastırılarak kumaşın delinmesi için gereken kuvvet kaydedilmiştir. Bilyalı patlama mukavemeti test düzeneğine ait bir fotoğraf Şekil 2.9’da sunulmuştur. Şekil 2.9. Bilyalı patlama mukavemeti test düzeneği KAYNAK: Anonim 2005, s.1 (Şekil:1) 100 2.2.9. Araştırma sonuçlarının değerlendirilmesi Çalışmanın birinci bölümünde varis çoraplarının üretiminde kullanılan farklı iplik yapısı ve ilmek iplik uzunluğu değerlerinin varis çoraplarının esnekliğine, maksimum mukavemetine, Young modülüne ve patlama mukavemetine etkisini incelemek amacıyla ortalama ve varyasyon katsayısı değerleri hesaplanmıştır. Çalışmanın ikinci bölümünde aynı örme ayarlarında üretilen varis çoraplarında örgü yapısı ve iplik numarasının varis çoraplarının esneklik ve patlama mukavemetine etkisinin istatistiksel olarak önemli olup olmadığını belirleyebilmek amacıyla, iki faktörlü sınırlamasız varyans analizi kullanılmıştır. Çalışmanın üçüncü bölümünde varis çorabı markası ve çorap üzerindeki ölçüm bölgesinin varis çoraplarının performans özelliklerine etkisinin istatistiksel olarak önemli olup olmadığını belirleyebilmek amacıyla, iki faktörlü sınırlamasız varyans analizi kullanılmıştır. Đki faktörlü sınırlamasız varyans analizinde kurulan hipotezler ve uygulanan matematiksel model aşağıda verilmiştir. H01: Σ Aj = 0 HA1: Σ Aj ≠ 0 H02: Σ Bk = 0 HA2: Σ Bk ≠ 0 H03: Σ ABjk =0 HA3: Σ ABjk ≠ 0 Yijk = µ + Aj + Bk + ABjk + e(ijk) Yijk : Ölçüm değeri; µ : Yığının ortalama değeri; Aj : Birinci faktörün j. seviyesindeki etkisi; Bk : Đkinci faktörün k. seviyesindeki etkisi; ABjk : Birinci faktörün j. seviyesi ile ikinci faktörün k. seviyesinin kesişiminin etkisi; e(ijk) : Birinci faktörün j. seviyesi, ikinci faktörün k. seviyesindeki i. gözlemdeki tesadüfi hata. Çalışmanın ikinci bölümünde aynı örme ayarlarında üretilen varis çoraplarında örgü yapısı, iplik besleme miktarı (çorabın bilek yada baldır bölümü) ve iplik numarasının 101 varis çoraplarının esneklik ve patlama mukavemetine etkisinin istatistiksel olarak önemli olup olmadığını belirleyebilmek amacıyla, üç faktörlü sınırlamasız varyans analizi kullanılmıştır. Üç faktörlü sınırlamasız varyans analizinde kurulan hipotezler ve uygulanan matematiksel model aşağıda verilmiştir. H01: Σ Aj = 0 HA1: Σ Aj ≠ 0 H02: Σ Bk = 0 HA2: Σ Bk ≠ 0 H03: Σ Cm =0 HA3: Σ Cm ≠ 0 H04: Σ ABjk =0 HA4: Σ ABjk ≠ 0 H05: Σ ACjm =0 HA5: Σ ACjm ≠ 0 H06: Σ BCkm =0 HA6: Σ BCkm ≠ 0 H07: Σ ABCjkm =0 HA7: Σ ABCjkm ≠ 0 Yijkl = µ + Aj + Bk +Cm + ABjk + ACjm + BCkm + ABCjkm + e(ijkm) Yijkl : Ölçüm Değeri; µ : Yığının ortalama değeri; Aj : Birinci faktörün j. seviyesindeki etkisi; Bk : Đkinci faktörün k. seviyesindeki etkisi; Cm : Üçüncü faktörün m. seviyesindeki etkisi; ABjk : Birinci faktörün j. seviyesi ile ikinci faktörün k. seviyesinin kesişiminin etkisi; ACjm : Birinci faktörün j. seviyesi ile üçüncü faktörün m. seviyesinin kesişiminin etkisi; BCkm : Đkinci faktörün k. seviyesi ile üçüncü faktörün m. seviyesinin kesişiminin etkisi; ABCjkm : Birinci faktörün j. seviyesi ile ikinci faktörün k. seviyesi ve üçüncü faktörün m. seviyesinin kesişiminin etkisi; e(ijkm) : Birinci faktörün j. seviyesi, ikinci faktörün k. seviyesindeki, üçüncü faktörün m. seviyesindeki i. gözlemdeki tesadüfi hata. Analiz sonuçları α=0,05 anlamlılık derecesi için değerlendirilmiştir. Etkisi bulunan faktörün seviyeleri arasındaki farkı görmek için SNK (Student Newman Keuls) testlerine başvurulmuştur. Bu testler sonunda elde edilen tabloda birbirinden istatistiksel açıdan farklı faktör seviyeleri ayrı harflerle, aralarında fark olmayan seviyeler ise aynı harf ile gösterilmiştir. Varyans analizlerinin hesaplanmasında SPSS 13 programından yararlanılmıştır. 102 3. ARAŞTIRMA SONUÇLARI Çalışmada 3 farklı deney planı yer aldığından bu bölümde, test sonuçları 3 ana başlıkta sunulmuştur. Yapılan ölçümlerin sonuçları çizelgeler halinde verilmiştir. Çizelgelerde X aritmetik ortalamayı, %CV ise değişim katsayısını ifade etmektedir. 3.1. Bölüm 1: Farklı Đpliklerin Kullanıldığı Varis Çoraplarında Esneklik, Maksimum Mukavemet, Young Modülü ve Patlama Mukavemeti Değerleri Bölüm 1’de incelenen varis çorap numunelerinin bilek ve baldır bölümleri için sıra ve çubuk yönlü esneklik (%), maksimum mukavemet (MPa), Young modülü (MPa) ve patlama mukavemeti (psi) ölçüm sonuçları Çizelge 3.1.-Çizelge 3.4’de verilmiştir. Çizelge 3.1. Varis çoraplarının esneklik (%) değerleri Sıra Yönlü Esneklik (%) Çubuk Yönlü Esneklik (%) Çorap Kodu Bilek Baldır Bilek Baldır X %CV X %CV X %CV X %CV 70Z90K 178,2 8,5 207,1 2,6 93,3 10,3 152,0 5,3 40Z90K 189,5 4,5 213,5 11,0 158,3 4,5 244,8 8,9 70Z70L 201,5 4,0 213,3 9,7 187,2 7,0 205,5 4,1 40Z40L 179,3 13,9 198,7 30,1 161,4 10,9 179,8 8,5 Çizelge 3.2. Varis çoraplarının maksimum mukavemet değerleri Sıra Yönlü Maksimum Çubuk Yönlü Maksimum Çorap Mukavemet (MPa) Mukavemet (MPa) Kodu Bilek Baldır Bilek Baldır X %CV X %CV X %CV X %CV 70Z90K 1,21 0,6 1,13 0,7 1,21 0,3 1,1 0,5 40Z90K 1,18 0,2 1,02 0,2 1,17 0,6 1,02 0,5 70Z70L 1,25 0,8 1,05 0,7 1,25 0,2 1,04 0,8 40Z40L 1,39 0,3 1,43 0,3 1,39 0,8 1,43 1,0 103 Çizelge 3.3. Varis çoraplarının Young modülü değerleri Sıra Yönlü Young Çubuk Yönlü Young Çorap Modülü (MPa) Modülü (MPa) Kodu Bilek Baldır Bilek Baldır X %CV X %CV X %CV X %CV 70Z90K 1,34 38,2 0,81 44,1 2,22 38,9 1,37 40,9 40Z90K 0,97 18,3 0,56 67,1 1,64 5,7 0,50 19,5 70Z70L 0,90 5,3 1,23 18,4 1,28 81,2 0,57 7,1 40Z40L 1,33 25,5 1,77 14,7 1,70 34,9 1,35 25,9 Çizelge 3.4. Varis çoraplarının patlama mukavemeti değerleri Patlama Mukavemeti (psi) Çorap Kodu Bilek Baldır X %CV X %CV 70Z90K 53,23 2,9 34,86 5,3 40Z90K 32,85 12,2 21,38 9,5 70Z70L 54,70 11,9 36,89 9,5 40Z40L 29,31 15,6 18,27 10,4 3.2. Bölüm 2: Farklı Numara Đpliklerle Farklı Örgü Yapılarında Üretilen Varis Çoraplarında Esneklik ve Patlama Mukavemeti Değerleri Bölüm 2’de incelenen varis çorap numunelerinin bilek ve baldır bölümleri için Instron cihazında ölçülen sıra ve çubuk yönlü esneklik (%) ölçüm sonuçları Çizelge 3.5.’de verilmiştir. Instron cihazına bilyalı patlama mukavemeti test düzeneği takılarak ölçülen patlama mukavemeti ölçüm sonuçları ise Çizelge 3.6.’da verilmiştir. Çizelge 3.5. Varis çoraplarının esneklik (%) değerleri Sıra Yönlü Esneklik (%) Çubuk Yönlü Esneklik (%) Çorap Kodu Bilek Baldır Bilek Baldır X %CV X %CV X %CV X %CV 70KA 254,50 7,0 251,50 2,0 108,6 12,2 134,1 4,8 70KB 143,60 10,4 183,90 22,5 168,2 17,4 222,4 14,2 40IA 111,60 1,6 117,00 7,4 264,1 12,5 220,7 25,7 40IB 176,70 7,0 155,40 15,4 277,7 14,5 342,5 9,8 40KA 274,30 11,8 302,30 5,1 182,9 16,1 197,9 6,9 104 Çizelge 3.6. Varis çoraplarının patlama mukavemeti değerleri Patlama Mukavemeti (psi) Çorap Kodu Bilek Baldır X %CV X %CV 70KA 51,16 3,5 38,32 9,4 70KB 47,88 0,5 42,81 2,2 40IA 19,39 3,2 16,13 15,1 40IB 18,64 2,5 17,67 3,4 40KA 26,24 6,7 17,47 7,1 3.3. Bölüm 3: Farklı Marka Varis Çoraplarının Boyutsal ve Fiziksel Özelliklerine Ait Sonuçlar Bölüm 3’de incelenen varis çorap numunelerinin bilek ve baldır bölümlerinin gramaj, kalınlık, ilmek iplik uzunluğu, sıra ve çubuk sıklıkları ile ilmek yoğunluğu değerleri Çizelge 3.7.-Çizelge 3.9.’da verilmiştir. Çizelge.3.7. Varis çoraplarının gramaj ve kalınlık değerleri Gramaj (gr/m2) Kalınlık (mm) Çorap Bilek Baldır Bilek Baldır Kodu X %CV X %CV X %CV X %CV 1 131,2 6,9 93,0 1,5 0,340 1,4 0,354 2,4 2 227,4 0,6 168,3 0,6 0,530 1,3 0,533 1,5 3 134,8 6,1 100,3 0,4 0,352 2,6 0,348 1,8 4 344,6 0,6 338,7 0,8 1,272 1,4 1,186 0,4 5 386,2 0,4 365,9 1,7 1,105 2,5 1,042 2,2 6 326,7 0,9 332,4 1,4 0,919 1,6 0,942 1,3 7 295,9 2,1 238,9 0,9 0,610 2,0 0,596 1,6 8 380,5 0,4 395,0 1,1 1,179 1,6 1,263 0,9 9 148,7 0,3 105,8 0,0 0,410 1,6 0,408 1,9 10 92,2 5,8 72,9 0,6 0,333 2,0 0,348 1,2 11 252,7 1,0 208,2 3,5 0,718 1,1 0,748 1,6 12 178,9 3,1 143,3 0,7 0,572 1,4 0,616 0,8 13 248,9 2,6 196,7 2,8 0,738 1,7 0,748 1,1 105 Çizelge.3.8.Varis çoraplarının zemin ve dolgu ipliği ilmek uzunluk değerleri Zemin Đlmek Đplik Uzunluğu Dolgu Đlmek Đplik Uzunluğu Çorap (mm) (mm) Kodu Bilek Baldır Bilek Baldır X %CV X %CV X %CV X %CV 1 0,477 1,0 0,149 4,6 0,205 1,8 0,090 4,4 2 0,287 1,4 0,160 0,0 0,107 2,6 0,098 4,8 3 0,240 2,6 0,266 1,3 0,100 0,0 0,139 4,7 4 0,368 5,9 0,495 2,3 0,148 1,7 0,159 2,9 5 0,235 4,1 0,399 4,9 0,089 4,7 0,134 4,2 6 0,401 0,8 0,404 0,8 0,171 0,6 0,221 2,0 7 0,270 0,9 0,280 1,4 0,085 1,2 0,144 4,6 8 0,227 1,6 0,250 1,3 0,040 0,0 0,062 3,5 9 0,170 4,6 0,268 3,5 0,103 2,6 0,123 5,2 10 0,203 1,0 0,196 6,2 0,125 2,8 0,128 2,0 11 0,270 0,7 0,319 1,7 0,071 1,4 0,107 3,5 12 0,234 3,6 0,303 1,2 0,093 2,2 0,114 2,9 13 0,286 3,3 0,306 1,2 0,117 1,8 0,137 6,3 Çizelge.3.9.Varis çoraplarının sıklık ve ilmek yoğunluğu değerleri Sıra Sıklığı Çubuk Sıklığı Đlmek Yoğunluğu 2 Çorap (sıra/cm) (çubuk/cm) (ilmek/cm ) Kodu Bilek Baldır Bilek Baldır Bilek Baldır X %CV X %CV X %CV X %CV X %CV X %CV 1 13,0 0,0 8,7 6,7 24,3 2,4 19,3 3,0 316,3 2,4 167,3 3,8 2 25,0 0,0 17,0 5,9 21,3 2,7 18,3 3,1 533,3 2,7 312,0 8,8 3 12,7 4,6 8,3 6,9 24,7 2,3 20,3 2,8 312,7 6,8 169,7 9,9 4 16,0 0,0 13,0 0,0 13,0 0,0 13,7 4,2 208,0 0,0 177,7 4,2 5 18,0 0,0 12,0 0,0 14,0 0,0 16,0 0,0 252,0 0,0 192,0 0,0 6 19,3 3,0 13,0 0,0 12,3 4,7 14,0 0,0 238,7 7,7 182,0 0,0 7 13,0 0,0 9,0 0,0 11,0 0,0 10,0 0,0 143,0 0,0 90,0 0,0 8 17,7 3,3 12,0 0,0 18,0 0,0 21,0 0,0 318,0 3,3 252,0 0,0 9 12,3 4,7 10,0 0,0 28,0 0,0 20,3 2,8 345,3 4,7 203,3 2,8 10 13,0 0,0 10,3 5,6 21,3 5,4 19,3 3,0 277,3 5,4 200,0 8,7 11 27,0 3,7 20,7 2,8 20,3 5,7 17,0 5,9 549,0 6,8 351,3 6,6 12 24,0 0,0 20,3 2,8 24,0 0,0 19,3 3,0 576,0 0,0 393,0 2,9 13 19,0 5,3 13,0 0,0 18,7 3,1 18,3 8,3 355,0 8,0 238,3 8,3 Bölüm 3’de incelenen varis çorap numunelerinin bilek ve baldır bölümlerinin esneklik (%) ve patlama mukavemeti değerleri Çizelge 3.10.’da verilmiştir. Varis çorap numunelerinin Kikuhime basınç sensörü ve MST MKIII Salzmann Tıbbi Çorap Test Cihazı ile ölçülen kompresyon (mmHg) değerleri ise Çizelge 3.11.’de verilmiştir. Çizelge 3.11.’de R çorabın sağ tekini, L ise çorabın sol tekini ifade etmektedir. Basınç ölçüm metotlarını kıyaslayabilmek için her çorap markasının sağ teki Salzmann 106 düzeneği ile de ölçüldüğünden Kikuhime basınç ölçümleri, her çorap tekinin (R ve L) ölçüm sonucu, ortalama değer ve değişim katsayısı olarak verilmiştir. Çizelge 3.10. Varis çoraplarının esneklik ve patlama mukavemeti değerleri Esneklik (%) Patlama Mukavemeti (psi) Çorap Kodu Bilek Baldır Bilek Baldır X %CV X %CV X %CV X %CV 1 182,3 0,5 199,2 10,8 28,96 2,7 19,02 8,1 2 263,4 2,3 225,5 8,7 36,66 4,6 27,91 15,8 3 197,4 6,4 183,0 12,0 25,21 15,0 18,88 0,6 4 313,1 1,9 269,4 9,4 43,40 1,1 40,79 4,4 5 263,6 9,5 182,0 1,2 52,35 3,2 48,85 4,6 6 306,4 10,5 217,5 0,6 54,21 9,9 48,34 7,5 7 155,7 10,9 134,3 1,8 52,76 1,4 37,90 2,5 8 174,7 5,3 159,8 9,1 57,14 7,2 43,17 1,9 9 124,0 7,0 187,5 4,9 29,73 0,8 21,99 3,2 10 198,2 12,5 190,3 1,0 20,84 2,9 17,02 0,2 11 249,7 6,1 289,1 6,1 50,58 8,0 38,87 9,6 12 176,5 3,5 223,0 4,9 53,54 9,8 38,86 7,5 13 277,1 3,7 193,9 0,9 39,69 17,7 37,90 1,1 Çizelge 3.11. Varis çoraplarının kompresyon değerleri Kikuhime Salzmann Çorap (mmHg) (mmHg) Kodu Bilek Baldır R R L X %CV R L X %CV Bilek Baldır 1 30 24 27,0 15,7 18 22 20,0 14,1 15 8 2 26 22 24,0 11,8 17 22 19,5 18,1 25 14 3 29 28 28,5 2,5 20 26 23,0 18,4 16 15 4 12 19 15,5 31,9 24 29 26,5 13,3 21 20 5 32 30 31,0 4,6 38 32 35,0 12,1 26 23 6 11 14 12,5 17,0 25 17 21,0 26,9 17 15 7 52 40 46,0 18,4 45 35 40,0 17,7 46 21 8 47 56 51,5 12,4 57 65 61,0 9,3 37 27 9 31 31 31,0 0,0 21 26 23,5 15,0 20 14 10 16 13 14,5 14,6 25 24 24,5 2,9 9 10 11 27 27 27,0 0,0 35 30 32,5 10,9 20 25 12 17 12 14,5 24,4 33 29 31,0 9,1 12 18 13 25 23 24,0 5,9 26 21 23,5 15,0 - - 107 4.TARTIŞMA VE SONUÇ Çalışma 3 farklı aşamadan oluştuğundan bu bölüm üç ayrı başlık altında incelenecektir. 