T. C.  

BURSA ULUDAĞ ÜNİVERSİTESİ  

SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ  

TEMEL İSLAM BİLİMLERİ ANABİLİM DALI  

TASAVVUF BİLİM DALI  

  

  

  

  

 

 

KEHF SURESİNİN TASAVVUFİ YORUMU 

  

  (YÜKSEK LİSANS TEZİ)  

  

  

  

 

 Gamze YÜCEL 

  

  

  

  

 

  

  

BURSA 2022



  

T. C.  

BURSA ULUDAĞ ÜNİVERSİTESİ  

SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ  

TEMEL İSLAM BİLİMLERİ ANABİLİM DALI  

TASAVVUF BİLİM DALI  

  

  

  

  

 

KEHF SURESİNİN TASAVVUFİ YORUMU 

 

 (YÜKSEK LİSANS TEZİ)  

  

  

 

Gamze YÜCEL 

  

Danışman:  

Prof. Dr. Abdurrezzak TEK  

 

 

 

 

 

BURSA 2022  



 

TEZ ONAY SAYFASI  

T. C.  

BURSA ULUDAĞ ÜNİVERSİTESİ  

SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ MÜDÜRLÜĞÜNE  

Temel İslam Bilimleri Anabilim Dalı, 701923023 numaralı Gamze Yücel’in 

hazırladığı  

“Kehf Suresinin Tasavvufi Yorumu” konulu Yüksek Lisans Tezi Çalışması ile ilgili tez 

savunma sınavı, 14.01.2022 günü 14.30-15.30 saatleri arasında yapılmış, sorulan sorulara 

alınan cevaplar sonunda adayın tezinin başarılı olduğuna oy birliği ile karar verilmiştir.  

Üye 

Tez Danışmanı ve Sınav Komisyonu Başkanı  

Prof. Dr. Abdurrezzak TEK  

Bursa Uludağ Üniversitesi  

  

  

Üye 

Prof. Dr. Celil KİRAZ 

Bursa Uludağ Üniversitesi 

 

Üye 

Dr. Öğr. Üyesi Mehmet TABAKOĞLU 

Bolu Abant İzzet Baysal Üniversitesi 

 

  

 

 Tarih 

14.01.2022 

 

  

   

  

 

  



 

  

SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ  

YÜKSEK LİSANS/DOKTORA İNTİHAL YAZILIM RAPORU  

  
BURSA ULUDAĞ ÜNİVERSİTESİ 

SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ 

TEMEL İSLAM BİLİMLERİ ANABİLİM DALI BAŞKANLIĞI’NA 

Tarih: 26/11/2021  

Tez Başlığı/Konusu: “Kehf Suresinin Tasavvufi Yorumu” 

Yukarıda başlığı gösterilen tez çalışmamın a) Kapak sayfası, b) Giriş, c) Ana bölümler ve d) 

Sonuç kısımlarından oluşan toplam 179 sayfalık kısmına ilişkin, 22/11/2021 tarihinde şahsım 

tarafından Turnitin adlı intihal tespit programından (Turnitin)* aşağıda belirtilen filtrelemeler 

uygulanarak alınmış olan özgünlük raporuna göre, tezimin benzerlik oranı  %0’dır.  

Uygulanan filtrelemeler:   

1- Kaynakça hariç  

2- Alıntılar hariç/dahil  

3- 5 kelimeden daha az örtüşme içeren metin kısımları hariç  

Bursa Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tez Çalışması Özgünlük Raporu 

Alınması ve Kullanılması Uygulama Esasları’nı inceledim ve bu Uygulama Esasları’nda belirtilen 

azami benzerlik oranlarına göre tez çalışmamın herhangi bir intihal içermediğini; aksinin tespit 

edileceği muhtemel durumda doğabilecek her türlü hukuki sorumluluğu kabul ettiğimi ve yukarıda 

vermiş olduğum bilgilerin doğru olduğunu beyan ederim.  

Gereğini saygılarımla arz ederim.                                                                                 

                                                        

                                                                                                                      26/11/2021                                                                   

Adı Soyadı:   Gamze YÜCEL  

Öğrenci No:   701923023  

Anabilim Dalı:   Temel İslam Bilimleri  

Programı:   Tasavvuf  

Statüsü:   Yüksek Lisans  

 

Prof. Dr. Abdurrezzak TEK 

 



 

YEMİN METNİ  

  

Yüksek Lisans tezi olarak sunduğum “Kehf Suresinin Tasavvufi Yorumu” 

başlıklı çalışmamın bilimsel araştırma, yazma ve etik kurallarına uygun olarak 

tarafımdan yazıldığına ve tezde yapılan bütün alıntıların kaynaklarının usulüne 

uygun olarak gösterildiğine, tezimde intihal ürünü cümle veya paragraflar 

bulunmadığına şerefim üzerine yemin ederim.   

  

        

                                                                                                                        

                                                                                                                 14/01/2022   

 

Adı Soyadı:   Gamze YÜCEL  

Öğrenci No:   701923023  

Anabilim Dalı:   Temel İslam Bilimleri  

Programı:   Tasavvuf  

Statüsü:   

  

Yüksek Lisans  

 

 

 

 

 

 

 



v 
 

ÖZET  

  

Yazar Adı ve Soyadı  : Gamze YÜCEL  

Üniversite                : Bursa Uludağ Üniversitesi  

Enstitü  : Sosyal Bilimler Enstitüsü  

Anabilim Dalı            : Temel İslâm Bilimleri   

Bilim Dalı                 : Tasavvuf  

Tezin Niteliği            : Yüksek Lisans  

Sayfa Sayısı             : xi+167  

Mezuniyet Tarihi       : … /…./ 2022  

Tez Danışmanı      : Prof. Dr. Abdurrezzak TEK  

  

                                       Kehf Suresinin Tasavvufi Yorumu 

Kur’ân-ı Kerîm’in 18. Suresi olan Kehf suresi, Mekke döneminde nâzil olmuştur ve 110 

ayettir. Sure, Yüce Allah’ın varlığı ve birliği, Hz. Peygamber’e öğütler, iman edenler ile 

mükâfatları ve inkâr edenler ile başlarına gelecekler, Ashâb-ı Kehf, Hz. Musa-Hızır ve 

Zülkarneyn kıssaları gibi konuları ihtiva etmektedir. Bu çalışmada Kehf suresinin 

tasavvufi yorumu ele alınmış, ayetler sûfilerin penceresinden gösterilmeye çalışılmıştır. 

Kehf suresi hakkında genel bilgiler verilmiş, belirlenen tasavvufi tefsirler arasındaki 

benzer ve farklı yorumlara değinilerek genel bir tablo sunulmaya çalışılmıştır. Aynı 

zamanda Kehf suresi ile ilişkilendirilen tasavvuf kavramlarına ve bu kavramların 

ayetlerle bağlantılarına temas edilmiştir. 

 

 

 

 

 

 

Anahtar Kelimeler: Tasavvufi Tefsir, Kehf suresi, Ashâb-ı Kehf, Musa, Hızır, 

Zülkarneyn 



vi 
 

ABSTRACT  

  

Name and Surname  : Gamze YÜCEL  

University                : Uludag University  

Institution  : Social Science Institution 

Field : Basic Islamic Sciences 

Brach : Sufism  

Degree Awarded : Master  

Page Number : xi+167 

Degree Date : … /…./ 2022  

Supervisior : Prof. Dr. Abdurrezzak TEK  

                         Sufi commentaries on Sura al-Kahf 

The 18th Surah of the Qur’an called Al-Kahf was revealed in Makkah and contains 110 

ayats. The Surah contains topics such as the parables of Zulqarnain and Moses-Khidr, 

Ashab-i Kahf, what is going to befall deniers, and the believers and their rewards, and the 

advice for the Prophet Muhammad, and existence and oneness of Allah, the Almighty. In 

this study, the Sufi tafsir of the Surah Al-Kahf was addressed and verses were tried to be 

shown from the perspective of Sufis. General information about the Surah Al-Kahf was 

provided and a general table was tried to be presented by referring to similar and different 

comments among the Sufi interpretations specified. Concurrently, the mystical concepts 

associated with the Surah Al-Kahf and the connections of these concepts with the ayats 

were mentioned. 

 

 

 

 

Keywords: Sufi Tafsir, Surah Kahf, Ashab-i Kahf, Moses, Khidr, Zulqarnain 

 



vii 
 

ÖN SÖZ 

Hamd, göklerin, yerin ve bütün alemlerin Rabbi olan Allah’a, salat ve selam 

peygamberler sultanı Hz. Muhammed’e (s.a.v), âline ve ashabına olsun. 

Kur’ân-ı Kerîm, Allah’ın bizlere en büyük nimetidir. İlahî kitabın her harfinin 

altında pek çok mana gizlidir. Bu sebeple sûfîler asırlar boyu onu anlama ve anlatma 

çabası içerisinde olmuşlardır. Mutasavvıf müfessirler de bulundukları makamlara göre 

kalplerine doğan ilham ve işaretlerle Kur’ân-ı Kerîm’i anlamaya ve anlatmaya 

çalışmışlardır. 

Kur’ân-ı Kerîm içerisinde yer alan kıssalar ibret ve öğüt verici olması sebebiyle 

önem arz etmektedir. Bu kıssaların yer aldığı surelerden birisi Kehf suresidir. Surede yer 

alan Ashâb-ı Kehf, Hz. Musa, Hızır ve Zülkarneyn kıssaları ve bunları tamamlayıcı 

ayetler, sureyi muhteva açısından zengin ve çeşitli bir hale getirmiştir. Anlatılan kıssalarla 

adeta zaman yolculuğuna çıkmamızı, düşünüp ibret almamızı sağlayan Kehf suresi, 

sûfîlerin zengin yorumları ve veciz ifadeleriyle bambaşka bir hal almaktadır. Akademik 

çalışmalarda Kehf suresi ve içerisinde yer alan kıssalar çeşitli şekillerde incelenmiş ve 

çalışılmış olsa da bu çalışmanın, Kehf suresini pek çok sûfînin gözünden görme imkânı 

sağlayacağı kanaatindeyiz. Ni’metullah b. Mahmûd’un Kehf suresinin hâtimesinde ifade 

ettiği gibi, “Rabbimiz, sevip beğendiği ve razı olduğu her şeyde bizleri başarılı kılsın.” 

Beni böyle faydalı bir çalışmaya sevk eden ve çalışmam süresince desteğini 

benden esirgemeyen danışman hocam Prof. Dr. Abdurrezzak Tek’e, manevi desteklerini 

her zaman hissettiğim aileme ve çeşitli vesilelerle yardımı dokunan herkese teşekkür 

ederim. 

 

 

Gamze Yücel 

Bursa, 2022 

 

 

 

 

 

 



viii 
 

İÇİNDEKİLER 

 

 

TEZ ONAY SAYFASI .................................................................................................... ii 

YÜKSEK LİSANS/DOKTORA İNTİHAL YAZILIM RAPORU ............................ iii 

YEMİN METNİ ............................................................................................................. iv 

ÖZET ................................................................................................................................ v 

ABSTRACT .................................................................................................................... vi 

ÖN SÖZ .......................................................................................................................... vii 

İÇİNDEKİLER ............................................................................................................ viii 

KISALTMALAR ........................................................................................................... xi 

GİRİŞ ............................................................................................................................... 1 

 

BİRİNCİ BÖLÜM 

KEHF SURESİNE GENEL BAKIŞ 

A. KEHF SURESİ VE MUHTEVASI .......................................................................... 4 

B. TASAVVUFİ TEFSİRLER VE KEHF SURESİ ..................................................... 6 

 

İKİNCİ BÖLÜM 

KEHF SURESİ’NİN TASAVVUFİ YORUMU 

A. RUHLARIN ŞİFASI BESMELE ........................................................................... 13 

B. İÇİNDE EĞRİLİK BULUNMAYAN KİTAP ....................................................... 14 

C. İLAHİ UYARI VE MÜJDE ................................................................................... 16 

D. HZ. PEYGAMBER’İ TESELLİ ............................................................................ 19 

E. ASHÂB-I KEHF KISSASI .................................................................................... 22 

1. Rablerine İnanmış Gençler .................................................................................. 25 

2. Ashâb-ı Kehf’in Mağaraya Sığınması ................................................................. 30 

3. Uykuya Dalmaları ............................................................................................... 32 

4. Mağaradaki Halleri.............................................................................................. 34 



ix 
 

5. Uyandırılmaları ................................................................................................... 41 

6. İnsanların Ashâb-ı Kehf’ten Haberdar Olması ................................................... 44 

F. “İNŞALLAH” DEMENİN ÖNEMİ ....................................................................... 48 

G. RABBİMİZİN KİTABI KUR'ÂN-I KERÎM ......................................................... 52 

H. SABRIN EMREDİLMESİ ..................................................................................... 53 

I. ZALİMLERE HAZIRLANAN ATEŞ..................................................................... 55 

İ. İMAN EDİP İYİ İŞLER YAPANLARIN MÜKÂFATI ......................................... 56 

J. KÂFİRLE MÜMİNİN FARKI ................................................................................ 58 

K. DÜNYA HAYATININ GEÇİCİLİĞİ .................................................................... 67 

L. SALİH AMELLERİN DEĞERİ ............................................................................. 68 

M. KULLARIN ALLAH'IN HUZURUNA ÇIKARILMASI ..................................... 70 

N. İBLİS’İN ALLAH'IN EMRİNİ DİNLEMEMESİ ................................................. 74 

O. ALLAH'TAN BAŞKA DOST EDİNENLERİN CEZASI ..................................... 77 

Ö. ALLAH MERHAMET SAHİBİDİR ..................................................................... 79 

P. HZ. MUSA VE HIZIR KISSASI ........................................................................... 85 

1. Hz. Musa'nın Hızır ile Buluşması ....................................................................... 88 

2. Hz. Musa'nın İlim Talebi .................................................................................... 96 

3. Hz. Musa ile Hızır'ın Yolculuğu ....................................................................... 103 

4. Yaşanan Olaylar ve Bunların Anlamları ........................................................... 110 

R. ZÜLKARNEYN KISSASI ................................................................................... 119 

S. ZÜLKARNEYN’İN SEDDİ İNŞASI ................................................................... 125 

Ş. ÇABALARI BOŞA GİDENLER ......................................................................... 132 

T. RABBİNE KAVUŞMAYI UMANLAR .............................................................. 137 

 

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM 

KEHF SURESİ BAĞLAMINDA TASAVVUFİ KAVRAMLAR 

A. İMAN ................................................................................................................... 140 

B. TEVEKKÜL ......................................................................................................... 141 

C. SABIR .................................................................................................................. 143 

D. ŞÜKÜR ................................................................................................................ 145 

E. FÜTÜVVET ......................................................................................................... 146 

F. ZİKİR .................................................................................................................... 147 



x 
 

G. HALVET .............................................................................................................. 148 

H. LEDÜN İLMİ ....................................................................................................... 149 

I. MUHABBET ......................................................................................................... 150 

İ. VELAYET VE KERAMET .................................................................................. 152 

J. MAHV ................................................................................................................... 153 

K. MARİFETULLAH ............................................................................................... 154 

L. FENÂ .................................................................................................................... 155 

M. TEVHİD .............................................................................................................. 156 

SONUÇ ......................................................................................................................... 158 

KAYNAKÇA ............................................................................................................... 160 

 

 



xi 
 

KISALTMALAR 

 

a.g.e.   : Adı geçen eser  

a.g.m.   : Adı geçen metin  

as.   : Aleyhisselâm  

b.   : Baskı  

b.   : Beyit  

bkz.   : Bakınız  

c.   : Cilt   

çev.   : Çeviren  

DİA   : Diyanet İslâm Ansiklopedisi  

ed.   : Editör  

haz.   : Hazırlayan  

iht   : İhtisar   

İSAM  : Türkiye Diyanet Vakfı İslam Araştırmaları Merkezi  

md.   : Maddesi  

nşr.   : Neşir  

ö.   : Ölüm tarihi  

r.a.   : Radıyallâhu anh  

S.   : Sayı  

s.   : Sayfa 

ss.   : Sayfa sayısı  

s.a.v   : Sallâllâhu aleyhi ve sellem  

sd.   : Sadeleştiren  

şrh.   : Şerh  

thk.   : Tahkik  

trc.   : Tercüme  

tsh.   : Tashih   

t.y.   : Basım tarihi yok  

vd.   : Ve diğerleri  

y.y.   : Yayımcı yok   

                                     



1 
 

 

GİRİŞ 

Tasavvufi tefsir, sülûk erbabına açılan, zâhir mana ile de bağdaştırılması mümkün 

olan birtakım gizli manalara ve işaretlere göre Kur’ân-ı Kerîm’i tefsir etmek anlamına 

gelir.1 Sûfîler, manevî mücâhede ve müşâhede sonucu elde ettikleri ledün ilmiyle, Kur’ân 

ayetleri içerisinde saklı olan bâtınî manayı, gizli ilimleri, işaretleri ve edepleri tespit 

etmeye çalışmışlardır.2 

Sûfîler nazarında Kur’ân’ın zâhir ehli için bir zâhirî manası, bâtın ehli için de bir 

bâtınî manası vardır. Öyle ki bâtın ehlinin yapmış olduğu bu tefsiri gerçek manasıyla 

ancak bâtın ehli olan arifler anlayabilir. Bununla birlikte Kur’ân’ın bâtınî manası da ancak 

zâhirî manayı kabul ettikten sonra geçerlidir. İbn Acîbe (ö. 1224/1809), zâhirî mananın 

kabul edilmesinden sonra ehil olan kimse için Kur’ân’da ince bir ifade ve gizli bir işaretle 

bâtın ilmine işaret edildiğinden bahsetmektedir. Bâtınî ilim, aklın kavrayış gücünün 

ötesinde olup onlar, tevatür ve nakil yoluyla idrak edilemez. Bu sebeple sûfîler, anlayışı 

ince işaretleri anlama ve gizli sırlardan zevk alma derecesine ulaşmamış kimselerin 

bunları hemen inkâr etmemesini ve bu tür ilimleri sahiplerine teslim etmesini 

söylemişlerdir.3 

Kur’ân-ı Kerîm, insanların hidayeti için indirilmiş son ilahi kitaptır. Hidayet ise 

kulun yüce Rabbinin yoluna girmesi ve rızasına ulaşmasıdır. İnsan, cismanî alemle ruhanî 

alemin özelliklerinden yaratılmıştır ve bedeni ile cismanî alemden, ruhu ile de ruhanî 

alemdendir. Nasıl ki bu yönlerden birini alıp diğerini bırakmak noksanlığa sebep olursa 

aynı şekilde Kur’ân’ın zâhirî yönünü alıp bâtınî yönünü bırakmak da noksanlığa sebep 

olur. Onun her iki yönünün bilinmesiyle hakikat ortaya çıkar. Şu hâlde Kur’ân-ı Kerîm’in 

zâhirinden kopmayan ve onunla amel etmekten ayrılmayan sûfîlerin ayetler ve hadis-i 

şerifler üzerinde yapmış oldukları tefsirleri ve ince yorumları, Kur’ân-ı Kerîm’in mana 

                     
1  Süleyman Ateş, İşârî Tefsîr Okulu, 2.b., İstanbul: Yeni Ufuklar Neşriyat, 1998, s. 19. 
2  Dilaver Selvi, Beyzâvî Tefsirinde Tasavvuf, 2.b., İstanbul: Nizamiye Akademi, 2019, s. 45. 
3  Selvi, a.g.e., s. 48. Ebu’l-Abbâs Ahmed b. Muhammed İbn Acîbe, el-Bahrü’l-medîd fî tefsîri’l-

Kur’âni’l-Mecîd, thk. Ahmed Abdullah el-Kureşî Ruslân, Kahire, 1999, C. 1, s. 49. 