4.1. Bölüm 1: Varis Çoraplarının Üretiminde Kullanılan Farklı Đplik Yapısı ve Đlmek Đplik Uzunluğu Değerlerinin Varis Çoraplarının Esneklik ve Patlama Mukavemetine Etkisi Zemin ve dolgu olarak kullanılan ipliklerin varis çoraplarının esnekliğine, maksimum mukavemetine, Young modülüne ve patlama mukavemetine etkisini inceleyebilmek amacıyla, farklı zemin ve dolgu iplikleriyle düz örgü yapısında toplam dört adet diz üstü varis çorabı üretilmiştir. Yuvarlak tipteki çorap makinesinde varis çorabı üretiminde, zemin ve dolgu olarak iki farklı iplik tipi kullanılmakta ve çorap formu verilirken ilmek iplik uzunluğu değerleri ayarlanarak çorap çapı bacak formu verecek şekilde ayarlanmaktadır. Bu şartlar altında belirli çapta ve belirli sayıda iğnesi olan bir çorap makinesinde çok farklı çaplarda çorap üretimi mümkün olamamaktadır. Bu durum varis çorabı üretiminde kullanılabilecek iplik tipi ve numarasını sınırlamaktadır. Numune üretiminde yaşanan bu sınırlamadan dolayı elde edilen farklı çorap tipi sayısı az olduğundan istatistiksel analiz yapılamamıştır. Bu sebeple, bu dört çorap ikili gruplar halinde karşılaştırılarak dolgu ve zemin ipliklerinin varis çoraplarının esneklik ve patlama mukavemetine etkisi incelenmiştir. 4.1.1. Zeminde 40 denye naylon, dolguda ise 90 denye kauçuk veya 40 denye elastan iplik kullanılan varis çoraplarının esneklik ve patlama mukavemetinin kıyaslanması Varis çoraplarının üretiminde kullanılan dolgu iplik numarasının çorapların esneklik ve patlama mukavemetine etkisini inceleyebilmek amacıyla zeminde 40 denye naylon, dolguda ise 90 denye kauçuk veya 40 denye elastan iplik kullanılarak üretilen varis çorapları karşılaştırılmıştır. 108 Şekil 4.1.-4.4.’den de görülebileceği gibi, dolgu ipliği olarak kalın kauçuk kullanılan varis çorabının sıra yönlü esneklik değerleri ve patlama mukavemeti, ince-elastanlı iplik kullanılan çoraptakinden daha fazladır. Sıra ve çubuk yönlü maksimum mukavemet değerleri ile Young Modülü değerleri ise daha azdır. Her iki tip varis çorabı için de, baldır bölümündeki sıra ve çubuk yönlü esneklik değerlerinin bilek bölümüne göre daha fazla, patlama mukavemeti değerlerinin ise daha az olduğu görülmektedir. 300 250 200 sıra bilek sıra baldır 150 çubuk bilek 100 çubuk baldır 50 0 40Z90K 40Z40L Çorap Kodu Şekil 4.1. Dolgu iplik numarasının varis çoraplarının sıra ve çubuk yönlü esneklik değerlerine etkisi 1,6 1,4 1,2 1 sıra bilek sıra baldır 0,8 çubuk bilek 0,6 çubuk baldır 0,4 0,2 0 40Z90K 40Z40L Çorap Kodu Şekil 4.2. Dolgu iplik numarasının varis çoraplarının sıra ve çubuk yönlü maksimum mukavemet değerlerine etkisi Maksimum Mukavemet (MPa) Esneklik % 109 2,000 1,800 1,600 1,400 sıra bilek 1,200 sıra baldır 1,000 çubuk bilek 0,800 0,600 çubuk baldır 0,400 0,200 0,000 40Z90K 40Z40L Çorap Kodu Şekil 4.3. Dolgu iplik numarasının varis çoraplarının sıra ve çubuk yönlü Young modülü değerlerine etkisi 35,00 30,00 25,00 20,00 Bilek 15,00 Baldır 10,00 5,00 0,00 40Z90K 40Z40L Çorap Kodu Şekil 4.4. Dolgu iplik numarasının varis çoraplarının patlama mukavemeti değerlerine etkisi 4.1.2. Zeminde 70 denye naylon, dolguda ise 90 denye kauçuk veya 70 denye elastan iplik kullanılan varis çoraplarının esneklik ve patlama mukavemetinin kıyaslanması Varis çoraplarının üretiminde kullanılan dolgu iplik numarasının çorapların esneklik ve patlama mukavemetine etkisini inceleyebilmek amacıyla zeminde 70 denye naylon, dolguda ise 90 denye kauçuk veya 70 denye elastan iplik kullanılarak üretilen varis çorapları karşılaştırılmıştır. Şekil 4.5.-4.8.’den de görülebileceği gibi, dolgu ipliği olarak ince elastanlı iplik kullanılan varis çorabının, sıra ve çubuk yönlü esneklik ve patlama mukavemeti Patlama Mukavemeti (psi) Modül (MPa) 110 değerleri kalın kauçuk iplik kullanılan varis çoraplarından daha fazladır. Dolgusu kalın olan varis çorabının, bilek bölümündeki sıra ve çubuk yönlü Young modülü değerlerinin baldır bölümüne göre daha fazla olduğu görülmektedir. Her iki tip varis çorabı için de, baldır bölümündeki sıra ve çubuk yönlü esneklik değerlerinin bilek bölümüne göre daha fazla, maksimum çekme mukavemeti ve patlama mukavemeti değerlerinin ise daha az olduğu görülmektedir. 250 200 sıra bilek 150 sıra baldır 100 çubuk bilek çubuk baldır 50 0 70Z90K 70Z70L Çorap Kodu Şekil 4.5. Dolgu iplik numarasının varis çoraplarının sıra ve çubuk yönlü esneklik değerlerine etkisi 1,4 1,2 1 sıra bilek 0,8 sıra baldır 0,6 çubuk bilek 0,4 çubuk baldır 0,2 0 70Z90K 70Z70L Çorap Kodu Şekil 4.6. Dolgu iplik numarasının varis çoraplarının sıra ve çubuk yönlü maksimum mukavemet değerlerine etkisi Maksimum Mukavemet (MPa) Esneklik % 111 2,5 2 sıra bilek 1,5 sıra baldır çubuk bilek 1 çubuk baldır 0,5 0 70Z90K 70Z70L Çorap Kodu Şekil 4.7. Dolgu iplik numarasının varis çoraplarının sıra ve çubuk yönlü Young modülü değerlerine etkisi 60,00 50,00 40,00 Bilek 30,00 Baldır 20,00 10,00 0,00 70Z90K 70Z70L Çorap Kodu Şekil 4.8. Dolgu iplik numarasının varis çoraplarının patlama mukavemeti değerlerine etkisi 4.1.3. Dolguda 90 denye kauçuk, zeminde 40 veya 70 denye naylon iplik kullanılan varis çoraplarının esneklik ve patlama mukavemetinin kıyaslanması Varis çoraplarının üretiminde kullanılan zemin iplik numarasının çorapların esneklik ve patlama mukavemetine etkisini inceleyebilmek amacıyla dolguda 90 denye kauçuk, zeminde ise 40 veya 70 denye naylon iplik kullanılarak üretilen varis çorapları karşılaştırılmıştır. Patlama Mukavemeti (psi) Modül (MPa) 112 Şekil 4.9.-4.12.’den de görülebileceği gibi, ince zemin ipliği kullanılan varis çorabının sıra ve çubuk yönlü esneklik değerleri kalın zemin ipliği kullanılan çoraptakinden daha fazla, sıra ve çubuk yönlü maksimum çekme mukavemeti, Young modülü ve patlama mukavemeti ise daha azdır. Her iki tip varis çorabı için de, baldır bölümündeki sıra ve çubuk yönlü esneklik değerlerinin bilek bölümüne göre daha fazla, sıra ve çubuk yönlü maksimum çekme mukavemeti ve Young modülü değerleri ile patlama mukavemeti değerlerinin ise daha az olduğu görülmektedir. 300 250 200 sıra bilek sıra baldır 150 çubuk bilek 100 çubuk baldır 50 0 70Z90K 40Z90K Çorap Kodu Şekil 4.9. Zemin iplik numarasının varis çoraplarının sıra ve çubuk yönlü esneklik değerlerine etkisi 1,25 1,2 1,15 sıra bilek 1,1 sıra baldır 1,05 çubuk bilek 1 çubuk baldır 0,95 0,9 70Z90K 40Z90K Çorap Kodu Şekil 4.10. Zemin iplik numarasının varis çoraplarının sıra ve çubuk yönlü maksimum mukavemet değerlerine etkisi Maksimum Mukavemet (MPa) Esneklik % 113 2,5 2 sıra bilek 1,5 sıra baldır 1 çubuk bilek çubuk baldır 0,5 0 70Z90K 40Z90K Çorap Kodu Şekil 4.11. Zemin iplik numarasının varis çoraplarının sıra ve çubuk yönlü Young modülü değerlerine etkisi 60,00 50,00 40,00 Bilek 30,00 Baldır 20,00 10,00 0,00 70Z90K 40Z90K Çorap Kodu Şekil 4.12. Zemin iplik numarasının varis çoraplarının patlama mukavemeti değerlerine etkisi 4.1.4. Zemin ve dolgu olarak 40 veya 70 denye iplik kullanılan varis çoraplarının esneklik ve patlama mukavemetinin kıyaslanması Varis çoraplarının üretiminde kullanılan zemin ve dolgu iplik numarasının çorapların esneklik ve patlama mukavemetine etkisini inceleyebilmek amacıyla -zeminde 70 denye naylon, dolguda 70 denye elastan kullanılarak ve -zeminde 40 denye naylon, dolguda 40 denye elastan kullanılarak üretilen varis çorapları karşılaştırılmıştır. Patlama Mukavemeti (psi) Modül (MPa) 114 Şekil 4.13.-4.16.’dan da görülebileceği gibi, ince zemin ve dolgu ipliği kullanılan varis çorabının sıra ve çubuk yönlü esneklik değerleri ve patlama mukavemeti kalın zemin ve dolgu ipliği kullanılan çoraptakinden daha az, sıra ve çubuk yönlü maksimum çekme mukavemeti, Young modülü ise daha fazladır. Her iki tip varis çorabı için de, baldır bölümündeki sıra ve çubuk yönlü esneklik değerlerinin bilek bölümüne göre daha fazla, patlama mukavemeti değerlerinin ise daha az olduğu görülmektedir. 250 200 sıra bilek 150 sıra baldır çubuk bilek 100 çubuk baldır 50 0 70Z70L 40Z40L Çorap Kodu Şekil 4.13. Zemin ve dolgu iplik numarasının varis çoraplarının sıra ve çubuk yönlü esneklik değerlerine etkisi 1,6 1,4 1,2 1 sıra bilek sıra baldır 0,8 çubuk bilek 0,6 çubuk baldır 0,4 0,2 0 70Z70L 40Z40L Çorap Kodu Şekil 4.14. Zemin ve dolgu iplik numarasının varis çoraplarının sıra ve çubuk yönlü maksimum mukavemet değerlerine etkisi Maksimum Mukavemet (MPa) Esneklik % 115 2 1,8 1,6 1,4 sıra bilek 1,2 sıra baldır 1 çubuk bilek 0,8 çubuk baldır 0,6 0,4 0,2 0 70Z70L 40Z40L Çorap Kodu Şekil 4.15. Zemin ve dolgu iplik numarasının varis çoraplarının sıra ve çubuk yönlü Young modülü değerlerine etkisi 60,00 50,00 40,00 Bilek 30,00 Baldır 20,00 10,00 0,00 70Z70L 40Z40L Çorap Kodu Şekil 4.16. Zemin ve dolgu iplik numarasının varis çoraplarının patlama mukavemeti değerlerine etkisi 4.1.5. Varis çoraplarının esneklik ve patlama mukavemeti arasındaki ilişkinin incelenmesi Varis çorapları ile ilgili standartlarda çorap performansı esneklik ve çorabın bacağa uyguladığı basınç değerleri ile ölçülmektedir. Oysa örme kumaşların mukavemeti, çok yönlü kuvvet uygulamaya imkan veren patlama mukavemeti testi ile yapılmaktadır. Bu amaçla çalışmanın birinci bölümünde yer alan varis çoraplarının esneklik ve patlama mukavemetleri arasındaki ilişkileri belirlemek amacıyla korelasyon analizleri yapılmıştır. Hesaplanan korelasyon katsayıları Çizelge 4.1.’de verilmiştir. Bu Patlama Mukavemeti (psi) Modül (MPa) 116 korelasyon katsayıları incelendiğinde, varis çoraplarının kumaş yönlü esneklik ve patlama mukavemeti değerleri arasında zayıf negatif korelasyon olduğu görülmüştür. Çizelge 4.1. Birinci bölümde yer alan varis çoraplarının esneklik ve patlama mukavemetleri arasındaki ilişkileri belirlemek amacıyla yapılan korelasyon analizleri Korelasyon Đncelenen Özellik Katsayısı Kumaş Yönlü Esneklik/Patlama Mukavemeti -0,49 Sıra Yönlü Esneklik/Patlama Mukavemeti -0,28 Çubuk Yönlü Esneklik/Patlama Mukavemeti -0,51 4.1.6. Varis çoraplarının sıra ve çubuk yönlü elastikiyet özellikleri arasındaki ilişkinin incelenmesi Varis çorapları ile ilgili standartlarda çorap esnekliği, sıra ve çubuk yönlü olmak üzere iki farklı doğrultuda ölçülmektedir. Çalışmanın birinci bölümünde yer alan varis çoraplarının sıra ve çubuk yönlü elastikiyet özellikleri arasındaki ilişkileri belirlemek amacıyla korelasyon analizleri yapılmıştır. Hesaplanan korelasyon katsayıları Çizelge 4.2.’de verilmiştir. Bu korelasyon katsayıları incelendiğinde, -Varis çoraplarının sıra ve çubuk yönlü esneklik değerleri arasında kuvvetli pozitif korelasyon olduğu görülmüştür. -Varis çoraplarının sıra ve çubuk yönlü maksimum mukavemet değerleri arasında oldukça kuvvetli pozitif korelasyon olduğu görülmüştür. Çizelge 4.2. Birinci bölümde yer alan varis çoraplarının sıra ve çubuk yönlü elastikiyet özellikleri arasındaki ilişkileri belirlemek amacıyla yapılan korelasyon analizleri Korelasyon Đncelenen Özellik Katsayısı Sıra Yönlü Esneklik/Çubuk Yönlü Esneklik 0,78 Sıra Yönlü Maks.Çekme Mukavemeti/Çubuk Yönlü Maks.Çekme Mukavemeti 1,00 Sıra Yönlü Young Modülü/Çubuk Yönlü Young Modülü 0,41 117 4.2. Bölüm 2: Aynı Örme Ayarlarında Üretilen Varis Çoraplarında Örgü Yapısı ve Đplik Numarasının Varis Çoraplarının Esneklik ve Patlama Mukavemetine Etkisinin Đncelenmesi Zemin ve dolgu iplik numaralarının ve örgü yapısının varis çoraplarının esneklik ve patlama mukavemetine etkisini inceleyebilmek amacıyla aynı örme ayarlarında (tüm çoraplarda iplik sevk miktarı aynı) varis çorapları üretilmiştir. Varis çoraplarının sıra ve çubuk yönlü esneklik özellikleri ile patlama mukavemeti özellikleri istatistiksel olarak değerlendirilmiştir. 4.2.1. Örgü yapısı, iplik besleme miktarı ve iplik numarasının varis çoraplarının esneklik ve patlama mukavemetine etkisi Uygulanan örgü yapısı, iplik besleme miktarı (çorabın bilek yada baldır bölümü) ve çorabın üretiminde kullanılan zemin ve dolgu iplik numaralarının varis çoraplarının esneklik ve patlama mukavemetine etkisini inceleyebilmek amacıyla üç faktörlü sınırlamasız varyans analizi yapılmıştır. Sıra ve çubuk yönlü esnekliğe etkisini incelemek için yapılan varyans analizi sonuçları sırasıyla Çizelge 4.3-4.4’de verilmiştir. Patlama mukavemetine etkisini incelemek için yapılan varyans analizi sonuçları Çizelge 4.5’de verilmiştir. Örgü yapısı, zemin ve dolgu iplik numaraları ve iplik besleme miktarının çorapların patlama mukavemeti ve esneklik değerlerine etkisini incelemek için yapılan SNK testi sonuçları Çizelge 4.6.’de verilmiştir. Çizelge 4.3. Örgü yapısı, iplik numaraları ve iplik besleme miktarının varis çoraplarının sıra yönlü esnekliğine etkisini incelemek için yapılan varyans analizi sonuçları Kaynak SS df MS F S Đplik Besleme Miktarı 172,807 1 172,807 0,448 0,513 Örgü Türü 2113,127 1 2113,127 5,484 0,032 Đncelik 27893,802 1 27893,802 72,390 0,000 Đp.Bes.Mik*Örgü Türü 103,335 1 103,335 0,268 0,612 Đp.Bes.Mik*Đncelik 1061,340 1 1061,340 2,754 0,116 Örgü Türü*Đncelik 29821,500 1 29821,500 77,393 0,000 Đp.Bes.Mik*Örgü*Đncelik 1827,015 1 1827,015 4,741 0,045 Hata 6165,220 16 385,326 Toplam 798080,760 24 118 Çizelge 4.4. Örgü yapısı, iplik numaraları ve iplik besleme miktarının varis çoraplarının çubuk yönlü esnekliğine etkisini incelemek için yapılan varyans analizi sonuçları Kaynak SS df MS F S Đplik Besleme Miktarı 3832,954 1 3832,954 3,358 0,086 Örgü Türü 30111,250 1 30111,250 26,382 0,000 Đncelik 83461,420 1 83461,420 73,125 0,000 Đp.Bes.Mik*Örgü Türü 7028,104 1 7028,104 6,158 0,025 Đp.Bes.Mik*Đncelik 1274,584 1 1274,584 1,117 0,306 Örgü Türü*Đncelik 59,220 1 59,220 0,052 0,823 Đp.Bes.Mik*Örgü*Đncelik 2370,094 1 2370,094 2,077 0,169 Hata 18261,740 16 1141,359 Toplam 1279792,710 24 Çizelge 4.5. Örgü yapısı, iplik numaraları ve iplik besleme miktarının varis çoraplarının patlama mukavemetine etkisini incelemek için yapılan varyans analizi sonuçları Kaynak SS df MS F S Đplik Besleme Miktarı 184,007 1 184,007 61,035 0,000 Örgü Türü 1,477 1 1,477 0,490 0,494 Đncelik 4401,380 1 4401,380 1459,937 0,000 Đp.Bes.Mik*Örgü Türü 38,096 1 38,096 12,636 0,003 Đp.Bes.Mik*Đncelik 70,227 1 70,227 23,294 0,000 Örgü Türü*Đncelik 0,062 1 0,062 0,021 0,888 Đp.Bes.Mik*Örgü*Đncelik 11,258 1 11,258 3,734 0,071 Hata 48,236 16 3,015 Toplam 28567,431 24 Çizelge 4.6. Örgü yapısı, iplik numaraları ve iplik besleme miktarı farklı olan varis çoraplarının patlama mukavemeti ve esneklik değerleri için yapılan SNK testi sonuçları* Patlama Esneklik (%) Mukavemeti Sıra Çubuk (psi) Đplik Besleme Miktarı Bilek 34,27b 171,59a 204,67a Baldır 28,73a 176,96a 229,95a Đplik Numarası Đnce 17,96a 140,18a 276,28b Kalın 45,04b 208,36b 158,34a Örgü Yapısı A Tipi 31,25a 183,66b 181,89a B Tipi 31,75a 164,89a 252,73b *Her farklı harf, SNK testi sonucunda farklı etkiyi ifade etmektedir. Örgü yapısı, iplik besleme miktarı (Çorabın bilek yada baldır bölümü) ve iplik numaralarının varis çoraplarının patlama mukavemetine ve esneklik değerlerine etkisi sırasıyla Şekil 4.17.- Şekil 4.18.’de gösterilmiştir. Uygulanan örgü yapısı, iplik besleme 119 miktarı (Çorabın bilek yada baldır bölümü) ve çorabın üretiminde kullanılan zemin ve dolgu iplik numaralarının varis çoraplarının esneklik ve patlama mukavemetine etkisini inceleyebilmek amacıyla yapılan varyans analizleri ve SNK testleri sonunda: -Örgü türünün, varis çoraplarının sıra ve çubuk yönlü esneklik değerlerine istatistiksel olarak önemli etki yaptığı, çorapların patlama mukavemetine etkisinin bulunmadığı görülmüştür. Çorap yapısında uygulanan örgü nedeniyle birim kumaş alanına düşen dolgu sayısı arttığında (B tipi örgü) varis çorabının çubuk yönlü esneklik değerinin daha çok, sıra yönlü esneklik değerinin ise daha az olduğu görülmektedir. - Zemin ve dolgu iplik numarasının, varis çoraplarının patlama mukavemeti ile sıra ve çubuk yönlü esneklik değerlerine istatistiksel olarak önemli etki yaptığı görülmüştür. SNK testi sonuçlarına göre zemin ve dolguda kalın iplik kullanılarak üretilen çorapların patlama mukavemeti ve sıra yönlü esneklik değeri ince iplik kullanılanlara göre daha yüksek iken çubuk yönlü esneklik değeri daha düşüktür. Zemin ve dolguda ince iplik kullanıldığında kumaş yönlü esneklik değerinin daha yüksek olduğu görülmektedir. - Đplik besleme miktarının (Çorap üzerindeki ölçüm bölgesi) varis çoraplarının patlama mukavemetine istatistiksel olarak önemli etki yaptığı, çorapların sıra ve çubuk yönlü esnekliklerine etkisinin bulunmadığı görülmüştür. SNK testi sonuçlarına göre varis çoraplarının daha sıkı yapıda örülen bilek bölümlerinin patlama mukavemeti değerleri daha gevşek yapıda olan baldır bölümlerine göre daha yüksektir. 60 50 40 Bilek Bölümü 30 Baldır Bölümü 20 10 0 Z:70 Z:40 Z:70 Z:40 D:253 D:169 D:253 D:169 A Tipi Örgü . B Tipi Örgü Çorap Yapısı Şekil 4.17. Örgü yapısı, iplik besleme miktarı (Çorabın bilek yada baldır bölümü) ve iplik numaralarının varis çoraplarının patlama mukavemetine etkisi Patlama Mukavemeti (psi) 120 300 250 200 ÇekmeTesti-Sıra 150 100 ÇekmeTesti-Çubuk 50 0 Z:70 D:253 Z:40 D:169 Z:70 D:253 Z:40 D:169 A Tipi Örgü . B Tipi Örgü Çorap Yapısı Şekil 4.18. Örgü yapısı, iplik besleme miktarı (Çorabın bilek yada baldır bölümü) ve iplik numaralarının varis çoraplarının sıra ve çubuk yönlü esneklik değerlerine etkisi 4.2.2. Dolgu iplik numarası ve iplik besleme oranının varis çoraplarının esneklik ve patlama mukavemetine etkisi A tipi örgü yapısı ile örülen varis çoraplarında iplik besleme miktarı (bilek ve baldır bölümü) ve çorabın üretiminde kullanılan dolgu iplik numarasının çorapların esneklik ve patlama mukavemetine etkisini inceleyebilmek amacıyla iki faktörlü sınırlamasız varyans analizi yapılmıştır. Sıra ve çubuk yönlü esnekliğe etkisini incelemek için yapılan varyans analizi sonuçları sırasıyla Çizelge 4.7-4.8’de verilmiştir. Patlama mukavemetine etkisini incelemek için yapılan varyans analizi sonuçları Çizelge 4.9’da verilmiştir. Dolgu iplik numarası ve iplik besleme miktarının çorapların patlama mukavemeti ve esneklik değerlerine etkisini incelemek için yapılan SNK testi sonuçları Çizelge 4.10.’da verilmiştir. Çizelge 4.7. Dolgu iplik numarası ve iplik besleme miktarının varis çoraplarının sıra yönlü esnekliğine etkisini incelemek için yapılan varyans analizi sonuçları Kaynak SS df MS F S Đplik Besleme Miktarı 831,668 1 831,668 2,426 0,158 Dolgu 90810,601 1 90810,601 264,914 0,000 Đp. Bes. Mik*Dolgu 381,941 1 381,941 1,114 0,322 Hata 2742,340 8 342,793 Toplam 581067,090 12 Esneklik (%) 121 Çizelge 4.8. Dolgu iplik numarası ve iplik besleme miktarının varis çoraplarının çubuk yönlü esnekliğine etkisini incelemek için yapılan varyans analizi sonuçları Kaynak SS df MS F S Đplik Besleme Miktarı 604,920 1 604,920 0,451 0,521 Dolgu 8112,000 1 8112,000 6,042 0,039 Đp. Bes. Mik*Dolgu 2557,920 1 2557,920 1,905 0,205 Hata 10741,307 8 1342,663 Toplam 584136,800 12 Çizelge 4.9. Dolgu iplik numarası ve iplik besleme miktarının varis çoraplarının patlama mukavemetine etkisini incelemek için yapılan varyans analizi sonuçları Kaynak SS df MS F S Đplik Besleme Miktarı 108,676 1 108,676 39,618 0,000 Dolgu 50,379 1 50,379 18,365 0,003 Đp. Bes. Mik*Dolgu 22,722 1 22,722 8,283 0,021 Hata 21,945 8 2,743 Toplam 4912,328 12 Çizelge 4.10. Dolgu iplik numarası ve iplik besleme miktarı farklı olan varis çoraplarının patlama mukavemeti ve esneklik değerleri için yapılan SNK testi sonuçları* Patlama Esneklik (%) Mukavemeti Sıra Çubuk Đplik Besleme Miktarı Bilek 22,82b 192,98a 223,53a Baldır 16,79a 209,63a 209,33a Đplik Numarası Đnce 17,76a 114,32a 242,43b Kalın 21,86b 288,3b 190,43a *Her farklı harf, SNK testi sonucunda farklı etkiyi ifade etmektedir. A tipi örgü yapısı ile örülen varis çoraplarında iplik besleme miktarı (Bilek ve baldır bölümü) ve çorabın üretiminde kullanılan dolgu iplik numarasının çorapların esneklik ve patlama mukavemetine etkisini inceleyebilmek amacıyla yapılan iki faktörlü sınırlamasız varyans analizleri sonucunda iplik besleme miktarının varis çoraplarının sıra ve çubuk yönlü esneklik değerlerine istatistiksel olarak önemli etkisi bulunmadığı görülmüştür. Dolgu iplik numarasının, varis çoraplarının patlama mukavemeti ile sıra ve çubuk yönlü esneklik değerlerine etkisi ise istatistiksel olarak önemlidir. SNK testi sonuçlarına göre dolguda kalın iplik kullanılarak üretilen çorapların sıra yönlü esneklik ve patlama mukavemeti ince iplik kullanılanlara göre daha yüksektir. 