2 
 

hazinesinden sunulmuş birer inci kabul etmek gerekir.4 

Biz de çalışmamızda Kur’ân-ı Kerîm’in 18. Suresi olan ve içerisinde pek çok 

kıssayı barındıran Kehf suresinin tasavvufi yorumunu ele aldık. Kehf suresi, içinde yer 

alan kıssalar bakımından zengin bir muhtevaya sahiptir. Bu çalışma ile maksadımız Kehf 

suresi ile ilgili genel bir tablo oluşturup, ayetleri sûfîlerin penceresinden görmeye 

çalışmaktır. Bu amacımızı gerçekleştirmek için kullandığımız yöntem ise kaynak tarama 

yöntemidir. Araştırmamız tasavvufi tefsirler başta olmak üzere, tasavvufi klasik eserler, 

konu ile ilgili makale, tez ve kitaplar incelenerek oluşturulmuştur. 

Çalışmamız üç bölümden oluşmaktadır. Birinci bölümde Kehf suresi hakkında 

genel bir bilgi verilmiş, sonrasında ilk dönem temsilcilerinden itibaren tasavvufi tefsirlere 

değinilmiştir. Bu tefsirlerin özelliklerinden kısaca bahsedildikten sonra ilgili tefsirlerin 

Kehf suresi ile ilgili bölümlerinden birer yorum örneği zikredilmiştir. İkinci bölüm 

içerisinde sıkça alıntı yapılacak olan tefsirlerden örnekler vermek yerine onların 

özelliklerini ifade etmekle yetinilmiştir. 

İkinci bölümde kaynak olarak belirlediğimiz yedi tasavvufi eserin ayet ile ilgili 

yorumlarına yer verilmiştir. Bu yedi eser sırasıyla Ebû Abdurrahman es-Sülemî’nin (ö. 

412/1021) Hakâiku’t-tefsîr, Kuşeyrî’nin (ö. 465/1072) Letâifu’l-işârât, Necmeddin 

Dâye’nin (ö. 654/1256) Bahrü’l-hakâik/ et-Te’vîlâtü’n-Necmiyye, Abdürrezzak 

Kâşânî’nin (ö. 736/1335) Te’vilâtü’l-Kur’ân/ Te’vîlât-ı Kâşânî, Ni’metullah b. 

Mahmûd’un (ö. 920/1514) el-Fevâtihu’l-İlâhiyye, İsmâil Hakkı Bursevî’nin (ö. 

1137/1725) Rûhu’l-beyân ve İbn Acîbe’nin (ö. 1224/1809) Bahrü’l-medîd isimli 

eserleridir. Bu kaynakların dışında İbn Kesîr’in (ö. 774/1373) Tefsîrü’l-Kur’âni’l-azîm, 

Fahreddin Râzî’nin (ö. 606/1210) Mefâtîhu’l-gayb, Elmalılı Muhammed Hamdi’nin (ö. 

1942) Hak Dini Kur’an Dili, Seyyid Kutub’un (ö. 1966) Fî Zılâli’l-Kur’ân isimli 

eserlerinden de yer yer istifade edilmiştir. Mevlânâ’nın (ö. 672/1273) Mesnevî, İbn 

Atâullah el-İskenderî’nin (ö. 709/1309) el-Hikemü’l-Atâiyye, Sa’dî Şirâzî’nin (ö. 

691/1292) Bostan, Ahmed Yesevî’nin (ö. 562/1166) Dîvân-ı Hikmet isimli eserlerinden 

de alıntılar yapılmıştır. Aynı zamanda bölüm içerisindeki bilgiler tasavvufun klasik 

eserleri, sure içerisinde yer alan kıssalarla ilgili makale ve tezler ile desteklenmiştir. 

                     
4  Selvi, Beyzâvî Tefsirinde Tasavvuf, s. 51-54. 



3 
 

Ayetler içeriklerine uygun bölüm başlıklarıyla zikredilmiş, ayetlerin mealleri Diyanet 

İşleri Başkanlığı mealinden alınmıştır. 13. ve 16. ayetler arası konu bütünlüğü açısından 

öne alınmış, diğer ayetlerin suredeki sırasına göre yorumlarına yer verilmiştir. Ayet ile 

ilgili yorumlar bölüm altında aktarılmış olup kaynak olarak zikredilen yedi eserin 

yorumlarının tamamına değinilmemiştir. Bu bölümde Kehf suresi ile ilgili genel bir 

çerçeve çizilmeye ve sûfîlerin ayetlere verdikleri manalara değinilmeye çalışılmıştır. 

Aynı şekilde kıssalarda yer alan bazı kavramların sembolik yorumları üzerinde fazla 

durmayıp ilgili mutasavvıfın görüşü zikredilmekle yetinilmiştir.  Kıssaların 

anlaşılabilirliği açısından sınırlandırarak bazı rivayetlere ve tarihi bilgilere de temas 

edilmiştir. Hz. Peygamberin sözlerinden ve Kur’ân-ı Kerîm’de yer alan, ayetlerle 

bağlantılı diğer ayetlerden de istifade edilmiştir. 

Üçüncü bölümde ise Kehf suresinde öne çıkan tasavvufi kavramlara temas 

edilmiştir. Bu kavramlar, Abdullah el-Ensârî el-Herevî’nin Menâzilü’s-sâirîn isimli 

eserindeki sırayla düzenlenmiştir. Kavramların önce sözlük sonra tasavvufa özgü terim 

anlamı verilmiş ve bu kavramlar sûfîlerin yorumları üzerinden tanımlanmıştır. İlgili 

kavramın Kehf suresiyle bağlantısına temas edilmiş olup ikinci bölümde ilgili ayet altında 

zikredilen yorumlara burada yer verilmemiştir. Bu bölümde klasik eserlerden de çokça 

istifade edilmiştir. Bu şekilde Kehf suresinin tasavvufi açıdan incelenmesi amaçlanmıştır.  

  



4 
 

 

BİRİNCİ BÖLÜM 

KEHF SURESİNE GENEL BAKIŞ 

 

A. KEHF SURESİ VE MUHTEVASI 

Kur’ân-ı Kerîm’in on sekizinci suresi olup yüz on ayetten oluşan Kehf suresi, 

ismini surenin içerisinde yer alan Ashâb-ı Kehf kıssasından almıştır. Ğâşiye suresinden 

sonra Nahl suresinden önce Mekke’de nâzil olduğu söylenen surenin, yirmi sekizinci ayet 

ile seksen üç ve yüz birinci ayetlerinin Medine’de nâzil olduğu rivayet edilmiştir.5 

Ayetin iniş sebebi hakkında Süyûtî, (ö. 911/1505) Lübâbü’n-nükûl fî esbâbi’n-

nüzûl isimli eserinde şu rivayeti aktarmaktadır: “Kureyş, Nadr b. Hâris ile Ukbe b. Ebû 

Muayt’ı Medine’deki Yahudi alimlerine gönderdi. Yahudi hahamlarına Hz. 

Peygamber’in (s.a.v) vasıflarını anlatıp sözlerinden bazılarını anlattılar. Yahudi 

bilginleri: ‘Ona şu üç şeyi sorun. Eğer bu soruların cevabını verirse bilin ki o Allah 

tarafından gönderilmiş bir peygamberdir. Eğer cevap vermezse yalancı bir adamdır. Ona 

eski zamanlarda gelip geçmiş gençleri ve onların durumlarını sorun. Zira onların 

şaşılacak durumları vardı. Ona çok dolaşan ve yeryüzünün doğularına batılarına kadar 

ulaşıp dolaşan adamı ve onun haberini sorun. Bir de ona ruhun ne olduğunu sorun.’ 

dediler. Nadr ile Ukbe yola çıkıp Mekke’ye gelip Kureyş’e olanları haber verdiler. 

Resûlullah’a (s.a.v) bu soruları sordular. Peygamber Efendimiz inşallah demeden, ‘Yarın 

size cevap vereceğim.’ buyurdu. Resûl-i Ekrem (s.a.v) on beş gün bekledi. Cenâb-ı Hak 

bu süre içerisinde vahiy göndermedi. Bunun üzerine Mekkeliler kendi aralarında ileri geri 

konuşmaya başladılar. Allah Resûlü (s.a.v) vahyin kesilmesinden dolayı üzüldü ve 

Mekkelilerin bu konuşmaları kendisine ağır geldi. Nihayet Cebrail, Allah katından Kehf 

suresi ile çıkageldi.”6 

                     
5  Hayreddin Karaman vd., Kur’ân Yolu: Türkçe Meâl ve Tefsir, Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı 

Yayınları, 4.b., 2012, C. 3, s. 532. 
6  Celâleddin es-Süyûtî, Esbâbü’n-nüzûl: Âyet-i Kerimelerin İniş Sebepleri, trc. Abdulcelil Alpkıray, 2.b., 

İstanbul: Semerkand Yayınları, 2015, s. 344-345. Muhammed b. Cerîr Taberî, Tefsîrü’t-Taberî: 

Câmiu’l-beyân an te’vîli âyi’l-Kur’ân, thk. Abdullah b. Abdülmuhsin et-Türkî, 1.b., Kahire, 2001, C. 

15, s. 143-144. Elmalılı Muhammed Hamdi, İbn İshak’tan alınmış olan bu rivayetin hadis kriterleri 



5 
 

Kehf suresinden önceki sure olan İsrâ suresinin sonunda Allah Teâlâ Hz. 

Peygamber’e (s.a.v), Allah’ı bütün noksanlıklardan tenzih ederek kendisine hamd 

etmesini emretmişti. Kehf suresinin başında ise bu hamdin en büyük nimet olan Kur’ân-

ı Kerîm sebebiyle olduğu haber verilmiştir.7 Surenin birinci bölümü diyebileceğimiz 

ayetlerde Allah Teâlâ, salih amel işleyen müminleri müjdelemek ve inkâr edenleri 

uyarmak için kitabını indirdiğini belirttikten sonra O’na çocuk isnadında bulunanların 

sözlerinin büyük bir yalan olduğunu ifade etmektedir. Bununla birlikte yeryüzünün 

insanları denemek amacıyla süslü hale getirildiği bildirilerek Hz. Peygamber (s.a.v) 

teselli edilmiştir.8 Ashâb-ı Kehf kıssasının yer aldığı ikinci bölümdeki ayetlerde dünya 

hayatına karşılık imanı tercih eden ve bu imanı koruma adına mağaraya sığınan gençlerin 

kıssası konu edilmiştir.9 Bundan sonra dünya hayatı ve ahiret hayatının bir anlamda 

karşılaştırması yapılmış ve misaller üzerinden insanlara öğütler verilmiştir. Hz. 

Peygamber’e (s.a.v) sabrın tavsiye edilmesinden sonra iman edenler ile mükâfatları ve 

inkâr edenler ile başlarına gelecekler anlatılmıştır. Bu bölümde iki de misal verilmektedir. 

Misallerin birinde, inanan müminin imanıyla izzet bulup yeryüzünde değer atfedilen 

şeyleri küçümsemesi ile zenginliğiyle övünen kimsenin başına gelecekler anlatılmaktadır. 

Bir diğer misalde ise dünya hayatı gökten indirilen suya benzetilmiştir. Bu su ile bitkilerin 

yeşerdiği belirtildikten sonra rüzgârın savurduğu çer çöp haline geleceği, böylelikle Allah 

Teâlâ’nın her şeyin üzerinde bir kudret sahibi olduğu vurgulanmıştır.10 Bir sonraki 

bölümde Allah’ın meleklere Âdem’e (as.) secdeyi emretmesi ile İblisin emre uymaması, 

günahkârların başına gelecekler, Kur’ân-ı Kerîm’in her şeyi açıklayıcı olması ve 

insanlara peygamberlerin gönderilmesi gibi konulara yer verilmiştir.11 Surenin beşinci 

bölümünde Kur’ân-ı Kerîm’in “salih kul” diye nitelediği Hızır ile Musa (as.) arasındaki 

yolculuk ve ikisinin başlarından geçen olaylar Kur’ân’ın kendine has üslubuyla 

anlatılmıştır. Musa’nın (as.) ilim öğrenme amacıyla Hızır’ı araması, ondan izin istemesi 

ve sonrasında Hızır’ın yaptığında Musa’nın (as.) itiraz edeceği olaylar ile bunların 

                     

açısından uygun olmadığını söylemiş ve bunları sebepleriyle açıklamıştır. Ona göre surenin esas iniş 

sebebi, “Allah çocuk edindi.” (Kehf, 18/4) denilmiş olmasıdır. Bkz. Elmalılı M. Hamdi Yazır, Hak Dini 

Kur’an Dili, sd. İsmail Karaçam vd., İstanbul: Azim Dağıtım, 2012, C. 5, s. 375-379. 
7  İbn Acîbe el-Hasenî, el-Bahrü’l-Medîd fi Tefsîri’l-Kur’âni’l-Mecîd: Kur’an’ın Tefsiri ve Tasavvufî 

İşaretleri, trc. Dilaver Selvi, 11.b., İstanbul: Semerkand Yayıncılık, 2020, C. 5, s. 321. 
8  Kehf, 18/1-8. 
9  Kehf, 18/9-26. 
10  Kehf, 18/27-49. 
11  Kehf, 18/50-59. 



6 
 

arkasındaki sırlar konu edilmiştir. Sûfîler Hz. Musa ile Hızır kıssasını genişçe 

yorumlamışlar, kıssadan hareketle öğrenci-öğretmen, mürid-mürşid ilişkilerine 

değinmişlerdir. Ayrıca altmış beşinci ayetten yola çıkarak “ledün ilmi” kavramını 

etraflıca açıklamışlardır.12 Hz. Musa ve Hızır kıssasına müteakip Zülkarneyn kıssasından 

bahsedilmiştir. Zülkarneyn’in ihtiyaç duyduğu her şeyin bir sebep olarak kendisine 

verilmesine, onun bu imkânla yeryüzünün çeşitli yerlerine ulaşmasına, Ye’cüc ve 

Me’cüc’ün kendilerine çeşitli kötülükler yaptığını ifade eden halk için set yapmasına 

değinilmiştir.13 Son bölümde ise Allah’ı ve ahireti inkâr edenlerin, yaptıklarının boşa 

gideceği, iman edip salih amel işleyenlerin ise karşılık olarak sürekli kalacakları Firdevs 

cennetlerine yerleştirilmeleri anlatılmaktır. Esasen sure başladığı şekilde son bulmakta, 

önce müminlere müjde verilmekte ve kâfirler uyarılmakta sonra da Allah her türlü 

ortaklıktan tenzih edilmektedir.14 

B. TASAVVUFİ TEFSİRLER VE KEHF SURESİ 

İslam kültürünün temelinde Kur’ân-ı Kerîm vardır. İslam düşünce, kültür ve 

medeniyetinin önemli bir kısmını meydana getiren tasavvufi düşüncenin de esasları 

Kur’ân-ı Kerîm’den alınmıştır. Kehf suresinde ifade edildiği üzere Allah tarafından 

insana lütfedilen ledünnî bir ilim vardır. İşin iç yüzünü gösteren ve Hızır’a (as.) verilmiş 

olan bu ilme sûfiler, riyazet ve ibadetler sonunda ulaşılabileceğini söylemişlerdir. Onlar 

bir yandan Kur’ân’ı okurken bir yandan da tefekkür edip ayetlerin mana ve sırları 

üzerinde düşünmüşler ve zamanla Kur’ân’ı, bulundukları makam ve hallere göre tefsir 

etmeye başlamışlardır.15  

Tasavvufi tefsirin kurucularından kabul edilen Hasan Basrî’nin (ö. 110/728) 

Tefsîrü’l-Hasan el-Basrî16 isimli eseri, tasavvufi tefsirlerden biridir. Hasan Basrî 

                     
12  Kehf, 18/60-82. 
13  Kehf, 18/83-101. 
14  Seyyid Kutub, Fî Zılâli’l-Kur’ân, trc. Emin Saraç vd., İstanbul: Çelik Yayınevi, C. 9, s. 393-398. Üzüm, 

a.g.m., s. 188-189. Peygamberimiz (s.a.v) Kehf suresi ile ilgili şöyle buyurmuştur: “Kim Kehf suresinin 

başından on ayet ezberlerse, deccâlden korunmuş olur.” Müslim, “Müsâfirîn”, 257. Aynı şekilde İbn 

Acîbe, Kehf suresinin fazileti ile ilgili olan hadis-i şerifleri zikrettikten sonra şöyle der: “Tecrübeyle 

sabittir ki kim, gece yatarken Kehf suresinin son ayetini okur ve gecenin herhangi bir saatinde kalkmaya 

niyet ederse, Allah Teâlâ onu kudretiyle o saatte uyandırır.” İbn Acîbe, Bahrü’l-Medîd, C. 5, s. 474. 
15  Mustafa Kara, Tasavvuf ve Tarikatlar Tarihi, 10.b, İstanbul: Dergâh Yayınları, 2012, s. 37-46. Ateş, 

İşârî Tefsîr Okulu, s. 19. 
16  Bu eser Muhammed Abdürrahîm tarafından, Hasan-ı Basrî’nin çeşitli kaynaklarda nakledilen tefsirle 

ilgili görüşlerini bir araya getirerek, Tefsîrü’l-Hasan el-Basrî adıyla neşredilmiştir. Bkz. Süleyman 

Uludağ, “Hasan-ı Basrî”, DİA, İstanbul: İSAM, 1997, C. 16, s. 292.  



7 
 

tefsirinde zâhirî mananın yanında ayetlerin ruhunda bıraktığı ize ve zevke göre manalar 

çıkarmıştır.17 Bununla birlikte tefsirinde Kehf suresi geniş bir şekilde ele alınmamış, 

ayetlerden iktibas edilen bölüm başlıkları altında ayetler kısa ve öz bir şekilde 

açıklanmıştır. Aynı şekilde surede her ayet değil belli başlı ayetlerin tefsirine yer 

verilmiştir. Örnek vermek gerekirse “وَجَعَلْنَا بَيْنَهُمْ مَوْبِقًا” ayetini18 Hasan Basrî, “Kıyamet 

gününde aralarına düşmanlık koyacağız.”19 şeklinde yorumlamıştır. Bu şekilde ayetler 

metnin tamamına göre değil de kelimeler yahut belirli ifadeler üzerinden tefsir edilmiştir. 

Öte yandan Sehl et-Tüsterî’nin (ö. 283/896) Tefsîrü’l-Kur’âni’l-azîm20 isimli 

eserinde Kur’ân-ı Kerîm baştan sona tefsir edilmemiş, belli başlı ayetler üzerinde 

durulmuştur. Ayetlerin  bütünü değil sadece tasavvufla ilgili kelimeleri tefsir edilmiştir.21 

Tefsir içerisinde Kehf suresi ile ilgili bölüm de oldukça azdır. Örneğin “ قُلْ لَوْ كَانَ الْبَحْرُ مِدَادًا

 ayetinin22 tefsirinde Tüsterî şunları söyler: “Kula Kur’ân-ı Kerîm’i ”لِكَلِمَاتِ رَب ِي لَنَفِدَ الْبَحْرُ 

anlama konusunda ondan her harf için bin mana verilse bile Allah’ın ondaki ilminin 

nihayetine ulaşamaz. Zira Allah’ın kelamı kadimdir ve kelam Allah’ın sıfatıdır. Allah için 

bir nihayet söz konusu olmadığı gibi kelamı konusunda da bir nihayet söz konusu 

değildir. Kullar, Allah Teâlâ’nın veli kullarının kalplerine açtığı anlayış nispetinde O’nun 

kelamını anlayabilirler.”23 

Sülemî’nin (ö. 412/1021) Hakâiku’t-tefsîr isimli eseri, tasavvufi tefsirler 

içerisinde önemli bir yere sahiptir. Sülemî’nin bu tefsirinde kendi görüşleri eserin çok az 

bir kısmını oluşturur. Esasen tefsirde ayetlerin taşıdığı hikmetler ön plandadır. Sülemî 

burada sûfilerin sözlerine yer vermiş, ayetlerin zâhirî manalarına temas etmiştir. 24 Kehf 

                     
17  Ateş, İşârî Tefsîr Okulu, s. 41-42. 
18  Kehf, 18/52. 
19  Hasan el-Basrî, Tefsîrü’l-Hasan el-Basrî, nşr. Muhammed Abdürrahîm, Kahire: Dâru’l-Hadis, 1991, C. 

2, s. 102. 
20  Sehl et-Tüsterî’nin elimizde mevcut olan tefsiri, Süleyman Ateş’in verdiği bilgilere göre bizzat kendisi 

tarafından yazılmamıştır. Tüsterî’nin sözleri Ebû Yûsuf Ahmed b. Muhammed es-Sizcî tarafından şifahi 

olarak nakledilmiş, daha sonra Ebû Bekr Muhammed b. Ahmed el-Beledî tarafından yazıya 

geçirilmiştir. Beledî, kendi görüşlerini belirtirken “قال ابو بكر” ifadesiyle bunları Tüsterî’nin sözlerinden 

ayırmıştır. Bkz. Ateş, İşârî Tefsîr Okulu, s. 66. Ayrıca bkz. Mustafa Öztürk, “Sehl et-Tüsterî”, DİA, 

İstanbul: İSAM, 2009, C. 36, s. 322. 
21  Ateş, İşârî Tefsîr Okulu, s. 66. 
22  Kehf, 18/109. 
23  Sehl b. Abdullah et-Tüsterî, Tefsîrü’l-Kur’âni’l-azîm, thk. Taha Abdurrauf Sa’d, Sa’d Hasan 

Muhammed Ali, 1.b., Kahire: Dâru’l-harem, 2004, s. 191. 
24  Ateş, İşârî Tefsîr Okulu, s. 92-93. 



8 
 

suresinin tefsirine de ilk ayetle başlanmış fakat bütün ayetlerin yorumlarına yer 

verilmemiştir. Sülemî, “وَوَجَدُوا مَا عَمِلُوا حَاضِرًا” ayetinin25 tefsirinde Ebû Hafs’ın (ö. 

260/874) şu sözlerini nakleder: “Kur’ân-ı Kerîm’de kalbime en ağır gelen ayet bu ayettir. 

İnsanlar yaptıkları muhalefetlere baksalar onda helak vardır. Muvafakatlere 

baktıklarındaysa onda riya, sum’a, şehvetler türünden pek çok şey bulurlar. Uyanık 

olanlar muhalefetlerden daha çok muvafakatlerden korkar. Zira muhalefetler af ve şefaat 

karşısındadırlar. Muvafakatlerdeki sû-i edep ise bundan daha zor ve daha tehlikelidir.”26 

Velûd bir yazar olan Kuşeyrî (465/1072), Letâifu’l-işârât isimli eserinde hocası 

Sülemî’den oldukça istifade etmiştir. Tefsirinde yer verdiği görüşler aslında Sülemî’de 

yer alan görüşlerdir. Fakat Letâifu’l-işârât’ta bu görüşlerin kaynakları zikredilmez. Şu 

hâlde Kuşeyrî’nin bu tefsirini kendi düşüncesiyle harmanlayarak yazdığı söylenebilir. 

Letâifu’l-işârât’ta Zülkarneyn kıssasının başlangıcı olan seksen üçüncü ve doksanıncı 

ayetler hariç, Kehf suresinin ayetlerinin tamamının yorumuna yer verilmiştir. Tefsirinde 

ayetlerin manasını özet olarak verdikten sonra çeşitli anlamları üzerinde duran Kuşeyrî, 

şiirlerden de yararlanmış ve bunları ilgili bölümlerde kullanmıştır. Aynı şekilde 

besmeleyi her sure başında tekrar eden bir ayet olarak kabul etmiş ve her surede 

besmeleye, sureye uygun ve diğer yerlerde tekrarı olmayan bir anlam vermiştir. Bu ise 

Kuşeyrî’ye özgü bir yöndür ve daha sonra bu usul Nahcivânî’de de etkisini göstermiştir.27 

Kıraate, hadise ve tasavvufa vakıf olan İbn Berrecân (ö. 536/1142), Tefsîrü’l-

Kur’âni’l-azîm28 isimli eserinde güçlü dil tahlillerine, ayetlerin Mekkî ve Medenî 

oluşlarına, sebeb-i nüzullere temas etmiştir. “Faslün” isimli bölümlerde ayetlerin zâhirî 

ve bâtınî yorumları üzerinde durulmuştur. İbn Berrecân, tefsirinde isim ve sıfatlar 

üzerinde çokça durmuş, harfler hakkında da geniş açıklamalara yer vermiştir. Hadislerle 

tefsire önem vermiş, ilgili ayetlerin zâhirine ve bâtınî anlamına uygun düşen hadisleri 

                     
25  Kehf, 18/49. 
26  Ebû Abdurrahmân Muhammed b. Hüseyin es-Sülemî, Hakâiku’t-Tefsîr, thk. Seyyid Umrân, 1.b., 

Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 2001, s. 411-412. 
27  Ateş, İşârî Tefsîr Okulu, s. 99-101. 
28  Süleyman Ateş, bu eserin katalog fişlerinde “el-İrşâd fî tefsîri’l-Kurʾân” adıyla kaydedildiğini 

söylemektedir. Bkz. Ateş, İşârî Tefsîr Okulu, s. 131. İslam Ansiklopedisi’nde ise Brockelmann 

tarafından “Tenbîhü’l-efhâm ilâ tedebbüri’l-kitâb ve taʿarrufi’l-âyât ve’n-nebeʾi’l-ʿazîm” ismiyle 

kaydedildiği fakat Süleymaniye Kütüphanesi’nde bulunan yedi nüshasında da “Tefsîrü’l-Kur’âni’l-

ʿazîm” ismiyle geçtiği belirtilmektedir. Bkz. Osman Karadeniz, “İbn Berrecân”, DİA, İstanbul: İSAM, 

1999, C. 19, s. 371. 



9 
 

zikretmiştir. Bununla birlikte ayetlerin tefsirinde başka ayetlerden de yararlanmıştır.29 

Örneğin İbn Berrecân, “قِيمِ كَانُوا مِنْ آيَاتِنَا عَجَبًا  ayetinin30 tefsirinde ”أمَْ حَسِبْتَ أنََّ أصَْحَابَ الْكَهْفِ وَالرَّ

“rakîm” kelimesinin manası konusunda ihtilafın çok olduğunu belirttikten sonra bu 

kavramın anlamıyla ilgili yorumlara değinmiştir. Bir yoruma göre rakîm, içerisinde 

amellerin yazılı olduğu şeydir. İbn Berrecân, bu yorumu zikrettikten sonra şu ayetleri 

misal gösterir: “Hayır (sandıkları gibi değil!) iyilerin yazısı ‘İlliyyûn’dadır. ‘İlliyyûn’un 

ne olduğunu sen ne bileceksin. O yazılmış bir kitaptır. Ona, Allah'a yakın olanlar şâhit 

olur.”31 Daha sonra aynı suredeki şu ayeti nakleder: “Hayır, günahkârların yazısı, 

muhakkak ‘Siccîn’dedir. ‘Siccîn’in ne olduğunu sen ne bileceksin. O, yazılmış bir 

kitaptır.”32 

Rûzbihân Baklî (ö. 606/1209), Arâisü’l-beyân isimli tefsirin müellifidir. 

Tefsirinde ilk dönem sûfîlerin izinden gittiğini belirten Baklî’ye göre Kur’ân-ı Kerîm’in 

zâhir ve bâtın anlamları sonsuzdur ve hiç kimse onun nihayetine ulaşamaz. Kur’ân 

harflerinden her biri bir sır denizidir, nur ırmağıdır. Kur’ân, kıdemi anlatmaktadır. 

Allah’ın zatının sonu olmadığı gibi sıfatlarının da sonu yoktur. Burada Kehf suresinin yüz 

dokuzuncu ayetini misal olarak zikretmiştir: “De ki: Rabbimin sözlerini yazmak için 

denizler mürekkep olsa ve bir o kadar da ilave etsek (denizlere deniz katsak); Rabbimin 

sözleri tükenmeden önce denizler tükenirdi.” Baklî, kalbine doğan mana ve işaretleri 

veciz ve güzel sözlerle dile getirdiğini, şeyhlerinin beğendiği ibare ve manaları 

naklettiğini, bu şekilde kısa ve faydalı bir tefsir yazdığını ifade etmektedir. Baklî’nin 

tefsirinin Sülemî ve Kuşeyrî’nin tefsirinin bir nevi terkibi niteliğinde olduğu söylenmişse 

de Baklî’nin tefsiri hem içerik olarak farklı hem de ayetlerin yorumunda bâtınî anlam ön 

plandadır. 33 

Necmeddîn Dâye’nin (ö. 654/1256), et-Te’vîlâtü’n-Necmiyye adıyla bilinen 

eserinin asıl adı  Bahrü’l-hakâʾik ve’l-meʿânî fî tefsîri’(l-Kurʾân ve’)s-sebʿi’l-mesânî’ dir. 

                     
29  Ateş, İşârî Tefsîr Okulu, s. 130-131. Karadeniz, a.g.m., s. 371. 
30  Kehf, 18/9. 
31  Mutaffifîn, 83/18-21. 
32  Mutaffifîn, 83/7-9. Abdüsselâm b. Abdirrahmân b. Muhammed İbn Berrecân, Tefsîrü İbn Berrecân: 

Tenbîhü’l-efhâm ilâ tedebbüri’l-kitâbi’l-hakîm ve ta’arrufi’l-âyât ve’n-nebe’i’l-azîm, thk. Ahmed Ferîd 

el-Mezîdî, Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 1971, C. 3, s. 439. 
33  Ateş, İşârî Tefsîr Okulu, s. 137-138. M. Nazif Şahinoğlu, “Arâisü’l-beyân”, DİA, İSAM, 1991, C. 3, s. 

265. Ebû Muhammed Sadrüddîn Rûzbihân b. Ebî Nasr el-Baklî, Arâisü’l Beyân fî hakâikı’l-Kur’ân, 

thk. Ahmed Ferîd el-Mezîdî, Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 2008, C. 1, s. 11-14. 