122 Đplik besleme miktarı (Çorabın bilek yada baldır bölümü) ve dolgu iplik numarasının varis çoraplarının patlama mukavemetine ve esneklik değerlerine etkisi sırasıyla Şekil 4.19.- Şekil 4.20.’de gösterilmiştir. 60 50 40 Bilek Bölümü 30 Baldır Bölümü 20 10 0 Z:40 D:253 Z:40 D:169 Çorap Yapısı Şekil 4.19. Đplik besleme miktarı (Çorabın bilek yada baldır bölümü) ve dolgu iplik numarasının varis çoraplarının patlama mukavemetine etkisi 350 300 250 sıra-bilek 200 sıra-baldır 150 çubuk-bilek 100 çubuk-baldır 50 0 Z:40 D:253 Z:40 D:169 Çorap Yapısı Şekil 4.20. Đplik besleme miktarı (Çorabın bilek yada baldır bölümü) ve dolgu iplik numarasının varis çoraplarının sıra ve çubuk yönlü esneklik değerlerine etkisi 4.2.3. Zemin iplik numarası ve iplik besleme oranının varis çoraplarının esneklik ve patlama mukavemetine etkisi A tipi örgü yapısı ile örülen varis çoraplarında iplik besleme miktarı (bilek ve baldır bölümü) ve çorabın üretiminde kullanılan zemin iplik numarasının çorapların esneklik ve patlama mukavemetine etkisini inceleyebilmek amacıyla iki faktörlü sınırlamasız varyans analizi yapılmıştır. Sıra ve çubuk yönlü esnekliğe etkisini incelemek için Esneklik (%) Patlama Mukavemeti (psi) 123 yapılan varyans analizi sonuçları sırasıyla Çizelge 4.11-4.12’de verilmiştir. Patlama mukavemetine etkisini incelemek için yapılan varyans analizi sonuçları Çizelge 4.13’de verilmiştir. Zemin iplik numarası ve iplik besleme miktarının çorapların patlama mukavemeti ve esneklik değerlerine etkisini incelemek için yapılan SNK testi sonuçları Çizelge 4.14.’de verilmiştir. Çizelge 4.11. Zemin iplik numarası ve iplik besleme miktarının varis çoraplarının sıra yönlü esnekliğine etkisini incelemek için yapılan varyans analizi sonuçları Kaynak SS df MS F S Đplik Besleme Miktarı 468,750 1 468,750 1,145 0,316 Zemin 3738,270 1 3738,270 9,129 0,017 Đp.Bes.Mik*Zemin 714,563 1 714,563 1,745 0,223 Hata 3276,027 8 409,503 Toplam 887214,680 12 Çizelge 4.12. Zemin iplik numarası ve iplik besleme miktarının varis çoraplarının çubuk yönlü esnekliğine etkisini incelemek için yapılan varyans analizi sonuçları Kaynak SS df MS F S Đplik Besleme Miktarı 1230,188 1 1230,188 3,875 0,085 Zemin 14317,521 1 14317,521 45,095 0,000 Đp.Bes.Mik*Zemin 82,688 1 82,688 0,260 0,624 Hata 2539,993 8 317,499 Toplam 309796,930 12 Çizelge 4.13. Zemin iplik numarası ve iplik besleme miktarının varis çoraplarının patlama mukavemetine etkisini incelemek için yapılan varyans analizi sonuçları Kaynak SS df MS F S Đplik Besleme Miktarı 350,550 1 350,550 67,194 0,000 Zemin 1571,132 1 1571,132 301,155 0,000 Đp.Bes.Mik*Zemin 12,471 1 12,471 2,390 0,161 Hata 41,736 8 5,217 Toplam 15282,569 12 Çizelge 4.14. Zemin iplik numarası ve iplik besleme miktarı farklı olan varis çoraplarının patlama mukavemeti ve esneklik değerleri için yapılan SNK testi sonuçları* Patlama Esneklik (%) Mukavemeti Sıra Çubuk Đplik Besleme Miktarı Bilek 38,70b 264,4a 145,76a Baldır 27,89a 276,9a 166,02a Đplik Numarası Đnce 21,86a 288,3b 190,43b Kalın 44,74b 253,0a 121,35a *Her farklı harf, SNK testi sonucunda farklı etkiyi ifade etmektedir. 124 A tipi örgü yapısı ile örülen varis çoraplarında iplik besleme miktarı (Bilek ve baldır bölümü) ve çorabın üretiminde kullanılan zemin iplik numarasının çorapların esneklik ve patlama mukavemetine etkisini inceleyebilmek amacıyla yapılan iki faktörlü sınırlamasız varyans analizleri sonucunda iplik besleme miktarının varis çoraplarının sıra ve çubuk yönlü esneklik değerine istatistiksel olarak önemli etkisi bulunmadığı görülmüştür. Zemin iplik numarasının, varis çoraplarının patlama mukavemeti ile sıra ve çubuk yönlü esneklik değerlerine istatistiksel olarak önemli etki yaptığı görülmüştür. SNK testi sonuçlarına göre zeminde kalın iplik kullanılarak üretilen çorapların patlama mukavemeti ince iplik kullanılanlara göre daha yüksektir. Zemin ipliği kalınlaştıkça varis çorabının esneklik değerleri daha düşüktür. Đplik besleme miktarı (Çorabın bilek yada baldır bölümü) ve zemin iplik numarasının varis çoraplarının patlama mukavemetine ve esneklik değerlerine etkisi sırasıyla Şekil 4.21.- Şekil 4.22.’de gösterilmiştir. 60 50 40 Bilek Bölümü 30 Baldır Bölümü 20 10 0 Z:70 D:253 Z:40 D:253 Çorap Yapısı Şekil 4.21. Đplik besleme miktarı (Çorabın bilek yada baldır bölümü) ve zemin iplik numarasının varis çoraplarının patlama mukavemetine etkisi 350 300 250 sıra-bilek 200 sıra-baldır 150 çubuk-bilek 100 çubuk-baldır 50 0 Z:70 D:253 Z:40 D:253 Çorap Yapısı Şekil 4.22. Đplik besleme miktarı (Çorabın bilek yada baldır bölümü) ve zemin iplik numarasının varis çoraplarının sıra ve çubuk yönlü esneklik değerlerine etkisi Esneklik (%) Patlama Mukavemeti (psi) 125 4.3. Bölüm 3: Varis Çorabı Markası ve Çorap Üzerindeki Ölçüm Bölgesinin Varis Çoraplarının Özelliklerine Etkisinin Đncelenmesi Varis çoraplarının performans özelliklerinin değerlendirilmesi amacıyla kullanılan çeşitli metotları kıyaslamak için piyasada mevcut bulunan markalardan orta ve yüksek seviye olmak üzere farklı basınç seviyelerindeki on üç adet varis çorabı satın alınmıştır. Satın alınan varis çoraplarının iplik yapıları, numaraları, örgü yapıları, kumaş sıklıkları farklı olduğundan varis çoraplarının patlama mukavemeti, esneklik, kompresyon seviyesi gibi performans özelliklerini kıyaslamadan önce tüm varis çorapların gramaj, kalınlık, sıra sıklığı, çubuk sıklığı, ilmek yoğunluğu gibi boyutsal özellikleri de istatistiksel olarak değerlendirilmiştir. 4.3.1. Varis çorabı markası ve çorap üzerindeki ölçüm bölgesinin varis çoraplarının gramajlarına etkisi Varis çoraplarının markaları ve çorap üzerindeki ölçüm bölgesinin, varis çoraplarının gramajına etkisini incelemek için yapılan varyans analizi sonuçları Çizelge 4.15.’de verilmiştir. Varyans analizinin sonucunda markanın, çorap üzerindeki ölçüm bölgesinin (çorabın bilek yada baldır bölümü) ve bu iki faktörünün kesişiminin varis çoraplarının gramajına istatistiksel olarak önemli etki yaptığı görülmüştür. Varis çorabı markalarının, gramaja etkisini görebilmek için yapılan SNK testi sonuçları Çizelge 4.16.’da verilmiştir. Çizelge 4.15. Varis çorap markası ve çorap üzerindeki ölçüm bölgesinin varis çoraplarının gramajlarına etkisini incelemek için yapılan varyans analizi sonuçları Kaynak SS df MS F S Marka 538273,148 12 44856,096 2377,112 0,000 Ölçüm Bölgesi 11658,038 1 11658,038 617,808 0,000 Marka*Ölçüm Bölgesi 6608,252 12 550,688 29,183 0,000 Hata 490,620 26 18,870 Toplam 3242079,720 52 Şekil 4.23.’den de görülebileceği gibi en düşük gramajlı varis çorabı kod numarası 10 olan çorap iken, en yüksek gramajlı olan 8 numaralı çoraptır. 1 ve 3 numaralı çorapların gramajı benzerdir. 6 ve 8 numaralı markaların dışındaki varis çoraplarında beklendiği gibi bilekteki gramajın baldır bölümünden daha fazla olduğu görülmüştür. 126 Çizelge 4.16. Varis çorap markası ve çorap üzerindeki ölçüm bölgesinin varis çoraplarının gramajlarına etkisini incelemek için yapılan SNK test sonuçları Deney Sıralama Marka Sayısı a b c d e f g h I j K l 10 4 82,55 1 4 112,10 3 4 117,55 9 4 127,25 12 4 161,10 2 4 197,85 13 4 222,80 11 4 230,45 7 4 267,40 6 4 329,55 4 4 341,65 5 4 376,05 8 4 387,75 Çorap üretimi sırasında çorabın bacak formuna uyabilmesi için bilek bölümü daha küçük çaplı olurken baldıra doğru çıktıkça çorap çapının artması gerekmektedir. Varis çoraplarının üretildiği örme makinelerinde bu genişleme ancak ilmek iplik uzunluğu arttırılarak yapılabilmekte, çapta yer alan ilmek sayısı değiştirilememektedir. Bu sebeple, bilek bölümünde ilmek yoğunluğu daha fazla olmakta sonuçta gramaj da yükselmektedir. Varis çoraplarının tedavi verimliliği açısından da bilek bölümünün daha güçlü olması gerekecektir. 6 ve 8 numaralı çoraplar bu duruma uygun değildir. 450,0 400,0 350,0 300,0 250,0 Bilek 200,0 Baldır 150,0 100,0 50,0 0,0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 Çorap Kodu (Çorap Markası) Şekil 4.23. Varis çorap markası ve çorap üzerindeki ölçüm bölgesinin varis çoraplarının gramajlarına etkisi Gramaj (g/cm²) 127 4.3.2. Varis çorabı markası ve çorap üzerindeki ölçüm bölgesinin varis çoraplarının kalınlığına etkisi Varis çoraplarının markaları ve çorap üzerindeki ölçüm bölgesinin, varis çoraplarının kalınlığına etkisini incelemek için yapılan varyans analizi sonuçları Çizelge 4.17.’de verilmiştir. Varyans analizinin sonucunda markanın, çorap üzerindeki ölçüm bölgesinin (çorabın bilek ya da baldır bölümü) ve bu iki faktörünün kesişiminin varis çoraplarının kalınlığına istatistiksel olarak önemli etki yaptığı görülmüştür. Varis çorabı markalarının, kalınlığa etkisini görebilmek için yapılan SNK testi sonuçları Çizelge 4.18.’de verilmiştir. Çizelge 4.17. Varis çorap markası ve çorap üzerindeki ölçüm bölgesinin varis çoraplarının kalınlığına etkisini incelemek için yapılan varyans analizi sonuçları Kaynak SS df MS F S Marka 0,001 1 0,001 7,778 0,006 Ölçüm Bölgesi 25,138 12 2,095 14528,691 0,000 Marka*Ölçüm Bölgesi 0,112 12 0,009 64,464 0,000 Hata 0,034 234 0,000 Toplam 152,825 260 Çizelge 4.18. Varis çorap markası ve çorap üzerindeki ölçüm bölgesinin varis çoraplarının kalınlığına etkisini incelemek için yapılan SNK test sonuçları Deney Sıralama Marka Sayısı A b c d e f g h I j k L 10 20 0,34 1 20 0,35 0,35 3 20 0,35 9 20 0,41 2 20 0,53 12 20 0,59 7 20 0,60 11 20 0,73 13 20 0,74 6 20 0,93 5 20 1,07 8 20 1,22 4 20 1,23 Şekil 4.24.’den de görülebileceği gibi en düşük kalınlıklı varis çorabı kod numarası 10 olan çorap iken, en yüksek kalınlıklı olan 4 numaralı çoraptır. 1 ve 3 numaralı çoraplar ile 1 ve 10 numaralı çorapların kalınlığı benzerdir. Đncelenen varis çoraplarının iplik yapıları, numaraları, örgü yapıları, kumaş sıklıkları farklı olmasına rağmen bu 128 çorapların gramaj ve kalınlık değerleri arasındaki korelasyon incelenmiştir. Varis çoraplarının kalınlık ve gramaj değerleri arasında kuvvetli pozitif korelasyon olduğu görülmüştür (korelasyon katsayısı 0.93’dür). 1,400 1,200 1,000 Bilek 0,800 Baldır 0,600 0,400 0,200 0,000 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 Çorap Kodu (Çorap Markası) Şekil 4.24. Varis çorap markası ve çorap üzerindeki ölçüm bölgesinin varis çoraplarının kalınlıklarına etkisi 4.3.3. Varis çorabı markası ve çorap üzerindeki ölçüm bölgesinin varis çoraplarının ilmek iplik uzunluğuna etkisi Varis çoraplarının üretiminde zemin ve dolgu olmak üzere iki farklı iplik kullanılmaktadır. Varis çoraplarının markaları ve çorap üzerindeki ölçüm bölgesinin, varis çoraplarının dolgu ve zemin ipliği ilmek uzunluğuna etkisini incelemek için yapılan varyans analizi sonuçları sırasıyla Çizelge 4.19. ve Çizelge 4.20’de verilmiştir. Varyans analizinin sonucunda incelenen tüm faktörlerin varis çoraplarının ilmek iplik uzunluğuna istatistiksel olarak önemli etki yaptığı görülmüştür. Varis çorabı markalarının, varis çoraplarının dolgu ve zemin ipliği ilmek uzunluğuna etkisini görebilmek için yapılan SNK testi sonuçları sırasıyla Çizelge 4.21. ve Çizelge 4.22.’de verilmiştir. Çizelge 4.19. Varis çorap markası ve çorap üzerindeki ölçüm bölgesinin varis çoraplarının dolgu ipliği ilmek uzunluğuna etkisini incelemek için yapılan varyans analizi sonuçları Kaynak SS df MS F S Marka 0,010 1 0,010 376,863 0,000 Ölçüm Bölgesi 0,168 12 0,014 536,328 0,000 Marka*Ölçüm Bölgesi 0,068 12 0,006 217,602 0,000 Hata 0,003 130 2,62E-005 Toplam 2,463 156 Kalınlık (mm) 129 Çizelge 4.20. Varis çorap markası ve çorap üzerindeki ölçüm bölgesinin varis çoraplarının zemin ipliği ilmek uzunluğuna etkisini incelemek için yapılan varyans analizi sonuçları Kaynak SS df MS F S Marka 0,004 1 0,004 50,503 0,000 Ölçüm Bölgesi 0,680 12 0,057 752,439 0,000 Marka*Ölçüm Bölgesi 0,558 12 0,046 617,564 0,000 Hata 0,010 130 7,53E-005 Toplam 14,111 156 Çizelge 4.21. Varis çorap markası ve çorap üzerindeki ölçüm bölgesinin varis çoraplarının dolgu ipliği ilmek uzunluğuna etkisini incelemek için yapılan SNK test sonuçları Sıralama Marka Deney sayısı a b c d e f g h ı 8 12 0,05 11 12 0,09 2 12 0,10 12 12 0,10 5 12 0,11 9 12 0,11 7 12 0,11 3 12 0,12 10 12 0,13 13 12 0,13 1 12 0,15 4 12 0,15 6 12 0,20 Çizelge 4.22. Varis çorap markası ve çorap üzerindeki ölçüm bölgesinin varis çoraplarının zemin ipliği ilmek uzunluğuna etkisini incelemek için yapılan SNK test sonuçları Sıralama Marka Deney Sayısı a b c d e f g H I m 10 12 0,20 9 12 0,22 2 12 0,22 8 12 0,24 3 12 0,25 12 12 0,27 7 12 0,28 13 12 0,30 11 12 0,30 1 12 0,31 5 12 0,32 6 12 0,40 4 12 0,43 130 Şekil 4.25.’den de görülebileceği gibi dolgu ipliği ilmek uzunluğu değeri en düşük olan varis çorabının kod numarası 8 olan çorap olduğu, en yüksek dolgu ipliği ilmek uzunluğu değerinin ise 6 numaralı çorap olduğu görülmüştür. 2 ve 12 numaralı çoraplar ile 5, 7 ve 9 numaralı çorapların, 10 ve 13 numaralı çorapların dolgu ipliği ilmek uzunluğu değerleri benzerdir. 0,350 0,300 0,250 Bilek 0,200 0,150 Baldır 0,100 0,050 0,000 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 Çorap Kodu (Çorap Markası) Şekil 4.25. Varis çorap markası ve çorap üzerindeki ölçüm bölgesinin varis çoraplarının dolgu ipliği ilmek uzunluğuna etkisi Şekil 4.26.’dan da görülebileceği gibi zemin ipliği ilmek uzunluğu değeri en düşük olan varis çorabının kod numarası 10 olan çorap olduğu, en yüksek zemin ipliği ilmek uzunluğu değerinin ise 4 numaralı çorap olduğu görülmüştür. 2 ve 9 numaralı çoraplar ile 7 ve 12 numaralı çorapların, 11 ve 13 numaralı çorapların zemin ipliği ilmek uzunluğu değerleri benzerdir. 0,700 0,600 0,500 0,400 Bilek 0,300 Baldır 0,200 0,100 0,000 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 Çorap Kodu (Çorap Markası) Şekil 4.26. Varis çorap markası ve çorap üzerindeki ölçüm bölgesinin varis çoraplarının zemin ipliği ilmek uzunluğuna etkisi Zemin Đpliği Đlmek Uzunluğu (mm) Dolgu Đpliği Đlmek Uzunluğu (mm) 131 Çorap üretimi sırasında çorabın bacak formuna uyabilmesi için baldıra doğru çıktıkça çorap çapının artması gerekmektedir. Varis çoraplarının bilek bölümünün daha küçük çaplı olması gerektiğinden çorapların bilek bölümündeki iplik uzunluğu değerlerinin daha düşük olması beklenmesine rağmen 1 ve 2 kod numaralı çoraplarda zemin ve dolgu ipliği ilmek uzunluklarının bu duruma uygun olmadığı görülmüştür. Đncelenen varis çoraplarının iplik ve kumaş yapıları farklı olmasına rağmen bu çorapların zemin ve dolgu ipliği ilmek uzunluk değerleri arasındaki korelasyon incelenmiştir. Varis çoraplarının zemin ve dolgu ipliği ilmek uzunluk değerleri arasında kuvvetli pozitif korelasyon olduğu görülmüştür (korelasyon katsayısı 0.70’dir). 4.3.4. Varis çorabı markası ve çorap üzerindeki ölçüm bölgesinin varis çoraplarının çubuk sıklığına etkisi Varis çoraplarının markaları ve çorap üzerindeki ölçüm bölgesinin, varis çoraplarının çubuk sıklığına etkisini incelemek için yapılan varyans analizi sonuçları Çizelge 4.23.’de verilmiştir. Varyans analizinin sonucunda markanın, çorap üzerindeki ölçüm bölgesinin (çorabın bilek yada baldır bölümü) ve bu iki faktörünün kesişiminin varis çoraplarının çubuk sıklığına istatistiksel olarak önemli etki yaptığı görülmüştür. Varis çorabı markalarının, çubuk sıklığına etkisini görebilmek için yapılan SNK testi sonuçları Çizelge 4.24.’de verilmiştir. Çizelge 4.23. Varis çorap markası ve çorap üzerindeki ölçüm bölgesinin varis çoraplarının çubuk sıklığına etkisini incelemek için yapılan varyans analizi sonuçları Kaynak SS df MS F S Marka 66,462 1 66,462 172,800 0,000 Ölçüm Bölgesi 1239,795 12 103,316 268,622 0,000 Marka*Ölçüm Bölgesi 182,205 12 15,184 39,478 0,000 Hata 20,000 52 0,385 Toplam 27872,000 78 132 Çizelge 4.24. Varis çorap markası ve çorap üzerindeki ölçüm bölgesinin varis çoraplarının çubuk sıklığına etkisini incelemek için yapılan SNK test sonuçları Sıralama Marka Deney Sayısı a b c d e f g 7 6 10,50 6 6 13,17 4 6 13,33 5 6 15,00 13 6 18,50 11 6 18,67 8 6 19,50 2 6 19,83 10 6 20,33 12 6 21,67 1 6 21,83 3 6 22,50 9 6 24,17 Şekil 4.27.’den de görülebileceği gibi en düşük çubuk sıklığı değerleri kod numarası 7 olan çorapta iken, en yüksek çubuk sıklığı değerleri 9 numaralı çoraptadır. 4 ve 6 numaralı çorapların, 11 ve 13 numaralı çorapların, 2,8 ve 10 numaralı çorapların ve 1,3 ve 12 numaralı çorapların çubuk sıklığı değerleri birbirine benzerdir. 30,0 25,0 20,0 Bilek 15,0 Baldır 10,0 5,0 0,0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 Çorap Kodu (Çorap Markası) Şekil 4.27. Varis çorap markası ve çorap üzerindeki ölçüm bölgesinin varis çoraplarının çubuk sıklığına etkisi Varis çoraplarında, bilek bölümünde bacağa uygulanan basıncın daha fazla olması gerekmektedir. Çorap üretimi sırasında bu durumun sağlanabilmesi için sıklık değerleri bilek bölümünde daha yüksek olmalıdır. 4, 5, 6 ve 8 kod numaralı çoraplarda bilek bölgelerindeki çubuk sıklıklarının bu duruma uygun olmadığı görülmüştür. Çubuk Sıklığı (Çubuk/cm) 133 4.3.5. Varis çorabı markası ve çorap üzerindeki ölçüm bölgesinin varis çoraplarının sıra sıklığına etkisi Varis çoraplarının markaları ve çorap üzerindeki ölçüm bölgesinin, varis çoraplarının sıra sıklığına etkisini incelemek için yapılan varyans analizi sonuçları Çizelge 4.25.’de verilmiştir. Varyans analizinin sonucunda markanın, çorap üzerindeki ölçüm bölgesinin (çorabın bilek yada baldır bölümü) ve bu iki faktörünün kesişiminin varis çoraplarının sıra sıklığına istatistiksel olarak önemli etki yaptığı görülmüştür. Varis çorabı markalarının, sıra sıklığına etkisini görebilmek için yapılan SNK testi sonuçları Çizelge 4.26’da verilmiştir Çizelge 4.25. Varis çorap markası ve çorap üzerindeki ölçüm bölgesinin varis çoraplarının sıra sıklığına etkisini incelemek için yapılan varyans analizi sonuçları Kaynak SS df MS F S Marka 453,128 1 453,128 1963,556 0,000 Ölçüm Bölgesi 1478,462 12 123,205 533,889 0,000 Marka*Ölçüm Bölgesi 52,205 12 4,350 18,852 0,000 Hata 12,000 52 0,231 Toplam 20212,000 78 Çizelge 4.26. Varis çorap markası ve çorap üzerindeki ölçüm bölgesinin varis çoraplarının sıra sıklığına etkisini incelemek için yapılan SNK test sonuçları Deney Sıralama Marka Sayısı a b c D e f g 3 6 10,50 1 6 10,83 7 6 11,00 11,00 9 6 11,17 111,17 10 6 11,67 4 6 14,50 8 6 14,83 5 6 15,00 13 6 16,00 6 6 16,17 2 6 21,00 12 6 22,17 11 6 23,83 Şekil 4.28.’den de görülebileceği gibi en düşük sıra sıklığı değerleri kod numarası 3 olan çorapta iken, en yüksek sıra sıklığı değerleri 11 numaralı çoraptadır. 1,3,7 ve 9 numaralı çorapların, 7,9 ve 10 numaralı çorapların, 4,5 ve 8 numaralı çorapların ve 6 ve 13 numaralı çorapların sıra sıklığı değerleri birbirine benzerdir. 134 30,0 25,0 20,0 Bilek 15,0 Baldır 10,0 5,0 0,0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 Çorap Kodu (Çorap Markası) Şekil 4.28. Varis çorap markası ve çorap üzerindeki ölçüm bölgesinin varis çoraplarının sıra sıklığına etkisi Varis çoraplarında, bacağa uygulanan basınç dolgu ipliği ile sağlanmaktadır. Varis çorabı üretimi sırasında dolgu iplikleri örgüde sıra yönlü olarak yer almaktadır. Bilek bölümünde bacağa uygulanan basıncın daha yüksek olması için bu bölümde sıra sıklığı değerlerinin daha yüksek olması beklenmektedir. Tüm markalarda beklenildiği gibi bilek bölgelerindeki sıra sıklığı değerleri daha yüksektir. 4.3.6. Varis çorabı markası ve çorap üzerindeki ölçüm bölgesinin varis çoraplarının ilmek yoğunluğuna etkisi Varis çoraplarının markaları ve çorap üzerindeki ölçüm bölgesinin, varis çoraplarının ilmek yoğunluğuna etkisini incelemek için yapılan varyans analizi sonuçları Çizelge 4.27.’de verilmiştir. Varyans analizinin sonucunda markanın, çorap üzerindeki ölçüm bölgesinin (çorabın bilek yada baldır bölümü) ve bu iki faktörünün kesişiminin varis çoraplarının ilmek yoğunluğuna istatistiksel olarak önemli etki yaptığı görülmüştür. Varis çorabı markalarının, ilmek yoğunluğuna etkisini görebilmek için yapılan SNK testi sonuçları Çizelge 4.28.’de verilmiştir Çizelge 4.27. Varis çorap markası ve çorap üzerindeki ölçüm bölgesinin çorapların ilmek yoğunluğuna etkisini incelemek için yapılan varyans analizi sonuçları Kaynak SS df MS F S Marka 258232,615 1 258232,615 1048,087 0,000 Ölçüm Bölgesi 831498,487 12 69291,541 281,233 0,000 Marka*Ölçüm Bölgesi 70044,385 12 5837,032 23,691 0,000 Hata 12812,000 52 246,385 Toplam 7411608,000 78 Sıra Sıklığı (Sıra/cm) 135 Çizelge 4.28. Varis çorap markası ve çorap üzerindeki ölçüm bölgesinin varis çoraplarının ilmek yoğunluğuna etkisini incelemek için yapılan SNK test sonuçları Deney Sıralama Marka Sayısı a b c d e f g H I 7 6 116,50 4 6 192,83 6 6 210,33 210,33 5 6 222,00 222,00 10 6 238,67 3 6 241,17 1 6 241,83 9 6 274,33 8 6 285,00 285,00 13 6 296,67 2 6 422,67 11 6 450,17 12 6 484,50 Şekil 4.29.’dan da görülebileceği gibi en düşük ilmek yoğunluğu değerleri kod numarası 7 olan çorapta iken, en yüksek ilmek yoğunluğu değerleri 12 numaralı çoraptadır. 4 ve 6 numaralı çorapların, 5 ve 6 numaralı çorapların, 1,3,5 ve 10 numaralı çorapların, 8 ve 9 numaralı çorapların, 8 ve 13 numaralı çorapların ilmek yoğunluğu değerleri birbirine benzerdir. 