10 
 

Eser çeşitli sebeplerle hocası Necmeddîn Kübrâ’ya nispet edilmiştir. Çalışmamızda 

kullandığımız eserin baskısında da bu durum mevcuttur.  Dâye, eserde Zâriyât suresi on 

sekizinci ayete kadar gelebilmiş, geri kalan kısımları Alâüddevle Simnânî (ö. 736/1336) 

tarafından tamamlanmıştır. Eserde önce ayetlerin zâhirî manaları açıklanmış, daha sonra 

tasavvufi manalarına yer verilmiştir. Bununla birlikte eserde dil bakımından edebi bir 

üslup kullanılmıştır. Eserinin mukaddimesinde bu manaları ve hakikatleri kırk yılın 

sonunda Kur’ân denizinden çıkardığını da belirten Dâye, eserinde Kehf suresinin 

tamamına yer vermiştir. Özellikle Musa ve Hızır (as.) kıssalarında oldukça yoğun 

tasavvufi yorumlar göze çarpmaktadır. Dâye, Sa’lebî’nin (ö. 427/1035) el-Keşf ve’l-

beyân isimli eserini kaynak olarak kullandığını da ifade etmiştir.34   

Bir başka tasavvufi tefsir müellifi Abdürrezzak Kâşânî’dir. (ö. 736/1335) Onun 

tefsiri büyük ölçüde İbnü’l-Arabî’nin geliştirmiş olduğu kavram ve terimlere 

dayanmaktadır. Bu anlamda Sülemî, Kuşeyrî yahut Tüsterî’den farklı bir çizgide olduğu 

söylenebilir. Bu eseri Teʾvîlâtü’l-Kurʾân, Teʾvîlât-ı Kâşâniyye ve Teʾvîlü’l-âyât olarak da 

tanınmış ve yanlışlıkla İbnü’l-Arabî’ye nispet edilmiştir.35 Kehf suresinin tefsirinde 

ayetlerin tamamının değil bazı ayetlerin tasavvufi yorumu yapılmıştır. Tefsirinin 

mukaddimesinde Kur’ân-ı Kerîm’i ilk zamanlar zorlanarak okuduğundan bahseden 

Kâşânî, daha sonra Kur’ân okumanın zevkine vardığını ve kalbine manaların gelmeye 

başladığını söylemiştir. Yine zâhir ve ahkam ile ilgili ayetlerin tefsirini yapmadığına 

dikkat çekmiş, eserine tefsir değil te’vil gözüyle baktığını özellikle belirtmiştir.36 

Kur’ân-ı Kerîm’in başından sonuna kadar her ayeti tasavvufi açıdan tefsir eden 

Ni’metullah b. Mahmûd en-Nahcivânî (ö. 920/1514) el-Fevâtihu’l-İlâhiyye isimli 

eserinde her ayeti kelime kelime tefsir etmiş, tefsir etmediği ayet bırakmamıştır. Tefsirine 

uzunca bir mukaddimeyle başlamış, burada vahdet-i vücut açısından Mutlak Varlık’ı ve 

O’nun kâinat şeklinde görünüşünü, kâinatın O’nun isim ve sıfatlarından ibaret olduğunu, 

                     
34  Ateş, İşârî Tefsîr Okulu, s. 145-146. Hamid Algar, “Bahrü’l-hakâʾik ve’l-meʿânî”, DİA, İstanbul: İSAM, 

1991, C. 4, s. 515. Ayrıca bkz. Halil Baltacı, Necmüddîn Râzî Hayatı, Eserleri ve Tasavvufî Görüşleri, 

(Doktora Tezi), İstanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2019. 
35  Süleyman Uludağ, “Abdürrezzak Kâşânî”, DİA, İstanbul: İSAM, 2002, C. 25, s. 5-6. 
36  Ateş, İşârî Tefsîr Okulu, s. 205-206. Muhyiddin İbnü’l-Arabî, Tefsir-i Kebir Te’vîlât, trc. Vahdettin 

İnce, İstanbul: Kitsan Yayınları, t.y., C. 1, s. 23-26. Kaynak olarak kullandığımız eser Muhyiddin 

İbnü’l-Arabî’ye nispet edilmişse de Süleyman Ateş’in verdiği bilgilerden bu tefsirin Abdürrezzâk 

Kâşânî’ye ait olduğu anlaşılmaktadır. Bu sebeple eser çalışmamızda  Teʾvîlâtü’l-Kurʾân adıyla 

Kâşânî’ye nispet edilecektir. Bkz. Ateş, İşârî Tefsîr Okulu, s. 204-205. 



11 
 

çeşitli şekillerde görünen her şeyin iç yüzünde Hak bulunduğunu, Hakk’ın bu perdelere 

girerek göründüğü, insanın da Rahman suretinin aynası olduğunu, peygamberliğin ve 

veliliğin manasını açıklamıştır. Aynı şekilde eserini hiçbir kitaba bakmadan yazdığını 

söyleyen Nahcivânî, her sureye bir giriş ile başlayıp bir hatime ile bitirmiştir. Her surenin 

giriş ve hatimesi de birbirinden farklıdır. Surelerde yer alan besmeleler de farklı manalarla 

açıklanmıştır. Bu açıdan Kuşeyrî’ye benzemektedir. Tefsirinde aynı zamanda dipnotlar 

kullanması ve bu şekilde izahlar getirmesi onun özgün yönlerinden sayılmıştır.37 Eserde 

ayetler kısa kelime ve cümlelerle tefsir edilmiş, birkaç cümle birbirine bağlanarak kâfiye 

oluşturulmuştur. Kur’ân kelimeleri ile tefsirini birbirine katarak yorumlaması da tefsirin 

zevk alınarak okunmasını sağlamıştır. İbnü’l-Arabî’nin görüşlerini benimseyen 

Nahcivânî, eserinde vahdet-i vücut anlayışını işlemeye de gayret etmiştir.38 Kehf 

suresinin bütün ayetleri de eserde tek tek açıklanmış ve yorumlarına yer verilmiştir. 

Örneğin “وَلََ يُشْرِكْ بِعِبَادَةِ رَب ِهِ أحََدًا” ayetinin39 tefsirinde o, şunları söylemektedir: “Yani 

ameline ve kulluğuna riya, sum’a, ucb ve nahve karıştırmasın. Peygamber (s.a.v): ‘Sizin 

hakkınızda en çok korktuğum şey küçük şirktir.’ buyurunca dediler ki: ‘Küçük şirk nedir 

ey Allah’ın Resûlü?’ Peygamberimiz şöyle cevap verdi: ‘Riya.’ Allah Teâlâ buyurmuştur 

ki: ‘Ben, ortak koşanların ortak koştukları şeylerden uzağım. Her kim bir amel işler de 

bu ameline benden başkasını ortak ederse bilsin ki o kimseden beriyim. O ameli kimin 

için yaptıysa onun olsun.’ İşin özü insan, çokluğu ve ikiliği ortadan kaldırarak ibadet 

etmelidir. Arif olan kimse yaptığı işten bir karşılık beklemez. Allah buyurdu diye ve 

Allah’ın rızasını kazanmak için yapar. Aklına Allah Teâlâ’dan başka bir şey de 

getirmez.”40 

Rûhu’l-beyân isimli tefsirin müellifi İsmâil Hakkı Bursevî (ö. 1137/1725), 

eserinde bilginlerin ve mutasavvıfların sözlerini toplamıştır. et-Te’vîlâtü’n-Necmiyye, 

Tefsîru’l-kebîr, Te’vîlât, Ebüssuûd Tefsîri kaynakları arasında zikredilmiştir. Özellikle 

ayetlerin işaretlerinde Necmeddin Dâye’nin yorumlarını, bazen isim zikrederek bazen de 

isim belirtmeden sıkça kullanmıştır. Rûhu’l-beyân, zâhir ve bâtın manayı içerisinde 

                     
37  Ateş, İşârî Tefsîr Okulu, s. 225-226. Ni’metullah b. Mahmud en-Nahcivânî, el-Fevâtihu’l-ilâhiyye ve’l-

mefâtihul-gaybiyye, 1.b.,  1325/1907, C. I-II, s. 2-17. 
38  Yaşar Kurt, Ni’metüllah Nahcivânî ve Tasavvufî Tefsîri, (Doktora Tezi), Samsun: On Dokuz Mayıs 

Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 1998, s. 80. 
39  Kehf, 18/110. 
40  Nahcivânî, el-Fevâtihu’l-ilâhiyye, C. I-II, s. 493. 



12 
 

toplayan bir mev’ize kitabı niteliğindedir. Bursevî, tefsirinde nakillerinden sonra “fakir 

der ki” ifadesiyle kendi görüşlerini de ayrıca belirtmiştir. Rûhu’l-beyân’da ayetler 

genişçe tefsir edilmiş, bazen tefsirle ilgisi bulunmayan hikayelere, ibretli olaylara, 

sûfîyane şiirlere yer verilmiştir. Aslı olmayan hikayelerin anlatıldığı da olmuştur. 

Hikayelerin asıl amacı gerçekliği değil bu yolla ders vermektir. Mesnevî de bu şekilde 

işlenmiş bir eserdir. Bu sebeple Bursevî, yer verdiği hikayelerle öğüt vermeyi, ruhta tesir 

bırakmayı amaçlamıştır. Bursevî, aynı zamanda İbnü’l-Arabî’nin görüşlerini de 

benimsemiştir.41  

Bahrü’l-medîd fî tefsîri’l-Kur’âni’l-mecîd isimli tefsirin müellifi olan İbn Acîbe 

(ö. 1224/1809), tefsirinde Kur’ân-ı Kerîm’in zâhirî manasıyla bâtınî manasını 

birleştirmiştir. Eserinin zâhirî tefsir kısmını Beydâvî ve Ebüssuûd tefsirlerinden yapılan 

alıntılar oluşturmaktadır. Yine eserinde, şeyhi Abdurrahmân-ı Fâsî’nin Celaleyn Tefsiri 

üzerine yaptığı haşiyesinden, İbn Cüzey’in, Sa’lebî’nin ve Kuşeyrî’nin tefsirlerinden 

istifade etmiştir. Kehf suresinin tamamının tefsir edildiği eserde ayetlerin iniş sebeplerine 

değinilmiş ve hadisler bazen kaynaklarıyla bazen de kaynak belirtilmeden zikredilmiştir. 

İşaret başlığı altında ayetlerin tasavvufi manaları üzerinde durulmuştur. Bu manalar, İbn 

Acîbe’nin kendi tecrübe ve müşâhedelerinin yanında, önemli işârî tefsirlerden ve klasik 

tasavvuf eserlerinden nakledilmiştir.42 

  

                     
41  Ateş, İşârî Tefsîr Okulu, s. 243-244. 
42  Dilaver Selvi, “Ahmed İbn Acîbe El-Hasenî’nin Hayatı, Eserleri ve Tefsirdeki Metodu”, Marife Dini 

Araştırmalar Dergisi, 2010, S. 3, s. 269-271. 



13 
 

 

İKİNCİ BÖLÜM 

KEHF SURESİ’NİN TASAVVUFİ YORUMU 

 

A. RUHLARIN ŞİFASI BESMELE 

حْمٰنِ  اللِ  بِسْمِ  حِيمِ  الرَّ  الرَّ

Rahman ve Rahîm olan Allah´ın adıyla 

“Her şey yüce Allah’tan başlar, Allah’ta biter. Her şeyden evvel var olan, her şeyi 

var eden O’dur. Her şey sonuçta O’na döner, O’nun hükmüne tâbi olur. Yerde ve gökte 

her ne varsa O’nun mülkü ve kuludur. Hepsi O’nun emrine amadedir. Her yerde O’nun 

adı bilinir, mührü tanınır, hükmü uygulanır. Bismillah her hayrın anahtarıdır. Yüce 

Allah’ın adıyla başlamayan her hayırlı iş, bereketsiz ve sonuçsuz kalır.”43 

Sûfîler Kur’ân’ın anahtarı olarak kabul ettikleri besmeleyi, sadece sureleri 

birbirinden ayıran bir ayet olarak görmeyip aynı zamanda içinde barındırdığı derunî 

anlamları da ortaya çıkarmaya çalışmış ve ona tasavvufi çerçevede çeşitli manalar 

yüklemişlerdir. Bu yorumlara göre her şeyden evvel besmele başlı başına bir 

bereketlenme kaynağı olması yönüyle kalpleri süsleyen ve onların yalnızca Allah’a 

yönelmelerini sağlayan ilahî bir nur, ruhanî bir esinti ve rahmanî bir nefestir. Mahlûkat 

varlığını bu nur sebebiyle sürdürmekle birlikte marifet ehlinin gönülleri de yine bu nefesle 

dirilir.44 Zira kalpler yalnızca Allah’ın adını duymakla mutlu olur, sırlar Hakk’ın 

varlığıyla aydınlanır, ruhlar O’nun cemâlini görmekle coşar. Bu nedenle sûfîlerin 

nazarında besmele, ariflerin azığı ve ruhlarının şifasıdır. Her türlü sıkıntı, elem ve mihnet 

besmele ile son bulur. Kul ile Rabbi arasındaki perdelerin kalkması, ayrılıkların son 

                     
43  İbn Acîbe el-Hasenî, Bahrü’l-Medîd fî Tefsîri’l-Kur’âni’l-Mecîd: Kur’an’ın Tefsiri ve Tasavvufî 

İşaretleri, trc. Dilaver Selvi, 1.b., İstanbul: Semerkand Yayıncılık, 2011, C. 1, s. 186. 
44  İsmail Hakkı Bursevî, Muhtasar Rûhu’l-Beyân Tefsîri, iht. Muhammed Ali Sâbûnî, çev. Abdullah Öz 

vd., 8.b., İstanbul: Damla Yayınevi, 2012, C. 1, s. 34-35. Tüsterî, Tefsîrü’l-Kur’âni’l-azîm, s. 85. 

Sülemî, Hakâiku’t-Tefsîr, s. 25. 



14 
 

bulması besmele ile gerçekleşir çünkü besmele ilahî vuslatın vesilesidir.45  

Besmeledeki bu tür derunî manalar ilk sûfî müelliflerden itibaren tasavvufi 

eserlerde özellikle işârî tefsirlerde gösterilmeye çalışılmıştır. Bunların ilk örneklerinden 

biri Sülemî ve Kuşeyrî’nin tefsirlerinde yer alır. Nitekim Kuşeyrî besmeledeki her bir 

harfin ayrı bir anlamının olduğunu vurguladıktan sonra özellikle besmelenin ilk 

harflerinin işârî yorumu üzerinde ayrıntılı olarak durmuştur. Buna göre “bâ-sin ve mim” 

harflerinden oluşan “bismi” kelimesindeki “bâ” harfi işârî olarak Allah’ın velilerine olan 

iyiliğini (birr), “sin” harfi seçkin kullarına yönelik sırrını ve “mim” harfi de dostlarına 

olan minnetini hatırlatmaktadır. Böylece velileri Allah’ın kendilerine bahşettiği bu 

iyilikle kendi sırlarını tanıma, üzerlerindeki ilahî minnetle Hakk’ın emirlerini koruma ve 

yine O’nunla ilahî kudret ve yüceliğini tanıma imkânı bulurlar. Bir başka açıdan ise 

besmeledeki “bâ” harfi ilahî güzelliğe (behâ), “sin” Allah Teâlâ’nın yüceliğine (senâ) ve 

“mim” de O’nun mülküne delalet etmektedir.46 

B. İÇİNDE EĞRİLİK BULUNMAYAN KİTAP 

ِ الَّذِي أنَْزَلَ عَلَىٰ عَبْدِهِ الْكِتَابَ وَلَمْ يَجْعَلْ لَهُ عِوَجًا﴿ ﴾الْحَمْدُ لِلَّ  “Hamd, kuluna Kitab'ı (Kur'ân'ı) 

indiren ve onda hiçbir eğrilik yapmayan Allah'a mahsustur.”47  

Sûfîlerin çeşitli anlamlar üzerinden tarif ettikleri hamd, şükretme ve mahmûd 

(övülmüş) olana kendisine layık olduğu gibi senâ etmek anlamındadır.48 Ayette ifade 

edilen hamd, şükür anlamında kabul edildiğinde bu, Kur’ân-ı Kerîm’in indirilmesinin 

Allah Teâlâ’nın en büyük nimetlerinden olduğunu gösterir. Sûfîlere göre dostun kitabı 

dost nezdinde en büyük mevkide ve en şerefli yerdedir. Övgü anlamında kabul 

edildiğindeyse Allah’a övgüde bulunmak demektir. Zira emir, nehiy ve dilediğine 

hükmetme gücüne sahip olan ve bu kitaptaki hükümleri kulları için düzenleyen gerçek 

mülk sahibi O’dur.49 Allah Teâlâ sayılan bütün bu manaların tümüne layıktır. Kâinatta 

                     
45  Abdulkerîm el-Kuşeyrî, Letâifu’l-İşârât: Kuşeyrî Tefsiri, trc. Mehmet Yalar, 1.b., İstanbul: İlk Harf 

Yayınları, 2013, C. 3, s. 363. 
46  Kuşeyrî, Letâifu’l-İşârât, C. 1, s. 22. 
47  Kehf, 18/1. 
48  İbn Fûrek, el-İbâne an turuki’l-kâsıdîn: Tasavvuf Istılahları, çev. Ahmet Yıldırım, Abdülgaffar Aslan, 

1.b., İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2014, s. 68. 
49  Kuşeyrî, Letâifu’l-işârât, C. 3, s. 363-364. 



15 
 

görüp göremediğimiz bütün varlıklar O’nun sonsuz nimetlerinden bir nimettir. O’ndan 

başka ise gerçek anlamda nimet veren yoktur.50 

Kur’ân-ı Kerîm’in indirilmesinin hem Peygamber hem de bizler için bir nimet 

olduğuna dikkat çeken Fahreddin Râzî’ye (ö. 606/1210) göre  kitabın bizler için nimet 

olması, onun teklif ve hükümleri, vaad ve vaidi, sevap ve ikabı ihtiva etmesi sebebiyledir. 

Kul ancak kudreti ve anlayışı nispetinde ondan istifade eder. Bu nedenle peygamberin ve 

dahi bütün ümmetin ondan ötürü Allah’a hamdetmeleri gerekmiştir. Yine bu sebeple Hak 

Teâlâ, bizlere nasıl hamdedileceğini öğreterek, “O dosdoğru kitabı, kulu (Muhammed) 

üzerine indiren Allah’a hamdolsun.” buyurmuştur.51 

Allah, Hz. Peygamber’i (s.a.v) başka herhangi bir isimle değil de kulu diye 

adlandırmıştır. Bu ise Kuşeyrî’nin belirttiği gibi Allah’ın onun üzerindeki en büyük 

nimetlerindendir. Çünkü ona göre Allah ancak has kullarından kılmış olduklarını kulu 

diye adlandırır.52 Öte yandan İbn Acîbe’ye göre ayette Hz. Peygamber’den Allah’a nispet 

edilerek kulu diye bahsedilmesi, onun ibadet mertebelerinde ve kulluğun kemalinde en 

son noktaya ulaşması sebebiyledir. Allah Resûlü nefsinin arzularından geçerek Allah’ın 

haklarını en güzel şekilde yerine getirmiştir. Bunları yaparken de Rabbine kullukta ihlası 

elde etmiştir.53 

İnsan, sanki ahiret alemine ve Allah’ın celâlinin huzuruna varmak için gayb 

aleminden yola çıkmış gibidir. Bu dünya ise Râzî’nin ifadesiyle kıyamete giden yol 

üzerinde yapılmış hanlar gibidir. Yolcular burada konaklarında yolculukları esnasında 

kendilerine lazım olan şeyleri hazır ederler. Sonra buradan ahiret alemine göçüp giderler. 

Şu hâlde dünyadayken ahirete, maddeden manaya, halktan hakka, şehevî ve bedenî 

arzulardan samedî nurlar ile aydınlanmaya çağıran her şey bu kitaptadır. Bu kitap 

eğrilikten, bozukluktan, batıl şeylerden uzak bir kitaptır. Nitekim Allah Teâlâ şöyle 

buyurmaktadır: “… onda hiçbir eğrilik yapmayan Allah'a mahsustur.”54 

                     
50  İsmail Hakkı Bursevî, Rûhu’l-Beyân, çev. Zekeriya Tüfekçioğlu vd., 1.b., İstanbul: Erkam Yayınları, 

2015, C. 11, s. 308. Bkz. İsmail Hakkı Bursevî, Tefsîru Rûhi’l-beyân fî tefsîri’l-Kur’ân, Lübnan: Dâru 

ihyâi’t-türâsi’l-Arabî, ty., C. 5, s. 214. 
51  Fahreddin er-Râzî, Mefâtîhu’l-gayb, trc. Suat Yıldırım vd., 1.b., Ankara: Akçağ Yayınları, 1993, C. 15, 

s. 95. 
52  Kuşeyrî, Letâifu’l-işârât, C. 3, s. 363-364. 
53  İbn Acîbe, Bahrü’l-Medîd, C. 5, s. 323. Kuşeyrî, Letâifu’l-işârât, C. 3, s. 363-364. 
54  Kehf, 18/1. Râzî, Mefâtîhu’l-gayb, C. 15, s. 96. 



16 
 

 

C. İLAHİ UYARI VE MÜJDE 

الِحَاتِ أنََّ لَهُمْ ﴿ رَ الْمُؤْمِنِينَ الَّذِينَ يَعْمَلُونَ الصَّ مًا لِيُنْذِرَ بَأْسًا شَدِيدًا مِنْ لَدُنْهُ وَيبَُش ِ مَاكِثِينَ فِيهِ ﴾۲﴿ أجَْرًا حَسَنًاقَي ِ

ُ وَلَدًا ﴾۳﴿أبََدًا ﴾وَيُنْذِرَ الَّذِينَ قَالُوا اتَّخَذَ اللَّ  / “(Allah onu), katından gelecek şiddetli bir azap ile 

(inanmayanları) uyarmak, salih ameller işleyen mü'minleri, içlerinde ebedi olarak 

kalacakları güzel bir mükâfat (cennet) ile müjdelemek ve ‘Allah bir çocuk edindi’ 

diyenleri de uyarmak için dosdoğru bir kitap kıldı.”55 

Kur’ân-ı Kerîm sûfîler nazarında müminlerden hiçbirinin Allah katından olduğu 

konusunda şüphe taşımadığı bir kitaptır.56 Yine bu kitapta kulların din ve dünyevi işlerini 

düzelten, onlara doğruyu gösteren bilgiler vardır. Ayette belirtilen “kayyimen” ifadesi bu 

kitabın tutarsızlık ve çelişkiden uzak olduğunu göstermektedir. Zira o Kuşeyrî’nin 

ifadesiyle Aziz bir Rab’den gelen aziz bir kitaptır.57 Bu kelimeye yüklenen başka bir 

mana da kitabın başkalarını kemâle erdirici olma vasfıdır.58 Aynı şekilde Kur’ân 

kendisinden önceki semavî kitaplar için de bir gözetleyicidir. Onların doğruluğuna 

şahitlik edip onları kontrol eder.59 

Allah gökleri ve yeri, dünya nimetlerini, hayatı ve ölümü, hangilerinin amelinin 

daha güzel olacağı hususunda insanları imtihan etmek için yaratmış ve yine bu maksatla 

insanı yeryüzünün halifesi kılmıştır.60 İyi ve güzel amellerde bulunan kul bunun 

mükafatını görürken, kötü amellerde bulunan kullar da bunun cezasını çekeceklerdir. 

Dinin yapılmasını emrettiği, iyi, faydalı, doğru olan ve kişiye sevap kazandıran salih amel 

Kuşeyrî’ye göre kabule yarayan ameldir. Kabule yarayan amel ise emredildiği şekilde 

yerine getirilen ameldir. Başka bir yoruma göre de salih amel sahibinin samimiyetle 

yaptığı, bununla beraber karşılığında dünyalık bir beklenti içinde olmadığı ameldir. Salih 

                     
55  Kehf, 18/2-3-4. 
56  Ebû Nasr Serrâc et-Tûsî, el-Lüma’: İslam Tasavvufu, çev. H. Kâmil Yılmaz, İstanbul: Erkam Yayınları, 

2019, s. 73. 
57  Kuşeyrî, Letâifu’l-işârât, C. 3, s. 364. 
58  Bursevî, Rûhu’l-beyân, C. 11, s. 310. Râzî, Mefâtîhu’l-gayb, C. 15, s. 95. 
59  İbn Acîbe, Bahrü’l-medîd, C. 5, s. 323. 
60  Kehf, 18/7; Hûd, 11/7; Mülk, 67/2; Yûnus, 10/14. Süleyman Uludağ, “Amel”, DİA, İstanbul: İSAM, 

1991, C. 3, s. 13. 



17 
 

amel sahibi bu gibi kimseler için güzel bir ecrin olacağı müjdelenmektedir.61 Onlar o ecrin 

içinde kesilme, sona erme yahut durumlarında değişme olmadan ebedi olarak 

kalacaklardır.62 

Mutasavvıflara göre Kur’ân, görünen manasından ayrı olarak birçok manaları 

bünyesinde barındırır. Bu sebepledir ki sûfi müfessirler tefsirlerinde bu manalara da yer 

vermiş, onları açıklamaya gayret etmişlerdir. Bu manalara tefsirinde yer veren 

müelliflerden biri olan İbn Acîbe söz konusu ayetleri açıklarken kulluğun kemâline ve 

bunun neticelerine vurgu yapmıştır. Ona göre kimin kulluğu kemâle erer, bütün kâinatın 

bağından kurtulup müşâhede makamına yükselerek Allah’tan başkasından hürriyete 

kavuşursa, Allah onun kalbine hakikat ilmini indirir, kendisini doğru yolu bulmuş 

kimselerin istikamet üzere gittikleri yola ulaştırır. Allah Teâlâ onun iç alemini batıla 

kaymaktan, zâhirini de fesat ve inattan muhafaza eder. Böylece Allah o kulun işlerini 

üstlenir ve onun adına işlerini yürütür. Kendisine insanları irşad etme yetkisi verilirse de 

sözü dinlenir. İnsanları güzel işlere teşvik ederken kötü işlerden de sakındırır. Yüce 

Rahman’ın cemâline bakmayı müjdeler ve cehennem azabıyla korkutur.63  

Ayetin devamında bahsi geçen şiddetli bir azap ile güzel bir mükâfata sûfîler 

çeşitli manalar yüklemişlerdir. Buna göre şiddetli azabın dünyada olanı ayrılık, ahirette 

olanı ise yanmaktır. Başka bir yoruma göre de söz konusu azap Allah’tan uzaklaşmak ve 

O’nun gazabıyla müptela olmaktır.64 Öte yandan Ni’metullah Nahcivânî ayette ifade 

edilen güzel mükâfatın, Allah’a kavuşma şerefi, O’nun cemâlini görmeye ermek ve Allah 

Teâlâ’nın pek değerli varlığına hakkıyla kavuşmak olduğunu söyler.65 Esasen sûfîler 

nazarında Allah’tan ayrı kalmaktan daha büyük bir azap, Allah’a kavuşmaktan daha güzel 

bir mükafat yoktur. 

Ayette dikkat çekilen başka bir hususta İbn Acîbe’ye göre salih amellerin devamlı 

oluşu ile bu amellerin kabulünün imana bağlı olmasıdır. Bununla beraber ayette uyarının 

müjdeden önce gelmesi ona göre kâfirlerin içinde bulundukları hal konusunda 

                     
61  Uludağ, “Amel, DİA, C. 3, s. 13. Kuşeyrî, Letâifu’l-işârât, C. 3, s. 365. 
62  Kehf, 18/3. Bursevî, Rûhu’l-beyân, C. 11, s. 311. 
63  İbn Acîbe, Bahrü’l-medîd, C. 5, s. 326. 
64  Kuşeyrî, Letâifu’l-işârât, C. 3, s. 364. 
65  Ni’metullah b. Mahmûd, Nahcivânî Tefsîri: El-Fevâtihu’l-ilâhiyye, trc. Ali İhsan Türcan, İstanbul: 

Yasin Yayıncılık, 2020, C. 2, s. 692. 



18 
 

uyarılmalarına önem verildiğini göstermek içindir. Aynı şekilde ayette kalbin manevi 

kirlerden temizlenmesinin güzel hallerle süslenmesinden önce gelmesine de vurgu 

yapılmaktadır.66 

Allah Kur’ân’ı, “Allah bir çocuk edindi.” diyenleri uyarmak için dosdoğru bir 

kitap kıldığını bildirmiştir. Kuşeyrî’nin ifadesiyle onların söylemeye cesaret ettiği bu 

çirkin sözleri, Allah’ın birliğine dair cehaletlerinin bir neticesidir.67 Söylemiş oldukları 

bu sözle onlar inkârlarının ve sapkınlıklarının ne derece ileri noktalarda olduğunu göz 

önüne sermiştir. Ayet de onların bulundukları bu durumun iğrençliğini haber 

vermektedir.68  

﴾لَهُمْ بِهِ مِنْ عِلْمٍ وَلََ لِِبَائِهِمْ ۚ كَبُرَتْ كَلِمَةً تَخْرُجُ مِنْ أفَْوَاهِهِمْ ۚ إِنْ يَقُولُونَ إِلََّ كَذِبًامَا ﴿  / “Bu konuda 

ne kendilerinin, ne de atalarının hiçbir bilgisi yoktur. Ne büyük bir söz (bu) 

ağızlarından çıkan! Onlar ancak yalan söylüyorlar.”69 

Onların Allah’ın çocuk edinmesine dair söyledikleri bu sözler Bursevî’nin 

ifadesiyle, doğru olması imkânsız olan yalan sözlerden başka bir şey değildir. Onların bu 

hususta hiçbir bilgileri de yoktur.70 Necmeddîn Dâye, ayette bahsedilen kimselerin yalan 

ve küfür olarak söyledikleri bu sözlerin Allah indinde günahların en büyüğü olduğuna 

dikkat çekmiştir. Bu ise o sözü Allah’a nispet etmeleri sebebiyledir.71 Kâşânî de onların 

kalplerinde söyledikleri bu sözün anlamına dair bir şey olmadığını belirtir. Yakînî ilim 

tek olan zata, mümkün ve malul varlığın benzemesini imkânsız görür. Dolayısıyla sûfîler 

                     
66  İbn Acîbe, Bahrü’l-medîd, C. 5, s. 324. 
67  Kuşeyrî, Letâifu’l-işârât, C. 3, s. 365. 
68  İbn Acîbe ayette bahsedilen bu kimselerin, “Melekler Allah’ın kızlarıdır.” diyen Araplar, “Üzeyir 

Allah’ın oğludur.” diyen Yahudiler ile “İsa Allah’ın oğludur.” diyen Hristiyanlar olduğunu 

söylemektedir. İbn Acîbe, Bahrü’l-medîd, C. 5, s. 324. 
69  Kehf, 18/5 
70  Bursevî, Rûhu’l-beyân, C. 11, s. 311-312. 
71  Muhammed Necmeddîn el-Kübrâ, et-Te’vîlâtü’n-Necmiyye fî tefsîri’l-işârîs’-sûfî, thk. Ahmed Ferîd el-

Mezîdî, Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 2009, C. 4, s. 118. Kullandığımız kaynakta eserin müellifi 

Necmeddîn-i Kübrâ olarak verilmişse de tefsir, bu konuda çalışmaları bulunan M. Nazif Şahinoğlu ve 

Süleyman Ateş’in verdiği bilgilerden anlaşıldığına göre Necmeddîn-i Dâye’ye aittir. Ayrıca Mehmet 

Okuyan, doktora tez çalışmasında bahsi geçen tefsirin Dâye’ye aidiyetini detaylıca açıklamaktadır. Bu 

sebeple çalışmamızda eser, Necmeddîn-i Dâye’ye nispet edilecektir. Bkz. Hamid Algar, “Bahrü’l-

hakâik ve’l-meânî” DİA, İstanbul: İSAM, 1991, C. 4, s. 515. Ayrıca bkz. Mehmet Okuyan, Necmuddin 

Daye ve Tasavvufi Tefsiri, (Doktora Tezi), Samsun: On Dokuz Mayıs Üniversitesi Sosyal Bilimler 

Enstitüsü, 1994, s. 62-80. 



19 
 

nazarında Allah Teâlâ’nın benzerinin ve çocuğunun olmasının mümkün olması bir yana, 

ortada O’ndan gayrısı yoktur.72 

D. HZ. PEYGAMBER’İ TESELLİ 

ذَا الْحَدِيثِ أسََفًافَ ﴿ ﴾لَعَلَّكَ بَاخِعٌ نَفْسَكَ عَلَىٰ آثَارِهِمْ إِنْ لَمْ يُؤْمِنُوا بِهَٰ  / “Demek sen, bu söze 

(Kur'ân'a) inanmazlarsa, arkalarından üzülerek âdeta kendini tüketeceksin!”73 

Sûfîler Peygamber’e (s.a.v) “Neredeyse kendini helak edeceksin.” diye hitap 

olunmasını, Allah’ın yarattıklarına olan şefkatine bağlayarak açıklamışlardır. Kâşânî 

Allah’ın yarattıklarına karşı şefkat besleyip onlara merhamet etmenin, Allah’ı sevmenin 

de bir gereği olduğunu söyler.74 Peygamber (s.a.v) aşırı şefkatinden dolayı onların 

arkalarını dönüp gitmelerine, iman etmeye yanaşmamalarına üzülmüş, duyduğu bu 

üzüntü sebebiyle kendini helak edecek duruma gelmiştir. Ayette geçen ifadenin 

yasaklamak manasında olduğunu söyleyen Dâye açısından burada Peygamber’in bu 

şekilde davranmaması gerektiği bildirilmektedir. Onların iman etmeye yanaşmamalarının 

Allah’a bir yararı yahut herhangi zararı yoktur. Şu hâlde ayet bir anlamda Peygamberin 

kalbine gam ve keder koymasını, onların peşlerinden bu şekilde üzülmesini uygun 

görmemektedir.75 Bursevî, Peygamber’in bu halini, onun ümmetine olan sonsuz şefkat ve 

merhameti ile peygamberlik hukukunu tam olarak eda etmesi ve kulluk vazifesini yerine 

getirmek için gücünün üzerinde çalışması ile ilişkilendirmiştir.76 Nitekim Peygamber 

(s.a.v) infak etmekle emrolunduğu vakit buna bütün varlığıyla riayet etmiş, sırtındaki 

gömleği dahil her şeyini bağışlamıştır. Bunun üzerine Allah Teâlâ onu, “Eli sıkı olma, 

büsbütün eli açık da olma. Sonra kınanır ve çaresiz kalırsın.”77  ayeti ile bunu yapmaktan 

menetmiştir.78 

Ayeti veliliğin halleriyle irtibatlandıran İbn Acîbe’nin nazarında veliliğin 

başlangıç ve nihayet halleri vardır. Veliliğin başlangıcında Allah’ın kullarının hayra 

                     
72  Kâşânî, Teʾvîlâtü’l-Kurʾân, C. 1, s. 686. 
73  Kehf, 18/6. 
74  Kâşânî, Teʾvîlâtü’l-Kurʾân, C. 1, s. 686. 
75  Dâye, et-Te’vîlâtü’n-Necmiyye, C. 4, s. 118. Kuşeyrî, Letâifu’l-işârât, C. 3, s. 366. İbn Acîbe, Bahrü’l-

medîd, C. 5, s. 327. Bursevî, Rûhu’l-beyân, C. 11, s. 313. 
76  Bursevî, Rûhu’l-beyân, C. 11, s. 313-314. 
77  İsrâ, 17/29. 
78  Bursevî, Rûhu’l-beyân, C. 11, s. 313. Dâye, et-Te’vîlâtü’n-Necmiyye, C. 4, s. 118. 