700,0 600,0 500,0 400,0 Bilek 300,0 Baldır 200,0 100,0 0,0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 Çorap Kodu (Çorap Markası) Şekil 4.29. Varis çorap markası ve çorap üzerindeki ölçüm bölgesinin varis çoraplarının ilmek yoğunluğuna etkisi Đlmek Yoğunluğu (ilmek/cm2) 136 Varis çoraplarının bilek bölümünde sıklık değerlerinin daha yüksek olması istenildiğinden ilmek yoğunluğu da bilekte yüksek olmalıdır. Tüm markalarda beklenildiği gibi bilek bölgelerindeki ilmek yoğunluğu değerleri daha yüksektir. Đncelenen varis çoraplarının iplik ve kumaş yapıları farklı olmasına rağmen bu çorapların sıra sıklığı ve ilmek yoğunluğu değerleri arasındaki korelasyon incelenmiştir. Varis çoraplarının sıra sıklığı ve ilmek yoğunluğu değerleri arasında kuvvetli pozitif korelasyon olduğu görülmüştür (korelasyon katsayısı 0.86’dır). 4.3.7. Varis çorabı markası ve çorap üzerindeki ölçüm bölgesinin varis çoraplarının patlama mukavemetine etkisi Varis çoraplarının markaları ve çorap üzerindeki ölçüm bölgesinin, varis çoraplarının patlama mukavemetine etkisini incelemek için yapılan varyans analizi sonuçları Çizelge 4.29.’da verilmiştir. Varyans analizinin sonucunda markanın, çorap üzerindeki ölçüm bölgesinin (çorabın bilek yada baldır bölümü) ve bu iki faktörünün kesişiminin varis çoraplarının patlama mukavemetine istatistiksel olarak önemli etki yaptığı görülmüştür. Varis çorabı markalarının, patlama mukavemetine etkisini görebilmek için yapılan SNK testi sonuçları Çizelge 4.30.’da verilmiştir. Şekil 4.30.’dan da görülebileceği gibi en düşük patlama mukavemeti değerleri kod numarası 10 olan çorapta iken, en yüksek patlama mukavemeti değerleri 6 numaralı çoraptadır. 3 ve 10 numaralı çorapların, 1,3 ve 9 numaralı çorapların, 4 ve 13 numaralı çorapların, 4,7,11 ve 12 numaralı çorapların, 5,6 ve 8 numaralı çorapların patlama mukavemeti değerleri birbirine benzerdir. Çizelge 4.29. Varis çorap markası ve çorap üzerindeki ölçüm bölgesinin varis çoraplarının patlama mukavemetine etkisini incelemek için yapılan varyans analizi sonuçları Kaynak SS df MS F S Marka 1286,289 1 1286,289 146,804 0,000 Ölçüm Bölgesi 9962,990 12 830,249 94,756 0,000 Marka*Ölçüm Bölgesi 387,328 12 32,277 3,684 0,000 Hata 455,620 52 8,762 Toplam 123945,060 78 137 Çizelge 4.30. Varis çorap markası ve çorap üzerindeki ölçüm bölgesinin varis çoraplarının patlama mukavemetine etkisini incelemek için yapılan SNK test sonuçları Deney Sıralama Marka Sayısı a b c d e f 10 6 18,93 3 6 22,05 22,05 1 6 23,99 9 6 25,86 2 6 32,29 13 6 38,79 4 6 42,10 42,10 11 6 44,73 7 6 45,33 12 6 46,20 8 6 50,16 5 6 50,60 6 6 51,28 70,00 60,00 50,00 40,00 Bilek 30,00 Baldır 20,00 10,00 0,00 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 Çorap Kodu (Çorap Markası) Şekil 4.30. Varis çorap markası ve çorap üzerindeki ölçüm bölgesinin varis çoraplarının patlama mukavemetine etkisi Varis çoraplarının tedavi verimliliği açısından bilek bölümünün daha güçlü olması gerekecektir. Varis çoraplarının bilek bölümünde daha sıkı bir yapı olduğu için bu bölümde mukavemetin daha yüksek olması beklenmektedir. Tüm markalarda beklenildiği gibi bilek bölgelerindeki patlama mukavemeti değerleri daha yüksektir. Đncelenen varis çoraplarının iplik ve kumaş yapıları farklı olmasına rağmen bu çorapların gramaj ve patlama mukavemeti değerleri ile kalınlık ve patlama mukavemeti değerleri arasındaki korelasyon incelenmiştir. Varis çoraplarının gramaj ve patlama mukavemeti değerleri arasında kuvvetli pozitif korelasyon olduğu görülmüştür Patlama Mukavemeti (psi) 138 (korelasyon katsayısı 0.84’tür). Varis çoraplarının kalınlık ve patlama mukavemeti değerleri arasında da kuvvetli pozitif korelasyon olduğu görülmüştür (korelasyon katsayısı 0.74’tür). 4.3.8. Varis çorabı markası ve çorap üzerindeki ölçüm bölgesinin varis çoraplarının esnekliğine etkisi Varis çoraplarının markaları ve çorap üzerindeki ölçüm bölgesinin, varis çoraplarının esnekliğine etkisini incelemek için yapılan varyans analizi sonuçları Çizelge 4.31.’de verilmiştir. Varyans analizinin sonucunda markanın, çorap üzerindeki ölçüm bölgesinin (çorabın bilek yada baldır bölümü) ve bu iki faktörünün kesişiminin varis çoraplarının esnekliğine istatistiksel olarak önemli etki yaptığı görülmüştür. Varis çorabı markalarının, esnekliğe etkisini görebilmek için yapılan SNK testi sonuçları Çizelge 4.32.’de verilmiştir Çizelge 4.31. Varis çorap markası ve çorap üzerindeki ölçüm bölgesinin varis çoraplarının esnekliğine etkisini incelemek için yapılan varyans analizi sonuçları Kaynak SS df MS F S Marka 99331,717 12 8277,643 35,450 0,000 Ölçüm Bölgesi 3988,253 1 3988,253 17,080 0,000 Marka*Ölçüm Bölgesi 29840,867 12 2486,739 10,650 0,000 Hata 6071,030 26 233,501 Toplam 2497142,040 52 Çizelge 4.32. Varis çorap markası ve çorap üzerindeki ölçüm bölgesinin varis çoraplarının esnekliğine etkisini incelemek için yapılan SNK test sonuçları Deney Sıralama Marka Sayısı a b c d e f g 7 4 144,95 9 4 155,78 8 4 167,23 167,23 3 4 190,20 190,20 1 4 190,75 190,75 10 4 194,28 194,28 12 4 199,75 5 4 222,78 13 4 235,50 235,50 2 4 244,45 244,45 244,50 6 4 261,95 261,95 11 4 269,40 269,40 4 4 291,25 139 Şekil 4.31.’den de görülebileceği gibi en düşük esneklik değerleri kod numarası 7 olan çorapta iken, en yüksek esneklik değerleri 4 numaralı çoraptadır. 7,8 ve 9 numaralı çorapların, 1,3,8 ve 10 numaralı çorapların, 1,3,10 ve 12 numaralı çorapların, 2,5 ve 13 numaralı çorapların, 2,6 ve 13 numaralı çorapların, 2,6 ve 11 numaralı çorapların ve 4 ve 11 numaralı çorapların esneklik değerleri birbirine benzerdir. 350,0 300,0 250,0 200,0 Bilek 150,0 Baldır 100,0 50,0 0,0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 Çorap Kodu (Çorap Markası) Şekil 4.31. Varis çorap markası ve çorap üzerindeki ölçüm bölgesinin varis çoraplarının esnekliğine etkisi Varis çoraplarında, çorabın bacağa uygulayacağı basınç dolgu ipliği miktarı ile ayarlanmaktadır. Yüksek basınç uygulanması istenilen bölümde (çorabın bilek bölümü) dolgu ipliği daha fazla beslenmektedir. Bu nedenle, varis çoraplarının bilek bölümünde esnekliğin daha yüksek olması beklenmektedir. 1,9,11 ve 12 kod numaralı çoraplarda bilek bölgelerindeki esnekliğin bu duruma uygun olmadığı görülmüştür. 4.3.9. Varis çorabı markası ve çorap üzerindeki ölçüm bölgesinin varis çoraplarının bacağa uyguladığı basınca etkisi Varis çoraplarının markaları ve çorap üzerindeki ölçüm bölgesinin, varis çoraplarının bacağa uyguladığı basınca etkisini incelemek için yapılan varyans analizi sonuçları Çizelge 4.33.’de verilmiştir. Varyans analizinin sonucunda markanın, çorap üzerindeki ölçüm bölgesinin (çorabın bilek yada baldır bölümü) ve bu iki faktörünün kesişiminin varis çoraplarının bacağa uyguladığı basınca istatistiksel olarak önemli etki yaptığı görülmüştür. Varis çorabı markalarının, bacağa uyguladığı basınca etkisini görebilmek için yapılan SNK testi sonuçları Çizelge 4.34.’de verilmiştir. Esneklik (%) 140 Çizelge 4.33. Varis çorap markası ve çorap üzerindeki ölçüm bölgesinin varis çoraplarının bacağa uyguladığı basınca etkisini incelemek için yapılan varyans analizi sonuçları Kaynak SS df MS F S Marka 5638,000 12 469,833 29,224 0,000 Ölçüm Bölgesi 88,923 1 88,923 5,531 0,027 Marka*Ölçüm Bölgesi 805,077 12 67,090 4,173 0,001 Hata 418,000 26 16,077 Toplam 47718,000 52 Çizelge 4.34. Varis çorap markası ve çorap üzerindeki ölçüm bölgesinin varis çoraplarının bacağa uyguladığı basınca etkisini incelemek için yapılan SNK test sonuçları Deney Sıralama Marka Sayısı a b c d e f 6 4 16,75 10 4 19,50 19,50 4 4 21,00 21,00 21,00 2 4 21,75 21,75 21,75 12 4 22,75 22,75 22,75 1 4 23,50 23,50 23,50 13 4 23,75 23,75 23,75 3 4 25,75 25,75 25,75 25,75 9 4 27,25 27,25 27,25 11 4 29,75 29,75 5 4 33,00 7 4 43,00 8 4 56,25 Şekil 4.32.’den de görülebileceği gibi çorabın bacağa uyguladığı en düşük basınç değerleri kod numarası 6 olan çorapta iken, en yüksek basınç değerleri 8 numaralı çoraptadır. 6,10,4,2,12,1,13 ve 3 numaralı çorapların, 10,4,2,12,1,13,3 ve 9 numaralı çorapların, 4,2,12,1,13,3,9 ve 11 numaralı çorapların ve 3,9,11 ve 5 numaralı çorapların bacağa uyguladıkları basınç değerleri birbirine benzerdir. Varis çoraplarının tedavide etkili olabilmesi için çorabın bacağa uyguladığı basınç bilek bölümünde baldıra göre daha yüksek olması gerekmektedir. Bilek bölümünde yüksek basınç uygulandığından kirli kanın kalbe ulaşması daha kolay gerçekleşmektedir. Eğer baldır bölümünde basınç yüksek olursa, kirli kanın kalbe ulaşması zorlaşır ve kan bilek bölümünde toplanarak varisin daha da kötüleşmesine neden olur. 1,2,3,7,9 ve 13 kod numaralı çorapların dışındaki çoraplarda bilek bölgelerindeki bacağa uygulanan basıncın bu duruma uygun olmadığı görülmüştür. 141 70 60 50 40 Bilek 30 Baldır 20 10 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 Çorap Kodu (Çorap Markası) Şekil 4.32. Varis çorap markası ve çorap üzerindeki ölçüm bölgesinin varis çoraplarının bacağa uyguladığı basınca etkisi 4.4. Sonuç Gerçekte varis çoraplarının tedavi edici etkileri yoktur, ancak varis hastalığının ilerlemesine, damarlarda pıhtı oluşumuna engel olurlar. Kompresyon çoraplarının kullanım alanları varisler dışında da oldukça yaygındır. Örneğin, emboli, bacak ülserleri, uzun süreli yolculuklar ve uzun süre hareketsiz kalan hastalar için de varis çorabı kullanımı tavsiye edilmektedir. Konunun önemine rağmen dünya tekstil literatüründe varis çorapları konusunda çok az çalışma bulunmaktadır. Varis çorapları hakkında mevcut çalışmalar genellikle tıp literatüründe yer alan tıbbi çalışmalardır. Bu sebeplerden dolayı, bu çalışmada varis çoraplarının tasarımı, üretimi ve kalite kontrol test metotları ile varis çorapları için yapılmış deneysel çalışmalar incelenmiş geniş bir literatür özeti sunulmuştur. Varis çorabı üretiminde zemin ve dolgu olmak üzere iki farklı iplik kullanılmakta, dolgu ipliği yatırılmış yapı ya da askılı yapı olmak üzere iki farklı tip örgü yapısı ile çorap oluşturulmaktadır. Hastalığın özeliğine göre çorabın farklı basınç uygulaması beklenecektir. Doğru basınç seviyesini sağlayabilmek için çorap üretiminde kullanılan zemin ve dolgu iplik özellikleri ile örgü yapısı büyük önem taşımaktadır. Varis çoraplarının performansına etki eden faktörleri inceleyebilmek için yapılan üç grup deneysel çalışmanın sonuçları şöyle özetlenebilir: Çorabın Bacağa Uyguladığı Basınç (mmHg) 142 Đplik Numarasının Etkisi: Varis çorabı üretiminde kullanılan farklı iplik yapısı ve ilmek iplik uzunluğu değerlerinin varis çoraplarının esneklik ve patlama mukavemetine etkisinin incelendiği Bölüm 1’de: -Đnce zemin ipliği kullanılan varis çorabının sıra ve çubuk yönlü esneklik değerleri kalın zemin