20 
 

yönelmesi konusunda çok gayretli olan veliler, bütün insanların salihlerden olmasını 

temenni ederler. İnsanlar onlardan yüz çevirdikleri vakit üzülür, davetlerine icabet 

ettikleri zaman ise onlar adına sevinirler. Bunu da dini yaşantının ve güzel ahlakın artması 

niyetiyle yaparlar. Bununla beraber artık belli bir aşama kaydedip kendileri için ileri 

derecede fânilik hali gerçekleşince de kendileri ve başkaları adına hırs göstermez olurlar 

ve kaçırdıklarına üzülmezler. Veliliğin başlangıç hallerinde bulunanları kemâle erdirmek 

ve daha kâmil bir makama yükselmelerini sağlamak amacıyla kendilerine uyarı da 

gelebilir.79 

 İnsanların hangisinin daha“ /  ﴾إِنَّا جَعَلْنَا مَا عَلَى الْْرَْضِ زِينَةً لَهَا لِنَبْلُوَهُمْ أيَُّهُمْ أحَْسَنُ عَمَلً ﴿

güzel amel yaptığını deneyelim diye şüphesiz biz yeryüzündeki şeyleri ona bir ziynet 

yaptık.”80 

Allah Teâlâ yeryüzünü yaratıp süslemiş ve insanların fayda göreceği şeyleri 

çıkarıp yetiştirmiştir. Bununla beraber bütün bu faydaların yaratılmasının maksadı, 

insanları mükellef tutarak imtihan etmek olmuştur. Onların buna rağmen inkâr edip 

isyanlarını sürdürmeleri, verilen nimetlerin kesilmesine sebep olmaz. Allah, onlara 

verdiği bu nimetleri her halükârda vermeye devam eder. Ayet Râzî’nin ifadesiyle bir 

anlamda Peygamber’in (s.a.v) onlar kâfir oluyor diye üzülmemesi, hak dine davet etmeyi 

bırakmaması gerektiğini vurgulamaktadır.81 

Öte yandan ayetin Peygamber’i teselli ettiğine dikkat çeken Kâşânî, müşrikler 

Kur’ân’a inanmayınca Resûlullah’ın kendisinde varlık görüp, halinin eksik olduğunu 

düşündüğünü zikreder. Bu sebeple Peygamber’in vecdi yükselmiş ve amacına ulaşma 

isteğiyle nefsini tümüyle kahretmeye karar vermiştir. Zira Kâşânî’ye göre Peygamber 

(s.a.v) insanların iman etmeyişlerini onların istidatlarının olmamasına değil, kendi 

zayıflığına bağlıyordu. Bu yüzden Allah Teâlâ “Biz…yaptık.” buyurarak ona teselli 

vermiştir. Allah bütün sebepleri insanları imtihan etme maksadıyla yokluktan varlık 

sahnesine çıkarır da sonra bütün bu sebepleri ortadan kaldırıverir. Bunda ise ne 

hayıflanacak ne de eksiklik duymayı gerektirecek bir durum vardır. Ayetin işârî 

                     
79  İbn Acîbe, Bahrü’l-medîd, C. 5, s. 329. 
80  Kehf, 18/7. 
81  Râzî, Mefâtîhu’l-gayb, C. 15, s. 104. 



21 
 

yorumunda yeryüzünü beden olarak yorumlayan Kâşânî, nefis, nefsin lezzetleri ve 

şehvetleri, sıfatlarının güçlerini, idrak ve dürtüleri ziynetler olarak yorumlamıştır. Buna 

göre Allah, hangisinin onu daha çok egemenliği altına alacağı, nefsin rızası için hevâsına 

daha asi olacağı ve O’nun muvafakatini elde etmek için nefsine muhalefet etmeye güç 

yetireceği açığa çıksın diye böyle yapmıştır.82 

Yeryüzünde bulunan yiyecekler ve giyecekler ile eş ve çocuklar ve hatta yüce 

yaratıcının varlığına bir delil olması yönüyle bütün varlıklar ayette ifade edilen süsün ve 

faydanın kapsamına girmektedir.83 Şu var ki sayılan bu şeyler Kuşeyrî nazarında onun 

gözle görülen ziynetleridir. Yeryüzündeki bazı kimseler ise onun sırlarla bilinen 

ziynetleridir. İnsanların amel yönünden en güzel olanı en çok Allah rızasını düşünen 

kimsedir. Bundan daha güzel olanı ise içlerinden yaptığı ameli en çok küçümseyen ve 

ibadetini en fazla değersiz bulan kimsenin amelidir.84 Bir başka yoruma göre de 

yeryüzündeki her şeyden maksat peygamberler, alimler ve Kur’ân hafızlarıdır. Bu 

topluluk yeryüzünün süsüdür ve alemin kıyamı onların vücuduna bağlıdır.85 

Allah Teâlâ kimin daha zâhid olduğu ve salih amel ile O’na yöneldiği ortaya çıkıp 

gözüksün diye sayılan bu şeyleri yeryüzü için bir süs yapmıştır. Bu süs kendisine yönelen 

kimseyle O’ndan yüz çevireni birbirinden ayırt etmektedir. Kim dünya hayatının süsüne 

yönelir ve O’ndan uzaklaşırsa o kimse veliliği elden kaçırır ve avam insanlarla birlikte 

kalır. Şu hâlde dünyanın süsünden ve alayişinden yüz çevirip kalbiyle Allah’a yönelen 

kimseler de seçkin velilerden ve Allah katında mukarrebinlerden olur. Bu ise ayetin haber 

verdiği amellerin en güzelidir.86 

﴾وَإِنَّا لَجَاعِلُونَ مَا عَلَيْهَا صَعِيدًا جُرُزًا﴿  / “Biz, elbette (zamanı gelince) yeryüzündeki her 

şeyi bir kuru toprak haline getireceğiz.”87 

Allah dünyayı, güzelliği ve parlaklığı ile bakanları hayrette bırakan, gözlere güzel 

ve hoş gelen manzarasından sonra içerisinde hiçbir bitki bulunmayan kuru bir toprağa 

                     
82  Kâşânî, Teʾvîlâtü’l-Kurʾân, C. 1, s. 687. 
83  İbn Acîbe, Bahrü’l-medîd, C. 5, s. 327. 
84  Kuşeyrî, Letâifu’l-işârât, C. 3, s. 366-367. 
85  Bursevî, Rûhu’l-beyân, C. 11, s. 316. 
86  İbn Acîbe, Bahrü’l-medîd, C. 5, s. 328-329. 
87  Kehf, 18/8. 



22 
 

çevireceğini haber vermektedir. Allah’ın bütün bunlardan maksadıysa insanları imtihan 

etmektir. Şu hâlde böyle fâni olup gidecek olan bir şeyle ancak aklı olmayan kimseler 

aldanır. Öyle ise Hz. Peygamber’in bundan dolayı sıkıntıya düşmemesi ve onların hak 

dinden yüz çevirmesini tuhaf karşılamaması gerekir. Zira onların bunları kavrayacak bir 

aklı yoktur.88  

Sûfîler Allah’ı sevmenin, dünyayı ve şehvetlerini ve hatta ahireti ve derecelerini 

sevmekle bir arada olmayacağını söyler.89 Nitekim Allah Teâlâ şöyle buyurmuştur: 

“Kadınlar, oğullar, yük yük altın ve gümüş, salma atlar, davarlar ve ekinler gibi nefsin 

şiddetle arzuladığı şeyler insana süslü gösterildi. Bunlar dünya hayatının geçimliğidir. 

Oysa asıl varılacak güzel yer ancak Allah'ın katındadır.”90 

E. ASHÂB-I KEHF KISSASI 

قِيمِ كَانُوا مِنْ آيَاتِنَا عَجَبًاأمَْ ﴿ ﴾حَسِبْتَ أنََّ أصَْحَابَ الْكَهْفِ وَالرَّ  / “Yoksa sen, (sadece) Ashab-ı 

Kehf ve Ashab-ı Rakîm'i mi bizim ibret verici delillerimizden sandın?”91 

Kehf, dağda bulunan geniş ve büyük mağara anlamında kullanılan bir kelimedir.92 

Allah Teâlâ putperest bir toplumdan uzaklaşarak mağaraya sığınan ve tevhid inancını 

benimseyen bu gençleri kaldıkları yere izafe ederek “Ashâb-ı Kehf” olarak 

adlandırmıştır.93 Hadis kaynaklarında zikredilmeyen Ashâb-ı Kehf kıssası, tarih ve tefsir 

kitaplarında çeşitli rivayetler şeklinde geniş olarak nakledilmiştir. Bu rivayetlerden birine 

göre o zamanın kralı Dakyanus, Rum memleketlerini kendisine bağladığı zaman Efsus 

şehrine de ulaştı ve burada kendi putları için bir kurban kesme yeri yaptırdı. Şehir halkına 

da bu putlara tapmalarını teklif etti. Putlara tapanlar kurtulurken, kralın sözünü 

dinlemeyip inat edenler öldürüldü. Bu şehrin ileri gelenlerinin oğullarından Allah’a 

ibadet eden altı genç ise bir köşeye çekilip dua ve niyaz  ile meşgul oldular. Bu fitneden 

kurtulmak için Allah’tan yardım istediler. Velhasıl o gençlerin durumu kralın kulağına 

                     
88  İbn Acîbe, Bahrü’l-medîd, C. 5, s. 328. Bursevî, Rûhu’l-beyân, C. 11, s. 316-317. İbn Sina, Arifler ve 

Olağanüstü Hadiselerin Sırları, şrh: Fahreddin Râzî, çev. Ömer Türker, 4.b., İstanbul: Hayy Kitap, 

2018, s. 15. 
89  Bursevî, Rûhu’l-beyân, C. 11, s. 317. 
90  Âl-i İmrân, 3/14. 
91  Kehf, 18/9. 
92  Râgıb el-İsfahâni, Müfredât: Kur’ân Kavramları Sözlüğü, “Kehf” md., çev. Yusuf Türker, 1.b., 

İstanbul: Pınar Yayınları, 2016, s. 1293. 
93  Kuşeyrî, Letâifu’l-işârât, C. 3, s. 368. 



23 
 

ulaşınca, onların huzuruna getirilmesini emretti. Gençler tevhid ehli olduklarından kralın 

fermanını ve davetini kabul etmediler. Bu sebeple elbiseleri soyuldu94 ve kralın sözünü 

dinlemeleri için kendilerine mühlet verildi. Kralın şehri terk etmesini fırsat bilen bu 

gençler kaçmaya karar verdiler. Şehre yakın bir dağa doğru yöneldiler. Yolda onlara bir 

çoban rast geldi ve onların dinine girdi. Çobanın köpeği de kendilerini takip etti. Öyle ki 

onu menettilerse de kendilerinden uzaklaştıramadılar. Allah onu dile getirdi de onlara 

şöyle söyledi: “Benden korkmayın. Ben Allah’ın dostlarını dost edindim. Siz uyuyunca 

ben size bekçilik ederim.” Dağın yakınına vardıklarında çoban kendilerine 

sığınabilecekleri bir mağara gösterdi ve oraya sığındılar.95  

Ashâb-ı Kehf’in sığınmış oldukları mağaranın nerede olduğu konusunda pek çok 

yorum dile getirilmiştir. Buna göre İspanya, Cezayir, Mısır, Ürdün, Suriye, Afganistan, 

Doğu Türkistan ile Anadolu’da Efes, Tarsus ve Efsus/ Üfsus (Afşin), Ashâb-ı Kehf’in 

mağarası olarak gösterilen yerlerdendir.96 

Sûfîler işârî tefsirlerde Ashâb-ı Kehf ile ilgili çeşitli tasavvufi yorumlar 

yapmışlardır. Meşhur sûfi Hallâc-ı Mansûr (ö. 309/922) Ashâb-ı Kehf’in, halleri 

değişmeyecek şekilde asli marifetin himayesinde olduğunu söyler. Bu sebeple onların 

izleri halka gizli kalmıştır.97 İlk devir sûfîlerinden muhaddis ve müfessir İbn Atâ (ö. 

309/922), Allah’ın Ashâb- Kehf’i kendilerinden çekip aldığını, onlarla ağyar arasına 

girdiğini, onları ünsiyet mağarasına sığındırıp yerleştirdiğini, onlara emniyet verdiğini 

sonra da onları kendilerinden fâni kılıp kendilerinden, iradelerinden ve manalarından 

geçirdiğini ve böylece onların Allah’ın huzurunda hayrete düştüklerini dile getirir.98 

Kâşânî’ye göre ise Ashâb-ı Kehf, daima Hakk’ın emri ile kaim, alemin de kendileri ile 

kaim olduğu yedi kâmil kimsedir. Onlar yedi gezegenin sayısı kadardır ve tıpkı onlara 

benzerler. Bazı tefsirlere göre Allah, suret aleminin düzeninin tedbirini bu yedi gezegene 

tevdi etmiştir. Bütün mana aleminin düzeninin ve suret aleminin kemâle erdirilmesini de 

                     
94  İbn Kesîr’in tefsirinde “Kavimlerinin işaretini taşıyan kıyafetlerini çıkarmalarını emretti” ibaresi de 

mevcuttur. Bkz. İbn Kesîr, Tefsîrü’l-Kur’âni’l-azîm, çev. Bekir Karlığa, Bedrettin Çetiner, 1.b., 

İstanbul: Çağrı Yayınları, 1985, C. 9, s. 4961. 
95  Bursevî, Rûhu’l-beyân, C. 11, s. 321. İbn Acîbe, Bahrü’l-medîd, C. 5, s. 335-336-337. İsmet Ersöz, 

“Ashâb-ı Kehf”, DİA, İstanbul: İSAM, C. 3, s. 465. 
96  Rivayetlerle ilgili bkz. Süleyman Sertkaya, Konulu Tefsir Metodu Işığında Kehf Sûresinin Tahlili, 

(Yüksek Lisans Tezi), İstanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2009, s. 60-67. 
97  Sülemî, Hakâiku’t-Tefsîr, s. 402. Baklî, Arâisü’l-beyân, C. 2, s. 397. 
98  Ali Namlı, “Tasavvuf Kültüründe ve Tasavvufî/İşârî Tefsirlerde Ashâb-ı Kehf Kıssası”, Ekev Akademi 

Dergisi, S. 55, 2013, s. 29. Sülemî, Hakâiku’t-Tefsîr, s. 402. Baklî, Arâisü’l-beyân, C. 2, s. 397 



24 
 

öne geçen yedi nefse tevdi etmiştir ki bunların her biri şekli varlık itibariyle bu 

gezegenlerden birine intisap eder.99 

Ayette yer alan bir diğer kavram “rakîm” ile ilgili çeşitli görüşler mevcuttur. İbn 

Acîbe’nin belirttiğine göre bu konuda meşhur olan görüş rakîmin, Ashâb-ı Kehf’in 

isimlerinin ve neseplerinin yazılmış olduğu levhanın adı olmasıdır.100 Bursevî’nin 

nakletmiş olduğu başka bir yoruma göre de rakîm, Ashâb-ı Kehf’in köyünün veya 

bulundukları dağın yahut onların köpeklerinin ya da bir vadinin veya bir sahranın 

adıdır.101 

Kâşânî, mağarayı işârî olarak bedenin içi olarak yorumlamıştır. Rakîm ise eğer 

mağara arkadaşlarının isimlerinin yazıldığı levha olarak tefsir edilirse, üzerine duyuların 

ve azaların suretleri nakşedilen nefsin dışıdır. Şayet dağın ve mağaranın bulunduğu 

vadinin ismi olarak kabul edilirse bu sefer de ondan maksat, cismanî alemdir. Eğer 

mağara arkadaşlarının köpeğinin ismi kabul edilirse de o zaman bundan maksadın ulvî 

alem olduğu kabul edilir. Kâşânî’nin bu yorumları tefsirlerdeki farklı görüşlere göredir.102  

Nahcivânî, insanın alışkanlıklarını ve sürekli gördüğü şeylerin tekrarlanışını bir 

kenara bırakırsa, varlık alemindeki zerrelerden her bir zerrenin meydana gelişine hayret 

edeceğine dikkat çeker.103 Ashâb-ı Kehf’in kıssası her ne kadar hayret edilecek harikulade 

bir olay ise de Allah Teâlâ’nın yeryüzünde yaratmış olduğu öyle şeyler vardır ki onlar 

daha hayret verici sayılır. Nitekim O’nun tek bir maddeden sayılamayacak kadar çeşit ve 

cinste şeyler yaratmasına nispetle Ashâb-ı Kehf’in kıssasında esasen şaşılacak bir şey 

yoktur.104 Seyyidü’t-tâife Cüneyd-i Bağdâdî (ö. 297/909) ayeti şöyle yorumlar: “(Ey 

Muhammed) onlara şaşırma. Senin durumun onların durumundan daha hayret vericidir. 

Zira sen bir gecede Mescid-i Harâm’dan Mescid-i Aksâ’ya götürüldün ve sidretü’l-

müntehâ’ya ulaştırıldın. İki yay arası hatta daha yakın olan bir yakınlıkta bulundun. Sonra 

gecenin bitiminde yatağına geri getirildin.”105 Necmeddîn Dâye ise Peygamber 

Efendimizi (s.a.v) kastederek: “Senin ümmetin içinde halleri bunlardan daha ibrete şayan 

                     
99  Kâşânî, Teʾvîlâtü’l-Kurʾân, C. 1, s. 688. Baklî, Arâisü’l Beyân, C. 2, s. 398. 
100  İbn Acîbe, Bahrü’l-medîd, C. 5, s. 332. 
101  Bursevî, Rûhu’l-beyân, C. 11, s. 320. 
102  Kâşânî, Teʾvîlâtü’l-Kurʾân, C. 1, s. 688. Baklî, Arâisü’l Beyân, C. 2, s. 398. 
103  Ni’metullah b. Mahmud, Nahcivânî Tefsîri, C. 2, s. 695. 
104  İbn Acîbe, Bahrü’l-medîd, C. 5, s. 332. 
105 Sülemî, Hakâiku’t-Tefsîr, s. 402.  Baklî, Arâisü’l Beyân, C. 2, s. 397.  



25 
 

olanlar vardır. Çünkü onların içinde halvet ehli vardır. Onlar tefekkür ve tezekkür için 

O’nunla baş başa kalmayı tercih edenlerdir. Onların sığınağı, halvet odasıdır. Onların 

alameti (rakîmi) muhabbet nakışları ile bezenen kalpleridir. Onlar benim sevgilimdir, ben 

de onların sevgilisiyim. Onların gönül aynası, ledünnî ilimle yaldızlanmıştır.” yorumunu 

yapmaktadır.106 

1. Rablerine İnanmış Gençler 

﴾إِنَّهُمْ فِتْيَةٌ آمَنُوا بِرَب ِهِمْ وَزِدْنَاهُمْ هُدًىنَحْنُ نَقُصُّ عَلَيْكَ نَبَأهَُمْ بِالْحَق ِ ۚ ﴿  / “Biz sana onların 

haberlerini gerçek olarak anlatıyoruz: Şüphesiz onlar Rablerine inanmış birkaç genç 

yiğitti. Biz de onların hidayetlerini artırmıştık.”107 

Kuşeyrî, seçkin velilerden kabul edilen bu gençlerin benliklerinden koparıldıkları 

için Allah’ın onların kıssalarını anlatmayı üzerine aldığına değinmiştir. Esasen dostların 

kıssası, dostlardan dinlendiğinden daha yüksek seviyede ve daha muazzam dinlenemez. 

Bu sebeple Allah, “Biz, anlatıyoruz.” buyurmuştur.108 

İmanlarının zâhirî bir delil olmaksızın melekût aleminden bir ilham ve cezbe ile 

olduğuna dikkat çeken sûfîler109, onların genç diye nitelenmelerini de Rablerine ansızın 

iman etmiş olmalarına bağlamıştır. Ashâb-ı Kehf, kendilerine vuslat sebepleri gelince 

beklemeksizin iman etmişler, Allah için ayağa kalkmış ve Allah’a kavuşuncaya kadar da 

yerlerinde duramamışlardır.110 

Necmeddîn Dâye, Allah’ın onları “fitye” olarak isimlendirilmesini taklit ile değil 

tahkik ile iman etmelerine bağlar. Ashâb-ı Kehf, hidayeti Allah’tan Allah’a ve Allah ile 

istemişti. Allah ise “Kim bana bir karış yaklaşırsa ben ona bir arşın yaklaşırım.”111  

hükmüne göre hareket eder. İmanları sebebiyle Allah fazl ve keremiyle onların hidayet 

konusundaki isteklerini arttırmıştır. Zira onlar Allah’ın kendilerini Allah’a, peygamberler 

vasıtasıyla O’nun katından gelenlere, yeniden dirilmeye, haşre ve gayba inanmak 

suretiyle hidayete erdirmesini istemişlerdi. Allah da üç yüz dokuz sene uyuttuktan sonra 

                     
106  Namlı, a.g.m., s. 29. Dâye, et-Te’vîlâtü’n-Necmiyye, C. 4, s. 119-120.  
107  Kehf, 18/13. 
108  Kuşeyrî, Letâifu’l-işârât, C. 3, s. 370. 
109  Bursevî, Rûhu’l-beyân, C. 11, s. 328. 
110  Kuşeyrî, Letâifu’l-işârât, C. 3, s. 370. 
111  Buhârî, “Tevhid”, 50. 



26 
 

halleri hiç değişmeden ve hatta elbiseleri dahi eskimeden onları uyandırarak hidayet 

konusundaki isteklerini artırmıştır. Böylece iman da yakîn, gayb de ayn ve ıyân haline 

gelmiştir.112 Rûzbihân-ı Baklî Allah’ın onlara olan hidayetini artırmasını, onlara 

cemâlinden olan nuru artırması şeklinde yorumlamıştır. Onlar sonsuza kadar artmaya 

devam edecek olan bu nur sebebiyle Allah’ın zatı ve sıfatının bilgilerine 

ulaşabilmişlerdir.113  

Kâşânî, Ashâb-ı Kehf’in istidlal ve mükâşefe yoluyla yakînî imanı elde ettiğini 

ifade eder. Ona göre Allah Teâlâ onlara ayne’l-yakîn derecesine ve müşâhede makamına 

ulaştıracak olan bir hidayet bahşetmiş, onları zorluklara karşı sabırla güçlendirmiş, nefse 

muhalefet etme, tevhid kelimesini kaim kılma, kötülüğü emreden nefsin önünde cisim 

putuna ibadet etmeyi terk etme, nefsin tehditlerine aldanmama, her zorbanın önünde 

Hakk’a açıkça davet etme gibi hususlarda onları cesaretlendirmiştir.114 

Putperest bir kavmin içinde Allah’ın varlığına ve birliğine inanan bu gençler ile 

ilgili Kur’ân- Kerîm ayrıntılı bilgiler vermemiş, kıssanın bazı sahnelerini aktarmakla 

yetinmiştir. Olayın ne zaman vuku bulduğu, bu gençlerin Hz. İsa’dan önce mi yoksa sonra 

mı yaşadığı meselesi konusunda da bir açıklık yoktur. Rivayet edildiğine göre Medine 

Yahudileri Nadr b. Hâris ile Ukbe b. Muayt’a, üç şeyi Peygamber’e sormalarını tavsiye 

ederler. Eğer Peygamber sordukları bu üç şeyi bilirse gerçekten peygamberdir, aksi halde 

peygamber değildir. Medine Yahudilerinin Peygamber’e sorulmasını istedikleri ilk soru 

ise Ashâb-ı Kehf ile ilgilidir. Bu sebeple onların Hz. İsa’dan önce yaşamış oldukları 

söylenmiştir.115 Başka bir yoruma göre ise onlar Hz. İsa’dan sonra yaşamışlar ve onun 

dinine girmişlerdir.116 İbn Kesîr (ö. 774/1373), onların Hristiyan dininden önce yaşamış 

olmalarının daha uygun olacağını belirtir. Zira ona göre onlar Hristiyan dinine mensup 

olsalardı, Yahudi hahamları onların haberlerini ezberleyip anlatmazlardı.117 

                     
112  Dâye, et-Te’vîlâtü’n-Necmiyye, C. 4, s. 121. Bursevî, Rûhu’l-beyân, C. 11, s. 328-329. 
113  Baklî, Arâisü’l-beyân, C. 2, s. 402. 
114  Kâşânî, Teʾvîlâtü’l-Kurʾân, C. 1, s. 692. 
115  Ersöz, a.g.m., s. 466. Bursevî, Rûhu’l-beyân, C. 11, s. 319. 
116  Bursevî, Rûhu’l-beyân, C. 11, s. 328. 
117  İbn Kesîr, Tefsîrü’l-Kur’âni’l-azîm, C. 9, s. 4960. 



27 
 

هًاۖ  لَقَدْ قُلْنَا إِذً وَرَبَطْنَا عَلَىٰ قُلُوبِهِ ﴿ مَاوَاتِ وَالْْرَْضِ لَنْ نَدْعُوَ مِنْ دُونِهِ إِلَٰ ا شَطَطًا مْ إِذْ قَامُوا فَقَالُوا رَبُّنَا رَبُّ السَّ

نٍ ۖ فَمَنْ أظَْ  ﴾٤۱﴿ ؤُلََءِ قَوْمُنَا اتَّخَذُوا مِنْ دُونِهِ آلِهَةً ۖ لَوْلََ يَأْتُونَ عَلَيْهِمْ بِسُلْطَانٍ بَي ِ ِ كَذِبًا هَٰ نِ افْتَرَىٰ عَلَى اللَّ ﴾لَمُ مِمَّ   / 

“Kalkıp da, ‘Rabbimiz, göklerin ve yerin Rabbidir. Ondan başkasına asla ilah demeyiz. 

Yoksa andolsun ki saçma bir söz söylemiş oluruz. Şunlar, şu kavmimiz, ondan başka 

tanrılar edindiler. Onlar hakkında açık bir delil getirselerdi ya! Artık kim Allah'a karşı 

yalan uydurandan daha zalimdir?’ dediklerinde onların kalplerine kuvvet 

vermiştik.”118 

Allah, Ashâb-ı Kehf’in kalplerini bağlamayı kendisine izafe etmiştir. Baklî’ye 

göre bunu da kendisini onlara vasıtasız olarak tanıttığı için böyle yapmıştır.119 Allah’ın 

onların kalplerini kuvvetlendirmesi sebebiyle Ashâb-ı Kehf aile, vatan, nimetler, 

kardeşleri terk etme gibi konularda sabrın acılığına katlanabilmişlerdir. Bu kuvvet ile 

korkmadan, çekinmeden Hakk’ı haykırmaya ve zalim krala karşı cevap vermeye cesaret 

etmişlerdir.120 Nitekim şu hadis-i şerif onların halini yansıtmaktadır: “Cihadın en üstünü 

zalim sultan karşısında hakkı söylemektir.”121 

Bir kısım sûfîler, gençlerin ayağa kalkıp “Rabbimiz göklerin ve yerin Rabbidir.” 

demelerini semâ ve zikir anında vecde gelerek ayağa kalkmaya delil göstermişlerdir. Zira 

Baklî’nin ifadesiyle kalpler melekût alemine ve kutsî huzura bağlı olduğunda değişik 

zikirler ve kalbe etki eden semâ icraatları onu harekete geçirir. Ayağa kalkmak bedenle 

olunca mana bu  şekilde düşünülür. Fakat der Baklî, ayağa kalkma ilahi koruma ve 

gözetme yönünden olur, kalbi bağlama da onu telvîn halinden temkîn haline nakletme 

yönünden gerçekleşirse o zaman bahsedilen ayeti vecd halinde hareket etmeye değil de 

sakin olmaya delil göstermek daha güzel olur. Onun bu söyledikleri kalbi bağlama, “onu 

teskin etme” ve ayağa kalkma, “istikamet” manalarına alınınca böyledir.122 

                     
118  Kehf, 18/14-15. 
119  Baklî, Arâisü’l-beyân, C. 2, s. 403. 
120  İbn Acîbe, Bahrü’l-medîd, C. 5, s. 337-338. 
121  Tirmizî, “Fiten”, 13. 
122 Sülemî, Hakâiku’t-Tefsîr, s. 404. Baklî, Arâisü’l-beyân, C. 2, s. 404. İbn Acîbe, Bahrü’l-medîd, C. 5, s. 

340. İbn Acîbe, Rûzbihân Baklî’nin bu yorumlarını naklettikten sonra şu açıklamayı yapar: “Ayetteki 

ayağa kalkmayı, beden olarak ayağa kalkmak manasında aldığımızda onda manevi terbiyede işin 

başında olanların zikir ve semâ anında ayağa kalkmasına delil vardır. Manevi olarak düşündüğümüzde 

ise mana, bir şeye tam manasıyla yönelmek yahut onda istikamet üzere olmaktır. O zaman ayette manevi 

terbiyede nihayete ulaşmış arifler için zikir ve semâ anında sakin olma ve hareket etmemeye bir delil 

vardır.” 



28 
 

Öte yandan gençlerin Allah hakkında “Rab” ifadesini kullanırken diğerlerine 

“ilahlar” ifadesini kullanması sûfî müfessirlere göre zalim ve kâfirlere muhalefetlerindeki 

kararlılıklarını göstermek içindir. Onların kavimleri putlarına ilah ismini veriyorlardı. 

Esasen onlar bu sözleriyle kulluğun ilahlık vasfına bağlı olarak oluştuğunu vurgulamak 

istemişlerdir.123  

İmanlı gençlerin içinden çıktıkları toplumu nitelemek için kullandığı “şu 

kavmimiz” ifadesini yorumlayan Dâye, Ashâb-ı Kehf’in delâlet sebebiyle onlardan 

olduğunu söyler. Allah onlara hidayet ve marifeti nimet olarak vermiş, kendileriyle kavmi 

arasını riâyet ve inâyet ile ayırmış, onları hevâya, dünyaya ve şehvetlerine ibadet 

etmekten kurtarmıştır.124 Ashâb-ı Kehf’in kullandığı bu ifadeyi nefs-i emmâre ve onun 

kuvvetleri olarak yorumlayan Baklî ise şöyle der: “Zira her kavmin ibadet ettiği, matlûbu 

ve muradı olan bir ilahı vardır. Nefis ise hevâya tapar. Nitekim Allah Teâlâ şöyle 

buyurmuştur: Kendi nefsinin arzusunu kendisine ilah edineni gördün mü? Ona sen mi 

vekil olacaksın?”125 

Kim Allah’tan başka bir ilahın olduğunu söylerse haddi aşmış, inkârda ileri gitmiş 

ve akıl dışı bir söz söylemiş olur. Bu kimse ayetin de haber verdiği üzere zalimlerin en 

zalimidir. Allah Teâlâ ise bütün bu yakıştırmalardan münezzehtir. Allah’ın bunu 

söylemeye cür’et edenlere azabı da azapların en şiddetlisidir. Çünkü zulüm, azabı 

gerektirir ve azabın en şiddetlisi de en zâlim olanadır.126 

Ashâb-ı Kehf’in vasıflarını sûfîlerin de belirgin vasıflardan sayan İbn Acîbe’ye 

göre bu vasıflar şunlardır: “Dinin esası olan iman, kulu marifete ulaştıran yakîn terbiyesi 

ile bunun sonucu olarak hidayetin artması, Rabbin huzurunda kalbin bağlanması, Hakkı 

ortaya koymak için ayağa kalkmak ve hiç kimseden çekinmeden hakkı açıkça ortaya 

koymaktır.”127 

                     
123 Bursevî, Rûhu’l-beyân, C. 11, s. 330. İbn Acîbe, Bahrü’l-medîd, C. 5, s. 338.  
124  Dâye, et-Te’vîlâtü’n-Necmiyye, C. 4, s. 122. Bursevî, Rûhu’l-beyân, C. 11, s. 331. 
125  Furkân, 25/43. Baklî, Arâisü’l-beyân, C. 2, s. 404. 
126  Bursevî, Rûhu’l-beyân, C. 11, s. 332. İbn Acîbe, Bahrü’l-medîd, C. 5, s. 338.  
127  İbn Acîbe, Bahrü’l-medîd, C. 5, s. 339. 



29 
 

َ فَأْوُوا إِلَى الْكَهْفِ يَنْشُرْ لَكُمْ رَبُّكُمْ مِنْ رَحْمَتِهِ ﴿ ئْ لَكُمْ مِنْ أمَْرِكُمْ  وَإِذِ اعْتَزَلْتُمُوهُمْ وَمَا يَعْبُدُونَ إِلََّ اللَّ وَيُهَي ِ

﴾مِرْفَقًا  / “(İçlerinden biri şöyle dedi:) Madem ki onlardan ve Allah'tan başkasına 

tapmakta olduklarından yüz çevirip ayrıldınız, o halde mağaraya çekilin ki, Rabbiniz 

size rahmetini yaysın ve içinde bulunduğunuz durumda yararlanacağınız şeyler 

hazırlasın.”128 

Ayette itikâdî ayrılığın cismanî ayrılığı da gerektirdiğine işaret edilmektedir. 