ipliği kullanılan çoraptakinden daha fazla, patlama mukavemeti ise daha azdır. -Đnce zemin ve ince dolgu ipliği kullanılan varis çorabının sıra ve çubuk yönlü esneklik değerleri ve patlama mukavemeti kalın zemin ve kalın dolgu ipliği kullanılan çoraptakinden daha azdır. Aynı örme ayarlarında üretilen varis çoraplarında örgü yapısı ve iplik numarasının varis çoraplarının esneklik ve patlama mukavemetine etkisinin incelendiği Bölüm 2’de -Zemin ve/veya dolguda kalın iplik kullanılarak üretilen çorap numunelerinin patlama mukavemetinin daha yüksek olduğu görülmüştür. -Zeminde kalın iplik kullanıldığında, sıra ve çubuk yönlü esneklik değerlerinin daha düşük olduğu görülmüştür. Üç sıra zemin, bir sıra zemin ve dolgu ipliği kullanılarak örülen çoraplarda, zemin ve dolguda kalın iplik kullanıldığı durumda çorapların sıra yönlü esneklik değerinin bir sıra zemin bir sırada zemin ve dolgu ipliği kullanılan çoraplardan daha yüksektir. Dolguda kalın iplik kullanıldığında çubuk yönlü esneklik değerleri daha düşük çıkmaktadır. Bu durum, çorabın üretiminde kullanılan dolgu ipliğinin varis çoraplarının en önemli özelliği olan sıra yönlü esneklik değeri üzerinde büyük etkisi olduğunu göstermektedir. Kumaş Sıklıklarının ve Đlmek Đplik Uzunluklarının Etkisi Varis çorabı üretiminde kullanılan farklı iplik yapısı ve ilmek iplik uzunluğu değerlerinin varis çoraplarının esneklik ve patlama mukavemetine etkisinin incelendiği Bölüm 1’de: -Varis çoraplarının ilmek uzunluğu daha fazla olan baldır bölümündeki sıra ve çubuk yönlü esneklik değerlerinin bilek bölümüne göre daha fazla, patlama mukavemeti değerlerinin ise daha az olduğu görülmektedir. 143 Aynı örme ayarlarında üretilen varis çoraplarında örgü yapısı ve iplik numarasının varis çoraplarının esneklik ve patlama mukavemetine etkisinin incelendiği Bölüm 2’de: -Varis çoraplarının bilek bölümleri, baldır bölümlerine göre daha sıkı yapıda örüldüğü için bilekte patlama mukavemeti değerleri daha yüksektir. Varis çorabı markası ve çorap üzerindeki ölçüm bölgesinin varis çoraplarının performans özelliklerine etkisinin incelendiği Bölüm 3’de: -Tüm markalarda beklenildiği gibi bilek bölgelerindeki patlama mukavemeti değerleri daha yüksektir. Çünkü bilek bölümünde ilmek yoğunluğu değerleri daha yüksektir, daha sıkı bir yapı mevcuttur. -Çorapların bilek bölümünde bacağa uygulanan basıncın daha yüksek olması için bu bölümde sıra sıklığı değerlerinin daha yüksek olmalıdır. Tüm markalarda beklenildiği gibi bilek bölgelerindeki sıra sıklığı değerleri daha yüksektir. Örgü Yapısının Etkisi; Aynı örme ayarlarında üretilen varis çoraplarında örgü yapısı ve iplik numarasının varis çoraplarının esneklik ve patlama mukavemetine etkisinin incelendiği Bölüm 2’de: -Varis çorabının örgü raporunda yer alan dolgu ipliği sıra sayısının çorapların patlama mukavemetine etkisi bulunmamaktadır. -Varis çorabının örgü raporunda yer alan dolgu ipliği sıra sayısı arttıkça çorapların çubuk yönlü esneklik değerleri artmakta, sıra yönlü esneklik değeri ise azalmaktadır. Varis Çorabına Uygulanan Test Metodu; Aynı örme ayarlarında üretilen varis çoraplarında örgü yapısı ve iplik numarasının varis çoraplarının esneklik ve patlama mukavemetine etkisinin incelendiği Bölüm 2’de: -Esneklik testinden elde edilen “Kumaş yönlü deformasyon” değeri ile patlama mukavemeti testinden elde edilen “deformasyon değeri” arasındaki korelasyon katsayısı oldukça yüksek olduğundan, numune hazırlığı daha kolay ve deney süresi daha kısa olan patlama mukavemeti testinin varis çoraplarının esnekliği için bir fikir verebileceği düşünülmektedir. 144 Kumaş Özellikleri Arasındaki Korelasyon Varis çorabı üretiminde kullanılan farklı iplik yapısı ve ilmek iplik uzunluğu değerlerinin varis çoraplarının esneklik ve patlama mukavemetine etkisinin incelendiği Bölüm 1’de: -Varis çoraplarının kumaş yönlü esneklik ve patlama mukavemeti değerleri arasında zayıf negatif korelasyon olduğu görülmüştür. -Varis çoraplarının sıra ve çubuk yönlü esneklik değerleri arasında kuvvetli pozitif korelasyon olduğu görülmüştür. Varis çorabı markası ve çorap üzerindeki ölçüm bölgesinin varis çoraplarının performans özelliklerine etkisinin incelendiği Bölüm 3’de: -Varis çoraplarının kalınlık ve gramaj değerleri arasında kuvvetli pozitif korelasyon olduğu görülmüştür (korelasyon katsayısı 0.93’dür). -Varis çoraplarının zemin ve dolgu ipliği ilmek uzunluk değerleri arasında kuvvetli pozitif korelasyon olduğu görülmüştür (korelasyon katsayısı 0.70’dir). -Varis çoraplarının sıra sıklığı ve ilmek yoğunluğu değerleri arasında kuvvetli pozitif korelasyon olduğu görülmüştür (korelasyon katsayısı 0.86’dır). -Varis çoraplarının gramaj ve patlama mukavemeti değerleri arasında kuvvetli pozitif korelasyon olduğu görülmüştür (korelasyon katsayısı 0.84’tür). -Varis çoraplarının kalınlık ve patlama mukavemeti değerleri arasında da kuvvetli pozitif korelasyon olduğu görülmüştür (korelasyon katsayısı 0.74’tür). Varis çorapları insan sağlığı açısından büyük önem taşımasına rağmen dünya tekstil literatüründe varis çorapları konusunda çok az çalışma bulunduğu düşüncesiyle başlanan bu çalışmada elde edilen sonuçlar ışığında bundan sonra yapılabilecek çalışmalar konusundaki önerilerimiz şöyle sıralanabilir: -Farklı iplik tipleri, örgü yapıları kullanılarak üretilecek varis çoraplarının performansı incelenmelidir. -Varis çoraplarının kullanım ömrü hakkında doğru bilgi verebilmek için varis çorapları giyilme+yıkanma periyotları sonrasında da incelenmelidir. -Varis çorabı test metotları tıp doktorlarının da yer alacağı ekiplerce geliştirilmelidir. 145 KAYNAKLAR ANONĐM. 2003. Air-Pack Type Contact Surface Pressure Measuring System, AMI Techno CO, Tokyo, sayfa 1-4. ANONĐM. 2005a. Shima Seiki Eğitim Notları. ANONĐM. 2005b. Burst Test in Accordance with ASTM D 6797 Application Report, sayfa 1-2. ANONĐM. 2006. Advancis Medikal Ürün Broşürü. Advanced Wound Healing Technology, Đngiltere, sayfa 1-16. ANONĐM. 2007. ODTÜ Sağlık ve Rehberlik Merkezi Broşürü, 2007. ANONĐM. 2008. Kikuhime Subbandage Pressure Measuring Device. EWMA Journal, 4(2):1-56. ASTM, 2007. Standard Test Method for Bursting Strength of Fabrics Constant-Rate-of- Extension (CRE) Ball Burst Test D 6797-07, sayfa 877-879. BAYAZIT, A. 1995. Tek Askılı Lakost Örgülerin Boyutsal ve Fiziksel Özelliklerinin Đncelenmesi. Tekstil ve Mühendis, ay:8-12, sayı:49-50, s. 6-14. British Standart Specification for Graduated Compression Hosiery. 1985. British Standarts Institution. p:2-12. CANDAN, C. 2004. Çorap Örme Teknolojisi. A4 Grafik Matbaacılık Yayıncılık Ltd. Đstanbul. s:31-34. CLARK, M. ve G. KRIMMEL. 2006. Lymphoedema and The Construction and Classification of Compression Hosiery. British Journal of Nursing, 16(10):588-592. CORNU-THENARD, A., P. BOIVIN, P. CARPENTIER, F. COURTET ve P. NGO. 2007. Superimposed Elastic Stockings: Pressure Measurements. Dermatologic Surgery, 33:269-275. CORNWALL, J., C. DORE ve J. LEWIS. 1987. Graduated Compression and its Relation to Venous Refilling Time. British Medical Journal; 295: 1087-1090. ÇEKEN, F. ve Ö. KAYACAN. 2006. Örme Bandajların Üretim Teknikleri ve Elastikiyet Özellikleri Üzerine Bir Araştırma. Tekstil Maraton, 2:60-68. 146 DIAS, T., A. FERNANDO ve D. JAYAWARNA. 2007. Customised Compression Systems for Medical Applications. 11. Uluslar arası Đzmir Tekstil ve Hazır Giyim Sempozyumu Bildirisi. Çeşme, 26-29 Ekim 2007, sayfa 1-11. European Committee for Standardization, CEN, 2001. Non-active Medical Devices. Working Group 2 ENV 12718: European Prestandard ’Medical Compression Hosiery, Brussels. GAIED, I., S. DRAPIER ve B. LUN. 2006. Experimental Assessment and Analytical 2D Predictions of The Stocking Pressures Đnduced on a Model Leg by Medical Compressive Stockings. Science Direct; 39(16): 3017-3025, France. GEEST, A., R. DOOREN-GREEBE, I. GO, H. NEUMANN. 2000. An Đmpressive Therapeutic result of Class III Compression Stockings in a Patient With Longstanding, Extensive, Combined Leg Ulcers. Journal of the European Academy of Dermatology and Venereology; 14(1): 15–17. HAFNER, J., I. BOTONAKIS ve G. BURG. 2000. A Comparison of Multilayer Bandage Systems During Rest, Exercise and Over 2 Days of Wear Time. Archives of Dermatology; 136(7): 857-863, Switzerland. HIRAI, M., H. IWATA ve N. HAYAKAWA. 2002. Effect of Elastic Compression Stockings in Patients With Varicose Veins and Healthy Controls Mesaured by Strain Gauge Plethysmography. Skin Research and Technology, 8:236-239, Nagoya. HIRAI, M., Y. NUKUMIZU ve H. KIDOKORO. 2006. Effect of Elastic Compression Stockings on Oedema Prevention in Healthy Controls Evaluated by a Three Dimensional Measurement System. Skin Research and Technology, 12: 32–35, Singapore . HIRAI, M., H. IWATA ve H. ISHIBASHI. 2008. Interface Pressure and Stiffness of Various Elastic Stockings During Posture Changes and Exercise. Vascular, 16(2):95- 100, Japan. KAVUŞTURAN, Y. 2002. Dış Giysilik Akrilik Atkılı Örme Kumaşlarda Kullanılan Bazı Örgü Yapılarının Kumaş Özelliklerine Etkileri. Tekstil Maraton, 5, Eylül, s.40-46. KAVUŞTURAN, Y. 2006. Örmecilik Esasları Ders Notları. KERCKHOVE, E., S. FIEUWS ve P. MASSAGE. 2007. Reproducibility of Repeated Measurements With The Kikuhime Pressure Sensor Under Pressure Garments in Burn Scar Treatment, 33:572-578. LAWRENCE, D. ve W. KAKKAR. 1980. Graduated Static External Compression of the Lower Limb: A Physiological Assessment. Br J Surg; 67(2): 119-121. LEGNER, M., 2005. II. Uluslararası Teknik Tekstiller Kongresi Bildiriler Kitabı , s.42- 52. 147 LIU, R. ve Y.L. KWOK. 2005. Objective Evaluation of Skin Pressure Distribution of Graduated Elastic Compression Stockings. Dermatologic Surgery, 31:615-624. LORD, R. ve D. HAMILTON. 2004. Graduated Compression Stockings (20-30 mmHg) Do Not Compress Leg Veins in The Standing Position. Anz J. Surgery, 74:581-585, Sydney. LYASHENKO, I., V. GONCA ve J. VIBA. 2004. Functional Features of Compressive Knitted Product. II. International Textile, Clothing and Design Conference, p.749-753. MAKLEWSKA, E., A. NAWROCKI ve K. KOWALSKI. 2006. Modelling and Designing of Knitted Products Used in Compressive Therapy. Fibres&Textiles;14(5): 59. MARMARALI, A., N. ÖZDĐL ve S.D KRETZSCHMAR. 2008. Thermal Comfort Properties of Plain Knitted Fabrics with Elastic Yarn. Tekstil ve Konfeksiyon; 17(3): 211-216. MOSTI, G.B. ve V. MATTALIANO. 2007. Simultaneous Changes of Leg Circumference and Interface Pressure Under Different Compression Bandages . Endovasc Surgery, 33:476-482. OKUR, A. 2002. Tekstil Materyallerinde Mukavemet Testleri. DEÜ Mühendislik Fakültesi Basım Ünitesi, No:303, Đzmir, s.113-119. ÖZDĐL, N. 2003. Kumaşlarda Fiziksel Kalite Kontrol Yöntemleri. EÜ Tekstil ve Konfeksiyon Araştırma-Uygulama Merkezi Yayını, No:21, Đzmir, s. 62-66. ÖZDĐL, N. 2008. A Study on Thermal Comfort Properties of The Socks. Tekstil ve Konfeksiyon; 18(2): 211-216. PARTSCH, H., J. WINIGER ve B. LUN. 2004. Compression Stockings Reduce Occupational Leg Swelling. Dermatologic Surgery, 30:737-743. PARTSCH, H. 2005. The Static Stiffness Index:A Simple Method to Assess the Elastic Property of Compression Material In Vivo. American Society for Dermatologic Surgery, 31:625-630, Vienna. PARTSCH, H., M. CLARK ve C. MOFFATT. 2006a. Measurement of Lower Leg Compression In Vivo: Recommendations for the Performance of Measurements of Interface Pressure and Stiffness. Dermatologic Surgery, 32:224-233, Austria. PARTSCH, H. B. PARTSCH ve B. WALTER. 2006b. Interface Pressure and Stiffness of Ready Made Compression Stockings: Comparison of in Vivo and in Vitro Measurements. Journal of Vascular Surgery, 44:809-814, Austria. RAL Deutsches Institut für Gütesicherung und Kennzeichnung e.V., 2008. Medical Compression Hosiery Quality Assurance. RAL-GZ 387; sayfa 1-20. 148 RAMELET, A. 2002. Compression Therapy. Dermatologic Surgery; 28: 6-10 RAJENDRAN, S. ve S.C. ANAND. 2007. A Bird’s Eye of Healthcare & Medical Textiles. 11. Uluslar arası Đzmir Tekstil ve Hazır Giyim Sempozyumu Bildirisi. Çeşme, 26-29 Ekim 2007, sayfa 1-13. SCHULZ, SL. ve B. STECHEMESSER. 2005. Graduated Compression Stockings for The Prevention of Venous Thromboembolism in Surgical Patients in The Age of Low Molecular Weight Heparins. J Thromb Haemost; 3: 2363–2365. SIMMONS, A. 2007. Compression Hosiery. Medical Devices Satra, sayfa:9. STEPHAN-HAYNES, J. 2006. An Overview of Compression Therapy in Leg Ulceration. Nursing Standard; 20 (32) : 68-76. STOLK, R., W. FRANKEN, M. NEUMANN. 2004. A Method for Measuring the Dynamic Behavior of Medical Compression Hosiery During Walking. American Society for Dermatologic Surgery, 30:729-736, Rotterdam. TSUJISAKA, T. ve Y.AZUMA. 2004. Comfort Pressure of the Top Part of Men’s Socks. Textile Research Journal, 74(7):598-602. Türk Standartları Enstitüsü (TSE), 2006. Tıbbi Kompresyon Çorabı (Varis Çorabı) TS ENV 12718, sayfa 1-33. YILDIZ, N. 2007. A Novel Technique to Determine Pressure in Pressure Garments for Hypertrophic Burn Scars and Comfort Properties. Elsevier Ltd and ISBI, 33(1):59-64, Denizli. WEGEN-FRANKEN, K.,W. ROEST ve M. NEUMANN. 2006. Calculating The Pressure and The Stiffness in Three Different Categories of Class II Medical Elastic Compression Stockings. Dermatologic Surgery, 32(2):216-223. WEGEN-FRANKEN, B. TANK ve M. NEUMANN. 2008. Variation in the Dynamic Stiffness Đndex of Different Types of Medical Elastic Compression Stockings. Phlebology, 23(2):77-84. WHITLEY, L. 2002. Patient Care in Community Practice-A Handbook of Non- Medicinal Healthcare. Pharmaceutical Pr, 4:63-78. WIENERT, V., H. GERLACH ve G. GALLENKEMPER. 2007. Medical Compression Stockings. Journal der Deutschen Dermatologischen Gesellschaft, 26(5):410-415. WILDIN, HUI, ESLER ve GREGG. 1998. In Vivo Pressure Profiles of Thigh-Length Graduated Compression Stockings. British Journal of Surgery, 85(9):1228-1231. 149 http://www.varis-ufuk.com, Erişim Tarihi: 23.04.2007. Konu: Varis nedir?. http://www.varisim.com/ index.html, Erişim Tarihi: 27.09.2007. Konu: Varisin tarihçe ve anatomisi. http://www.ntvmsnbc.com/news/277399.asp, Erişim Tarihi: 13.04.2007. Konu: Varisi hafife almayın. http://www.vascularweb.org/patients/NorthPoint/Varicose_Veins.html, Erişim Tarihi: 30.04.2007. Konu: What are varicose veins?. http://www.ichvarismerkezi.com/varisnedir.htm, Erişim Tarihi: 20.06.2007. Konu: Varis nedir?. http://www.drbeaupreveinclinic.com, Erişim Tarihi: 27.09.2007. Konu: Varicose veins. http://www.romed.com.tr, Erişim Tarihi: 04.05.2007. Konu: Varis çorapları. http://www.genbilim.com/content/ view/3289/33/, Erişim Tarihi: 04.05.2007. Konu: Varis. http://www.varis.gen.tr/varis.htm, Erişim Tarihi: 27.09.2007. Konu: Varsi nedir?. http://www.sigvaris.com, Erişim Tarihi: 17.03.2007. Konu: Compression Therapy. http://www.varis.com.tr/index.htm, Erişim Tarihi: 27.09.2007. Konu: Varis. http://www.varicoseveindoctor.com/varicose_veins.html, Erişim Tarihi: 30.04.2007. Konu: Varicose veins, a common circulation problem. http://www.familydoctor.co.uk/htdocs/varicose/varicose_specimen.html, Erişim Tarihi: 04.05.2007. Konu: All about varicose veins. http://www.nhlbi.nih.gov/health/dci/Diseases/vv/vv_causes.html, Erişim Tarihi: 30.04.2007. Konu: What causes varicose veins?. http://www.hemsirelersitesi. com/vrsn.htm, Erişim Tarihi: 27.09.2007. Konu: Varis. http://www.med.gazi.edu.tr/akademik/cerrahi/kvc/dersler/varis.html, Erişim Tarihi: 27.09.2007. Konu: Varisler. http://www.nwmedicalsupply.com, Erişim Tarihi: 28.12.2006. Konu: Compression stockings. http://www.bsm.gov.tr, Erişim Tarihi: 28.12.2006. Konu: Varis oluşumu. http://www.sigvaris.com, Erişim Tarihi: 30.06.2008. Konu: What is a medical stocking?. 150 http://www.library.cu.edu.tr/tezler/ 5596. pdf, Erişim Tarihi: 20.09.2008. Konu: Elastanlı iplikler. http://www.cehago.com/frm/tekstil-muh/9470-elastomer-lycra-elyafinin-ozellikleri-ve- terbi.html-272k, Erişim Tarihi: 22.09.2008. Konu: Elastomer lycra elyafı. http://www.creora.com/yarn_process.htm, Erişim Tarihi: 13.01.2008. Konu: Creora yarn process. http://www.fillattice.it-linel, Erişim Tarihi: 13.01.2008. Konu: Linel yarn. http://www.stoll.com, Erişim Tarihi: 30.04.2007. Konu: Flat knitting machine. http://www.tekplatform.com/meslek-ve-kariyer/383756-yuvarlak-orme-makinelerinin- gelisimi.html, Erişim Tarihi: 16.03.2009. Konu: Yuvarlak örme makinelerinin gelişimi. http://www.lonati.com/es-machines-item.asp?idf=4, Erişim Tarihi: 24.04.2008. Konu: Medicale L-ME machines. http://www.varisler.com, Erişim Tarihi: 27.04.2007. Konu: Varis. http://www.newlook.com.sg/FuturoSupportHosiery.asp, Erişim Tarihi: 17.06.2008. Konu: Compression stockings. http://www.newlook.com.sg/TEDAntiembolismStockings.asp, Erişim Tarihi: 28.03.2007. Konu: Antiembolism stockings. http://www.diannesmastectomy.com/stockmeasure.html, Erişim Tarihi: 03.04.2007. Konu: Measuring system. http://www.dorlastan.com, Erişim Tarihi: 28.06.2007. Konu: Compression hosiery. http://www.wisegeek.com, Erişim Tarihi: 28.06.2007. Konu: Varis Çorapları. http://www.hohenstein.de/SITES/ press.asp, Erişim Tarihi: 20.12.2008. Konu: Compression measurements. http://www.bsnmedical.co.uk/en/products/productlist/phlebology/medicallegwear/jobstb ellavar/page.html, Erişim Tarihi: 11.12.2008. Konu: Jobst bellavar. http://www.wilfried-ducm.fr/Files/7_de_la_physique_a_la_clinique_jpb. ppt, Erişim Tarihi: 11.12.2008. Konu: Compression medicale de la physique a la clinique. http://www.ttmeditrade.dk/Engelsk/underordnet%20websted/ kikuhime.htm, Erişim Tarihi: 27.06.2008. Konu: Kikuhime. http://www.haberaktuel.com, Erişim Tarihi: 26.04.2009. Konu: Varis. 151 http://www.i.milliyet.com.tr, Erişim Tarihi: 26.04.2009. Konu: Varis. http://www.medikalreyon.net, Erişim Tarihi: 20.05.2009. Konu: Varis Çorapları. http://www.timeturk.com, Erişim Tarihi: 28.05.2009. Konu: Varis. http://www.stoll.de, Erişim Tarihi: 29.06.2009. Konu: Düz örme makinesi. http://www.shimaseiki.co.jp, Erişim Tarihi: 29.06.2009. Konu: Düz örme makinesi. http://www.matec.it, Erişim Tarihi: 30.06.2009. Konu: Pendolina Süper çorap makinesi. http://www.lucas-elha.de, Erişim Tarihi:30.06.2009.Konu: Harry Lucas çorap makinesi. http://www.merz-maschinenfabrik.de, Erişim Tarihi: 30.06.2009. Konu: Merz çorap makinesi. 152 EK 1. Üçüncü Aşamada Kullanılan Varis Çoraplarının Ön Ve Arka Yüzlerinin Fotoğrafları (a) (b) Şekil 1. 1 numaralı çorabın (a) ön yüzü (b) arka yüzü (a) (b) Şekil 2. 2 numaralı çorabın (a) ön yüzü (b) arka yüzü (a) (b) Şekil 3. 3 numaralı çorabın (a) ön yüzü (b) arka yüzü 153 (a) (b) Şekil 4. 4 numaralı çorabın (a) ön yüzü (b) arka yüzü (a) (b) Şekil 5. 5 numaralı çorabın (a) ön yüzü (b) arka yüzü (a) (b) Şekil 6. 6 numaralı çorabın (a) ön yüzü (b) arka yüzü 154 (a) (b) Şekil 7. 7 numaralı çorabın (a) ön yüzü (b) arka yüzü (a) (b) Şekil 8. 8 numaralı çorabın (a) ön yüzü (b) arka yüzü (a) (b) Şekil 9. 9 numaralı çorabın (a) ön yüzü (b) arka yüzü 155 (a) (b) Şekil 10. 10 numaralı çorabın (a) ön yüzü (b) arka yüzü (a) (b) Şekil 11. 11 numaralı çorabın (a) ön yüzü (b) arka yüzü (a) (b) Şekil 12. 12 numaralı çorabın (a) ön yüzü (b) arka yüzü 156 (a) (b) Şekil 13. 13 numaralı çorabın (a) ön yüzü (b) arka yüzü 157 EK 2. Üçüncü Aşamada Kullanılan Varis Çoraplarının Fotoğrafları (a) (b) Şekil 1. (a)1 numaralı çorabın (b) 2 numaralı çorabın fotoğrafları (a) (b) Şekil 2. (a) 3 numaralı çorabın (b) 4 numaralı çorabın fotoğrafları (a) (b) Şekil 3. (a) 5 numaralı çorabın (b) 6 numaralı çorabın fotoğrafları (a) (b) Şekil 4. (a) 7 numaralı çorabın (b) 8 numaralı çorabın fotoğrafları (a) (b) Şekil 5. (a) 9 numaralı çorabın (b) 10 numaralı çorabın fotoğrafları (a) (b) Şekil 6. (a) 11 numaralı çorabın (b) 12 numaralı çorabın fotoğrafları Şekil 7. 13 numaralı çorabın fotoğrafı 158 ÖZGEÇMĐŞ 1984 yılında Bursa’da doğdu. Đlk ve orta öğrenimini Bursa’da tamamladı. 2006 yılında Uludağ Üniversitesi Mühendislik Mimarlık Fakültesi Tekstil Mühendisliği Bölümü’nden mezun oldu. Aynı yıl güz döneminde Uludağ Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Tekstil Mühendisliği Anabilim Dalında Yüksek Lisans öğrenimine başladı. 2007 yılı Ekim ayında Sunteks Dokuma Boya Apre San. Tic. A.Ş planlama bölümünde işe başladı. Halen bu görevi sürdürmektedir. 159 TEŞEKKÜR Yüksek lisans eğitimim süresince derslerde ve tez çalışmam sırasında her konuda yardımını esirgemeyen, çalışmanın şekillenmesinde ve yazım aşamasında gerekli özeni göstererek bu noktaya gelmesinde çaba sarf eden değerli danışman hocam Yrd. Doç. Dr. Yasemin Kavuşturan’a teşekkür ederim. Başta bölüm başkanımız Prof. Dr H. Rıfat Alpay olmak üzere tüm saygı değer hocalarıma teşekkür ederim. Deneysel çalışmada kullanılan numune çorapların üretimini sağlayan Politeks firmasına ve Pınar Çavdaroğlu’na teşekkür ederim. Çalışmanın deneysel kısmındaki testlerin bir bölümünün yapımını gerçekleştirmeme imkan sağlayan Variteks firmasına ve Sedat Başaran’a teşekkür ederim. Tez çalışmam boyunca bana her türlü konuda yardımcı olan ve desteğini eksik etmeyen saygı değer hocam Prof. Dr. Yusuf Ulcay’a teşekkür ederim. Bugüne kadar olan hayatımda her konuda yanımda olan ve çalışmalarım boyunca da desteğini her zaman arkamda hissettiğim aileme, sonsuz teşekkür ederim.