Ashâb-ı Kehf’in Allah’ın varlığını ve birliğini kabul edip onlardan ayrıldıkları gibi 

bedenen de onlardan ayrılmaları gerekmiştir.129 Kuşeyrî’nin ifadesiyle Allah’tan 

başkasından yüz çevirip ayrılmak, Allah’a ulaşmayı sağlar. Daha doğrusu Allah’a 

ulaşmak ancak Allah’tan başkasından yüz çevirip ayrılmakla gerçekleşir.130 Ashâb-ı Kehf 

kavimlerinden ve onların Allah’ın dışında ibadet ettikleri düzmece tanrılarından, onların 

istek ve arzularından uzaklaşıp bedenlerinin mağarasına sığınmış, kendilerini riyazete 

vermiştir. Bu halleri sebebiyle Allah da onların kemâlini artırmış, melekûtî yardımlarla 

onları güçlendirmiş, yararlanacakları bir yol hazırlayıp insanların onlara bakıp hidayet 

bulacakları bir yetenek bahşetmiştir.131 Aynı şekilde her kim tedbirinde tercihlerinden 

kurtulur, haliyle Allah’a rücû eder ve bunda samimi olursa, bununla beraber O’ndan 

başka kimseden de yardım dilemezse Allah, onu, tıpkı Ashâb-ı Kehf gibi koruması altına 

alır, bütün işlerinde kendisine yeter ve noksansız sahiplenmesiyle ona, gölgelerinin 

serinliğinde gölgeleneceği bir yer hazırlar.132 

Ayetin tasavvufi manası üzerinde duran Dâye, Ashâb-ı Kehf ile müritte bulunması 

gereken özellikler arasında bağlantı kurmuş ve ayeti bu şekilde açıklamıştır. Ona göre 

sıdk ile tövbe eden ve gerçek anlamda talip olan kimse, kavminden ayrılan, sohbet ettiği 

kimseleri terk eden, arkadaşlarından kopan ve Allah’tan başkasına ibadet edilmeyeceğine 

inanan kimsedir. Nasıl ki Ashâb-ı Kehf kavminin fitnesinden uzaklaşıp Allah’a sığınmış 

ise böyle bir kimse de Allah’tan yardım isteyerek, Allah’a tevekkül ederek, Allah’tan 

başkasından O’na firar ederek mâsivallahtan yüz çevirir. Kendisini terbiye etmesi, 

hidayetini artırması, Ashâb-ı Kehf’in halinde olduğu gibi kalbini velâyet nuru ve riayet 

                     
128  Kehf, 18/16. 
129  Bursevî, Rûhu’l-beyân, C. 11, s. 333. İbn Acîbe, Bahrü’l-medîd, C. 5, s. 339. 
130  Kuşeyrî, Letâifu’l-işârât, C. 3, s. 372. 
131  Kâşânî, Teʾvîlâtü’l-Kurʾân, C. 1, s. 694. 
132  Kuşeyrî, Letâifu’l-işârât, C. 3, s. 372. 



30 
 

kuvveti ile metin kılması için kâmil, mükemmil, vâsıl, mûsıl bir şeyhin eteğine yapışır. 

Dâye, burada Ashâb-ı Kehf’in Allah’ın cezbesine kapıldığından, gönülden O’na bağlanıp 

O’nun terbiyesinde yetiştiklerinden bahseder. Ona göre Allah Teâlâ’nın bir kimseyi, 

Ashâb-ı Kehf’in halinde olduğu gibi arada bir nebi yahut resûl vasıta olmaksızın hidayete 

erdirmesi; arada bir şeyh, mürşid, yol gösterici olmadan inayet cezbeleriyle kurb 

makamlarına ve velilerin mahalline cezbetmesi Allah’ın kudretindendir ve nadirattan 

sayılır. Sünnetullah ise Allah’ın kullarını nebi ve resullerle, onlara hilâfeten ve niyâbeten 

ilimde ileri giden alimlerle ve peygamberlere tabi olan meşâyih ile hidayete erdirmesidir. 

“Mağaraya sığının” ifadesi ise Dâye’ye göre halvete sığınmaya ve bu yola sülûk ettirmeye 

gücü yeten meşâyiha sarılmaya işaret etmektedir.133 

Ashâb-ı Kehf kıssasına çeşitli yerlerde atıflar yapan Mevlânâ, yardan değil 

ağyârdan halvet etmekten ve kötü dostla ünsiyet etmekten uzak durulması gerektiğinden 

bahsederken Ashâb-ı Kehf’i de zikreder. Uyuyarak kötü dosttan uzaklaşan kimsenin 

durumunu Ashâb-ı Kehf’e benzetir. Ashâb-ı Kehf’in uyanık kalması Dakyanus’a kulluk 

etmeleri demekti. Uykuları ise onların şeref ve haysiyetlerini korumuş oldu.134 

2. Ashâb-ı Kehf’in Mağaraya Sığınması 

ئْ لَنَا مِنْ أمَْرِنَا رَشَدً ﴿ ﴾اإِذْ أوََى الْفِتْيَةُ إِلَى الْكَهْفِ فَقَالُوا رَبَّنَا آتِنَا مِنْ لَدُنْكَ رَحْمَةً وَهَي ِ  / “Hani o gençler 

mağaraya sığınmışlardı da ‘Ey Rabbimiz! Bize katından bir rahmet ver ve içinde 

bulunduğumuz şu durumda bize kurtuluş ve doğruluğa ulaşmayı kolaylaştır.’ 

demişlerdi.”135 

Gençlerin mağaraya sığındıkları sırada Allah’tan bir rahmet istemelerini Sehl et-

Tüsterî (ö. 283/896), “Bizi zikrinle muhafaza et.” şeklinde yorumlamıştır.136 Sülemî ise 

Tüsterî’nin ayet ile ilgili şu yorumunu da nakleder: “Her halimizde bizi zikrinle ve 

şükrünle rızıklandır. Zira rahmetin çoğu senin katındandır. Bize tevfîk yolunu kolaylaştır 

ki o, yolların en doğrusudur.”137 

                     
133  Dâye, et-Te’vîlâtü’n-Necmiyye, C. 4, s. 122-123. Bursevî, Rûhu’l-beyân, C. 11, s. 333-334.  
134  Mevlânâ, Mesnevî, çev. Veled Çelebi İzbudak, 4.b., Konya: Konya Büyükşehir Belediyesi Kültür 

Yayınları, 2020, C. 2, s. 4, b.25-36-39. 
135  Kehf, 18/10. 
136  Tüsterî, Tefsîrü’l-Kur’âni’l-azîm, s. 189. 
137  Sülemî, Hakâiku’t-Tefsîr, s. 406. 



31 
 

Ayette geçen rahmeti, “kâmil bir marifet ve kıymetli bir tevhid”138 şeklinde 

yorumlayan Baklî, ayeti fütüvvet kavramıyla irtibatlandırmış, Ashâb-ı Kehf’in 

fütüvvetinin Allah’tan başkasından ve kâinatın hepsinden yüz çevirmeleri; Allah ile 

vuslat mağaralarına, O’nun cemâlinin gölgelerine, ünsiyetinin kalelerine ve kutsiyetinin 

saraylarına sığınarak Allah’a yönelmeleri olduğunu söylemiştir. Ashâb-ı Kehf nefislerine 

bir yorgunluk gelmeden Allah için canlarını feda etmişler, O’nu O’ndan istemişler, O’nun 

yakınlığı ziyaretgâhına ve müşâhedesinin nurlarının indiği yerlere dahil olmuşlardır. 

Ünsiyet menzillerinde ve kutsiyeti müşâhedede istikamet üzere olup mahbuplarını 

koruyup gözetme sıfatı ile görünce de bast nuru ve iftikâr sırrı onları daha da yakın 

olmaya sevk etmiş ve Baklî’ye göre bu sebeple onlar, “Bize katından rahmet ver.” 

demişlerdir.139 

Ashâb-ı Kehf Kuşeyrî’nin ifadesiyle kendi güç ve kuvvetlerinden uzaklaşarak 

samimi bir şekilde Allah’a dönüş yapmıştır. Allah Teâlâ da onların dualarını kabul ederek 

sıkıntılarını üzerlerinden defetmiş ve onları kendi himayesi altında güzel bir barınakta 

barındırmıştır. Öte yandan Allah Teâlâ Ashâb-ı Kehf’i görünürde mağaraya sığındırmış 

ancak manen iltifat ve inâyetinin gölgesinde barındırmıştır. Bundan sonra Allah onları 

beşerî benliklerinden koparıp gölgesini üzerlerinden kaldırmış ve onlar bu şekilde maddi 

varlıklarından kaybolmuş durumdayken üzerlerinde haller icra etmiştir.140 

Din psikolojisi alanında yaptığı çalışmalarla tanınan Carl Gustav Jung Ashâb-ı 

Kehf’in mağaraya sığınmasıyla ilgili olarak şunları söyler: “Bu mağara hem karanlık 

dünyanın bir mecazı olarak hem de kalp imgesi olarak anlaşılır. Her kutlu mağaraya 

benzer bir anlam verilir. Kutsal mağara içe doğru dönmüş bir evrendir, kalbin gizli 

dünyasıdır.”141 

                     
138  Baklî, Arâisü’l-beyân, C. 2, s. 400. 
139  Namlı, a.g.m., s. 29-30. Baklî, Arâisü’l-beyân, C. 2, s. 399-400. 
140  Kuşeyrî, Letâifu’l-işârât, C. 3, s. 368-369. 
141  Abdurrahman Kasapoğlu, Carl Gustav’ın değerlendirmelerinden şu sonucun çıkarılabileceğini söyler: 

“İnsan öldükten sonra yeniden dirilerek farklı bir hayat yaşamaya başlayarak sonsuzluğa erişecektir. 

Bununla birlikte insan, henüz ölüp yeni bir hayata başlamadan önce dünya hayatında da kalbinin 

derinliklerinde bu yeniden doğuşun ve sonsuzluğun izlerini bulabilir. Bir mümin için gayb alemi sadece 

öldükten sonra var olmaz. Mümin kimse müşâhede alemini tecrübe ettiği anlarda da bilinç ötesinin 

farkındadır, gaybın etkisi altındadır.” Abdurrahman Kasapoğlu, Carl Gustav Jung’ un Kehf Sûresi 

Tefsiri, 1.b., Malatya: Mengüceli Yayınları, 2006, s. 8-19.  



32 
 

3. Uykuya Dalmaları 

﴾فَضَرَبْنَا عَلَىٰ آذَانِهِمْ فِي الْكَهْفِ سِنِينَ عَدَدًا﴿  / “Bunun üzerine biz de nice yıllar onların 

kulaklarını (dış dünyaya) kapattık. (Onları uyuttuk)”142 

Ashâb-ı Kehf’in nice yıllar kulaklarına perde konulması, işitme duyuları alınarak 

yalnızca Allah’tan işitmeleri, görme duyuları da alınarak sadece Allah’a bakmaları içindir 

ki böylece onlar başkalarına iltifat etmesinler ve başkalarının da onlar üzerinde bir nasibi 

olmasın.143 

Necmeddîn Dâye, ayetin halvet ehlinin zâhir ve bâtın kulaklarına yaratılmışların 

kelamı ulaşmasın ve kalp aynalarına nakşolunmasın diye set çekildiğine işaret ettiğini 

belirtir. Bu sayede onların bütün duyuları kalplerinin nakşından kopar ve ayrılır. Sonra 

onlar gönül aynasını cilalayan “lâ ilâhe illallah” kelimesine devamla kalplerinden 

önceden yer eden nakışları imha ederler ve bu imha ile kalplerini aydınlatmış olurlar. 

Nihayetinde gönülleri “lâ ilâhe” lafzındaki nefy ile Allah’tan başka her şeyin sevdasından 

arınır. “İllallah” lafzındaki ispat ile de gönülleri ilahi nurun aydınlığına kavuşur. Ledünnî 

ilmin ziyası kalp aynasına nakşolunca Hak Teâlâ zatı ve güzel sıfatlarıyla onların 

gönüllerinde tecelli eder. Bu ise Allah’ın onları kendilerinden fâni ve O’nunla bâki 

kılması içindir.144 

Aynı şekilde Rûzbihân Baklî, onların kulaklarına perde konulmasını ağyârın 

seslerini işitmemelerine bağlamıştır. Allah onları kendisini müşâhede ile ünsiyet ettirmiş, 

kendilerinden geçirmiş ve onlardan beşeriyet vasıflarını gidermiştir. Ashâb-ı Kehf 

Hakk’a aralıksız nazar ederek Hak ile kalmışlar, Hakk’ı görünce O’nun kıdeminin nurları 

içinde hayrete düşmüşler ve O’nun azametinin karşı konulmaz gücü karşısında fâni 

olmuşlardır. Zâhir kulakları bâtın kulakları olmuş; böylece kalplerinin, ruhlarının ve 

sırlarının kulakları ile işitmişlerdir.145 

İbn Atâ, Ashâb-ı Kehf’in beşerî özelliklerinin alınıp yerine ilahi sıfatların 

konduğunu ifade eder. Allah Teâlâ onların zâhirlerini ve bâtınlarını takdis etmiştir. Bütün 

                     
142  Kehf, 18/11. 
143  Sülemî, Hakâiku’t-Tefsîr, s. 402. Baklî, Arâisü’l-beyân, C. 2, s. 401. 
144  Bursevî, Rûhu’l-beyân, C. 11, s. 325. Dâye, et-Te’vîlâtü’n-Necmiyye, C. 4, s. 120. 
145  Namlı, a.g.m., s. 30. Baklî, Arâisü’l-beyân, C. 2, s. 400-401. 



33 
 

bunlar Allah’ın kudretiyle gerçekleşmiş ve daha sonra bu gençler bedenlerine ve 

sıfatlarına iade edilmişlerdir.146 

Sûfîler ayette yer alan “nice yıllar” ifadesinin iki türlü değerlendirilebileceğini 

söyler. İlk olarak bu ifade çok seneyi kastetmek amacıyla kullanılmış olabilir. Şu hâlde 

bu mana Allah’ın sonsuz kudretini göstermeye daha uygundur. Yahut bu ifade sürenin 

azlığını belirtmek için kullanılmıştır. Bununla da diğer şaşırtıcı mucizelere nispetle 

kıssada şaşılacak bir şey olmadığı vurgulanmış olur. Zira Ashâb-ı Kehf’in üç yüz dokuz 

sene uyutulmaları Allah katında günün bir bölümü gibidir.147 

Ashâb-ı Kehf’in halleriyle hallenen kimselerin de tıpkı Ashâb-ı Kehf gibi birtakım 

nimetlere ulaşabileceğine dikkat çeken İbn Acîbe, bütün varlığı ile Allah’a bağlanan, 

O’nun özel korumasına sığınıp mahlukatın yardımından ümidini kesen kimseleri, Cenâb-

ı Hakk’ın özel gözetimi ve koruması altına alacağını, onun kalp kulağını karışık ve 

rahatsız edici sesleri işitmekten uzak tutacağını ve basiret gözünü ağyârı görmekten 

koruyacağını söylemektedir. Onun nazarında kulların bu saadeti elde etmeleri ise yüce 

Allah’ın bütün zararlara mâni olan rahmetinin koruması altına girmelerine ve her şeyi 

kapsayan hidayetinin gölgesi altında bulunmalarına bağlıdır.148 

﴾ثُمَّ بَعَثْنَاهُمْ لِنَعْلَمَ أيَُّ الْحِزْبَيْنِ أحَْصَىٰ لِمَا لَبِثُوا أمََدًا﴿  / “Sonra onları uyandırdık ki, iki 

zümreden hangisinin bekledikleri süreyi daha iyi hesap ettiğini bilelim.”149 

Ashâb-ı Kehf, her ne kadar Dakyanusla karşılaşmaktan korkup mağaraya 

sığınmışlarsa da aslında onlar Dâye’nin ifadesiyle Allah Teâlâ’ya kaçmışlar ve halvet 

mağarasına sığınmışlardır. Her ne kadar o gençler, Dakyanus’un şerrinden emin olmayı 

ve mağaradan kurtulmayı dilemişlerse de esasen onlar nefislerinin şerrinden kurtulmak 

ve vücud mağarasının karanlıklarından çıkarak Allah’ın cemâl ve celâlinin nurlarına 

kavuşmayı istemişlerdir.150 Allah Teâlâ da onları uyanıklık hallerine ve temyiz vasıflarına 

                     
146  Sülemî, Hakâiku’t-Tefsîr, s. 402-403. Baklî, Arâisü’l-beyân, C. 2, s. 401. 
147  İbn Acîbe, Bahrü’l-medîd, C. 5, s. 333. Bursevî, Rûhu’l-beyân, C. 11, s. 323. 
148  İbn Acîbe, Bahrü’l-medîd, C. 5, s. 334. 
149  Kehf, 18/12. 
150  Bursevî, Rûhu’l-beyân, C. 11, s. 325. Dâye, et-Te’vîlâtü’n-Necmiyye, C. 4, s. 120.  



34 
 

geri döndürmüş, onları cem vasfıyla ıslah etmek suretiyle maddi özelliklerinden koparıp 

mahviyete erdirdikten sonra ayrılığın tecellileriyle ayağa kaldırmıştır.151 

Bursevî, ayetin maksadının,  iki gruptan üstün olanla aşağı olanı birbirinden 

ayırmak değil bilakis iki zümrenin Ashâb-ı Kehf’in kaldığı müddeti hesaplamaktan aciz 

olduklarını ortaya koymak olduğunu söylemiştir.152 İbn Acîbe’ye göre ise Allah Teâlâ 

Ashâb-ı Kehf’in kalış süreleri hakkında farklı şeyler söyleyen iki grubun hangisinin isabet 

edeceğini bilmek ve ezeldeki ilmine uygun olduğu sonucunu görmek için onları uykudan 

uyandırmıştır. Bununla beraber onların bu konudaki acizlikleri ortaya çıkınca, Ashâb-ı 

Kehf’in mağarada ne kadar süre kaldıkları bilgisini her şeyi bilen ve her şeyden haberdar 

olan Allah’a havale ettiler. Allah’ın onların dinini ve bedenlerini koruma konusunda 

kendilerine yaptığı ihsanı dile getirdiler. Aynı zamanda Allah’ın kudretinin ve ilminin 

mükemmelliğine olan inançları arttı ve bu sayede öldükten sonra dirilmenin hak olduğunu 

kesin bir şekilde anladılar. İbn Acîbe, bütün bunların Ashâb-ı Kehf zamanındaki 

müminlere bir lütuf, kâfirlere a